Skip to main content

Full text of "D. Aurelii Augustini Hipponensis Episcopi, De Civitate Dei libri XXII veterum exemplarium collatione nunc demum castigagissimi facti"

See other formats 


jHPjBft  jr- 

oH4l     «      J 

w-V 

fln-  V  - 

■r  Jte m 

*  l'i 

l£^fm*%EB 

IjOf; 

i  •!# 

■m^EBkr^m  'jfil 

m    \ 

fKfl     f^ff  *»•#« 

M**l 

/            Sl      -iW 

Hj^w 

fll        l#''il 

*# 

aa    a 

L  '^994 

■  ■I^MT' 

i v  i 

mJNp 

DUKE 

UNIVERSITY 

LIBRARY 

Treasure  %oom 

&>  «iv  et]bCakiJt».£J*>.  tt'»«r  ^v&.Sk&^ 

sfntcJ  Juf**&*t~s  nJuo-  %3*fl**t*«**  i^r^ 


'^j^g^  jj*^**  : 


/y«?  if 


jryj> 


*>rflr&  a.2lLL  £~/Jj  /  fa.  tJ-p.  £JX 

iv '^a^MS.  nUiPf^  £~/^Jifa 


D.  A  V  R  E  L  1 1 

A VG VS  T  I N  I 

H  IPPONENSIS    E  PI- 

s  c  o  i>  i  ,  Dc  Ciuitate 

D    E   I 

LlBRl     XX 11. 

Veterum  excmplarium  collatione  nuncdemum 
caftigatiflimi  ra&i,  eiiidiuffimifqucdoctifsimi 
LODOvici  vivis  Commentaiiis  llluftrari. 
Quprum  x  J  i.  pnores.,  hac  omniuillius  Operu 
Tomi  qinnti  Parte  pnma  continentur; 


Cum  Ivdice,  hac  po^lrcma  editione  caftiganfnn!) 
daifumoque  faVto . 


EXCVDEBAT    . 

IACOBVS    STOER, 


D.    X  C  V  I. 


iP 


47^ 


JTreasure  Room 


IOANNtS    LO 

DOVICVS    VIVES     1N- 

CLYTO    PRINCIPI    HEN- 

RICO    VIII.    ANGLIiS 

REGI,     HYBERNIA 

Domino,&e. 


S.     D. 

^T^P  Ta  comparatum  eft  natura  humatmru  ingeniortttHj 
^&J*  Q  darij?tme  rex,vt  ttivt  demu  vere  (gr  ex  antmt  ad- 
miremur,  ejuos  $n  ea  pr<eftare  vtdemtn  arte,<ju*  ma 
xime  nobn  inter  omncs  placet \at pr obatur . sjltj  a- 
3|  lits  ddtttfunt  ftudits  ac  exercitamentis.  Stcfert 
;M*^  natura  rerum,  vt  hac  xartetatejpeciofttt  acmtrd- 
biits  confijlut  mundwt:&  tamen^t  inqutt  tlle  ,fuum  cuijue pul.hrum. 
Jam  ohm  opibtts  &  tmperio  tam  late  patentt  n%  .rmts  ty  fangutne  cju£- 
ft:o,fed  a  parcntthtu  per  manws  tradttoy  &  robure  anmt  corporifcjue, 
&  virtute  betlica.tum  chartu  era-s  omntbut  ,  tum  ettam  fufptciendue, 
Nunc  vero  poftquam  etiatn  tjuant um  ingvnij  viribws  pndtifque  (apten- 
tt£  vxiens  docutnenta  dtdiftiymaior  literatts  ommbns  cxptfti  <ffe  ac  ad- 
mtrabtUor:non  cjutn  te  ant.a  perm.igni  tfti  oarenf.pr^ferttm  quum  rt- 
gno  cuiuspoteft/ts  maiepdfjue  eji  in  tcrrts  fcundum  Dcum  maxtma^a- 
nimt  clementtam  probttatemque  adtiixerts,<ju»  vcrior  ft^res  expref?t6r- 
cjut  natnrx  princtpts  imago:qut  vt  maximus,tta  eft  ety  optimtts.ac p,  ius 
cjuidem  opttmus,quam  maxtmus.  Sed  qutftudtis  dedttt  non perinde  vel 
diiuti.isfusftci^nt^ve^potentiamtcjuod  effes  cjutdem  banusjd  tnte  corrt' 
plecl  bantur^  amore  profequebantur  tngentt :  ejued  rex  ejfesynon  itd) 
aimtrandum  ductbxnt^quum  &fcclept  homtnesjzpe  reges  fuerintyafr- 
porti  etiam  dotibus  tnftgnes .   Vbt  vero  tuafacramentorum  ajferttopro* 
dtit,qnamhtl  vel  eleganttus fieri poteft,-vel purtus3vel fantlius 3  &  ntrw 
Aug.de  nMt,D«t.        Ttm,  )•  »    »j 

S28182 


4 

vtiverho  dicam,Chrifiidnms,opiniQprobiiatjs  attimi  tui  ccnfirmatioK 
reddtta  c$~lf\  modb  id  fieri  poterat:nam  certiftimafirmtfiimaquc  m  om- 
mum  animis  trat  multn  exempla  vclut  ctauus  infixa^fy  admiratio  iam 
ecpud  omnes  fuborta.N  empe  (p  apui  tllos ,qui  amplius  augufiiufque  ni- 
hU putant  potefiate  regta,&  eos  qui  dtuittas  fupra  res  vntuerfat  <on- 
ftttuum.gr  quicotports  muncrib.sform&>lacertn,  agtlitattplurtoum 
trtbuunt.fff  qut  btlU  aitium  funtfiudtfi  >  velut  omntpotentu  ac  rerum 
domini  :  quofit  vt  ccrtattm prtntipes  <.  mnes  anactitam  tecum  quibuf 
cunque  pofitnt  rationtbus  vtifque,ambiant;omnes  ttbtfiuefcedere  ,  fme 
quod  optatius  efi.fanguine  tungi ajfcclantes.  Nccpriua\orum  ttbtfiudia 
defunt.qux  ipfe  fulgoretu»rum  vtrtutuwfa  is-.aiios  libaaUtattjeuma 
gntficentiapotms  aUtciens,aUos  humamtate  acfuauitcte  mo>um  ,  cun- 
tlos pmJentta  atqnc  iujittia,duabus  ■vere  r<gin  virtuttbus  qut  quum  ta 
ltsfis,profeCib  impudtntiam  meam fateor^fiepei.umcro  tibt  tnnutefcere 
ftjfeciaui-.q.ioniam  h<tc  efi  meafententiajaus  non  medtocris  tibt  vt  l  uo- 
tum  eJfe.Et  quum aliasfimp^  r  defuerit  ociafio,nun<.  feipfa  ffiomj  obtu- 
lit,paratts  a  tne in  ^yfugufitni  Utros  De  ciuttate  Dei  commenta<iity 
quos  quum  difpicerem  cui  dicareficpjfmtvt  tum  aliquam  ipfe  labcris 
met gr atium inirem  nono  i  nino  contemnendam.tum  tut  di<arenturytion 
perwde  itteras  dari  txifiimaret,ac  fiipulas.tty  ltbros,arfarcin*s  capfit- 
tum mjlefias.tum etian,ceu ad cenforem gramfimum mitterem,  qui v- 
nm  fi  approbajfct,fi  ff> agin  cmnittmpr  bati  commendatique  vidtren- 
turapfe  multn  nomintbus  ryj tionti ufqtte  occurrifii.    Pnmum,qubd  ea  es 
liirtute  ac  doclrina,vt  tibi  ttia  dtcaffem,fi priuatus  ejfes.  Detnde  qubd 
*vtam  hanc  expedittfitmam  ctwtbam  ,  qua  voti  factle  compos  fierctn 
iamfndem  concepti  (?  nuncu.ati.  ^Acctdit  huc^qubd^qucmadmodum 
expertinarrat  ,obmus  es  ac  expofitus  huiufmodi  n uneribusiquibus  gra- 
tiora  vtx  tibi  tllapoffunt  contingere.Nam  aurum  argentum  ,gemmas, 
vefies,equos^arma  tibt  qui  offerat,plane  mari(qnod  atunt )  aquam,  aut 
faltibus  Ugna.Et profeclb  -vt  alits  in  rebus  omnibus  ,   ita  in  hoc  quoque 
prudentijiime  agts,qutdignam  virtute  ac  merttis  tuis  apud pofieros glo- 
riam  libnsdoflovum  hominum  parari  cogites: fi  i  on  mets  aut  metfimi- 
ltum>certe facilm  te  &  perhnmanum  literatts.ixhibendo  ,  tn  aliqutm 
inades.cuiuifiylo  ceu  penicillo  quodam  eruditifi.  effigtes  ifiius  prtfian- 
tifiimi  atque  optimi ammi  depicla  (frformaja   im»  ortaUiati  commen- 
detur-.nec  vllo  obUuionis  operiatur fitu,aut  vetufiatts  iniuria  corrumpa* 
tur,&  memoratu  dignano taceat pofierttas  vtrtutum  tefiis  tncorrupta, 
fimul  in gloriam  ttn  iam  olim  calo  reddttt  quamuis  leue  hoc  gr  negllg*~ 
dttm,fimul  quod  magnum  in  primis  tfltty  optandumin  extmplumco- 
Twn,qtti  tunt  viuent.Prxter  hac  omnta  congruitfiue  tngento  >  fiuefiu» 

dttS  tUH 


diii  tuis  hocopU4,in  quod  t^Au^uftinw  optimdm  eorumpdrtemt  qut  a~ 
pud  -veUres  legerat  attores.tanjudm  tn  thefauros  cnnucit:  nempe  cum 
hotmmhiM  a  uttfltmnfumma  prtditu  &  eUquentta  &  doflrma  dtfpu- 
taturui.Quo  fadum  tji,vt  aliud  agens  mdgn  optimarumreram ferua- 
ritreltqmas^domiciltti  edrnm  &  q*dfifcdtbwsvndeprtuf  pett  fclebat, 
euefts:ltaq.pro  Facrone.pvo  Salujito^pro  Liuio,  pro  Ctcerone  in  itbru 
De  rep.magnipofienorts  atatn  -vin  hfce  ^uguJHnt  friptn  funt  adiw 
tr.vt  t-IerinolA<A/f,fy»litianus,BUndus-)Beroaldus.qu&  tu  omma  notti- 
ta  leges,%>t  noua  nbt  (ff  tnaudttafed  -vt  vettra  retognofes.^fdde  cjuod 
isfuguftimtuu  itque fcrtbenditnftit;<tum  todern  propemodum  itden- 
tur  pectimnffe.Nain  -vt  tu  c°ntra  Babyloniam  pro  mehoretUafcrijfifiiy 
Romd,ita  ey  %^ugufinus  contr  d  B abytomam  tllam  •veterern  Romam 
Chrtfiiattdm  (jrrfancltoremdefendtt.  Congrutt  Qr  magmtudmt  tua 
non  opus  m  um,fed  i^Augufiiit,fub  quo  ipfe  delttefco.ftue  dutor  fpecie- 
turfiut  materia  opern.,^Autor  cfi  ^ylugusttnus^  -vir  dcum  tmmortalem 
quatn  fanfhts,quam dotlus,qualc fpecitxn columenque reip.  Chrtsitd"  . 
nx  cj'4o  i>no  muitus  rttibusymultt<  fiatutn,  moribus  ,  ceremonm  ptts  dc 
venerandn  eji  tlla  ttmixdtnec  tmurta.  Fuit  tmm  tn  viro  tUofiudtum 
rvberrimum.iognitiofacrarumfcrtpturdrumexic1tftma,tudicium  acre 
ty  txterfum,w.genium  ad  miraculum  acutum.Futt  i'fe  fyncewtorts  pie^ 
tatts  dtltgiutifhmus  propugnator/northus  manfuetijltmisty  ad  chari- 
tatcm  iuangelicam  effif!ts,dtque  exprefis.vit&que  tntegrttate  fan&i- 
tateque  tnftgttt;  ty  ddordndus.qutt  omntdperfequtne  xolumtne  qutdem 
iuJiopofts,nedum  eptJiola.Bene  quod  dcfcnptcre  dgimus  omnibus  noto. 
ttbt  ettamfimtltart.lam  opus  non  efl  defltts  Niobtfluod  aiuntyiut  dt 
portts  Thebdrum\non de faracndis  viftbus,  aut  parandts  voluptdti- 
bus,  non  de  agro  colei  do  :  qud  dlijqut  argumenta  mdgnis  fttnt  qttoque 
regibus  dedi<:dt.i,fed  de  vlrdque  ctuttate  mundt  &  Det,quib  -s  angelu 
d&moneshominefque  vntuerfcontinemur  :  vtnatd,  vt  educat&ftnt: 
vt  ddvhuectnt  quo  tet>dant,g~  qutd  vbi  ad  metampercurrertnt  faclu 
r<e(Jj4t  vt  expltcet  ,nthil  neque  prophan^  prxtemufit  eruditionis^  ne- 
quefacr£,quod  no  attmgat  (rr  exponat.Romanorum  resgcfiasyd.  os,fd- 
cta.ty  ceremonias,philofophorump\acita,c&loru  terr£que,tum  angelor 
rum,ddmonum,homtnum  or igtne '. H tnc  qutbus  initits populus  Dtt  cre- 
uertt,&'  quomodo  -vf^ue  ad  Chrijlum  Dominum  ddutlus  efi:  tum  dua 
ciuitates  comparantur,Dei  <&  n  undi:regnaque  addu.cUmur  ^ffyrtuntt 
Sicyonium,  ^rgiuumt  Atttcum,Latinum,Perficum.  Pofi  htc  quid  de 
Chrtfio  "vates^  Ethnict  &  lud&i prddherint  Jatodiflurusde  vcra 
fehcitate ,opimones  veterum  phtlofophorum  de  illa  confutat  &  refelltt> 
Deincepsvt  yenturus  fit  Chriflta  debonis  malifque  pronunciaturut 

228182 


wdexviuorum  & mortuorum.Adhtc  defceleratorumfuppliciis.  Po* 
firemb  dtgaudiis  piorum  ty  tternafelicttate.  ^/ftcjue  h<ec  omnia  n.iro 
ingenio,maximo  acumine3erudittone  excultifima  ,  stylo  mundo  &  ex- 
terfo,qU4lts  autoreper  omne  dtfctylinarumfcriptoruvcjuegem»  -verfa- 
twnexeratfin.que,  &  res  iUa4  magnas  & prtflantifinnaA  ,  £r  eos  cjui- 
bws  cum  difputabatur  ,deceb»t.Leges  itacj;  clanfiime  &  opttme  rexiti 
horu>tju*s  tu  tmmenfts  regnt  negotits  atcjut  occupattonibui  fuffurartsM 
litew  &  ingtnif  cultui  tmpendas  ,  fimul  nofhos  commentartos  degufla^ 
bu.de  cjuibus  licet  mihi  dtcere  ,  cjuod  Ouidiws  de  futs  Faslorum  libris 
dixttyCum  eos  Germamco  Ctfari  tmtteret: 
pagwa  tudicium  d<  fttfubitura  mouetur 
prtncipts,vt  Clario  wiffalegtnda  Deo< 
Qaosfittbinondifpticmffe  fenfero  ,nihtl  verebor,neparum  alits  pro- 
bentur.  Q™*  entm  adto  impudensfit ,  i>t  a  tam  exatlo  iudicto  diffenti- 
re  non  erubefcat  r  Qubdficjuis  aud«at,tua  tamen  vel  taota 
tmhipatrocinabitur  autorttat.V ale  optime  rex,& 
yiuem  tibt  addiflifiimum  cjuouts  loco 
numera,modo  inter  tuos, 
IsOuanijyNoiipt 

lulijs. 
M,  D.    XXII, 

IOAN- 


IOAN  NIS     LODOVICI 

VIVIS    VALENTINI     IN 

SVOS     COMMENTARIOS 

ad  libros  dc  ciuitate  Dei  D. 

Aurelij  Auguftini, 

Pr^futio. 

^X^k^  Vando  de  Auguftino,de'que  eius  opere,  quantum 
jSj|  quidemvidebarur,fumuslocuri,  nuccum  le&ore 
^^S$$$\  l^°  a^Suanto  ^amiliarius  de  hifcemeiscomme- 
e^^s^^  cariis  libet  paulifper  commenrari.Erafmus  Rote- 
rodamus  vir  adeo  laudatus  a  plurimis ,  vt  ad  eum  gloria!  cu- 
mulum  nihil  fit  mea  de  illoprardicario  aut  perparum  additu- 
ra,cum  poft  Hieronymum  &  Cyprianum  recog:iitos,Augu- 
ftinum  quoque  eundem  in  modum  perpurgare  decreuiilet, 
nec  vni  iph  vacaret  tantum  operum  Hbrorumque  obirc,  aliis 
quoque  magnis  &  pra^ftanribus  rebus  occupato,  alios  fibi  ad- 
iunxir  fiue  operis  focios,fiue  miniftros ,  inter  quos  me  etiam 
afciuirxumque  aliis,quod  eorum  eiTer  &amplior  eruditio,& 
ingeniu  felxcius,&  diligenria  dexrerior  :  grauiora  mandaflet 
atque  maiora,mihi  iibros  attnbuit  De  ciuirare  Dei  duos  &vi- 
ginri:quod  opus  bona  ex  parre  rum  rerum  geftarum  fabula- 
rumque  narrarionibus,  tu  difpurarionibus  philofophicis  con- 
fumcrerunquibus  rebusbonam  etaris  parrem  vidcbamurim- 
pendi(Te,magnoquideconatuacvoto,vrinampari  fucceflu. 
Theologica  ramer/i  mulra  nierant ,  ramen  non  ira  forfin,  vt 
aliis  libiis  crebra,quanqua  ab  hac  eriam  facrofan&a  difcipli- 
na  numquam  alieni  fuimus,quantum  per  aerarem  noftram,  & 
aliarum  arrium,qu.z  nos  mirifice  ceperur  ftudia,  licuit.  Neq; 
vero  fic  fum  ad  hoc  ipfe  munus  elc6tus,tanquam  optime  rem 
executuius,fed  ne prorfus quII9  eiTet  qui  hoc  ageret,  reliquis 
Eraimiamicisaiiisinalias  resintcntis.  Ac,  vtverum  fatear, 
arripui  opusab  Erafmo  oblatum  auidifiime,pollicirusme  po 
ftremamcommerariisimpoiirurum  manum  anre  fecundum 
menfem  aut  tertium.Nam  memineram  me  olim  aliquor  eius 
operis  vblumina  lfgiiTe,qu£  mihi  nec  admodu  erar  vifa  men- 

a  iiij 


8  Ioannis  Lodouici  Viuis 

dofa,&  fatisfacilia:aceiufmodi,inqti<enonparueius  noritke 
antiquitatis,qua  iugi  paraueram  lectione,poflem  effundere, 
vteodem  laborefimul  exercere  ftylum.atq;  ingcuiu  meum. 
fimul  aliis  mea  ftudia  nonnihil  afferrent  fructus,  fimul  aliqua 
jngenijatq;  eruditionis  gratja  pararem.  Etfuit  illa  profcrcto 
iuuenilis  quaedam  cogitarjo,quae  loge  aliter  experiendo  pro- 
cefsit,quamipfemecumeram  ratiocinatus,nam  ppuspr^ter- 
quamquod  eft  longifumu,habetinfe  miram  rerum  omnium 
varietatem,hiftorias,fabulas,natura]ia,rhetoiica,mrithema-r 
tica,geographica,moralia,theologica:&  horum  nihilprope', 
vel  tenuiter,vel  mediocriter.Iam  libri  erant  fupra  quam  dici 
poffitmedofi,quitota  Auguftini  fententiam  praua  fcriptura 
alio  auertebant.Hic  iam  non  exiguus  in  caftigado  ex  veteri- 
bus  libi  is,tum  etiam  in  diuinando  iabor  :  nam  &  diuinandiim 
faepenumero  fuit,&coniedturis  vera  reftituenda  lectio:  orfus 
nihilominus  futn  fcribere  circiter  Calendas  Ianuarias ,  anni 
fuperioris,ideft  M.o.xxi.&cofecto  ad  finemenfisprimo  li- 
bro.affertur  de  Gulielmi  Croij  Cardinalis  patroni  mei  mor- 
te,qui  Vormaciae  naturae  cocefferat.Facile  inteiligere  quifqj 
poteft,vt  ea  res  ftudioru  meorum  quietem  concufiei  it,fubla- 
to  eo,qui  mihi  vnus  otia  faciebat,quata  cupieba.  Hinc  vt  nul- 
la  vnquacalamitas  venitfola,in  morbuincidi  nofimplicem, 
ita  ad  curam  valetudinis  coadtusfumme  Brugasconferread 
meos  Hifpanos,  tnter  quos  a? gcr  more  ac  modo  meo  como- 
diustractarer,  conualuj  mefe  Iunio.  Etquoniadicebatur  eo- 
dem  CarolusCiefar,&  Britanus  Cardmalis  veturi,  ea  me  re# 
ibialiquot  menfibustenuit,vtErafmurr.  &  Morum  conueni- 
rem,videremq;  Tonftallu,&  Monioium,&doct.osalios,  tum 
amicos  plerofquemeos,quieodeventuridicebatur.  Eoloco 
fcribere  non  licebat,quod  bibliotheca,qualem optabam,non 
Babere,vnde  quae  fcribeda  foret  fuppeditaretur.  Tantum  li- 
brosaliquotadvstufta  exeplariacontuli ,  quorum  vnum  de- 
derat  mihiMarcusLaurinus  decanus  fancti  Denatiani  Bru- 
genfis:alteru  Carmelita? Brugenfes  :  tertiu  Erafmus milfum 
ad  fe  Colonia  Agrippina,fcriptu,i/t  ferunt,manu  diui  Lutgeri 
epifcopi,Mira  dictu  resquantain  codicibusvarietas,vt  vnuf- 
quifque  defcribentium  putaret  fibi  licere  verba  arbitratu  fuo 
ponere,modd  coftaretfenfus,quafi  interpretatio  eflet  no  ex- 
fcriptio.ita  in  hoc  libro  legas  arbitror,in  illo  puto:in  hoc  fi- 
gnificatum,inillo  figuratiim;hic  pr<efens,alibi  ifte ;  hic  habet 

ergo, 


In  Comment.  fuos  Prsefatio.  $ 

ergo,illeigitur.hic  a?ternus,ille  immortalis:hic  flexilTe,  ille 
deHexi(Te,aliusinfiexifle.Sedha?cfortaflis  tolerabilia.  Quivl 
illa  detratta,quid  additadnuerfa?Iaquotieserratu,qu6d  ver- 
iionem  l  xx.interpretu.quam  vbique  Auguftinus  adducit,vo 
Juerunradhac  noltradetorquere,<x'  exduabus  malc  coh. 
tibus  vnamfacere,necaliudaequefiiitmoleftum  mihi,  vt  va-* 
rjam  leclione  expedercexammare  excutercm  vnoquoq;  ca 
pitc  non  femel.  Qux  erant  difriciiiora  in  c6mcnT.ru;  anpd<n 
taui,qiiar  verd  aperri  ora  &  proptiora  in  mar^ine.  Id  accura- 
tius  feci  in  locis  (anctaru  literarum,propter  eaiii  myfterium. 
In  plerifqj  veriorem  indicaui  le&ioniL&  quid ientiretn,  ape- 
rui.In  c^teris  adieciffe  quid  legerint  alij  cotetus  nihil  leCto- 
ripra?iudicas,liberam  illi  atqueintegram  cenfuram  reliqui. 
Fruetur  per  me  fuo  quifq;  fnie  ingenio  fiue  iudicio.  Poft  Ce- 
faris&  Cardinalisdigrelfum  redij  Louaniu  fub  hneSeptem- 
bris:hiccopofitis  rebus,&  digefta  bibliotheca,  ccepi  totusia 
fcnprionemincuhere:ita  mihi  ea  hyeme  vfque  ad  quintum- 
decimulibrum  eft  progrellum.  Lxtremo  vere,  quodfaluta- 
di  erant  amici, parantes  in  Hifpaniam  proficifci  cum  Cefare, 
intermifi  opus.lirafmo  fubinde  (timulante  &  inftate  , vtper- 
ficerem,vtmirrerem:redi)  Louanuun,&  quanta  maxime*  po» 
tuidiiigentia  menfe  vno  quaruor  poftremos  libros  abfolui, 
cu  bona  parte  decimi  o&aUi:  venique  ad  has  pre/ationes  ftri- 
bendasade6felius,&  iabore  tanto  tamq;  vario  fr.idtus  ,  vt  li- 
teras  omnes  librofq;  nefcio  quemadmodu  ummusaueifare- 
tur,velut  crudus  ftoiruchus  ac  redudascibosomnes:  liberari 
tandem  ea  moleftia  miferccupiens,  &vniuerfisarquc  vnicis 
voris  exoptans.ita  vt  cum  ad  caicem  perueni  ,nec  pecuniam, 
nec  gratia  ftudioforum  vllam,nec  aliud  quicqua  exiftimai  im 
afqueelfe  pretium  opera?,ac  folutum  tande  iiberarumq;  e(Te 
me  laborera(inuofo,&  plerunq;  inamceno.  Narrade;  fuerunt 
fabulse  &  hiftori;e:defci lbeYue  »  egiones  &  vrbes:  tum  confu- 
lendi  Platonici  pene  omnes ,  &  reiiquaf  philofophoru  natio- 
nes,&  theologici  rrattada.in  quibus  parciorquam  in  profa- 
nis  aliquotde  caufisfui.Primum^quddnodecebat,  profanum 
hominem,nec  natu  gradem  timere  de  fan&iffimis  rebus  vel 
derinire.vel  difputare.  Deinde  quod  hiftona  facrarum  lite- 
rarum  norior  folet  effe  lecturi;  Auguftinu,  &  huiufmodi  au- 
tores,quam  vt  opus  Mt  eam  per  me  repeti,qua?  indicans  locis 
cxfacijs  librisfuftus  &  apertiuscognofcipoteft  ,quam  vt  a 


lo  Ioannis  Lodouici  Viuis 

me  h jc  plurib.  videretur  explicada .  lam  di&a  ex  arcanis  no- 
ftre  re)igionisliteris,ab  Augufiino  aclducla  nonnnlla  enarra- 
uimus:a:ia  pra?teriuimus.quod  videre  non  huc  efle  illoru  ex- 
plicadoru  locu.  Autores  pt  ofanos crebros a dcofirmada  Au- 
guftinidi&a  veluttcftesinduximus,qu6d  fides  di&orupenes 
illos  efiet,pra:fertim in  profanis  rebus,quas  ab  illis  eft  Augu- 
ftinus  mutuatus.Nam  in  rebus  noftra?  pietatis  neque  Ethnicis 
«juicquam  eft  negotij,&  fcriptoribus  noftris  no  perinde  mul- 
tis  fum  viusjoe  parum  firma  Auguftini  autoritas  exiltimare- 
tur,nifiillisvelut  tibicinibusfurrulta.  Satis  enim  videbatur 
cfle  dixifie  Auguftinu,Hieronymu  frequetiusaduocaui,prej- 
cipue  vbide  linguarum  fignificationibus.autinterpretationi- 
bus  agebatur:quonia  is  vt  Graeci  atque  Hebr^i  fermonis  peri 
tia,ita  &  cognitionefanctarufcripturaru  omnesnoftr^reli- 
gionis  fcriptores  loge  antecellit.Nec  putaui  fore  interpretis 
aut  cotrouerfias illas  mouere,quas noftri theologi  in  fcholis 
magnis  animis  agitanquanqua  iis  prima  setate  fuimus  imbuti, 
cjU3abinftituto,ameteratione'(]ue  Auguftini  plunmudiffi- 
ctent:afpernatufqi  fuiflet  illas,atque  iudignacus  operi  fuo  ad- 
*niftas,velut  tritico  loliu,quacuque  cxiiparte  pur9  ille  ac  fan 
cvrifiimus  animus  res  hominu  defpectat^taque  nec  difputan- 
dum  mihi  cenfui  vel  cu  hoc  hominu  genere,vel  cu  antiquio- 
ribus  quicuque  alieni  a  fententia  Auguftim  eflenr.na  hoc  iam 
nonefletinteipretis,feddefenforisacpatroni:cumn6modo 
mea,fed  nec  vllius  defenfione  aut  patrocinio  ille  indigeat  Fe 
ci  igitur  quod  Hieronymus  in  comentariis  epiftola?  ad  Gala- 
tas  pnefatur  fe  feciffe,  vt  magna  ex  parte  alioru  fentetias  tan 
tu  referrenfic  &  nos  quid  ali)  dixiflent  fenfiifentque  contenti 
lecWis  explicuifie,fententiam  noftram  contmuimus,  vetere 
Academi#moreimitati:tum  quodid  magis  ad  enarratorcm 
alieni  operis  exiftimaui  pertinere,tum  etiam  quod  cu&ari  & 
fententiafuam  non  prodere.&confeclari  magisaliena  quam 
fna  proferreatque  oftetareantecanos  decere  potiusarbitra- 
bar.qui  cenfuris  ac  iudiciis  non  parum  autoritatis  addut ,  nec 
immento.Multa  nuncmihi  vera,certa  ,  explorata  videntur, 
qiue  ,ii  diutius  contingat  viuere,non  modo  ambigua  per  aeta- 
tem  videbuutur,fedforfanetiam  falfiffima.  Idcircoplerifq; 
in  locis  deleftare  magis  lec~torem  placuit,  quam  docere.Et  ft 
quid  docerem  non  tain  feuere  imperando  volui  perfuadere, 
quam  blade  rogado  monedoque.  Adduclifumus  nonnuquam 

ca  caufa. 


In  Comment.fuos  Prxfatio.  n 

Ca  caufa,quonia  Auguftinus fufus  eft  plerunque.ac  ipfe  infer- 
pres  fui:idco  labore  docendi  adepto  ludere  libuit,  &  le£tore 
in  digrefTusaliquos  intcrim  non  prorfusinamoenos  ducere: 
fimul  vt  mei  laboris quadoque  parte  leuasem,etti  non  onere 
depofito,  certefngida  fuffufa,&  per  viam  aliquaro  munitio- 
rem;&intcrfatac,/iraq,  fpec^taruiucundacomodiorem.Nam 
ha?c  omnia  qua?  dixi.cx:  fi  habcnt  fuas  animi  ceu  reparationes 
refe&ionefqiie,habentnihi]ominusfuasfalebras,fuos  accli- 
ues  colliculos,pcr  quos  no  finc  fudore  agas  onus:  fuos  quoq; 
defcenfus,  perquosnon  (ine  lapfus  perictrlo  facia;irer,ne  ra 
fce  prelTus  in  pronum  ferare.  Iliic  vero  non  ftrata  vllam  v  ia 
inuenias,nec  quod  recreet  oculos.nec  quo  vel  momcYum  di- 
uertas,ac  ne  vbi  fedea^  quidem  fcllus ,  cum  conferer.oa  fnot 
temp  ^>ra,cum  diuerfita.inrcrauroresatque  adeo  adueifnas 
oftendenda,cum  iaf  ,'enuinero  collenda,  cum  qua?  rendum,& 
euoluendum  ,  cc  diuinandum  vbi  fnlocus,quem  Augufhnus 
affert  exfcriptore  uliquo  :  quem  iocum  inuenire  multum  ac 
diu  qua?fitum  caftis  cft  ftnius  quam  cruditiorjis.Natn  in  eum 
incidatfrequenrtr  i.nperitiffimus ,  quem  doctusinueftigare 
nonpotirit  diu  veftigatum;    l£t  hoc  mihitanto  fuitdifScilius, 
ac  plustemporisexti;a\it,qu6d  &  imparatusadhocopus  ac- 
cefrt,  cum  antea  quatuor  aut  quinque  tantum  m  co  volumina 
legiflem  ,  nec  1  Kiicesvllosmihi  exletfioneconfeci  :vel  in 
hunc  ,  vel  infimiicm  aiiqucm  vfum.  quosquihabcnt,  naehi 
felices  in  litens  funt,  quibushaudexigua  laboris  demirui* 
pars.Hisanguftiis&  difncultatibusinopia  Gra^corum  volu- 
minumacceflit.qua'  eit  inhac  regionemira.  namcum  paf- 
mn do&is fias  obuius,fi  Ariftorelem  Gi zecum.aut  Demolthe 
nem,aut  Vetusteltamentum  autpaufaniam,  aut  Ifocratem, 
autlulium  Pollucem,  autEuftathium  vtendum  petas,negant 
fe  habere  ,  nec  apud  bibhopolas  venalesinuenias.  Cum  hic 
adeffet  Erafmus,  eius  bibliotheca  adiuuabar :  &  illincaliud 
agens,  aliquot  mihi  decerpferam  loca,qua?  ceu  pra?fagiebat 
animusvfuimihiaiiquandofurura.Nam  eain  ha?c  commeir 
tariaintuli.Gr2.-cum  Platonem  habuiin  octauum,nonum,  & 
decimum  librum  fcribens:Strabonem  plerunque  Paufaniam 
ponnunquam,  feci  prarcipue  cum  m  decimumoctauum  com- 
mentaier,&aliquotalios,quibus  noperinde  atqueiftisindi- 
gebam.Non  quidem  quod  Auguftinus  ad  fe  enarrandum  ma 
gaam  Graecormn  au<oru  copiam  deiideret,qui  Latinos  tan- 


ii  Ioannis  Lodouici  Viuis 

tum  eft  fecutus,quos  folos  pcne  legerat,  autverfos  e  Gra?cis. 
Sed  certe  fi  adiurus  maiore  Gra?coru  fupellettile  fuifl.em>po 
tuilletopuspauloexireornariusac  locuplerius.  Iraque  non- 
nulla  funt  a  nobis  pr^rermiffa  ,  qua?  parrim  ex  null©  potue- 
runtaurore  peti:eorumdunraxar  qui  exrant,parrim  ex  reco- 
diris  Grafcorum  literis  fucrunt  eruenda  .  ahas  bibliothecam 
na£tiGra?corum  codicum  ampliorem,  per  occafione  ea  le- 
c~tori  farciemus.Quanquam  leduloilludante  alia  eft  a  nobis 
aduigilaru,curarumque ,  nemulta  (intqua?  in  hoc  opere  ftu- 
chofi  hominescordariq;poflent  defiderare.Quceomnia  pre- 
ftare  aliis  vel  cognirione  rerum  ampliore,vel  mgenio  maio- 
re,  velfeliciorimemoria  leue  &  facilefuiffer.  Nobis  certe 
haud  fane  credat  quifqua,  quam  ta?diofum  fuerir  ac  faftidio- 
rum  plenu:quo  fit,vt.prima  ilfa,  quze  me  in  opus  ftimulabat, 
perficiedi  facilitas-planeperierir.  Ar  vtilitas  quata  fitfutura, 
pronunciare  non  eft  meum  :  quod  nec  in  opere  fuo  quifquam 
velincorruptuseftiudex,  vel  nonfufpe&us:  &  euentum  rei 
fitum  in  fortune.  manu  poteftateque  praedicere  nemo  poteft, 
necego  promirtere.Viuet,&  legerur,&placebit,&  proderit 
opus,  (i  fauerir  genius :  fin  aduerfetur  ,  concidet  ac  itvtenbit. 
Multa  grata  funr  &  vtilia  tanrum  ea  caufa,quod  ficlibuit  for- 
tunae.IUud  modo  precaripoflum  fi  quid  optando  proficirur, 
tam  vtile  vt  fentianr  opus  legentes,  quam  mihi  graue  &  mo- 
leftum  fuit fcribenri.Iraque primum  illud  amifimus ,  fecun- 
dum  incertumeft,tertium  noprofe&o  certiusdegratia,  vn- 
de  nomegloriaqueadfcriptorejY)  redir.Primum  nonignoro 
quantumfamaf  admirarionifque  operieriaoptimo  derraha- 
tur,quum  in  aliumfcribiEur:id  eft,«edificaturin  aliena  fuper- 
ficie,&  velut  fcribendi  argumerum  ab  alio  eit  fuppedirarumc 
nih*  fcrfaninfacras  lirerasaliquidcommereris  proprerfan- 
clam  maieftatemearu»autin  Ariitotelem,propterreceptam 
fcholis  omnibusautoritatem.   Accedithuc,  quodmultiqui- 
busomnia  quae  negligunt,autnoncapiunt,  in  grammaticam 
vertuntur,quamlibetmhoc  libro  facra  &  philofophica&re- 
conditatra&auerimus,grammaticam  dicent,ideo  preripue, 
quod  hiftorias  narrauimus,&  fabulas ,  idem  de  ipfo  Augufti- 
niopere  didturirr>ifi  p^idor  impediret,&  reuerentia  nominis 
tamomnibusfacri&advnirandi,  Alij  hoc  totum  nec  vifum, 
neciudicatum  qualicunque  cenfeaturnomine ,  reiicient,  & 
damnabunt;vtpr0xime  quidamtheoiogi«e  licentiatus,quum 

au4iiiet 


In  Comment.fuosJPrcfatiou  i  j 

Tmdi(retmeinlibrosDeciuitateDcifcribere,magnofaftidio 
operam  mearrYtanquam  lnutilem  pmrfusvanimq;  afperna- 
tus  eft.  Et  quid,inquit,opus  eft  iibris  lliis  illuftratore  plus  fa- 
tisex  fe  perlpicuis  &  clarisrO  tefelicem  quifquises,  cuitam 
apeni  facilefque  funt  hi  De  ciuirate  Dci  Hbrii  Oeterum  mi- 
rari  qui  audiebat,vel  ingcnium  hominis,vel  eruditinnem,vel 
certeimpudetiam.Nam  imperitiffime  loquebatur,&  rcrum 
omnium  vererum  eratomninoexpers&rudis,rogaiMtquecx 
hisquiaudierantvnuscur  ficcenferet,quum  eflenttot  hifto- 
ruv,tot  fabula?,tot  philofophica,tot  geographica,tot  mathe- 
matica.Quid,inquit,illa  adtheologum  f  Dciude  finta  velb, 
non  fum  iollicitus.Hoc  illud  eft,iltis  nec  Cicero,  nec  Vergi- 
lius,  necPlinius ,  nec  alij  fimiies  interprereindigent :  quum 
eorum  nihil  interfit,quis  fuerit  Scipto,quis  Csefar,cjuis  l'om* 
peius ,  quisCato  :  quar  autvbi  Cartago,  Babylonia:herba  ne 
aniaxum:malua,autbcta:  lapis,an  lignum:  magnes,  vel  ada- 
mas:animal,an  metalluin:tigris,vel  mihart :  Sitnequiardeat 
mons  Aetna,an  Alpes.ardeat  ne  fulphure  accefo,an  harena. 
Quid  dixerit,quid  fen(eritPlato,quidatomi  Democriti  con- 
ficiant:quid  fimilarcspartes  fint  Anaxagora? ,  autdtffimila- 
res:quidPythagora;tnmfanirnatio.  Ifti  ad  ha?c  omnia  linea 
funt  alba,ficut  dici  iolet.in  lapidealbo.Tantum  illacuranda 
&  cxpendenda  ducunr.an  Deus  poffit  fuppofitarc  hanc  pen- 
nam  qua  fcribo:aniubere  poffit  odium  fui :  Poffitne  difpen- 
fare  potifex  fuper  voto  profeCtionis  Romana? ,  aut  Hierofo- 
Jymitana?:an  pecunia  faccrdotij  penfione  redimere  fit  fimo- 
nia. Verum  enimuero  ifti  cenfeant  quomodo  voluerint  cunq; 
de  opere.  Nec  eis  fcribo,  ncc  eos  curo  mea  legeremec  eorii 
iudicium  cenfuramque  naucifacio ,  nec  eis placere  ftudeo,& 
do&iusputabo  mefcripfiffe,ii  difplicuero.  Atillud  magno- 
pere  dolcndum  eft,infiftere  farpenumero  ingeniis  docloi  um 
quide,fed  noperinde  bonorum  hominum  perniciofum  inui- 
dentia."  virus,quo  bona  opera  inceflant,]acerent,profcindat, 
aut  perdere  cohentnr  profutura,aut  allatura  luce  obfcurare. 
Hinc  odium,&  ex  odio  rabiofa  malcdicenria ,  &  nnpotcntis 
animi  verba,&  nxa?,&  iurgia,&  calumniaf.Hinc  fa?pe  defpe- 
ratio&  defponfio  meliorum  ingeniorum,quum  perta-fa  rem 
iicamaram  &  inamabilem  ab  omni  fcribcndi  &  iuuada?  po- 
ftcpitatis  ratione  auertuntur ,  plerunque&  ab  ftuuiisetiam: 
quo4  tanwin  abcft,  vuouidia  in^enia  iicri  doleanr ,  vtfe 


14  Ioannis  Lodouici  Viuis 

hoc  fruthim  capcre  fingularem  exiftimet,ac  laboris  fui  pra»- 
miutmfinem  vero  quem  deftinatam,ii  confequatur,vt  ceffent 
omnes ,  nemo  benefaciat.Quod  Terentius,vt  alios  vita?  hu- 
manas  mores,fic  &  iftum  prudenter  expreffit,quum  maleuo- 
liim&  inuidentem  poetamomnibus  contendifieviribus  air, 
ab  fcribendo  vti  deterreret,&  in  otium  tranfderet.Neque  vc 
ro  id  ego  dixerim,quod  segre  fera,me  vel  admoneri,  vel  etia 
reprehenrii.^ij  meliorem  mentem.imo  debere  me  multurn 
profitebor  potiora  fuggerenti,&  reprehendenriduCte\  Nam 
&  mcipfum  nonpigebirmutare  fententiam  ,  fi  vel  ftudium, 
vel  asras  alia  docuerir  meliora.Cseterum  permoleftu  eft,  at- 
que  intolerandumpronuncian  fcmelde  toto  opere,damna- 
rique  ceu  imperirum  autfunle,  cum  nec  legeris,nec  forfan  fi 
legerisinueneris  vfqueadeo  mulra,qua?  conuellas-.vel  ipfe  d 
tantundem  prarftare  tentes,vel  no  valeas,vel  fudes  fatis.  Aut 
f\  vnum,aut  «d  fummum  alterum  deprehedas  erratum  ,  pro- 
pterillaopus  tantum  tamque  variumreiiciasvniuerfum  ,& 
contemnas  :  velutii  egregio  infperfos  reprehendas  corporc 
neuos,  vtHoratiusinquit.  Infumma,  quandoquidem  homi- 
num  linguas  nec  habeo  in  manu  mea  ,  &  liberasdecetin  li- 
beris  ftudiis,non  deprecor  quo  minus  fentiat,loquaturque  de 
opere  quifqueprolibito.Sienim  malu  eft  opus,  irafciobve- 
ritatem  non  debeo:  finbonum,eosqui  maledixerint  ,fuairr* 
uidentia  exedet  tanquam  venenum:  inquo  vnoiuftifiima  eft 
imiidiaipfa,ca±terisin  rebus  iniquifiima.  Hocfolum  etiam 
atqj  etiam  rogo,&  obfecro:  vt  fi  quisa  me  difienferit,  volue- 
ritque  id  fcriptis  teftari,meminerit  modeftia?,  &  fine  couitiis 
afperifque  morfibus  me,quod  ignorauerim  doceat.  Nam  vt 
conuitia  &  grauem  fortailis  obiurgationem  mereatur  liber, 
non  meretur  inftituru  &  conatus  arsimi  mei :  ita  eadem  ope- 
ra  fiet,vt  ego  cum  aliis  fructum  eruditionis  illiuspercipiam, 
agnofcamque  per  magnu  beneficium,atque  habeam  gratiam 
immortalem-.&  ipfe  melior  magifrer  tum  fe  profuifie  intelli 
gat,tum  doctrina?  fue  nulla  immodeftia ,  qua*  peior  eft  quam 
infciria  ,  corrupra?  &  inquinata?  laudem  amplrffimam  aufe- 
rat.Nequeabfitabftudiis  humaniratis  humanitas,  feruerur- 
o^ueillatranquillitas  animorum,qua  fuperresomnes  alias 
Muf<e  gaudent.Et  incipiamus  morem  huc  tollere,  quem  in- 
uida?  omnibus  furia^in  prafftantia  ftudia  lmmiferunt,  impe- 
tencu  &  lacerandi  eum,quem  coniunctiffimum  nobis  chanf- 

fimummte 


In  Comment.fuos  Praefatio.  ij 

fimumquedebebat  reddidifTe  communio  ftudiorum  ,acea- 

rundem  Mufarum  cultura,vtpraueream  baptifmum  &  cha- 

ritatem  Chrifti :  quandoquidem  ha?c  iam  olim  furdis  auribus 

inania  funt  nomina,&  argris  oculis  vana?  fine  corponbus  vm- 

bra?  -.colamufque  literas  vt  nos  dele&ent,  vtiuuent,noo  vtiti 

certamen  acerbum  comittant,  &  tela  vel  eruditionis,vel  ftyli 

fubminiftrent,quibus  prauos  aftectus  noftros  explentes  feria- 

rn^s  fauciemufque  inimicum.  Sed  de  his  rebus  erittempus, 

quum  iocum  inueniam  dicendi  aptiorem.  Nunc  mihi ,  vtad 

quodcoeperain  reuertar ,  tota  lpes  in  iis  eft  ,quicandido,qui 

integro  ped^ore  ad  ledlionem  horum  librorum  accedent,fiue 

doc~ti  fmt,fiue  indo&i.Denique  ita  me  confolor,n"  ab  hommi- 

busnulla  redeatadnosgratia  ,  nondeerunt,quibusadduc~tus 

impulfufq;  hac  me  operam  nauafte  nunquam  pceniteat.Nam 

&  obfecutum  efle  Erafmo  meo  ,  tam  me  iuuat ,  quam  nefas 

fuiflet ,  quod  imponeret  onus  recufare  ,  qui  in  me  &  hominis 

arcta  mecumamicitia  coniunttiffimi  &  prarceptorisoptime 

meriti  lusacpoteftatem  habet.    Tuminterea  dum  ha?c  fum 

meditatushoneftiffimo  meexercitamentooccupafle  ,&  ani- 

mum  metemquecrebriscogitatis  honeftateac  fanfritatere- 

fertiftimis  imbui(Te  ,  quar  pi  omptiorem  me  atque  expeditio- 

rem  ad  bene  &  Chriftian^  viucndum  reddant.Hg c  vua,fi  ca?- 

tera  defmtvniuerfa  ,  abunde  ampla&  magnifica  merceseft. 

Poftremo  vt  aliud  nihil  reputem,  nifi  me  voluifle  Augultino, 

&  proinde  Chrifto  aliquid  ftudiorum  meorum  facrare ,  pne- 

clare  mecum  aftum  exiftimare  debeo.  Quippe  qui  etiam  fri- 

gidcepoculumpropterfe  fuumq;  nomen  praebitum  irremu- 

neratum  fe  non  prarteriturum  pollicitus  eft:huic  quoquc 

meas  voluntati  quam  vnam  ille  curat,  gratiam  refe- 

ret:praf  fertim  cum  ipfe  labores  omnes  meos 

ita  demum  ratos  mihi  eflfe  velim ,  (\ 

Chrifto  eiufquecaftiftimar  &  in- 

tegernmze  fponfa?  eccleft* 

approbentur. 


16 


DE    VETERIBVS     I  N- 

TERPRETIBVS    HVIVS 


OPERIS. 


Arrauithodie  mihiamictisquidam  meus,  inte*r 
^  colloquendum  cnm  nonnullis  fratribusDomi- 
nicaniordinisatqueinftituti ,  mcidiiTe  fein  fer- 
monem  de  his  meis  commerariis  :  ilios  refpon- 
diffe  ,  inartem  me  operam  atqueinduftriam  lu- 
dere,ac  potuiffe  huiustemporisc6mpendiumfacere,quum  iri 
libros  Auguftini  De  ciuitate  Dei  fcripferint  Prsedicatori/ 
quidam  fratresad  miraculum  erudite,  dextre ,  exacle,  feiici- 
ter,  nihil  fupra.  Qua?  fi  fic  habent ,  nimisprofectd  confidens 
fui ,  qui  me  hac  ingenij  &  erudnionis  tenuitate  fcnpta  vfque 
aded  tmrandafuperarepoifefperarim:&  demens,quitantam 
lucem  mea  facula  obfcurari  pofle  crediderim  :  &  ftultus  ,  vt 
nonillis  firh  vfuspotius,ficut  Valerij  Probi,Seruij,aut  Donati 
commeotariis :  &  male  feriatus,  vt  vltro  tanti  temporisfece- 
rim  ia£turam  actum  agendo,quod  aiunt :  &  Erafmusipfe  im- 
prudens,  qui  nouos  commentarios  mandarit  fcribendos ,  vbi 
tales  eiTent  veteres:  &  dociiftimusquifque  ineptifiimus  huic 
noftra2opera?votisfauendo,fcilicet,  vtillifratresputant, fu« 
peruacane^.Quos  ego  fratresdeierare  auhm,ne  literam  qui- 
dem  in  illiscoimiTentariislegiiTejtitulosvidiffe  folummodo: 
autfi  legerunt,&  probant,plane  fimilesfuntipfi  commenta- 
torum.  Vt  nuncpam  fuit animus  refellere  tam  apertam  infci- 
tiam  ,  tam  infipidas  expofitorum  ineptias ,  non  collegi  locos 
aliquoi  in  primis  ridiculos  &  imperitos  ,  exquibusde  opere 
totoqui  oonlegiffent ,  poffentiudicium  facere,  necprofe&o 
fuit  neceffe.  Nam  in  feculo  iam  tot  literis  difciplinifque 
exculriffimo  rarifhmi  funt,  qui  quemcunque  in  illis  com- 
mentariis  legerint  locum ,  non  flatim  qualis  fn  tota  mafTa  ex 

quamlibet 


r 


DeVet.huiusoper.Interp.  17 

quamlibetparuo  exemplo  poffmt  iudicare.Itaque  addoftoS 
homin.es  magna  fane  aciniucunda  fum  moleftia  HberatuS 
ftult  itiis  illis  patefaciendis.Nihil  enim  cft  neque  grauius,neq; 
infuauius,quam  ftulta  refutare  prudenter.Qua»  ii  tantu  indi- 
ces,pro  iluiris  reiicienrur:iin  opera  in  eoru  natura  declaran- 
da  infumas,non  tam  cotcmnendareddas  ,  quam  minusapud 
quofdam  faciasftulta.  Nec  defunt  ex  homnuous  eiufde  ordi- 
nis,qui  cenferepofiint:&  haud  dubie  cenfentquam  vilia  ,  & 
defpicieda  fint  fcripta  illa  no  modo  Auguftmo,fedneThco- 
dolo,vel  Faceto,vel  Florcto  digna:tamequia  idno  illifolu, 
quitotammea  operam  ceu  inane  danarunt:  fedali)  permulti 
non  credut,tantu  quia  illi  fratrespraidicatores  nucupantur, 
voloiftisrationeapprobarelaboris  mei ,  fi  modo  approbari 
finant,autapprobationeintelligat:quoruego  aiiquns  credo 
tales  e fl e ,  v t  i  1 1  i%  n i h i  1  inter  aictione  Ciceivnis  &.  C  athoiico- 
tisinterfit:autinter  hiiioru  Liui}  &  V  incerij.vt  1  [pter  cogm- 
tione  reruPiini)  &  Bartholoma?i  Anglici,  aut  Hieronymi  Sc 
Hugonis  Carrenfis.qui  potent,cu  ncc  Laune  fciant,nec  vllos 
bonos  vnquaattigenncictiptores,innutnti  fempcf  &  adam* 
bas  aures  immerii  fcrmonariid  Parari,Difcipuli,  autDormi- 
fecurefEgo  vero  (i  apud  illos  no  mea,ied  eoru  culpa  no  pro- 
fecero,proficia  apud  alios  &  ingenio  faniore  ,  &  eruditione 
meliore,qualeshabetinordine  fuo  quefdS  eriam  mihi  ami- 
ciffimos.qui  beneficio  mehorum  literarum  comunem  popu-f 
lariumfuoru&  agnofcut  errorem  &  doier,&  quarenus  licet, 
&  vitant.Faciamigitur  inuitus,  quod  a  principi  >  non  Itatue- 
ram,vt  homines  vita  fun£tos,&  e*ti  ainuidia  omnem  ia  poii- 
tos,in  ludiciu  cenfuramq.reuoce  :  prarfertin  cuni  llli  homi- 
nes.quantu  mea  fei  t  opinio  probi,quod  pocucrc  pi  e.hterint: 
tametfi  hoc  imperitum  atq;  ineptum,vt  fereiilo  eratfeculQ. 
Protitentur  ergo  fe  in  hoc  opusfcribere  Thomas  Valois,  & 
NicolausTnuet,&  iacobus  de  Paflauat.  Ctventares  colligic 
Francifcus  de  Maronis  minorita,ne  folum  regnum  prsedica- 
coresteneant.primu  Thomas  Valois  arbitratuscredo  mges 
elTe  opus  .&  vniusviribusmaius  ,  non  omniafoius  eft  obire 
aufusded  focium  fibi  fumpfit,  ac  velut  fuccedaneufodalein 
fuum  Nicolaum  Triuet,tam  ilmilem  fibi,quam  ouu  ouo  :  cui 
ipfe  lampada,quod  aiunt,traderet  feflusmefcio  quo  volumi- 
ne:nam  erfi  legi,non  tamenannotaui.Neq.  verdaliudfufce- 
perunt  exphcandum,quam  fabulas  aut  hiftorias,  facrilegiunl 
^ugM  (n*.D«h     Tem,  j,  c 


i8  De  Vcteribus. 

credo  ratifacra  cotreclarc.in  quo  certev  modeftia  hominum 
non  mediocriter  laudo:quibus  fatis  vifum  eft  prophana  con- 
taminare,afacrisabftmuerut.Itaab  vndecimo  ad  decimum- 
oc~tauum,&  a  decimononoad  vigefmiufccundum  nihil  fere 
fcripfei  unt.  Quod  promptum  eft  vnicuiq;  videre:  nam  libri 
funtin  manibus.Ccrauo  vero,&  nono&  decimo  libris,  qui- 
bus  Auguftinus  aduerfas  Platonicosdifputat  ,  quiddixiflent 
mifelliquinomodo  Platonem,aut  Platonicum  vllum,fedne 
vmbra  qmdem  Philofophi  viderat? Itaq;  ne  quod  agat ,  defit, 
totifunt  in  contextu  partiendo&  diltribuendo.Hic  Augufti- 
nus  trac~tat  de  hoc,aut  illo,&  facit  duo.Primu  eft,quod  repro 
fcat  Platonem,ibi  fecuodu,quod  dicit  hoc  aut  illud,ibi.  &  di- 
cit,Tum  qua?  Auguftinus  pui  e  ac  Latine  dixerat,ipfi  vt  char- 
ras  impleant,ad  fuu  coenum  ,  fuamq;  obfccenitatem  trahunt, 
ceti  non  aliter  pofteris  in:ellec~turis.Iam  in  quinque  libris,  & 
parte  decimio&aui  fabula?  &  hiftoria?  traCtantur.Hic  putant 
fe  efle  in  fua  harena,&  vagatur  iacfintque  fe,vt  equus  ,  quod 
dicitur,in  capo  In  quibus  omitto  fermonisfordes  ac  fpurci- 
tiam.facuafq;  &  infulfas  narrationes:quas  tameipriinterdum 
cx  facundifiimis  defumebat  fcriptoribus,  quas  nullusfu  tam 
impatiens  ftomachus,qui  vnam  €  x  eis  aut  altera  poffit  deuo- 
rare,nifi  quibusforte  falubria  funt  noxia.Sedad  resipfasve- 
niam.Sunt  certe  commentari  j  vtiles  lis  qui  nihil  vere  rec^eq. 
fcire  volut:qualia  funt  ingenia  quaedam,  qua?  nc  hiftoria  qui- 
dem  audirc  poffint  vere  &  vtigefta  res  eft,  narratam  :  nefas 
credo  exiltimantesaliquid  remanere  fynceriac  incorrupti. 
Failuntur  igitur  infinitis  locis,&  fallut,h"  quis  fequatur  :  tum 
proptercoufufam  incertamq;  eoiutmquzefcribebat,  notitia: 
tum  etiam  quod  ignoratione  Latini   fermonisin  ip/is  rebus 
paflim  labebantur.Adha^c  afFerutcommentitia  piei\«que,  & 
nunquam  ab  autoribus  vel  fomniata-.partim  ex  geftis  Roma- 
norum  morahzatis,partim  quee  fando  narrari  audierat  intcr 
compotandum  in  hofpitali  ccenaculo  fodahtatis.Colliga  qu£ 
prinia  eruntad  manumpaucula  quzedam.velut  exempla.Pri- 
mo  libro,capite  quinto,cu  C<efar  apudSaluitium  refeiatqu^ 
foleat  in  bellis  ficri,i  api  virgines,pueros  diuelli  a  complexu 
parentum:eriam  commentator  hiec  iam  effe  a  Catilina  fadta 
Carfare  fignificare  dicit:verus  fcilicet  comentator  quafi  co- 
mentor.Tum  capite  vigehmoquarto.  Portiu  Latronem  dc- 
damatoremCatonemfuiiledicit,  ibi  egre^ie  difputat  ,  an 

iftc 


Huius  operis  Interpret.  19 

ifterit  qui  Catunculu  puerorum  copofuerit.  Et  libro  fecuck», 
capite  cjuarto  ,  Atym  dicit  oblatum  matri  dcum  in  eius  tem- 
plo,vt  voueret  caftitatem.Quod  credo  eu  didiciffe  ab  aliquo 
ex  Gallis  matrisdeum.Et  poit  paulum:Symphoniaci,  incjuit, 
funt  canentes  tubis,vel  alio  modofonitum  magnum  facien- 
(es.Ex  dulci  cocentu  magnos  facit  fonos,atcj;  rubas.  Et  pau- 
cisverbispoft^Vocat^inquit^hic  Auguftinus  Symphoniacos, 
cjui  in  honorem  deas  pudicitia?  qu^dam  turpu  faciebat :  non 
mclius  dixiflet,li  illa  setate  vixiflet,&  paucis  interiectis  ver- 
bis,Palladem  dicit  lauari  cuin  mdtre  deum  in  Almoneamne. 
Credas  Varronem  hoc  dicere:  tantum  (juoniam  Auguftinus 
virginiscaeleftisillic  mcmmir,ceu  non  eifet  alia  dea  virgo, 
cjuam  Pallas.Et  mox:Fuir,inmiit,  fcenaproprie  domuncula 
in  medio  theatri,cjUdles  funt  domuncula'  tabernariorum  vel 
mercatoruin  nundinis,fecundum  Huguitioncm.  O  mifera» 
Scauri  &  Curionis,cc  Pompeij  fcenae  latifJima?,&  auroarge 
tbque  ornata?,quomodo  ad  domunculas  mercatoru  in  nun- 
dinis  recidillisrSed  hoc  tolerubilius.&  aduit :  in  Jcena  pu)pi- 
tus  erat,<juem  afcendebant  illi,qui  fabulas  recitabat :  &,f}uot 
erant  carmina,tot  reputabant  appofuiffe  fercula.Hsec  eft  ar- 
gutifhma  interpretatioferculi.Pergit  vero-.Infra  etiam  late- 
bant  laruati  hiihiones ,  &  mnni,  qui  fublto  exeuntes  coram 
populo  motibuscorpoi  is  exprelferunt  hiftorias,  feu  fabulas 
recitatasA'  ifti  proprie  fuerut  appellati  fccnici.  Scena  etiam 
«juandocj;  ponitur  pro  ipfo  toto  theatro  ,  cjuadocjue  pro  fabu- 
la,quandoqj  prorecitatione  fabular.H^c  oia  tjuis  neget  eJTe 
admirabilia,cum  anteanullus  vncjuaaudierit  f  Quis  vnquatn 
vel  theatrum  dixit  fcenam  vel  fabu;am:vel  fabular  recitatio- 
nemfTmn  additValeriu  Maximum  dicere  ,  antecjua  imago 
matrisdeum  tran  ,ata  cffctex  Peffimunte,imperatores  Ro- 
manos  fa?pead  Pcnimiirem  iuiife,vtvota  foluerent.  Vbihoc 
vncjuam  tomniauit  Valcriusflta  non  fatis  eft  te  fingere.nifi  & 
alns  mendacia  afJignes.  Narratmiidemiuiffe  illuc  Roma- 
nos impcratores libro  priino  §  (ed  nonante  matremdeum 
traliatam:quo  tempore  nullus  vncjuam  Romanus  eo  eft  pro-< 
fectus.  Aducit  his  Pantheon  templum  a  Domitiano  magnac 
matri  deum  extructum  fuiffe,cum  Pantheon  extruxerit  ante 
Domitianu  Agnppa  If>ui  Victorijdeinde  cafteris  diis.&  harc 
omnia  in  eodem  vere  aureo  &  copiofo  capitulo  4.1ib  2.cjuod 
Jicet  Cornucopia:  appelles.Infexto  ver©  capite  verfkuliswC 

s    a 


20  De  Vereribus. 

Pernj,c]uos ipfefeftiuiffime  explicat: 

Difttte  6  miferi,&  caufat  cogmfiite  rerunty 

Quid  fumvu  ,&  cjnid  nam  'viilnrigignimur, 

Ordequu  datw? 
Sic,inquit,ordinata  eft  humana  natura,  quod  eft  fuper  bruta 
animalia.  Putabam,  eiTe  infra.  aut  met*  quammollis  flcxtu? 
Metaz ,  inquir,id  eif,  mortis.  Arquiex  hac  nullus  eft  fiexus. 
Quid  ajpewttle,num?n  «  habet  hic  cu  ignoraret,cur  afper  num- 
mus  diceretur:nondefuitmoralizatio.  Afptranquit,  id  eft, 
quantu  habeat  afperitatis.proprer  curas  magnas  ,  quas  inge- 
rit,propter  quod  &  fpiniscoparanrur  diuiria?.  N6  iic  Periius 
fua  ta  acure  intellexit,nec  tafandte.Etcapitc  octauo  depoe- 
tis  annotatio  digna  qua:  ad  verbu  edifc.itur.  Poetaru,  inqujt, 
duofunt  genera:veteres,  &  noui.Veteresomnia  quae  cane- 
bant,conuertebantad  rifum:vndede  meretriciis&  ftupris,& 
hisquaf  poterant  prouocare  rifum  trattabant:  ficut  Plautus 
&  Terentius.Nouivero  reprehendebant  vitia  hominum  no- 
minanm,vndeque  homineslaceflebat,  eorumvitia  carpen- 
tes  vera  &  fkta:&  pingcbatur  nudi,quia  viria  denudabat.  Ta- 
les poete  comici  Satyriciappcllarur:(icut  Horaiius,  Perfius, 
Iuuenalis,&  huiufmodi.  Et  paulo  poft  :  Poflunt  autem  poetae 
Tragici  ficut  &  Comici  diuidi  in  duas  partes.Primi  puri  Tra- 
gicr.fecundivero  Elegi,tra&atesde  elegia,id  eft,de  miferia. 
Sicille,ex  Ariftotelecredo  ,  autfiquishoc  quoq.do&ius  de 
poetisfcripfit,&  tamen  qui  nihii  vnqua  deiis  poetaru  gene* 
ribusaudiuit:no  intelligetquam  friuola  ha?c  &  impenta  fint, 
nedu  ftulta  atque  ridicula.Si  audiuir,huic  perinde  ifta  erunr, 
cumdenouis&  veteribusloquiturpoetis,ac  ii  quisdicat,  ar- 
chitetforum  officium  eft  calceos  fuere,cerdonu  vero  a?difi- 
care:&  cum  nouos  comicos  vocat  Satyricos  ,  ceu  quis  dicat 
faitoreselTe  textores,cumComicos  dixit  Elegiacos  ,  velut 
aliquisagafonesdicat  nautas,auttonfores  carbonarios.  Iam 
cu  explicat  elegia,id  eft,miferia:non  fecus  quam  ii  interpre- 
teris:fcrinium,id  eft,liber.&  cap.ix.  cum  de  Plauto  ageret, 
ifte  fcripfit  inquir ,  comcediam,  qua?  appellara  Aulularia, 
qua/i  nonalia.At  philofophariquoque  voluit  lib.  vii  Nam 
cumdixiflet  Auguftin.  Menam  deam,  qua:  menftruis  pr«e- 
cft,conferre  fluores  menftruos,ad  eius.quod  conceptum  eft, 
incrementum  ,  ignarus  fluorem  menftruum  dici  eriam  mu- 
hebrem fanguinem,qui  rluxurus  eiat  rn  menie  ,  mfivel  fcetu 

vel 


Huius  opcris  Interpret.  n 

vel  alia  caufa  detineretunincipit  diftinguere  fanguine  men- 
ftruurmvno  modo  pro  eo  quod  eft  purgamentum  narura?  ,  & 
ftngulis menfious  eiicitur.  Aliomodo  accipitur  pro  fangui- 
ne,qui  per  eieclioncm  purgatur,  &  poft  fluormenftruus  non 
confert  adincrementum  foetus.nili  peraccidens,fcilicetper 
fuam  abfentiam.Confert  enim  pro  tanto  ,  quia  cum  ipfe  ex- 
pellifur,fanguis  ille  vnde foetus augetur,efiicitur  mundior,& 
ad  augendum  melior.Sedbeatus  Auguft.  extenfiue  loquens, 
vocatillum  fanguinem,quideputaiur  ,  fluorem  menftruum. 
Harcille.Pnmum  quis  vnquam  fa  nguinem  illum  ,  qui  purior 
remanet  in corpore  mulicris  poft  eieclum  menftruum  voca- 
uit  fluorem  menftruumfDemde  quomodo  ifto  augentur  fuc- 
tus  in  locisfqui  fi  menftruus  ille  defluat ,  fiunt  imbecilliores: 
&fi  largius  &  vt  alio  folcttempore  effluat  ,abit  cum  eo  foe- 
tus,necaugerinec  alipoteft.  Sed  libet  explicationesaudire 
vocabulorufExclainat  Auguft.lib.n.O  animosgermane  Ro 
manos.Germane,inquit,id  cft  alre,vel  lmmaniter:  nam  Ger- 
mani  habcntimmania  &  alta  corpora.  Etio  eodemloquens 
Aug.de  lino  aut  lanula  flaminuin,quo  vincicbat  caput,  quem 
apicem  nominabant,  quafifummitatem.  Apex,inquit,nomen 
eft  cuiufdam  hiftoriographi,vtiam  mnandum  non  fitfecifle 
Deum  homines  ex  limo,cum  ifte  faciat  ex  lino.  i£t  cum  libro 
quarto  pofuiflet  Auguft.  inter  prodigia  foeminas ,  &  gallinas 
&  bominesverfasinmafculum  {exu.Credo,inquit,literaeiTe 
falfam,quam  tamen  multi  libri  habent,  debcret  autcm  litera 
fic  e(Tc,in  homines  &  mafculu  fexum.  Vult  enim  fic  dicere, 
quod  fuemina?  couerfe  funt  in  homines,id  eft,in  viros,&'^al- 
lina? in  mafculum  fexum.O  tenebrasilliusa^tatis  miferadas, 
&  tameillisoculiaiTuefa£tiillatamiam  lucem  fpedlarenon 
fuftinet.Claudite  iftis  feneftras  omnes  &  rimulas ,  ne  qua  lux 
penetrare  queat,&  fruatur  libere  fua  nocte  ,  tenuem  quoque 
&  languidulam  in  tenebroio  cubiculo  meridie  lpfo  accen- 
ditclucernam.Illud  in  eodem  miror  interprete,  quodcum 
grauifT  haberetautores,  ex  quibus  nonnulla  folituseft  de- 
fumere,pofietq;  exeifdemalia  qujeda  afrcrre  .  mahut  ab  Ifi- 
doro  petercaut  hoc  peioribus  Huguitione  ,  &  Vincentio  hi- 
ftorialr.quodfufpicarime  cogitipfum  vel  alienaeflevfum  in 
citandis  autoribus opera  ,  ve^  oi:ato<; ,  aut  inuenifte  in  aliquo 
Vade  mecum,aut  rapiamus  torum,aut  de  aliquo  audiuilTe.Na 
«lennitionem  Dei,quam  ex  Ciceronis  primo  Tuf.qu.eft.  citat 

a    3 


21  De  Veteribus     • 

Auguft.colligi  dicitexhis  quarin  3.De  nat  deo.  fparfim  tra- 
ctat:&  cofolationede  morte  fili£,nefcirefe  dicit,an  fit  hb.12. 
Orationu.cum  Cicero  ipfe  in  Acad.&  Tufc.  quaf  ft.  &  Lafta- 
tius  &  Plinius  eius  libri  meminerint.  Valerij  Sorani  nihil  re- 
cordatur  fe  legifle-.cum  eius  fit  mentio  apud  Pliniu,Solinum, 
La£tantium,Plutarchu,Seruium  ,  Macrobium.Iam  ex  multis 
Diogenibusvnu,&  exmultis  f£fchinibusvnum,&  exSocrate 
&  Ifocrate  eunde  conglutinare  &  conferrununare  inuitos  & 
male  cohaerentes^non  raru:vt  nec  alia  omnia,<juar  fi  perfecjui 
flgillatim  tentem,rem  in  jnfinitu  extendero.]Hc;c  cjuc^  adduxi 
tatum  velut  fpecimina  pofui,  cjue  prima  profecto  voluentili- 
tru  occurrerunt  Sut  enim  vfcjueadeo  frequentia,&  denfa  ,  vt 
periculum  non  <it,ne  lateant,fi  non  indicetur :  extant  nimirii 
&offeruntfe,atq;  adeo  ingerunt  oculis  omniu  volentium  in- 
tueri,qua?  nec  in  opere  ipfo  fum  confe&atus.Tum  ne  faftidio 
leclori  eflem  tantaprolixitate,tuquod  ineptiora  funt  ,  quam 
vtin  eisrefellendis  aliquid  collocari  operaedebuerit.  Q^uif' 
quis  mihi  fidem  non  habet,legat  ipfe,  &  vel  iudicet,fi  cft  do-* 
ftus,veladocl:ioribusfententiam  exquirat,illifq;  aflentiatur. 
Quodfi  quiseft  ,  qui  ha?c  vniceforfanac  tenere  copleditur, 
&  amar.habet  non  folum  hos  commentarios  ,  fed  etiam  Hu- 
guitionem,Papiam,Gra?ciftam, Ioan.de  Garlandia,  Cathoii- 
con,illisfe  omnibusobiecl:et,quod  Mt  ei  bonu  profperum<|j,  - 
&  in  eorum  complexu  ha?  reat.  At  Thoma?  Valois  &  Nicolao 
Triuet  prodiit  velut  fuccenturiatus  lacobus  PalTauantius, 
quem  nomen  ipfum  lndicatfuiflefcurram  aliquem  feftiuum, 
quifodalitium  torum  oble£labat:cui,vt  credo,per  iocum  lu-" 
fumq;  nomen  Paflauant  eft  a  reliquis  fratribus  inditum.  Lo- 
«juendum  eft  de  Tertulliano.nihil  mihi  occuri  it ,  referuetur 
cu  aliis.de  Valerio  Sorano^nihil  mihi  modo  occurnt ,  refer- 
uetur  cu  aliis:deXenophane  &  Anaxagora,de  Laclantio,re^ 
feruetur  cum  aliis.Quid  malum  funt  lfta  aliaf  vbi  referuasfin 
quem  vfumrquid  quod  nec  legerat  expofitores  ipfos  ,  quibus 
dicitfe  fua  addere,vt  lib.3.ca.i2.fic  fcribit.In  hoc  ca.  n.  facit 
Aug.metione  de  dea  Febre,de  qua  dicit  expohtor,  quod  fuit 
mater  i£fculapij,quod  eft  dea  inferni,  &  quod  Numa  rex  fa- 
crauitde^  Febrimefem  Februarium.Atquinunqua  icvexpo- 
fitor  feripfit,nifi  forfan  res  tam  ftulta  ex  codicibus  fit  ab  aliis 
fratribus,quieam  deprehenderant,erafa,fed  videlicet  fuper 
cosnam frater  alicjuis  Palfauantio  narrauerat  id  expofitorem 

dicere, 


Huius  operis  Intcrprct.  13 

«Iicerc.Ca*reru  cjuo  reprobet  modo,audiaimi<.Quod  non  vi- 
detur  bene  di£tum,inquit,falua  <ui  gratia.Nam  iicut  infra  di- 
cetur,.^  fculapi  us  fingitur  fuifTe  filius  Phoebi  &  Coronidis:ri- 
cut  vult  Otudius  fecudo  Met.Nec  vncjua  tegitur,  cjuod  Phoe- 
bus  cu  Febre  conuenerit,vel  cjuod  cx  ea  fihu  genuerit.  Tum 
incipir  philofophari,&  coie&uras  cjuc rcrc.Ncc  couenienter, 
incjuit,fingitur  A.fculapiusfilius  Ftbi  is.cum  iple  poftmodum 
fitnabitusdcusmedicinae  cjua?  habetfcbrem  cxpellcre.  Iam 
nc  imnino  defit,cjuod  ali)  potfint  pro  ie  refpodere,audit  niii 
dicatur  ita  crudclis filius.ijuod  matre  pcrfecjuatur  vbuj,,&  o- 
mnifcde  expcllat.Ioculares  funtadditiones  litc;  ad  nfumf.a 
tnbus  mouendu  parata?.Ifti$omnib*accedit  Fracifcusde  Ma 
romsnon(jui'iii«i.(ft  01  .fed  illuminatus  ,  &  veritatescolligit, 
cjuafi  cartera  cflent  falfa.Sed  hic  non  magis  ad  1k>c  ppusipe- 
c~t  lt,quarn  ad  ca-rcra  Auguit  cx  quis  omnib'  lta  videtur  vcri- 
tates  iclcgillcacfepofuiilc,  vt  Veigiliusgemase  ftcfcorihiis 
Ennij.  Quod  fi  alieni  i  noitra  rcligi  mc  Aueuftini  opcra  fu- 
mat  in  inanihus,il]i9  fcilicet  illuminatis  vei  itatib.  illuminara, 
cjuid  eis  vcniet  m  mente  dc  huiufmodi  vcritatibusfquid  (uiM 
cabunturfauid  crcdcnt?Niauru  efle  caetei  a  veJ  paru  vcra,vcl 
ecclefur  fuipccta.illa  tatummodo  tenei  i  &  aiTeri  a  nobis  ccu 
firmadc  indubitata,  vtQuacilluminatus  do&or  indicarit:in 
quibus  tamen  nxofa  tnuita,a)iaambigua,ctiam  talfa  cotnplu» 
ra  inucniat  Na  fi  omnia  Auguftn  i  (unt  .rque  vera  ,  cjuid  mihi 
cum  tuis  venratibus.in  miarum  plei  ifcjuc  nihil  Auguftini  di- 
ctisaddis,cum  vcro  addis ,  fophifticaris :  &  no  ftini 

venratem  (ecjuens,  Ccd  ilium  cu  veritatC  obtorto  collo  ,  cjuo 
ipfe  \is ,  torcjues  ,  nempcadfaCn  incmSl  licam  .  \-  ntra 
Thomam  locutus  videator  :  5  conaris  ipfum  j>utai  i  diccre, 
cjua;  ne  cogitauit  cjuidem  vllus  a-tan   i  lius?  1  minusex 

hiftoria  &  tabulis  veritates,  quim  c\  i  ebus  thcologicis  colli- 
gisQua?  glacicscit ,  cum  Auguftinus  narrat  Nmum  AiVyi  ns 
imperafle  primu,tc  lllico  ceu  vcritatum  plaitem  cu  fbrmulis 
tuisadfingendam  ex  hoc  veritatcm  accurreie,  ceu  n6  alitcr 
futura  vei  ltatefVeritas^incjuis.Ninfls  fuit  rex  A  flyriorum  pri 
mus.  cur  cjuod  paulo antc  tcgitur  non  efteriam  veritas.1  cur 
non  cjuod  paulo  poftfEtvnuexeplum  adduxi  p  multis  nulli- 
bus.  lam  cjualeeft  te  figulu  ventatu,mocio  aliisincerta,&  in 
primiscotroueriia  admifcerevtcumcotra  Acjuinatcjos  difpu 
tas ,  cjuo  nihil  facis  nec  iibcntius ,  nec  proinde  crebnus :  mo - 

e    4- 


24  Ioannis  Lodouici  Viuis 

do  etiam  tibi  incerta,vt  verbi  gratia  ,  cum  Holofernem  illu 
exlibro  Iudith  dicisfuifle  Syrum  Ajfueri  &Hefter  filiii  :  de 
quo  veritatibus  aliquot  poft  eam  ambigis:modo  etia  vel  ptie- 
lis  falfa,vtde  hocipfo  quod  Darius  fit  fili9  Aflueri&Hefter, 
tum  quod  tertij  libri  Efdra?  Auguftinus  non  meminerit,  cum 
citet  exeoqiweftioneillam  de  re,qua?fortitudinecctei'is  an- 
te  ftaret:  ena  eodem  capite,quo  tu  id  dicis  libro  decimoo£ra- 
uo,ita  veritates  tuas  non  ex  vna  funplici  veritate  videns  ef- 
fingere.fedpartimex  veris,partim  ex  incertis,  partim  lirigio 
fis,partim  falfis:vt  ftatua  illa,quam  per  quietem  Nabocodro- 
forus  vidit.exauro,  argento calvhe,ferro,&  argilla  eratc6f- 
flata.Sed  fint  fane  veritates  ifta?,quantum  aliis  libuent ,  nihil 
impedio,&  iegantur  ab  his,qui  eiufmodi  amat.  Ego  vero  qu£ 
ipfeadverbum  ex  Augu(tinoreferr,AuguftinieiTe  putoxete 
ra  qugdefuo  addir,  non  peculianusad  Auguftinum  pertine- 
re  quam  qua?  a  fummulariis  aut  fententiariis  autoribus  de  fi- 
milibus  confcribuntur  rebus  prope  infinira.  Ha?c  paucula  de 
jnterpretibus  huiusoperis  dixifleme  laflum  &  feftinantem 
adalia  flt  fatis,  tantum  ad  bona  mgenia  commonefacienda 
non  meomninoin  hislibris  actumegifle. 
Quinam  hominum  fuerint  Gothi,&  quomodo  Romam  crperint. 

^c(  Vm  Auguftinusex  Romana  captiuitate  occafionem 

tM  fuu 


fli$F%6  fumpfent  fcribendi  De  ciuitate  Dci,  vt  iis  ref  ponde- 
^&^tU  rer.qui  eam  cladem  Chnftiana?  religioni  impurabat, 
operafpretium  eritaltiusnarratione  repetita  explicare, qufw 
nam  hominum  fuerintGothi,quomodo  in  Italiam  venerinr, 
vrbemqueceperint.  PrimuVn  omniumfere  video  conftare, 
quospoiterior^ras  Gothos,priorem  Getasnuncupafle:vt  il- 
la  pauca  ex  prifcis  vocabulis  non  corrupit.  SicRutilus& 
Claudianuspoeta?,cum  de  Gothis  loquutur ,  Getas  eos  fem- 
per  nominant.Orofius  itidem  in  hiftoria:Geta?.inquit ,  qui  & 
nunc  Gothi,quos  Alexader  enitandos  pronunciauir,  Pyrrhus 
exhorruit,  Caefar  autem  declinauif ,  relittis  vacueque  faftis 
fedibus,  actotis  viribus^uti  Romanas  ingrefh  prouincias, 
Hieronymusin  Geneilm,  Gorhosab  eruditis  antiquis  Getas 
OothoYum  nominatos  efle  teftatur.Geta?  vero  funt.qui  circa  Iftrum  Flu- 
fedes*  uium  habitant,  vt  aurores  funt  Strabo  ,  Mela  ,  Plinius,  &  alij: 
lateque  regionem  pofsidet  incultam  magna  parte,  &  rigori-* 
bus  immitem:tenentq,  vlteriora  Iftri  ad  Scythiam,&citerio- 
ra  ad  Thraciam,  vbi  Tomus  Quidij  vatis  exilio  clara ,  qui  fe 

apud 


De  Geris  fcu  Gothis.  2,5 

apud  Getas  agere  non  femel  in  Triftibus  &  Ponto  fcribit :  ta 
&  Mediterranea  occupant  Germaniam  verfus&  Iftri  fonte: 
quosStrabo  lib.feprimo  Dacos&  olim  Dauos  nominatosef- 
fe  ait.cum  viciniores  P6ro  diceretur  a  Grecis  Gerc,eundem- 
que  vtrifque  populisfermonem  elle.  Quanquam  Fliniusnou 
aliud  interhes  populos  videturfignihcare  difcrimen  efle, 
qua  quod  Gete_  Graecis  funt,qui  Romanis  Daci.Sed  nos  Stra- 
bonem  hoc  fequemur  loco.Get^  barbara  &  fera  ges  eit.viri- 
busatqueanimo  immanimortifq;  conteptore  ,quod  perfua- 
fum  habeant  redire  animas  :  hcut  Mela  fcribit:  aut  fi  non  re- 
deanrmon  tamen  exrimnii,  &  in  meliores  fedes  immiorare: 
quod  fi  neurrum  conungar,pi  a?ftare  certe  virse  mortem.Fa- 
111  a  eft  pofterioribusdcinde  temporibusGetas  Qftrogothos 
cffe  ciicros.Dacos  vero  Vifogorbos  patriis  nominibus,quod  hi 
ad  Occidentem,ad  Orientem  illi  magis  fpe£tarenr.Confun- 
duntutftameplepinq;  ha»cognominationes  a  reru  fcriptori- 
bus:  non  modo  recenrioribus,  fcd  etiam  antiquis.  Hanc  gen- 
tem  tradunt  iam  olim  fiorente  cum  plunmum  Romana  re, 
imperum  inprouinciam  populi  Romani  Mithridatico  fecif- 
fe  bello-.quos  L.Lucul)us,qui  in  Afia  magno  cu  exercitu  im- 
peratorres  gerebatje  Myfia  cum  clade  exegir.Poft  vero  Bce  Ootthori 
rebifta  duce.cum  ab  eo  ad  labores  militaremqs  difciplina  ef  bclla 
fcnr  afTuefacluegreflosregionem  fua  multas  fibi  gentes  fub- 
egiflejfti  oaue  cum  maxima  rraie&o  manu  Thraciam,Mace 
doniam,&  Iilyrium  late  depopulatos,  ingentem  feciffe  Ro- 
manisterrorem.  Interimq;  dum  m  eosRomanoruarma  ex- 
pediuntur,  Bcerebifta  fato  conceflit.  Auguftus  legiones  fcre 
dccein  illos  mifit,eorumq;  opes  vfqueadeo  attriuir.vtexdu 
centismiilibus  miiirum  ad  quadraginta  millia  copiaseorum 
redegerit:  ac  parumabfuei  it ,  quingentem  rotam  imperio 
fubderet  Romano.  Aliquotannos  pdft  fines  Romanos  ingref 
frOppium  Sabiuum  coufulai  cm  virum  cum  exercitu  carci- 
derunt,qui  a  Cornelio  Fuico.Domitiano  principe  poft  varia 
prselia  tandem  compreffifunt.  Traianusimperator  multum 
cum  eis  magnaq;  cum  gloria  belligerauit.  Antonius  Caracal 
la  per  occafionem  nihil  tale  fufpicantes  vehementer  afilixit. 
Gordiani  verd  temporibus  in  Romancsflnes  frequemiffime 
feertundebant,quos  minor  Gordianusfacili  opcra  excedere 
prouincia  coegir.Ferox&  inquieta  gensfuifque  fedibusma- 
ie  contenta,fubinde  caufasalienasinuadendi  qugrebat.Itaq; 

e    s 


z6  Ioannis  Lodouici  Viuis 

PhilippoVoftrenfiimperatore.quiprimusex  Romanisprin- 
cipibus  Chnftianam  pietatem  eft  profcfius ,  multisexdibus 
populauonibufqueardirisatnpliustrecenta  fere  viroru mil- 
\u  inproximas  ^ » *>i  Thraciaul  My/iamque  irruerut.  Adquos 
expeliendosmifiusDecius,rem  paruplerunqueprofperete- 
tatam  &;  ipfe  itffe&atn  reiiquit ,  ouam  fuccedens  Philippo  in 
princfpatu difiimulauit.  GallusdeindepaterSc  Volufianusfi- 
lius  ceitis  conditionibus  fibi  miquis  pacem  cum  illisftce- 
runt:quam  Gothi  non  admodum  diuturnam  feruarunt  yignar* 
uia  &:  focordia  Galieni  piincipis  frcti.  Non  iam  Thraciam 
Miiiamque,fed  Afiam  ipfam  minorem  funt  tetare  adorti.Bi- 
thyniam  vexatam  tyoliauerunt,reuersique  in  Europa  ,  Thra- 
ciam»Macedoniam(p  peruaftarut.Quibus  in  Achaiam  venie- 
tibus  Macrinus  fe  obiecit,eofque  vicit,  ac  fugauit  perfecutus, 
quoufqueillosintra  fincs  fuos  compuht, quibus tamen fc  non 
diu  continuerc,  quanquam  egreffi  in  ftrenuill.  principem  in- 
ciderunt,virum  nec  minorisfceiicitatisquam  virtutis,  fi  vita 
modocontigiilct  in  principatu  diuturnior.  Claudius  fuit  is, 
qui  ccc.milliaeorupartim  deleuit,partim  cepit.  lnfinitam 
ruiflegentishuiusmultitudinem  oportuit  Nonenim  multos 
poft  annos  Aureliano  lmperium  tenente,ad  arma  redierunt, 
primoque  praelio  funt  ad  Danubium  fuperati.Fl.  Conftatinus 
tanta  illosca?cleaftecit,vt  cogeret  tandem  multos  per  annos 
quietosefle.Itaenimifti  pugriabam,  vtma^nohoftium  malo 
vincerent,non  minore  fuo  vincerentur.  Atque  hec  quiue  gef- 
ferunt  Gothi  quandiu  certas  ipfi  habuerunt  fedes.  Valente 
principe  Hunni,qui  &  ipfi  funt  Scy  tha_-,fed  immitiores  rudio 
refque  humani  comercij,  in  Ryphxos  motcs  inclinatiores, 
Gotthi  ab  inter  Tanaim  Maifagetafque  coclufi,  Goth^s  regionequam 
&mkfe~  incolerent,pervim^iccere.  QuaMamctfi  rigoris intemperie 
dibuifuis  p.arum  humanis  erat  vfibus  commoda,tamen  Hunni  faluber- 
Jmlluntur.  rimam  fuauiffimamque  ommu  exiftimabant ,  hominesextra 
foiisviascurfufquenati&  educati.Hicia  Gothiltdibus,  do- 
mibus,lanbus,pcnatibufque  exuti,qui  vltra  alienos  erat  foliti 
fines  inuadere  ,  coacti  fimt  vel  morte  fortiteroppetere,  vel 
in  alieni  foli  pofTeffionem,cumipfi  nullum  iam  haberet,ha?- 
1  ere.Sunt  qui  non  Getas  illos,quos  Oftrogothos  diximus,ve- 
nifte  in  agrum  populi  Romani  pcrhibeant ,  fed  Viiogothos 
fortuna  fociorum  conterritos  deliberaile  de  mutandisfedi- 
fc*is,veritos  ne  eadcm  eiTeM  pafTurijqua:  Oftrogothi ,  exten- 

dentibus 


De  Getis  feu  Gothis.  27 

dentibus  fe  velut  marino  ceftu  Hunnicis  armis,vicinafque  re- 
gionesdelentibus.Ha?cres  Vifogothos  ineam  fententiaim- 
pulit,vt  legatosad  Valentem  Romanu  impcratorem  mitte- 
rent,qui  gentis  nomine  Myfiam  citra  Danubium  fiumen  iibi 
incolendam  peterent,fpondentescomuni  nomine,  fc  omnes 
Chriftiana  pietateaccepturos,fururofcjuebonos ,  fidclefcpie 
Romanoru  ftipendiarios,armisfuis  opibufcjue  finesilios  po- 
puli  Romani  ab  incurfibus  reliauoruScytharum  fedulo  de- 
feniuros.  Quibus  conditionibus  adductus  Valcns,Lupicinum 
&  Maximum  velut  duum  viros  agris diuidundis  ad  eosmirtr, 
qui  fedes  Vifogothis  diftribueret.  Hi  cum  auare  crudeliterq; 
haberentgentem,  primutn  ferre  Gorrhi,  &  diffiinulareiiiin- 
riam,ne  primo  ftatim  alienz  regionis  ingrelTu  res  nouarenr, 
exiftnnantes,cum  exatiati  fuisoptbus  duceseflent,  facturos 
/a?uiendi&  rapiendi  finem.Sed  illidummaligne  commeatus 
parttuntur,&  curant,famem  intolerabilem  encecerufit,qu^& 
ipfis  ducibus  &  Rom.priiicipi  exitio  fuir.  Gothi  enim  cum  fa- 
meiam  fe  velut  beluas  viderentpeti ,  correptis  tumultuofif- 
fitne  armis  Romanos  duces  cum  przfidiis  atrociter  ca»dut,& 
ira  armatirotam  Myfiam  peruagantur,inc];proximam  tran- 
fcendunt  Thracum.cjuam  fibi  vectigale  reddidcrunt.Hic  il- 
lisoccurrit  Valens,  pugnatumque  eltacriter,fufisfiigati(que  Valensim 
Romams,  magna  in  cis  facla  ftrage.  Sauciuslmp  in  hoftium/cMfcriif- 
poteftatem  viuus  venit,qucm  illi  efterariores  poft  tatum  ex-  utacrema- 
hauftum  fanguinem  viuueremauerut,rectaque  Byzamiumfar  a  Oo- 
petunt :  &  nullisobuiam  fjctisarmis.vrbemcorona  cingunt,  thw, 
qua?  aliquandiuopera  &  confilio  Dominicaz  Valenris  coniu- 
gis  obfidionem  fuis  opibus  tulitjconfirmatis  in  fidem  pnnci- 
pis  ciurum  anirhis  magna  Dommicaz  largitione.  PoftValen- 
tiniani  Vaientis  fratris  virtutefoluta  obfidione,  retro  jbie- 
runt.ValentinianusTheodofium  Hifpanu  virum  accitum  ex 
Hifpania  adoprauit,participe;nquefecitimperij.Hic  Gothes 
multis  pneliis  fregit  qonruditaue,&  (upplices  pacem  coegit 
petere:quam  cum  dedifiet,re'xque  eorum  Athalaricus  Byza- 
tium  ad  Theodofium  aegrum  vifendum  veniflet,rex  in  tnor- 
bum  lapfus  aliquot  poftea  menribus  moritur.  Gothi  roto  im- 
perij  Theodofij  tempore  fubRomano  imperatore  miiitarut: 
nec  regem  habuerutaiium,nec  ducem  ,  nifi  quem  Rornanus 
dediftetlmp.inter  h^c  Theodofius,  Mediolanipnnceps,  fi- 
ne cotrouerfia &bello  &  pace  optimus  moritur,Baftb  &Phi- 


28  Ioannis  Lodouici  Viuis 

lippo  coss.relittis  Archadio  &  Honoriofiiiis  ,&  Placidia 
filia.Archadium  Byzantio&  illi  orientaliprafcci:  imperio, 
Honoriuoccidenrali  Romana?q;  vrbi.Etquia  iuuenes  adtno 
dumerant,tutoresedueatorefqueteftamento  affignauit :  illi 
Ruf!iniim.huicStilicone,vafrum  vtrunq;  &  fcelcratu  homi- 
Bem,cuiufmodi  ingenia  facillime  in  intimasfe  folent  aulas 
inftnuare.Hi  principum  artate  ioiuriz  obnoxia  ad  fuas  ambo 
augendas  opes  magnamq;  fiui  &  immodicam  parandam  po- 
tentiaabutentesnon  iam  de  priuata  aliqua  magnitudine  co- 
girare,fed  ad  pnncipale  ipfum  faftigiu  animos  nefariis  cogi- 
tationibus  adiecerant.Ruftinus  (»bi,Stilico  filio  imperiu  arfe- 
clabat.Cum  h^c  vterq;  cofilia  agitaret,bello  opus  erat  ad  eas 
res  perficiendas,vt  tempeftate  turbatis  rebus,cum  minus  eo- 
rum  defideria  deprehenderetur,tum  vero  perficerentur  faci 
Jius,  perculfis  prmcipum  animis  belloru  terroribus,  nihil  no 
concedentibus  proximis  fibi  viris,&  qui  reru  omnium  admi- 
niftrationibus  praeeflent.Na  in  pace  velut  fereno  &  tranquil- 
lo  celo  &  cognofci  tenebras  fuorum  animoru,  &  pdniri  con- 
fulentibus  per  ocium  pnncipibus  pofte  non  ignorabat.  Quo- 
circaGothosgenteadresnouastumultufqjbellicos  excien- 
dosaptifiima  lpeingetispraedce  vterquc  folicirat,vtfuoprin- 
cipibellufaciat.Gothioccafione  adeiie  rati,  vel  reialicuius 
benegerenda?,vel  cerreintentato  bello  domucumhaudpar 
ua  redeundi  pra?da,arma  induunt,regeque  de  fuo  corpore  ex 
Balthorum  illuftri  familia  Halarico  creato,fines  fuos  magno 
vicinoru  terrore  egrediutur.  Huic  fe  paulo  poft  Rhadagafus 
cum  ducentoru  Gothorum  milious  coniungit:  cumque  nulla 
faristerramulritudini  alendae  eflet,caftra  ducesdiuidunr.di- 
uersifq;  profecti  viis  per  Pannonia,lllyricu,Noricur.  >juein- 
cenlis  vaftarifque  obuiis  rebus  omnibus  in  Italia  veniunt.Ruf 
nnuscum  imprudentius cogitata  exequeretur ,  adThefialo- 
nicam  a  militibus  occifus  eir.Stilico  aftutius  confilia  celabat. 
&.  Rhada^afus  quide  per  Etrnria  ad  vrbem  cum  agmine  ve- 
niebar ,longc lateque quacunq;  net fuga  terroremque often- 
des.Trepida  Romana  ciuitas  mercenanos  duces  venienti  op 
pomt.Rhadagafus  inconfultius  exercitu  caftrifque  difpofitis, 
in  loca  fe  iniqua  precipitauit.Comeatibus  ademptis  multitu- 
dme  fua  fame  cofecit.  Ipfe  coploratis  rebus  dum  fuga  per  oc 
cultacum  paucis  tentat,a  Rom.  militibusinterceptus  neca- 
tCifqut  eft,Gothorumultitudinevihffimispreciis  diucndita. 

Secun- 


Dc  Getis  feu  Gothis.  29 

Secundum  hanc  Gothoru  cladem  Halaricus  in  Ifaliam  venir, 
maioribus  adhuc  mifcens  omnia  terroribus,  quam  fecerat 
Rhadagafus.Ad  cuius  rei nuncium,  StilicoquiByzantij  erar, 
pra?mifiacopiaruparre,cjua?  extreinuGorhorum  agmen  car 
pendo  ab  ftrage  aliqua  magna  agroriimque  vaftarione  hofte 
deterrcrer.Ipte  per  oram  fuperi  maris  cuui  viribus  pedirarus 
equitatufque  ad  hoftesperucnit,  vtcrq;  exerciruscaftrapro- 
pe  Rauennam  contulit.Gothi  Pollcnriam  via  obtinebanr,nu- 
mero  quidem  poriores,fed  arte  &  difciplina  militari  nequa- 
quam  cum  exercitu  Romano  comparadi.  Stiiico  beilico  aftu 
pierunqueGothosfuperauit,  copulitquein  aichimquendam 
locum,vbi  fedenscoficere  poterat  bcllum,(ivQluirfet:verum 
cum  exercitu  efle  decrcucrat  ,quou!que  populares  fui  Vada- 
liin  Gallia  venillent.Proindubio  euimhabcbatea  fore  cer- 
tam  occafionem  imperij  Eucherio  filio  parandi.  Ita  lcuibus 
aliquor  certamir.ibus  hoftem  laceflendo  rempus  trahebar, 
cjuodHalaricuscum  peroccultos  mearus  ©lfeciifcr ,  ad  Ho- 
norium  detulir.fcbque  velut  munere  cum  piacatiore  fibi  Ho 
norio  ievfurum  cxifHmaret,percofdem  legatosquosaddc- 
tegendum  Honorib  icelus  Sriliconis  miicrat,Galliacpartem 
fii£  multkudinipetiit:Vi£turosfe  legibusRomanis,nec  paroo 
futuros  vfui  impeno,  beliifque  Romanis,  nullifque  prouin- 
cialibus  vel  hde  vel  obfequio  erga  Romanos  cefluros.  Impe- 
raror  ancipiti  malo  concuiius  io  partcm  ditionis  Gothos  rc- 
cipere,quam  Stihconis  perfidia  iibi  fuifq;  exitium  parare  ma 
luit.  Necjue  cnim  primus  dctulerat  ad  Honorium  Halancus, 
cjuodStiiico  concjuerer  fcelus.Nec  ramen  tutu  putabat  quo- 
uis  tempore  virum  rollerc  ex  duabus  vxoribus  fibi  foccrum, 
&  opibusfupra  priuatum  faftigium  pollentem  potetemque. 
Simul  igiturcum  legaus  GothorumiiterasadStilicone  mit- 
tit,  vt  primo  quoq,  tempore  Gothosin  G.^liiam  venire  per- 
mittar.  Nuncius  hic  fuir  btiliconi  afper  &  importunus :  quip- 
pe  &  fe  fraudari  tanta  fpe  videbat,&  fua  confulta  palam  fie- 
rifufpicabatur.Hasfitaiiquandiu  acer  &  fcrox  animus,  tan- 
dem  quod  tutius  erat  fecutus,  pariturum  fe  iuffis  pnncipis  fui 
refpondit.Sed  neresin  totum  £  manibuslaberetur ,  Saulum 
cjucndam  cum  Iudaiciscopusfubornat,qui  Gothorum  vefti- 
giisproximeinfiftcnsjcaeiisper  occaiioncm  aliquot  milibus, 
irritabilem  populum  ad  fcedus  rumpendum  impellat.   Sau- 
iusdominico  die,quo  cx  veterenoftre,  religioms  iuftituto 


30  Ioantlis  Lodouici  Viuis 

feriamur  ,cum  toti  rebus  facrisintentiGothieflfent,  impc•, 
tum  in  eos  facit.primba^  tumultu  aliquot  cx  eis  lternif .  Ter- 
liti  Gothifubito  quantum  in  trepidatione  rerum  fieri  pote- 
rat,  num  ad  arma  concurrendum  eifet,  confultant.  Venerat 
enim  in  religionem  fefto  feruatoris  die  arma  traftare,  huma 
num  (angumem  fundere,ca:des  hominufacere.  Sed  cum  Iu- 
da?i  modum  occidendi  trucidandiq;  non  poneret ,  fibi  quifq; 
coafllium  cepit  non  expeftato  communi,  vt  arma  fui  tuencli 
gratia  indueret.Cumq,  lam  frequentes  armati  conueniilent, 
Halai  icus  pro  tepore  infti  ufta  acieimbelle  genus  hominum 
facile  nirit.Hinc  connixi  aiiquantum  Gorhi  Iuda:os  fundunt, 
fugantqueiEtquefticoaclosfeaviolatoiibus  humaniiuris  di 
uinum  ius  polluere  ac  contaminare  ,  Chriftum  ipfum  inuo- 
cantes  ,  per  cuius  iuratum  numen  foedus  eflet  vtrinque  fanci- 
tum,cuiufq;  ferias  contra  fuam  voluutatem  cruore,  cajdibus* 
ftrage  fcedaiVent,  ira  incenfi  ,•  per  mediam  Italiam  ad  vrbem 
ferre  Mgna  pergunt.Dimiferat  Stilico  nonnullos  milites  tan 
cjiiam  fmebeiloinutiles,quos  ad  pra?fente  terrorem  coactus 
eit  ab  imperatore  repetere ,  fimul  cum  fupciemeto  copiaru* 
vt  maximisviribusGothorum  conatibusomuam  iretur.  Ho-» 
nonuspatefattisStiliconisconfiliis,  magnam  militum  ma- 
t  num  adeummittit,datoclucibusoccultenegocio,vtoppor-» 
Sfilico  m-  tuno  rej  agenci^  tempore  captato,Stilicone  cum  filio  obtru- 
ferjicttur  Gent.llli  communicato inter fe  confilio,  die'q;  deftmato,  quo 
imperata  principis  ftrenueperagerent ,  diuerfi  Stilicone  ac 
filium  adorti,  &  eosipfos*&  ex  nece(Tariisaiiquot,qui  vim 
parabant,Roma?in  foro  Pacisinterficiunt.  Imprudens  tame 
&  ignauus  princeps,duce  fiublato,in  eius  locum  nemine  fur- 
rogauit,credo  nevliusparem  na&uspotentiam,  iimilia  mo- 
liretur.Ita  exercitusfinepra?cipuo  aliquo  duce  mifere  a  Go 
this  fufus,per  multas  ciades  terrore  Gothici  nominis  ingen- 
tem  imbibit.Gothifuperioresfacti,advrbem  Romam  (igna 
infefta  ducut,eamque  obfidione  diu  preiTam,  capiut,  diripiut 
maiori  tumultu  atque  expilatione  rerum,  quam  ca^dibus  aut 
ftu'pris,aliifque  tetris  ac  tcedis  facinoribus,  qua?  vrbibus  expu 
Halmd  gnatis  committiper  infolentiam  militum  folent.  Halaricus 
edicla  enimvrbeingreiTuruSjduo  in  caftrisedi&a  propofuerat.  Al- 
teru,vt  a  ca?cie  &  violatione  hominu  abftineret,flbieiufmodi 
resdifplicituras.  Alteru,vt  capitalcefTet,  fi  quiseum  qui  ad 
templa  principum  Apoftolorum  confugi(Tetledem,autipf» 
•  templa 


De  Getis  feu  Gothis.  31 

tcmpla  violaret.  Capta  eft  a  Gothis  Roma  anno  poft  eandem  Rcma 
Condiram  m.  c.  l  x  i  i  i  i.  Calend  April.Flauio  &  VarroneM^j 
coss.  Qup  pacto  fn  capta,  parum  explicant  rerum  fcripto- 
res.  Bapiifta  Egnatius  lemodutn  eius  rei  dicirex  Procopio 
Grarco  atterre  ,  mirariq;  interprctem  vel  eum  locum  fciente 
prudentcmqs  tranfiliiflfe  :  vel  ii  in  mutiluininciditcodice.  pa- 
rum  animaduertifle^quid  deeflet.  Procopium  Graecum  non- 
cium  vidi-.fides  erir  penes  Egnatium.hominem  diligcntem  ac 
bene  doctum,quarum  cxfciiptisiu^icare  pollum.  Slci  ibiter- 
go  •  Obfederat  Romam  Halaricusiam  bienr.ium.nec  riono- 
rius,otii  Kaoenna?  dciidebat ,  aur  ferre  fuppsrri.;s  poterat,  aut 
audebat.  Namcumnihil  minus  cprim  de  vrbis  lalure  folicitus 
efiet,S-.iii<:one  interfecto,  ducem  exercitui  mtnime  prarfece- 
rat,quirem  adtterfus  Gorhosadminiltraret.Ynde  Gothisob- 
(idcndse  vrbis  cogita  tio  ,  Romanomilire  autdilapfo  ,  aut  fe- 
gniter  rem  agente.  Verum  eam  frufti  a  obfefiam.  cum  expu- 
gnare  vi  non  poi!ent,ad  dolumhoftis  barbarus  vertitur,  Pro- 
fectionein  in  patriam  frmulat,trecentofquc  muenes  corporis 
&  animi  vi  prarftantes  deligit ,  quos  Romanisprincipibusdo- 
no  dcr  ,in(tru&osp*rius>  r  omni  obfcquio  dominos  fuospro- 
mei  enftudeant:&  ad  cerraT  dicm  circa  meridiem,cum  Ro- 
mani  principes  fomno  vel  ocio  vacarent ,  ad  Afinanam  por- 
tam  aduolet :  interfeCtifoi  improuifo  infultucuftodibus,por- 
tam  fibi  prsefto  futuris  aperiant%  Interea  Gorhicumreditum 
alia  atq;  alia  deeiTe  fibi  !imu]antesdifFerret,trecentiilliiuue- 
nesoccahoneegrcgievri ,  portamftato  die  fuisaperiunt ,  & 
intromifius  Gothus  maiore  ignominia  ,  cjuam  damno  vrbein 
omnem  populatur.  Sunt  qui  Proba*  illuftrisfoeminae  &  opu- 
lentifTimse  opera  patcfa&arri  Gothis  portam  exiftiment,com 
plebem  Romanam  pafom  fame  &morbis  pecudum  more  ca- 
denrem  miferarerur  .  duo  funt  cognitu  non  indigna  ,  vnum 
edictum  ab  Halarico  fuiile,  vt  quicunque  in  templa  diuorum 
confugerent,pYecipue  Pctri&  Pauli,his  ntilla  vis  inferretur. 
quod  &  fumma  fide  feruatum.  Alterum  ,  quod  cum  nuncia- 
tum  Honorio  efiet  Rauenna!,Romam  perditam,crediditille 
depugnaci  Gallo,cuinomen  erat  Roma?,  ilgmficatu  efie,ad- 
miratumque  vehementer  tam  fubito  periiiTe  eum  ,  qui  cum 
pauld  ante  feftiuiffime  luferat.  Ha?c  Egnatius.  Has  omnes 
clades  maledicentiffima  &  impia  gens  religioniChriftianx» 
imputabat,  negans  futurum  ,  vt'capta  vnquam  ellet  Roma,  (i 


ji    Ioan.Lodouici  Viuis  De  Get.feu  Got[ 

deorumreligionesamaioribuscultastraditafque  pofteriste* 

ouifleat.auau  veronon  eandem  ob  caufairucjuiaviolatum  eft 

iushumanum  ,  Galli  olim  vigcnnbus,  vtaiunt,  maximeim- 

piisillis  infaniis,  vrbem  ceperint,  &  dhuerint :  ceu  non  multi 

impei  atoies  Chriftiani  optime  rem  geucrint.&  tanouam  non 

bsec  inclinatfll  imperij  &  manifeftusadruinam  cafusceperit 

fubimperatoribusgentihbus  ,  &  non  pereandem  focordiam 

ionauiamque  Honorius  amiferitRomam,per  quam  Galienus 

iEgyptum,Afiam&  Galliam,  ad  quaru  perditarum  rumores 

di&isluferitfacetis.  Aduerfus  hos  igitur  hominesfan- 

cle  religiouis,etiam  fi  nullacontigiifetcalamitas* 

inimicos,&  infenfos,  hbros  confcripfit  Au- 

guftinus  duos  &  viginti,Ciuitatem  Dei, 

hoc  eft,Chriftianam  religionem 

aduerfusraoiofas  atque  im- 

pias  eorum  tjuerelas 

defendens. 


D  I  VI 


D  i  V  1 


AVRELII   AVGV- 

STIN  I  IN  LIB  R  OS  DE 

CIVITATE   DEI    EX    IPSIVS 
AVTORIS    RETRACTATIO- 

NVM        LIBRO       SECVNDO 

Argumentum. 


W^ 


m 


rrs 


3 


N 


T  E  R  E  A 


Z^*  ptionc  ,  ag 


Roma  Gothornm  irru- 
entium  iub  rcge  Alanco„ 


nt^l  ^tque  impetu  m;igna:  cL-.dis  cueria  eft: 
-fe^  cuius  eucrfionem  deorum  f  iliorum, 


^I&JxFULJX™10™™^  CUlCOTCj  ,  quos  vlltcitO 
nomine  Paganos  voc.<mus,  in  Chriftianam  rehgio- 
nem  referre  conantes,  folito  acerbiiis  ,  &  amaiius, 
Dcum  verum  blaiphemarecceperunt.  Vndeego  ex- 
ardeiccns  zeio  domus  Dei,aduerfuseorum  blaiphe- 
mias,vel  errorcs,Iibros  De  ciuitate  Dei  icnbere  in- 
ftitui.  Quodopuspcraliquotannos  metenuit,  eo 
qucd  alia  molta  lntercur:  ebant,  qux  difTerre  non  o- 
porteret  :  &mc  priisad  ioluendum  occupabant. 
Hocautem  Deciuitate  Dei  grande  opus  ,  tanderrt 
vigintiduobushbris  efl  tcrminatum  ;  quorum  quin- 
quc  primi  eos  refcliunt  ,  qui  reshuman.iSita  proxpe- 
ran  volunt  ,  vt  ad  hoc  mulcorum  deorum  culturn, 
t/lngM  cmn.Dtu   Torn*  j.      I 


quos  Pagani  colere  confueuerunt ,  neceflarium  eflc 
arbitrentur:&  quia  prohibcnCur,mala  lfta  exoriri  at- 
queabundarc  contcndunc.Sequentes  autcm  quinque 
aduerfuseosloquuntur  ,  quifttencurharc  mala,  nec 
dcfuiile  vnquam,ncc  dcfucura  mortahbus:&  ea  nunc 
magna,  nunc  p  ;rua,locis,  tcmponbus  ,  pcrionfique 
.variarr.icd  dcorum  multorumcultum  ,  quo  eis  fa- 
crihcattrf,propter  vitam  poft  mortem  futuram,ef- 
fevtilem  diipucant.  His  Cigodeccmhbris  ,  dua?  i- 
lta?  vanae  opimones  Chri.ftiana?  rehgioni  aduerfarias 
rcfclluntur.  Sed  ne  quiiquam  nos  aliena  tantum 
rcdarguiiTe  ,  non  autcm  noftra  aileruifle  ,  rtpre- 
henderet  ,  id  agit  pars  altera  ,  opens  huius,qua: 
duodccim  librisconcinetur.  Quanquam,  vbi  opus 
eft  ,  &in  pnonbus  dcccm,  qua?  noftra  iunc ,  aife- 
ramus  ,  &in  duodccimpoftcrionbusrcdarguamus 
aducrfa.  Duodecim  crgo  librorum  iequentium, 
primi  quacuor  concincnc  exortum  duaruna  ciuita- 
tum  :  quarum  eft  vna  Dci ,  altera  huius  mundi.tSe- 
cundi  quatuor,  excurium  earum,  fiue  procurfum. 
Tertij  vero,qui&  pofhemi:debitosfines.  Ita  om- 
nes  viginti  &  duo  libri ,  cum  fint  de  vtraqueciui- 
tatc  conicripti ,  titulumcamen  a  mcliore  acccpe- 
runc  ,  vc  De  ciuicacc  Dci  pocius  voearentur.  In 
quorum  decimo  libro  ,  non  dcbuic  pro  miraculo 
poni  in  Abraha?  iacrificio  ,  fLmmam  caiitus  facf  am 
mtcj-  diuitasvi&imas  cucurriilc:  quoniam  hoc  illi 
in  viiionc  monftratum  cft.  In  dccimoicptimoli- 
broquoddid:um  eft  de  Samuele,  non  erat  de  fl- 
liis  Aaron  :  diccndum  potius  fuit  ,  non  er.it  filius 
lacerdotis.  Fihos  quippe  lacerdotum,  defun&is  fa- 
ccrdotibus,  fuccedere  magis  Jegitimi  moris  fuit. 

Nam 


Nam  in  filiis  Aaroh  reperitur  pater  Samuelis  \  Ui 

facerdos  non  foit :  nec  ita  in  tiliis ,  vt  eum  ipie 

genuerit  Aaronried  ilcut  omnesillius 

populidicuntur  rliij  Ilrael.Hoc 

opus  fic  incipit,  Glonoiii- 

fimam  ciuitatem 

Dci,&c. 


I     * 


ELENCHVS    CA- 

PITVM  IN  DIVI  AVRE- 

LII    AVGVSTINI    DE 
CIVITATE    DEI, 

LIBRVM     PRIMVM. 

E  aduerfariis  nominis  Chrifti,<]uibusin  vafta 
tionc  vrbis  propter  Chnftum  Barbari  pe- 
perceruntvi&is. 
Qupd  nulla  vnquam  bella  ita gefta  fint,vtvi- 
r&3*jft       dtorespropterdcoseorum  <]uos  vicerat, 
parccrentvidtis. 

3  Quod  imprudenter  Romani  deos  penates,<]iii  Troiam  cu- 

ftodire  non  poterant,fibi  credidcrintprofuturos. 

4  Deafylo  lunonis  in  Troia  ,  <juod  ncminem  libcrauit  a 

Gra?cis:&  bafthcisapoftolorum,qu*e  omncsadfe  con- 
f.igientes  a  Barbaris  defenderunt. 

5  De  gcnerali  confuetudine  hoftium ,  victas  ciuitatcs  eucr- 

tentium,quid  Cato  fenfcrit. 

6  Qupdne  Romanitjuidemita  vllas  cepcrunt  ciuitatcs,  vt 

lntemplisearum  parcerentvi&is. 

7  Qupdineuerftone  vrbis,<]u«eafperegefta  funt,de  confue- 

tudine  acciderint  belli:<juzevero  clementer,dcpotetia 
proucneriat  nominis  Chrifti. 

8  Decommoctisatqueincommodis^uxbonis,  atque  malis 

pleruncjuecommunia  funt. 
>  De  caufis  correptionum,propter  <juas,&  boni,  &  mali  pa- 

ritcr  flagellantur. 
lo  Quodianftisin  amifiionererum  temporalium  nihil  dc- 

percat. 
U  De  fine  temporalis  vitar,fiue  iongioris,fiuc  breuioris. 

12  Dc 


Capirum. 

12  pe  fepultura  humanorum  corporum  ,  au2E  Chriftianis 

etiam  fi  fueritnegata,nil  adimit. 

13  Quae  fit  ratio  fan£torum  corporum  fepeliendi. 

14  Decaptiuitatefanctorum  ,  quibusnunquamdiuinafola- 

tia  defuerunt. 
1;  De  Marco  Regulo,inquo  captiuitatis  ob  religionem  et- 
iam  fponte  toleranda;  extat  exemplum,quod  tamen  illi 
deos  colenti  prodeffe  non  potuit. 

16  Anftupris^qiueetiamfan&arumforte  virginum  eft  paf- 

fa  captiuitas,contammari  potuerit  virtus  animi,fine  vo- 
luntat is  aflenfu. 

17  De  irforte  voluntaria  ob  metum  pa?na!,fiue  dedecoris. 

18  Dealienaviolentiarumlibidine,  quamin  oppreffo  cor- 

pore  mensinuita  perpetitur. 

19  De  Lucretia,qua:  fe  ob  illatum  fibi  ftuprum  peremit. 

10  Nullameffeautoritatc,qua;  Chriftianis  in  quaKbet  cau- 

fa  ius  voluntana;  necis  attribuat. 
21  De  interfe&ionibus  hominum.qua?  ab  homicidij  criminc 

excipiuntur. 
12  Quod  nunquam  poffit  mors  voluntaria  ad  magmtudincm 

animi  pertinere. 
-3  QualeexemplumfitCatonis,  quifc,  victoriam  Cajfaris 

non  ferens,interemit. 

24  Quod  in  ea  virtute,qua  Regulus  Catone  pra:ftantior  fuir. 

multo  magis  emineant  Chriftiani. 

25  Qupd  peccatum,non  per  peccatum  debeat  declinari. 

26  De  his  qua.*  fieri  non  licet,cum  afan&is  fa&a  noicuntur, 

qua  ratione  fa &a  credenda  fint. 

27  Anpropterdeclinationempeccati,  morsfpontanea  ap- 

petenda  fit. 

28  Quo  iudicio  Dei  in  corpora  continentium  libido  hoftilis 

peccarepermiffa  fit. 

29  Quju  familia  Chrifti  refponderc  debeat  infidelibus,  cum 

exprobrant,quodeam  afurorehoftium  non  liberauerit 
Chriftus. 

30  Quampudendisprofpcritatibusaffiuere  velint  ,  qui  dc 

Chriftianistemporibusconqueruntur. 

31  Quibus  vitiorum  gradibus  au&a  fit  in  Romanis  cupido  re- 

gnandi. 

32  Dc  fceoicorum  in.ftittitione  ludorum. 

5    3 


Elenchus 

55  DevmisRomanorum,quospatria?non  correxit  euerfio. 

34  De  clementia  Dei,quai  vrbis  excidium  temperauit. 

37  De  latentibus  inter  impios  ecclefia*  filiis ,  &  de  falfisintra 

ecclefiam  Chriftianis. 
36  De  quibus  caufis  fequenti  difputatione  fit  diflerendum. 

I  N    LIBRVM    SECVNDVM. 

X  Demodoquineceffitatidifputationisadhibendus  eft. 

2  De  his  quae  primo  volumine  expedita  funt. 

3  Deafllimenda  hiftoria,qua  oftenditur  qua?  mala  accide- 

rint  Romanis ,  cum  deos  colerent  ,  antequam  religio 
Chriftiana  crefceret.  L. 

4  Q^uodcultoresdeorumnulla  vnquamadiisfuis  pra?cepta 

probitatis  acceperint,&  in  facris  eorum  turpia  qua?que 
celebrauerint. 
j    De  obfcocnitatibus,quibus  mater  deorum  a  cultorib.  fuis 
honorabatur. 

6  DeosPaganorumnunquam  bene  viuendi  fanxifTe  doclri- 

nam. 

7  Inutilia  efle  inuenta  philofophica  fine  autoritate  diuina, 

vbiquemque  advitia  pronum  magis  mouetquoddij  fe- 
cerint,quam  quod  homines  difputauerint. 

8  De  ludis  fcenicis,in  quibus  dij  non  offenduntur  edicl:ionc 

fuarum  turpitudinum,fed  placantur. 

5  Quid  Romani  veteres  de  cohibenda  poetica  iicentia  fen- 

ferint,  quamGrscideorum  fecutiiudicium,  liberam 
cflc  voluerunt. 

10  Qua  nocendiartedajmones  velint  velfalfa  de£e  crimi- 

na,vel  vera  narran. 

11  Defccnicis  apudGrarcosin  reip.adminiftrationemrece- 

ptis,  eoquodplacatores  deorum  iniufte  ab  hominibus 
fpernerentur. 

12  QuodRomaniauferendo  libertatem  poetisfri  homines, 

quam  dederunt  in  deos ,  melius  de  fe  quam  de  diis  fuis 
fenferint. 

13  Debuifle  intelligere  Romanos,  quod  dij  eorum,  quife 

turpibus  ludis  coli  expetebant,indigni  effent  honore  di- 
uino. 

14  Meliorem  fufffe  Platonem ,  qui  poetis  locum  in  bene 

morata 


Capi 


»itiim. 

moratavrbenondederit,  quam  hosdeos  qui  fe  ludis 
fcenicis  voluerint  honorari. 
ly  Quod  Romaniquofdam  fibideosnonratione,fed  adula- 
tioneinftituerint. 

16  Quod  (i  diisvliaeflctcuraiuftitiae,abeisRomaniaccipe- 

redebuerintprafcepta  viuendi  potius,  quam  leges  ab 
hominibus  mutuare. 

17  De  raptu  Sabinarum  aliifque  iniquitatibus,  qua?  in  ciuita- 

te  Romana,etiam  laudatis  viguere  tetnponbus. 

18  Qua?de  moribus  Romanorum  aut  metu  compreftis,  aut 

fecuritate  refolutis Salufti j  prodat  hiftoria. 

19  De  corruptione  Romanae  reip .  prius ,  quam  cultum  deo- 

rum  Chriftus  auferret. 
10   Q_ualivelintfaelkitategaudere,&quibusmoribusviuere 
quitemporaChriftianaereligionisincufant. 

21  Quae  fententia  fuerit  Ciceronis  de  Romana  republica. 

22  Quod  diisRomanorum  nulla  vnquam  curafuent,  nema- 

lismonbusrefp.deperiret. 

23  Varictates  rerum  temporalium  non  ex  fauore  aut  im- 

pugnatione  d^monum,fed  ex  Dei  veri  pendere  iudicio. 

24  DeSyllanisactibus,  quorum  fe  darmones  oftentauerunt 

adiutores. 

25  Quantum  maligni  fpiritus  ad  flagitia  incitent  homines 

cum  committendis  fceleribus  quafi  diuinam  exempli 
fui  interponunt  autoritatem. 

26  De  {ecretisdaemonum  monitis,qu£  pertinebant  ad  bonos 

mores  ,  ciim  palam  in  facris  eorum  omnis  nequitia 
difceretur. 

27  Quanta  euerfione  publicie  difciplina?  Romani  diis  fuis 

placandisfacrauennt  obfcoena  ludorum. 
»28  De  Chnftiana?  religionisfalubritate. 
29  De  abiiciendo  cultu  deorum  cohortatio  ad  Romanos. 

IN     LIBRVM     TERTIVM. 

1    De  aduerfttatibus  quas  foli  mali  metuunt ,  &  quas  femper 

pafTus  eft  mundus  cum  deos  coleret. 
i  An  dij  qui  a  Romanis  &  a  Graecis  ftmiliter  colebantur, 

caufas  habuerint,quibus  Ilium  paterentur  excindi. 
3    Non  potuifTe  offendi  deos  Paridis  adulterio  ,  quod  intei: 

**■     4 


Elenchus 

ipfos  traditur  frequenratum. 
4    De  fententia  Varronis  qua  vtile  efle  dixerit ,  vt  fe  homi- 

nes  diis  genitos  mentiantur. 
j    Non  probari,quod  dij  adulterium  Paridispunierint,quod 

m  matrc  Romuli  non  vlri  funt. 

6  De  pan  icidio  Romuh,quod  dij  non  vindicarunt. 

7  De  euerfione  Ilij,quod  dux  Marij  Fimbria  excidit, 

8  An  debuerit  [liacts  Roma  committi. 

9  Ao  lllam  pacem,  qucefub  Numae  regno  f  uit  ,  deos  prafti- 

tifle  credendum  fit. 

10  An  optandum  fuei  it.quod  tanta  bellorum  rabie  Roma- 

norum  augeretur  imptrium ,  cum  eo  ftudio  quofub 
Numa  aucTum  eft,<&  quietum  eflc  potuit  &:  tutum. 
JI  De  mnulachro  Cumani  ApoJlinis,  cuius  fletus  creditus 
eft  clademGrsecoruni,  quibus  opitularinon  poterat, 
indicare. 

12  Quantos  (ibideosRomani  prjeter  conftitutionem  Nu~ 

n\2c  adiecerint ,  quorum  eos  numerofitas  nihil  adiu- 
uerit. 

13  Quoiure,quofcedereRomaniobtinuerint  prima  coniu* 

gia. 

14  Deimnietatebelli,quod  AlbanisRomaniintulerunt,  8c 

de  vicloria  dominandi  hbidine  adepta. 
Ij  Qualis  Komanorum  regum  vita  atque  exitus  fuerit. 

16  Depnmisapud  Romanos  confulibus,quorumalreralte- 

rum  patria  pepulit,  moxque  Romae  poft  atrociffima 
parricidia  a  vulnerato  hofte  vulneratus  interiit. 

17  Poftiniriaconfularisimperij  quibus  malis  vexata  fuerit 

Romanarefpublica,  diisnon  opitulantibusquos  cole- 

bat. 
xS  Quanta*cladesRom,fubbellisPunicistriuerint,  fruftra 

deorum  pra^fidiis  experiris. 
ip  De  affiictionebelli  Punici  fecundi ,  qua  vires  vtriufque 

partis  confumpraj  funt . 
20  De  exitioSagunrjnorum  ,  qufbus  propter  Romanorum 

amicitiam  pereuntibus  dij  Romani  auxilium  non  tule- 

runt. 

11  Quamingratafuerit  Romanaciuitas  Scipioni  liberatorj 

fuo:&inquibusmoribusegent,  quando  eam  Saluftius 
optimam  fuifle  defcribu, 

De  Mithri* 


Capj 


ntum. 

22  Dc  Mithridatis  edicto,quo  omnes  ciues  Romanos  quJ  in- 

tra  Afiaminuenirentur,iullit  occidi. 

23  Deinterioribusmalis,quibusRomanarefp.exagitata  eft, 

pra?cedente  prodigio  ,  quod  in  rabie  omnium  anima- 
lium,<]ux  hominibus  feruiunt.fuit. 

24  Dcdifcordiaauili,c]uamGracchicefeditiones  excitaue- 

runt. 
ij  DeaedeConcordia?  ex  fenatufconfulto  in  loco  feditio- 

num  &  citdium  condita. 
2.6  Dediuerfis  generibus  belli,  cjuae  poft  conditam  «edem 

Concordia?  funt  fecuta. 

27  De  bello  ciuili  Mariano  atcp.ie  Syllano. 

28  QuahsfueritSyllana  victona  vindex  Mariana?  crudeli- 

tatis. 
19  Decomparatione  Gotthicx  irruptionis,  cumeis  cladi- 

bus  quas  Romani,  vel  a  Gallis,vel  a  bellorum  ciuilium 

autoribus  acceperunt. 
.30  Deconnexionebellorum,qu^aduentumChnftiplunma 

&  grauiffima  pneceflferunt. 
31  Quam  impudenter  prxfentia  incommoda  Chrifto  impu- 

tent  ,<jui  deoscolere  non  finuntur,  cum  tantx  clades 

contra  eos  tempore  cjuo  colebantur  extiterint. 

I  N    LIBRVM     QJf  ARTVM. 

1  De  his  cjuar  m  primo  volumine  difputata  funt. 

2  De  hisqua.*  librofecundo  &  tertio  continentur. 

3  An  altitudoimperij  cjucnon  nifibellisar<juiritur,inbono 

habenda  fit,fiue  faclicium,fiue  fapientium. 
,  4  Quam  fimilia  fintlatrociniis  rcgna  abfque  iuftitia. 
S    Dc  fugitiui^ gladiatoribus,  quorum  potentia  fimilis fuerit 

regra?  dignitafi^ 
<5  De  copiditate  Nini  regis,(jui  vt  latius  dominarctur,primus 

intulitbelia  iinitimis. 

7  An  regna  tei  rena  inter  profe&us  fuos atque dcfe&us  deo - 

rum  vel  iuuentur,vel  deferantur  auxiiio. 

8  Quorum  deorum  prarfidioputentRomani  imperium  fuu 

au$um  atque  feruatum,cum  finguhsvix  fingularum  re- 
rum  tuitionem  committendam  cile  crediderint. 

9  Animperij  Romani  amplitudo&  diuturnitas  loui  fue* 

i    S 


Elcnchus 

ritafcribenda,quem  fummum  Dcum  cultoresipfius 

opinantur. 
10  Quas  opmiones  fecuti  fint,  qui  diuerfos  deos  diuerfis 

mundi  partibus  pnrficcertKir 
li    Dc  multis  dns,  quos  doctores  paganorum  vnu  eundem- 

que  louem  efle  defendunt. 

12  De  opinioneeorum,qui  Deum  animam  mundi,  &  mun- 

dum  corpus  Dei  efle  putauerunt. 

13  De  his  qui  fola  1  ationaha  animantia  partes efle  vnius  Dci 

aflerunt. 

14  Augmenra  negnorum  Ioui  incogruenter  afcribi,  cum  fi, 

vt  volunt ,  dea  eit  Vi&oria  ,  ipfa  huic  negotio  fola 
fufficcret. 
Jf    Ancongruatbonislatiusvelleregnare. 

16  Quid  hiciit  quod  Romani  omnibus  rebus&  omnibus 

motibusdeosfingulos  deputantes,fdemQ.uietisex- 
tra  portaseffe  voluerunt. 

17  Anfilouis  fumma  poteftas  eit  ,etiam  Victoria  dea  de- 

buerit  exiftimari. 

18  Foelicitatem&  Fortunamquideas  putant,  qua  ratione 

fccerunt. 

19  Defortuna  muliebri. 

20  DeVirtute&  Fide,  quasPagani  templis  &  facrishono- 

rauerunt,pra?cermitretes  alia  bona,qua»  fimiliter  co 
lenda  fuerunt,  fi  recte  aliis  diuinitas  tribuebatur. 

21  Quod  vnum  non  intelligentes  Deum ,  Virtute  faltem  & 

Fcelicirate  debuerint  efle  contenti. 

22  De  fcientia  colendorum  deorum,  quam  a  fe  Varro  glo- 

riatur  collatam  efle  Romanis. 
2\    De  Fcelicitare  ,  quarn  Romani  multorum  veneratores 
dcorum  diunoncoluerunthonorediuino  ,cum  pro 
omnibus  fola  fufriceret. 

24  Qua  rarionedefendantPagani,  qu6d  inter  deos  colant 

ipfa  bona  diuina. 

25  De  vno  tantum  colendo  Deo  ,  qui  licet  nomine  ignore- 

tur,tamen  fcelicitaris  dator  efle  fenntur. 
2*   De  ludis  fcenicis,quos  fibi  dij  celebrari  a  fuis  cultoribus 

exegcrunt. 
2  7   De  tribus  generibus  deorum ,  de  quibus  Scaiuola  ponti- 

fex  difputauit. 

Anad 


Capitum. 

28  An  ad  obtinendum  dilatandGmque  regnum  profuerit 

Romanis  cultusdeorum. 

29  Defalfitate  aufpicij,  quo  Romani  regni  fortitudo  &  fta- 

bilitas  vifa  eft  indicari. 

30  Qualia  de  dns  gentium  etiam  cultores  eorum  fe  fentire 

fateantur. 
51    De  opinionibus  Varronis,qui  reprobata  perfuafione  po- 
pulari,  licet  ad  notitiam  veri  Dci  non  perueneat,v- 
num  tamen  colendum  eiTc  cenfuerit. 

32  Ob  quam  fpeciem  vtilitatis  principes  gentium  apud  fub- 

le&os  fibipopulosfalfasreligiones  volueruntper- 
mancre. 

33  Qupd  iudicio  &  poteftate  veri  Dei  omnium  regum  atque 

regnorum  ©rdfiata  fiint  tempora. 

34  De  regno  Iuda?orum  ,  quod  ab  vno  &  vero  Deo  inftitutu 

atq;  feruatum  eft,donec  iu  vera  religione  manierut. 

I  N    LiBRVM     QJ/  I  N  T  V  M. 

1  CaufamRomani  impenj.omniumque  regnorum,nec  for 

tuitam  e(Ie,necinftellarum  pofuionc  coniiftere. 

2  Degeminorum  fimilidiffimilique  valetucline. 

3  De  argumento,quod  ex  rota  figuli  Nigidius  mathemati- 

cus  alTumpfit  rn  quaefttone  geminorum. 

4  De  Efau  &  Iacwb  geminis,  multum  inter  fe  morum  &  a- 

ctionum  qualitate  difparibus. 

•  J     Quibusthodis  conuincantur mathematici  vanamlcien- 

tiana  profiteri. 

6  De  geminis  difparis  fexus. 

7  De  elcdtionedici  quo  vxorducifur,qubveinagro  aliquid 

plantatur,  autferirur. 

8  Dehisquinon  iftrorum  pofitionem  ,fed  connexionem 

caufarumcxDei  voluntatependentem  Fatinomine 
appellant. 

9  Deprarfcientia  Dei,  &  liNerahominisvoluntatc.contra 

Ciceronis  definitionem. 

10  An  volunratibushominum  aliqua  dominetur  necefiitas. 

11  De  vniuerfali  prouidentia  Dei,cuiuslegibu<:omnia  con- 

tinentur. 

•  X2   Qiijous  moribus  antiqui  Romani  meruerunt,  vt  Deu? 


Elenchus. 

verus,  quanuis  cum  non  colcrent ,  eorum  augcret  im 

perium. 
I j     De  amore  laudis,cjui  cum  fit  vitium,ob  hoc  virtus  puta- 

tur,cjuia  per  iplum  vitia  maiora  cohibentur. 
14    De refecando  amoie laudis human«e:quoniam  iuftorum 

gloria  omnis  in  Deo  fit. 
iy     De  mercedetemporali^uamDeusreddidkbonismo- 

ribus  Romanorum. 

16  De  mercede  lanclorum  ciuiam  ciuitatis  a?ternaj,  cjuibus 

vtilia  funt  Romanarum  exempla  virtutum. 

17  Quo  fruftu  Romani  bcllagefTerint,&  quantumhisquos 

viccre  contulerint. 

18  Quam  alieni  a  ia&antia  debeanteflc  Chriftiani, fi  ali- 

cjuid  fecerint  pro  dileclione  arterna?  patria?,cum  tan- 
ta  Romani  geflerint  pro  humana  gloria  &  ciuitate 
terrena. 

19  Quomodo  inter  fe  difFerant  cupiditas  glorias ,  &  cupidi- 

tasdominationis. 

20  Tam  turpiter  feruire  virtutes  humane.  glonafjCjuam  cor 

poris  voluptati. 

21  Romanum  regnu  a  Deo  vero  efle  difpofitu,  a  quo  eft  o- 

mnis  poteftas.&cuius  prouidentia  reguntur  vniuerfa. 

22  TemporaexitufcjuebellorumexDei  pendere  iudici©. 

23  De  bello  in  cjuo  Rhadagjifus  rcx  Gothorum  darmonum 

cultor  vno  die  cum  ingentibus  copiis  fuis  viclus  eft. 
2  4-    Quae  fit  Chi  iftianoru  imperat.  &  cjuam  vera  foelicitas. 

25  De  profpenratibus  quas  Conftantino  imperatori  Chri- 

ftiano  deus  contulit. 

26  Defide&  pietateTheodofij  Augufti. 

17  Contrainuidosinue&io  Auguftini,quifcripferunt  con- 
tra  editos  iam  libros. 

I  N     LIBRVM     SEXTVM. 

X  Dc  his  cjui  dicunt  dcos  a  fe,  non  propter  prsefentem  vita 
coli,fcdpropter  a?ternam. 

2  Quicl  Varronem  de  diis  gentium  fenfifle  credendum  fif: 
cjuorum  talia  ,  &  genera  &  facra  detexit,vt  reueren- 
tius  cum  eis  ager^et,fi  de  illis  omnino  reticeret. 

■i     Qua:  fit  partitio  Varrouis  libroriiruorum,cjuos  De  anti? 

cjuita» 


Capiturn. 

quiraribusreruhumanarum  diuinarumq;  compofuit.' 
4    Qupd  ex  difputatione  Varronis  apud  cultoresdcorum 

antiquiores  res  humanae  quam  diuina?  reperianrur. 
j     Detribus  generibus  theologiie  fecundum  Varronem:fci 

licet  vno  fabulofo,altero  naturali,  tertio  ciuili. 

6  De  theologia  myrhica,id  eft,fabulofa,&  de  ciuili,conrra 

Varronem. 

7  De  fabulofx  &  ciuilis  thcologi^  fimilitudine  atque  con- 

cordia. 

8  Dc  iuterpretationtbus  naruralium  rarionu,  quas  doctio- 

res  pagani pro  diis fuis  conantur  oftendcrc. 
5>     De  ofhciis  fingulorum  deorum. 
io  Delihcrrate  Senec<c,  qui  vehemenriusciuilem  theolo- 

giam  reprehendit,quain  Varro  fabulofam. 
•  ii    Qukide  IudzeisSenecafenferir. 

12  Qupd  gentilium  deorum  vanirarederclta,  nequeat  du- 
bitari,a:tcmam  co^  viram  neminipoflepra;ftare,qui 
necipfamadiuuanttemporalem. 

I  N     LIBRVM    S  £  P  T  I  M  V  M. 

1  An  cum  in  theologia  ciuili  diuinitatem  non  efle  conftitc 

rit,in  felectis  diis  eaminueniripofle  credendum  fir. 

2  QuiiinrdijfeleCti,  &:  anabornciisviliorum  deorumha- 

beantur  excepti. 

3  Quam  nulla  fit  rario,quse  de  feleclione quorundam  deo- 

rum  polTic  oftendi,cum  multis  inferioribus  excellen 
tior  adminiftxatio  depurerur. 

4  MeliusaCtumeftcumdiis  lnferioribus ,  qui  nullis  infa- 

mantur  opprobriis,quam  cum  felec!is,quorum  tan- 
X2£  turpitudlhes  celebrantur. 

5  De  paganoru  iecreriore  do£trina,phyncifq;  rationibus. 
*     De  opinione  Varronis,  qua  arbitratus  eft  Deum  efle  ani- 

mam  mundi,  qui  tameninpartibus  (uishabeatani- 
masmultas,quarum  diuina  narura  (it. 

7  An  rationabile  fuerir  Ianum  &  Terminum  in  duo  numi 

na  feparari. 

8  Obquam  caufam  cultoreslani  bifronremimaginem  i- 

pflus  finxerunt,  quam  tamen  etiamquadiifronrem 
vidcri  volunr. 


Elenchus 

9  De  louis  poteitate,atc]ue  eiufdetn  cum  Iano  coparationer 

10  An  Iani  &  louis  re&a  difcretio  fit. 

ii    De  cognominibus  Iouis ,  <]ua?  non  ad  multosdeos,fed ad 
vnum  eundemque  referuntnr. 

12  Quodlupiteretiam  Pecunia  nuncupetur. 

13  Quod  dum  exponitur  quid  Saturnus ,  cjuidve  fit  Genius, 

vterque  vnius  Iupiter  eife  doceatur. 

14  DeMercunj  &  Martis  ofticjis. 

15  De  rteliisquibufdam.quasPaganideorumfucrum  nomi- 

nibus  nuacupauerunt. 

16  De  Apolline&Diana,ca?terifcjuefck&isdiis,  quospar- 

tesmundieiTe  voluerunt. 

17  Qilpd  etiam  ipfe  Varro  opiniones  fuas  de  diis  pronuncia 

ueritambiguas. 

18  Qxecredibiliorcaufa  fit,  qua  error  paganitaris  inole- 

uerit. 
ip   De  intcrpretationibus  cjuibus  colendi  Saturni  caufam  ra 
tiocinantur. 

20  DefacrisCererisEleufinae. 

21  Deturpitudinefacrorum,c}ua?Libero  celebrabantur. 

22  De  Neptuno  &  Salacia  ac  Venilia. 

23  De  terra  quam  Varro  deam  efle  confirmat,eo  quod  illc 

animus  mundi,cpiem  opinatur  Deum,  etia  hanc  cor- 
poris  fui  infimam  partem  permeet ,  eicjue  vim  diui- 
namimpertiatur. 

24  De  Teiluriscngnominibus,eorumc]uerignificationibus: 

cjua;  etiam  finonerant  multarum  rerum  indices,no 
multorum  deorum  debuerunt  firmare  opiniones* 
iy    Quam  interpretationem  de  abfciffione  Atys  Gre^corum 
fapientium  doclrina  repererit. 

26  De  turpitudine  facrorum  Matris  magna:. 

27  De  phyliologoru  figmentis  ,  cjui  nec  veram  diuinitatem 

colut,nec  ab  eo  cultu  quo  coleda  eft  vera  diuinitas. 

28  Quod  dottnnaVarronisdetheologiainnullafibiparte 

concordet', 

29  Quod  omnia  cjua?  phyfiologi  ad  mundum  partefq;  ipfius 

retulerunt,ad  vnum  verumDeum  referre  debuerunt, 
50  Qua  pietate  difcernatur  a  creaturis  creator ,  ne  pro  vno 

tot  dij  colantur,cjuot  funt  opera  vnius  auteris. 
^i   Quibus  proprie*  beneficiisDei  excepta  generali  largita- 

te, 


Cap 


itum. 


te,fec"tatoresveritatisvtantur. 

32  Quod  facramentum  redempnonis  Chrifti  nullis  retro 

temporibus  defuerit ,  fempeVque  fn  diucrfis  figniri- 
cationibus  praedicatum. 

33  QuodperfolamChriftianam  religione  manifeftaripo- 

tueritfailacia  fpirituum  malignorum  de  hominum 
errore  gaudentium. 

34  Delibris  Niuni'  Pompilij ,  quos  fenatus  ne  facrorum 

caufe  qualesin  eis  habebantur ,  innotefcerent,iuffit 
incendi. 
3j     De  hydromantia  ,  per  quam  Numa  vifis  quibufdam  d<e- 
monum  imaginibus  ludificabatur. 

1N     LIBRVM     OCTAVVM. 

1      Dequxftionenaturalis  theologia!  cumphilofophis  ex- 
cellentioris  fcientia:  difcutienda. 
%  2      De  duobus  philofophorum  generibus ,  id  eft  ,  Italico  & 
Ionico,eoriimque  autoribus. 

3  De  Socratica  difciplina. 

4  Depra?cipuo  inter  difcipulos  Socratis  Platone,  quio- 

mnem  philofophiam  tripiici  partitione  diftiirxit. 
.  y      Quod  detheologiacum  Platonicispotiflimu  dikeptan- 

duin  ftt ,  quorum  opinioni  omnium  philofophorum 

poftponenda  funt  dogmata. 
6     DePlatonicorufenfuin  eaparte  philofophia?,  quazphy- 

fica  nominatur. 
.  7     Quanto  excellentiores  carteris  in  logica  ,  id  eft,  rationaii 

philofophia,Platonici  fint  habendi. 

8  Quodetiam  in  morali  pliilofophia  Platonici  obtineant 

principatum. 

9  De  ea  philofophia  ,  qux  ad  veritatcm  fidei  Chriftianse 

propius  acceffit. 
,  10    Qux  (it  inter  philofophicas  artes  religiofi  excellentia 
Chriftiani. 

11  Vnde  Plato  illam  intelligentiam  potuerit  acquirere,qua 

Chriftianae  fcientiae  propinquauit. 

1 2  Quod  etiam  Platonici ,  licet  de  vno  vero  Deo  bene  fen- 

ferint,multistamendiisfacra  facicnda  cenfuerunr. 
i?    De  fcntentia  Platonis ,  qua  definiuit  deos  no  efle  mfi  bo- 


Elcnchus 

nos,amic6fque  vhtutum. 
14    Deopinioneeorum,quir.uionalesanimastrium  gene- 

rum  eife  dixerunt;id eft,  in  diis  carleftibus,  in  darmo- 

nibus  a«freis,&  in  hominibusterrenis. 
ly     Quod  neq;  propter  aerea  corpora  ,  neque  propter  fupe- 

riora  hubitacula  damiones  hominibusantecellunt. 

16  Quid  de  moribus  dstnoiium  Apuleius  Platonicus  fen- 

ferir. 

17  An  dignum  fit,eosfpiritus  abhomine  coli ,  a  quorum  vi- 

tiisetiam  oporteat  liberan. 

18  Qualis  fit  religio ,  in  qua  docetur  ,  quod  homines  vt 

commendentur  diis  bonis ,  dacmonibus  vtidebeant 
aduocatis. 

19  Deimpietateartismagic£e,quafpatrociniovtiturfpiri- 

tuum  maiignorum. 

20  An  credendum  fit ,  quod  dij  boni  libentius  dxmonibus 

quam  huininibus  mifceantur. 

21  An  dafmonibus  ounciis  &  interpretibus  dij  vtantur ,  fal- 

lique  fe  ab  eis  aut  ignorent,aut  veiint. 

22  De  abiiciendo  cultu  d«emonum,contra  Apuleium. 

23  Qujd  Hermes  Trimegiftus  de  idololatria  fenferit,  & 

vnde  fcire  potuerit  fuperftitiones  itgyptiacas  au- 
ferendas. 

24  QnomodoHermes,  patenter  parentumfuorumfitcon- 

feifus  errorem ,  quem  tamen    dolucrit  deftruen- 
dum. 
1$     De  his  qua;  fandtis  angelis  &  hominibus  pofTunt  efTe 
communia. 

26  Qupd  omnis  religio  paganorum  circa  homines  mortuos 

fueritimplera. 

27  De  modo  honoris,que  Chriftiani  martyribus  impedunt. 

IN    LIBRVM    NONVM. 

1  Adquemarticulum  difputatio  praunifTa  peruenerit,  8c 

quid  difcutiendum  fir  de  refidua  qusftione. 

2  An  inter  darmones ,  quibus  dij  fuperiores  funt ,  fit  aliqua 

pars  bonorum,quorum prasfidio  ad  veram  beatitudi- 
nem  poffit  humana  anima  peruenire. 
i    Quac  diemonibus  Apuleius  afcribat,quibus  cum  rationem 
non  fubtrahat,njhil  virtutis  affignat. 

4    Dc 


Cap 


ltum. 


4    De  pertufbatinoibus  quse  animo  accidutjCjuse  fit  Peripa* 

teticorum  Stoicorumque  iententia. 
f     Quod  paffiones  quae  Chriftianos  animos  afficiunt,non  in 

vitium  trahant,ied  virtutem  exerceant. 

6  Quibus  paffionibus  dannones    eonfitente  Apuleio  ex- 

agitentur,quorum  ope  homines  apuddeosaiTeritad- 
iuuari. 

7  Quod  Platonici  fjgmentispoetarum  infamatos  deos  a(- 

feranrdecontrariorum  ftudiorum  certamine  ,  cum 

ha?partesdafmonum,non  deorum  fint. 
8     De  diis  ca?leftibus,&  darmonibus  aereis  ,  hominibufqutf 

terrenis  Apuleij  Platonici  definitio. 
p     An  amicitiacadeftium  deorum  per  interceffionem  dae- 

monum  poffit  homini  prouideri. 
io  Qupd  fccundum  Platonis  fententiam  minus  miferi  funt 

homines  in  corpore  mortali,^  dxmones  in  anerno. 
II    De  opinione  Platonicorum,cjuaputant  animas  hominij 

daemoneseflepoft  corpora. 
li    De  ternis  contrariis,quibus fecundum Platonicos  d^mo* 

num  hominumque  natura  diftinguitur. 

13  Quomodo  da?mones,fi  nec  cum  dus  beati,  nec  cuni  ho- 

minibus  funt  mifen,inter  vtranq;  partem  fine  vtriui* 
<jue  communione  fint  mcdij. 

14  AnhominescumfiiitmortaleSjpoffintvera  beatitudind 

etlefcelices. 
ij    De  mediatore  Dei  &  hominuftr  homine  Chrifto  lefu. 

16  An  rationabihter  Platomci  definierint  deos  celeftes,de-» 

clinantesterrena  contagia  hominibu.-  Broti  unilceri* 
quibus  adamicitiamdearumdasmones  fuftragentur* 

17  Ad  confequendam  vitam  beafam,  o,ua?  m  participationc 

eft  fummi  boru.non  tali  mediatore  indigef e hommem^ 

qualis  eft  darmon,fed  tali qualis  eit  vnus  Chriftus. 
» 18    Quod  fallacia  cifmonum  ,  dum  fua  interceffione  viarri 

fpondet  ad  Deum,hoc  conatur,vt  hommes  a  via  veri- 

tatisauertat. 
I5>  Quod  appellatio  dsemonom  iam  nec  apud  cukoFes  ee« 

rurn  alTumatur  mfignificationem  alicuiusbon*. 
10  De  CjualJtatefcientice,qua?d<emonesfuperbosfacit, 
ai    Ad  c-uem  modum  domiffns  yoluevk  diemonibufSJDiW^ 

wfcere. 


Elenchcis 

22  Qujdinterfitinterfcientiamfanftorum  angelorum  ,  Sc 

fcientiam  daemonum. 

23  Nomen  deorum  falfo  afcribi  diis  gentium  ,  quod  tamen 

&  angelis  fan&is,&  hommibus  iuftis  ex  diuinarum  fcri- 
pturarum  autoritate  commune  eft. 

IN    LIBRVM    DECIMVM 

I  Verambeatitudinemfiuc  angelisfiue  hominibus  per  v- 

num  Deum  tribui.etiam  Platonicosdefinifle  :  fedvtru 
hi  quos  ob  hoc  ipfum  colendos  putant  vni  tantum  Deo, 
an  etiam  fibi  facriticari  velint,efle  qua*rendum. 
2,    Defupernailluminatione  quidPlotinus  Platonicus  fen- 
ferit. 

3  Devero  Deicultu,a  quo  Platonici,quanuiscreatorem  v- 

niuerrttatisintellexennt,deuiarunt  colendo  angelos  fi- 
ue  bonos  fiue  malos  honore  diuino. 

4  Quod  vni  vero  Deo  facrificium  debeatur. 

5  De  facrificiis  quie  Deus  non  requirit ,  fed  ad  fignificatio- 

nem  eorum  obferuan  voluitjCjua?  requirit., 

6  De  vero  perfe&o  facrificio. 

,7  Quod  fanctorum  angelorum  eafitin  nosdile&io,  vtnos 
non  fuos,ied  vnius  veri  Dei  velint  cultores. 

£  Deimracidis  qu&*  Deusad  corroboradam  fidem  piorum 
etiam  per  angelorum  minifterium  promiftis  fuis  adhi- 
bere  dignatuseft.     , 

9  De  illicitis  artibus  erga  demonum  cultum,in  quibus  Por- 

phyriusPlatonicusquafdam  probando  ,  qua?dam  quafi 
improbando  verfatur. 

10  De  theurgia  qua;  falfam  purgationem  animis  dzemonum 

inuocatione  promittit. 

II  De  epiftola  Poi  phyrij  ad  Anebuntem  /Egyptium,  in  qua 

petit  de  diuerfttate  daemonum  fe  doceri. 
12  Demiraculisquae  perfan&orum  angelorum  minifteriu 

Deus  verus  operatur. 
,13  De  inuifibili  Deo,cjui  fe  vifibilem  faepe  pr«eftitit ,  non  fe- 

cundum  quod  eft  ,   fed  fecundum  quod  poterant  ferre 

cernentes. 
14  DevnoDeocoledo,nonfolum  propter  a?terna,fed  etia 

propter   temporalia   beneticia  miie  vniuerfa  in  ipflus 

groud* 


Capi 


ltum. 

prouidentia?  poteftate  confiftunt. 
i;  De  minifterio  fanctorum  angelorum  ,  quo  prouidentia; 
Dei  feruiunt. 

16  Andepromerenda  beata  vitahis  angelis  fit  credendurrt 

quife  coliexigunt  honore  diuino :  an  vero  illis  cjuf 
non  fibi,fed  vni  Deo  fancla  prsecipiunt  religione  fer- 
uiri. 

17  De  arca  teftamenti  miraculifque  fignorum,qua?  ad  com- 

mendamlam  legis  acpromiflionisautoritatem  diuini- 
tusfacta  funt. 

18  Contra  eos  qui  de  miraculis  quibus  Dei  populus  eruditus 

eft,negant  ecclefiafticis  libris  effe  credendum. 

19  Qua.*  ratio  fit  vifibilisfac»  iHcij ,  quod  vni  vero  &  inuiii- 

bili  Dco  offerri  doceat  vera  rcligio. 

20  De  fumino  veroq;  faci  ihcio,  quod  ipfe  Dei  &  hominum 

mediator  efiecius  eft. 

21  De  modo  poteftatis  darmonibus  data*  ad  glorificados  fan 

ctos,qui  pertuleruntiampaftionem,qui  aereosfpiritus 
non  pjacando  ipfos,fedin  Deo  permanendo  vicerunt. 

22  Vnde  (it  fanclis  aduerfum  dtemones  poteftas,  &  vtidc  cor 

dis  vera  purgatio. 

23  De  principiis.in  quibus  Platonici  purgationem  animae  cf- 

fe  prohtcntur. 

24  Devnoveroqueprincipio,  quod  folam  naturam  huma- 

njin  pmgjt  atque  renouat. 
iy  Omnesfandtos&  fub  legis  tempore,&  fub  prioribus  fe- 

culisin  facramcnto  &  hde  Chiifti  iuftificatos  fuiflfe. 
26  Deinconftantia  Porphyrij  inter  confeffionem  veri  Dei, 

&  cultum  darmonum  fiuctuantis. 
2,7  DeimpietatePorphyrij ,  qua  etiam  Apuleij  tranfccndit 

errorem. 

28  Quibusperfuafionibus  Porphyrius  oUca:catus,non  potue- 

rit  veram  fapientiam,qua?  eft  Chnftus,agnofcerc. 

29  De  incarnatione  domininoftri  lefuChrilH  ,  quam  con- 

fiteri  Platonicorum  erubefcit  impietas. 

30  Quanta  Platonici  dogmatisPorphyrius  refutauerit  ,  8c 

diflentiendo  correxerit. 

31  Contra  argumentum  Platonicorum,  quo  animam  huma- 

nam  afierunt  Deo  efTe  coaeternam. 
32,  Devameifalivia    anim«e  libcrandae  ,  quam  PorphyiittS 

6     2 


Elcnchus 

male  qua?rendo  non  reperit,&  quam  fola  gratia  Chri* 
ftiana  referauit. 

IN  LIBRVM  XI. 

1  De  ea  parte  operisqua  duarum  cfuitatum.id  eft  ,  ca?leftis 

ac  terrena?  initia  &  finesincipiunt  demonftran. 

2  Decognofcendo  Deo  ,  ad  cuiusnotitiam  nemo  hominu 

peruenit,nifi  per  mediatorem Dei  &hominum,homi- 

nem  Ieftim  Chriltum. 
a      De  autoi  itate  canonicaj  fcripturze ,  diuino  fpiritu  con^ 

dita?. 
4     De  conditione  mudi,quod  nec  intemporalis  fit ,  nec  no- 

uo  Dei  ordinata  confilio,quaii  poftea  voluerit ,  quo4 

anteanoluerit. 
jr     Tam  non  efle  cogitandum  de  infinitis  temporum  fpatiis 

ante  mundum,quasrn  de  mfinitis  locorum. 

6  Creationis  mundi  &  temporum  vnum  elTe  principium, 

nec  aliud  alio  prasueniri. 

7  De  qualitate  pnmorum  dierum  ,  quia  antequa  fol  fieret, 

vcfperam  &  manetraduntur  habuiffe. 
$     Qua?  qualifueintelligenda  fitDeirequies,  quapoftope* 

ra  fex  dierum  requieiit  in  feptimo. 
$     De  angelorumcondirione  ,  quid  fecundum  diuina  tefti- 

monia  fentiendum  fit. 
IQ    De  fimplici  &  incommutabili  trinitate,patris  &  filij ,  & 

fpiritusfaiidti  vniusDei,  cui  non  eftaliudqualitas  >  a- 

liudfubftantia. 
\%    An  eiusbeatitudinis,quafan£tiangeliibinitio  fui  fem- 

per  habueruntetiam  illoslpiritus  quiin  veritate  non 

fteterunt,participesfuifle  credendum  fit. 
|2    De  comparatione  beatitudinij;  iuftorum,necdum  tenen- 

tium  promiffionisdiuina?  pr<emium,  &  primorum  in 

paradifo  hominum  antepeccatum. 
%l     Anita  vniusfoelicitatis  omnesangelifintcreati ,  vtneq; 

lapfuros  fe  poflent  nofle  qui  lapfi  funt,  &  poft  ruinam 

labentium  perfeuerantia?  fua?  praefcientiam  accepe^ 

rintqui  fteterunt. 
%\   Quo  genere  locutionis diftum  fit  de  diabolo,quod  in  vc 

ritate  non  fteterit,quja  veritas  non  eft  in  eo. 
*  J    Q^d  fentiendurn  Cn  de  eo  «juod  fcriptinn  eft,  A  b  initio 


Capitum. 

diaboluspeccat. 
16  De  gradibus  &  dirVeretiis  creaturarum  ,  quod  aliter  pen- 

clet  vtilitatis  vfus,aliter  ordo  rationis. 
,J7    Vitiu  malitia?  non  naturam  efie.fed  contra  naturam,  cii 
ad  peccandum  non  conditor  caufa  eft,fed  voluntas. 
18    De  pulchritudine  vniuerfitaris,qua:  per  ordinarioneDfi 

etiam  excontrariorum  fitoppohtione  luculentior. 
IP     Quid  fentiendum  videatur  de  eo  quodfcriptum  eft:  D- 

uiflt  Deus  inter  lucem  &  tenebras. 

20  De  eo  quodpoft  difcretionem  ,  lucisatque  tenebraruin 

dicl:um  eft:EtviditDeu<;  lucem.quiabonaeft. 

21  De  azterna  &  incommutabili  fcientia  Dei,  ac  voluntate, 

quafemperilli  vniuerfa  qua?  fecit,  fic  placuerunt  £a- 
cienda,quemadmodum  facla. 
22,   De  his,quibus  in  vniuerntarereru  abonocreatorc  benc 
conditarum,qua?dam  difplicent,&  putant  nonnullarri 
efle  naturam  malam. 

23  De  errore,in  quo  Origenis  doctrina  inculpatur. 

24  Detrinitatediuina,qua?  per  omnia  opera  fua  ,  fignifica- 

tionis  fua?  fpar/it  mdicia. 
2y    De  tripertita  totius  philolophia?  difciplina. 

26  De  imagine  fumma?  trinitatis  ,  qua?  fecundum  quendam 

modum  in  natura  eft  necdum  beatificati  hominis. 

27  De  eflentia,&  fcientia,&  vtriufque  amorc. 

X%  An  etiam  ipfum  amorem.quo  &  elfe  ,  &  fcire  diligimus, 
diligere  debeamus,quo  magis  diuinc^  trinitatis  imagi- 
ni  propinquamus. 

29  Defan&orumangelorufcientia  ,  qua  trinitatem  in  ipd 

deitate  nouerunt,qua  operum  caufasprius  in  operai- 
tisarte,quam  inipfisoperibus  artificisintuenrur. 

30  Defenarij  numeriperfectione  ,  qui  primusparrium  fia- 

rum  qiunritate  completur. 

31  Dediefeptimo,inquo  plenitudo  &  requiscomedatur. 

32  De  opinione  eorum,quiangelorum  creationem  ,  tftftet 

rioremnolunt  eiTe,quam  mundi.  (- 

33  Deduabus  angelorum  focieratibusdiuern"s,.oue   »l  P  " 

ribu$,quxnonincongnieiiifP\\$urau  lutxs  *  tCnC" 
brarum  nominibusnur^p.ita?. 

34  De  eo,  quod  quidampuant  m  conditione  hrmamenti 

ac^uarumdifcretarumnomincangelos^fignatos  ,  <K 


Elenchus 

quod  quidam  aquas  exiftimant  non  crcatas. 

I  N    LIBRVM     XII. 

I    De  vna  bonorum  malortimque  angelorum  natura. 

:    Nuilam  efle  DeoefTentiam  contrariam,  quia  ab  eo  qui 

fumme  eft ,  &  femper  eft ,  hoc  totum  videtur  diuerfum 

effe  quod  non  eft. 

3  DeinimicisDei',non  per  naturam  ,  fed  percotrariam  vo- 

luntatem,qua?  cum  lpfis  nocet.bonae  vtique  natura?  no- 
cet,quia  vitium  fi  non  nocet,non  eft. 

4  De  naturairrationaliumautvita  carentiumquzein  fuoge- 

nereatque  ordine  ab  vniuerfitatisdecore  non  difcre- 

pat. 
y    Qupd  in  omni  narura ,  fpecie  ac  modo  laudabilis  flt  crea- 

tor. 
t  Quzefitcaufabeatitudinis  angelorum  bonorum  ,  &  quae 

caufa  fit  miferia?  angelorum  maiorum. 
7  Caufam  efhcientem  mala?  voluntatis  non  efle  quaeren- 

dam. 
%  De  amore  peruerfo  quo  voluntas  ab  incommutabili  bono 

ad  bonum  mutabile  deficit. 
9  An  fancti  angeli  quem  habent  creatorem  naturae,eundem 

habeant  bonas  voluntatis  autorem  per  fpiritum  fan&um 

in  eis  charitate  diffufa. 
:o  De  falfitate  eius  hiftorie^  qua?  multa  millia  annorum  pr^- 

tentis  temporibus  afci  ibit. 
U    Dehis  quihuncquidem  mundum  non  fempiternum  pu- 

tant  ,  fed  aut  innumerabiles  aut  eundem  vnum  cer- 

ta  concluflone  feculorum  femper  nafci  &  refoluiopi- 

nantur. 
12  Quid  refpondendum  fit,hisquiprimamconditionem  ho- 

minis  tardam  efle  caufantur. 
'  Dereuolutionefeculorum  ,  quibuscerto  fine  conclufis, 
niyerfafemperineundem  ordinem  eundemque  fpe- 

c  /e;njcitura  quidarnphilofophicrediderunt. 
*4  De  <emporaJic0r;^onegenerishuinani,  quam  Deus 

nec  nouo  confi]ioconitru~.rit,nec  mutabili  voluntate. 
Iy   Ar>vtDeusfemperetiamd)minusfuifTe  femper  intelli- 

gatur,  credenduin  fit  crcituram  quoquc  nunquam  de- 

fuiffe 


Cap 


ltum. 


FuifTecui  dominaretur  ,   &quomodo  dicatur  fcmper 

creatum,quod  dici  non  poteftcoanernum. 
16  Quomodointeiligendum  fit,promififa  hominia  Deo  vita 

acterna  ante  tempora  atterna. 
ly  Quidde  incommutabiliconfilio  aut  voluntate  Dei  fides 

fana  defendat  contra  ratiocinationes  eorum  ,  qui  opcra 

Deieicartcrnitate  repetka  per  eofdem  lempervolunc 

feculorum  redire  circumitus. 
iS  Contra  eos  qui  dicunt  ea  qua;  infinita  funt,  nec  Dci  poife 

fcientia  comprehendi. 

19  De  feculisfeculorum. 

20  DeimpietatC  eorum  quiaflerunt  animas  fummaz  vercqi 

beatitudinis  participes,iterum  atque  itcrum  percir- 
cuuntustemporum  ad  eafdem  miferias  laborefque  re- 
dituras. 

21  De  conditione  vnius  primi  hominis ,  atque  in  eo  generis 

humani. 

22  Qupdpra?fcierit  Dcus  horninem  ,  quem  primum  condi- 

dit,peccaturum :  fimulq;  pra?uiJerit  quantuin  piorum 
populumexeiusgenerein  angelicum  confortiumfua 
eifct  gratia  tranilaturus. 

23  De  natura  humana?  anima?  creafa?  ad  imaginem  Dei. 

24  An  vllius  vel  minima?  creatura?  poilunt  dici  angeli  crea- 

tores. 

25  Omnium  naturam  &  omniumfpeciem  vniuerfa?  creatu- 

ra*  non  nifi  opere  Dciformari. 

26  DePlatonicorum  opinione,qua  putauerunt  angelos  qui- 

dem  a  Deo  conditos,fed  ipfos  efle  huuaanorurn  corpo- 
rum  conditores. 

27  Inpriinohomine  exortam  fuifle  omnem  plenitudincm 

generis  humani ,  in  qua  praeuidit  Deus,  qua?  pars  hono- 
randaeflet  pra^mio^qua?  damnandafupplicio. 

Finis  Elenchi  capjtum. 


v  i  y  1 

AVRELII     AVGV- 

STINI     HIPPONENSIS 

EPISCOPI     AD     MARCEL. 

LINVM     DE     CIVITATE 

Dci  contra  Paganos. 

LIB  ER      P  Rl  MV  S. 

DeaducrfatiisnominisCIuifti,qu!l-.u$  in  vafratione  Vrbis  proptet 
Chriftum  barbaris  peperccrunt  viftis. 

C  A  P.     I. 

LORIOSISSIMAM  ciuitatcmDei,fuie  in 
hoc  temporum  curfu,cum  inter  impiosperegri- 
narur  a  ex  fide  viuens  ,  ilue  in  illa  fjabilitate  fedis 
XCCTOZ  ,  quam  nunc  expeftat  per  patientiam, 
quoadufcjue^  iuftitia  conuertatur  in  ludicium  ,  deinccps  a- 
deptura  perexcellentiam  victoria  vltima  &  pace  perfe&a, 
hoc  opere  ad  te  inftituto,&  mea  promifiioue  debito ,  defen- 
dere  aduerfus  cos,  quiconditori  eius  deo§  fuos  praeferunt, 
fili  charifiime'  Maicelline,fnfcepi.  Magnumopus,&  ar~  . 
duum,fedDeus  adiutor  nofter  eft.  Namicio,  quibus  vinbus 
opus  fit,vt  perfuadeatur  fuperbis  ,  quanta  fit  virtus  humilita- 
tis  ,  qua  fit  vt  ©mnia  terrena  cacumina  temporali  mobilitatc 
nutantia,  non  humano  vfurpata  faftu,  fed  diuina  gratia  dona- 
ta  celritudo  traufcendar.Rex  enim  Deus  &  conditor  ciuitatis 
tis  huiiiSjde  qua  loqui  inftituimus,in  fcrintura  populi  fui  fen-  „  7 . 
tennam  diuina;  legisaperuit,<jua  dictum  eit  :  Deusiuperbis 
refiftir,humilib.autem  datgiatiam.dHoc  vero  cjuod  Deieft, 
fuperbae  quotjue  animas  fpiritus  inflatus  afteftat,  amatcjue  il- 
biin  laudibusdici:  fmnlix 

c    J-arcerefukieflui,<ir  debellarefuperbos. 

Vndeetiam  de  terrena  ciuitate,miae  cu  dominari  appetit ,  & 
^* ttg.de.  cwt.pei,    Tom.  j,  a 


z  Auguftini  Je  ciuitate  Dei 

fi  populiferuiant,ipfa  eidominandi  flibidodominatur  :  non 
eft  prartereundu  filentio,quicquid  dicerefufceptihuiusope- 
ris  ratiopoftulat,&  facultasdatur.  Ex  hac  oamque  exiftunt 
inimici,aduerfusquosdefendenda  eftDeiciuitas,quoru  tame 
multi  corre£toimpietatiserrore,ciuesin  ea  fiut  fatisidonei: 
miiltivero  ineam  tantis  exardefcutignibus  odioru,tamque 
manifeftisbeneficiisredemptoriseiusingratifunt ,  vthodie 
contra  eam  linguas  non  mouerent,  nili  fciru  hoftile  fugien- 
tes,in  facratis  eius  locis  vita,de  qua  fuperbiunt ,  inuenirent. 
AnnonetiamilliRomaniChriiti  nominiinfefti  funt  ,  qui- 
buspropter  Chriftumbarbari  pepercerunt?  Teftantur  hoc 
martyrum  loca,&  bafilicic  Apoftoloru.qua:  in  illa  vaftatio- 
ne  vi  bis  ad  fe  confugientes^fuosh  alienofque  receperut.Huc 
vfque  cruentus  feuiebat  inimicus:ibi  accipiebat  limitem  tru- 
cidatoris  furor.illo  ducebantur  a  miferantibus  hoftibus.  qui- 
bus  etiam  extra  ipfa  loca  pepercerant,ne  in  eos  incurrerent, 
<jui  fimilem  mifericordiam  non  habebant.  Qui  tamen  etiam 
ipfi  alibi  truces  atque  hoftili  more  feuientes,  pofteaquam  ad 
loca  illa  veniebant,vbi  fuerat  interdi&um  ,  quod  alibi  iure 
t>elli  licuiftet,tota  feriendi  refra:nabaturimmanitas,&capti- 
•tiandi  cupiditas  frangebatur.  Sic  euaferunt  multiquinunc 
Chriftianistemporibusdetrahunt:  &  mala  ,  quaz  illaciuitas 
pertulit,Chrifto  imputanf.bona  vero  quae  in  eos,  vt  viuerent 
propter  Chrifti  honore,£»cl:a  funt,non  imputant  Chrifto  no- 
if  ro,fed  Fato  fuo:ciim  potius  deberent,  11  quid  refte  faperet, 
illa  qua:  ab  hoftibus  afpera  &  dura  perpeffi  funt ,  illi  diuinas 
?>  prouidentia?  tribuere,quse  folet  corruptos  hominum  mores 
p  *  bellis  emendare  atque  conterere:itemque  vira  mortaliu  iu 
ftam  atquelaudabile,talibus  affli&ionibus  exercere,  proba- 
tamq.  vel  in  meliora  traffei  re,vel  inhisadhuc  terris propter 
vfus  alios  detinere.Illud  vero  quod  eis  vel  vbicuque,propter 
Chriftinome,velin  locisChriitinominidicatiflimis&amplif 
iimis,acpro  largiore  mifericordiaad  capacitate  multitudi- 
rtis  electis,  praster  bclloru  more  truculentibarbaripeperce- 
runt,hoc  tribuere  temporibus  Chriftianis :  hinc  Deo  gratias 
agere,hinc  adeiusnomenveraciter  currere,vt  effugiatkpce- 
rtasignisarterni.Quodnomen  multieoru  mendaciter  vfur- 
parunt,vtefFugeretpornaspra?fentisexirij.  Nam  quos  vides 
petulanter&  procacitennfultareferuisChrifti  ,  funtin  eis 
plurimiquiilluminteritumclademqueuon  euafilTent  ,  niii 

feruos 


Ad  Marcellinum    Lib.  I.  3 

ferues  Chrifti  fe  effe  finxiflTent.Et  nunc  ingrata  fuperbfa  at- 
queimpiiftimainfania,  eiusnomini  refiftunt  corde  peruer- 
fo,vt  fempiternis  tenebns  puniantur,ad  quod  nomen  ore  ve^ 
fub  dolo  confugerunt,vt  temporali  luce  fruerentur. 

IOANNIS  LODOVICI 

VIVIS    VALENTINI.IN 
PKIMVM    LIBRVM    DE    CI- 

uitateDei,D.Aurelij  Augu- 
ftini  Commentarfa. 

C  A  P.     I. 

§r"^pxf^  X  fide  viuens,}  H  abacuc  fict>nde:luflui  exfide  viuet.  Jde 
R7M]  f£penttm*)f>  ^Auii^  Hoc  ifl  tnim  ru>t&  KMH6  vtaticum.  %^f- 
^J^^i  pud  Prophetam  •vane  Uvitur.ttah  exfide  inea ,  tum  exfidt 
jua  nuet  Sic  verterunt  Seplnaginta.tfiiinjni  mset  £/<ra. 
b  Iuftitia  conuertatur  in  iudicium.  }■  Pjalmo  mnagefimotertio. 
Hibraica  verttas habet-.Qioniamtn  tuTlttiatn  conuertctur  iudicium. 
JDe  confu»-rnauon.  ficult  tntelligitur^  dc  quo  cfl  id  qnod  ftqmtur:  Vt- 
(luriavltma.  Pugnat hi  :  eccU.paquotuiie,  &■  Vtr  ttijuottdie.  Sed 
fints  vntui  belli  graduys  efialttrttu.  Tunc  trit  eivluma  fy  perfefla 
vtSloriaquum  lot.i  tn  c&lcs  tramlata  in  regno  trtt  pacts  pacifici  regts 
Chnfiilifu. 

c    Marcelline.^F.vfrfnf  intcr  eptslolas  <_sfugt(flini alicjuot  ad  Af*r 
ceWtnum^  hums  viafiun  ,.d  ^yfugufitnum.  Fa>nil>arita<f  eorutn  vi- 
deiur  conciliata  in  <_yffrtca  Stc  enim  Orofms  fa ibit  de  Alarc(Uino:lt$ 
hts  dicbus  prdCtpiente  Honorio  ty  adiu-<ante  C<  nftancitt",pax  fyv- 
nita-s  per  vmuerfam  sifrtcam  eccicft£catho'.ic£  reddita  esr,  &  corput 
Chns}i,quod  nos  fumuf.gr  a-a  difcefuone  fanatum  e$hi  npofita  exequu 
tionefan.di  pr<tc>:pti   Atarc  llno  trtbuno  vtro  inprimt  prudemi  ry 
indus~rrio,omr:ii4Tnque  bonorumfiudioru  »  appetentfiur.o 
d  Hoc  vero  quodDei  ed,\V  tlctnod  illi  fuperbta  fua fxbi  attrihue 
rcnttfuod  if?tt  Der.refisiere  videlicet  fuperbu.V elquod  taminuifa  efi 
fuperbia  ettam  fuperbts,  vt  fuptrbifitma  Romana  gens gaudeat  tnter  Ro.fuper* 
laudesfuatilludpow.qubd  fuperbos  debcllet.    Superbos  fuijfe  Roma  bta> 
nos,&  altts  fupe  bts  fuperbtx  eorum gratia  fuccenfwffe  ,  declarant  Ca- 
tonts  Cenfonj  verba,ex  orajtione  quam  pro  Rhodienfibus  tnfenatu  hay 

a     2 


4  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

iuk  Rhodienfes,inquit,fuperbos  effe  aiunt,idobie£lantet ,  quodmihide 
Itberismets  dicinoUm.Suntfauefuj.erbi,  Quidad  nosattmet}  idnei- 
rafcunim,fi  quts  fuperbtor eft  cjuam  nos^^Addtt  hu  njerbis  Gellius  Ubro 
feptimo:  Nthil  prorfu*  hac  compellatione  dicipoteft  nequegrauius^ne- 
que  minutius  aduerfus  homines  fuperbifltmosfatla  ,  qmfuperhiam  in 
fefe  amarentjin  aliis  reprehenderent. 

c  Parceve\Vergilius  infexto  i_Aenndos,cnm  laudes  aliaritgentiumt 
quibus  Romanos  a»tecelluntypercenfuiffet  ad  Rom .conuerfus jnquit: 

Tu  regere  imperio populos  Romane  memento.  . 

JJx  tibierunt  artes}paciq,imponae  moremy 

Parcere  fubteclts  ,<&  debellare  fupe<bos. 
Taci  imponere  morem,eademfor ma  dicitur}qua  m&rem  gertre  &  mo- 
yempati. 

*  Ipfa  ei  dominandi  \ibido. }Vetus  eftjTyranno  feruire fubieclos, 
ipfum  tyrannumfuis Ubidimbus  &  voluptattbus.  Sic  de  Perfurumre- 
ge  dicebat  Diogenes  Cymcus.Sic  Ctcero  in  Paradoxts  de  Cxfare. 
£  Suos.j-Chnftianos. 

h  Alienos,  j-Q«£  Chriftipietatem  non  colunt,  quos  ipfe  ^uguftinuf 
'vocatpaganos. 
Vaganu     i  Bellis  emendare.}- FJoc plane  confyicuum  eft  in  Romanis,  qui 
meliores  erant  bellorum  temporibut<quarn  altiGima  inpace. 
k  Pocnasignis  ctcmi.^Non has  temporaks  folttm  typlane  momen- 
taneas. 

Quod  nulla  vnquam  bella  itagefrafunt,vtvi£toces  propterdeos 
corum  quos  vicerant,parcerent  vi&is. 

CAP.     II. 

Otbella  geftaconfcriptafunt  ,  vel  anteconditam 
Romam,vel  ab  eius  exortu  &  imperio,legat,  &  pro 
ferant  fic  ab  alienigenis  aliquam  captam  eiTe  ciuita 
tem,  vt  hoftes  qui  ceperant  parcerenteis  ,  quos  addeorum 
fuorum templa  confugifle  compererant:aut  aliquem  ducem 
barbarum  prarccpilTc  ,  vt  irrupto  oppido  nullus  feriretur, 
ouiinillo  vel inillotemplo fuiltetinuentus.  a  Nbnne  vidit 
Aeneas         Pnamumperaras 

Sanguinefoedantem°quos  ipfe  facrauerat  ignes? 
c  Nonne  Diomedes  &  VlyfTes,  c<tfisfumm&  cuftodibus  arcis, 
Corripuere  facram  effigiem^nanibufque  cruentvs 
^Vtrginea*  auft  diu£  contmgere  njitt  asl 
eNec  tamen  quod  fequkur  verum  eft, 

£  x  iU 


Ad  Marcellinum    Lib.  I.  j 

TLx  iUofluere,ac  retro  fublapfii  referri 
Spes  Danaum. 
Poftea  quippe  vicerunt,poftea  Troiam  ferro  ignibtifque  de- 
lerunt,pofteaconfugicntem  atlaras  Priamu  obtruncauerur. 
NecideoTroia  periit,quiaMineruam  perdidit.  Quid  enim 
prius  ipfa  Minerua  perdiderat,vt  periretf  An  forte  cuftodes 
iuos.^Hoc  {ane  verum  eft,illisquippeinteremptis  potuit  au- 
ferri.Neq.  enim  homines  a  fimulachro  ,  fed  fimulachrum  ab 
hominibus  feruabatur/ Quomodoergo  colebatur,vtpatria 
cuftodiret  &  ciues,quse  fuos  non  valuit  cuftodire  cuftodes? 

L.     VIVES. 

aX  TOnnevidit  jEneas.V5^«udo  s/eneidos  :  Vtdi  Hccubdm^ 

x\|  dntumquenurus  Priamunc^per  ara-s.  fyc.    \dcontig%t  nocle 

quaTroia  ejl  It  Gr£as  capta  &  incenfa.cum  Neoptolemus  Pyrrhus, 

t^fchillhfilius  Priamum  ad  aras  occtdit- 

b  Qups  ipfe. }Qua  M  re  maior  eftindignttas  ,  quafineciUidij  pro- 
fucrint  ei  cjuos  idem  ipfe  conjlttuerat  &  illo  tn  loco  dicauerat.  Credo  de 
y  efia  inteihgijn  cnius  &de perpetmis  feruabatur  'gnis.  Commentat»- 
res  Vcrgthj pacum  id  expltcant.Libetumfit  njmcutque  cxiftimare* 
c  NonneDiomedes.  }■  Ethcccx  lrergiuo  eodem  libfo  vcrbii 
Sinonts,De  Palladio  inteUigendum,quod  Diomedes  (y  V  lyjfesbello 
Troiano  rapuerunt  ex  MineruA  tcinplo.  Necfunt  facrdegium  veriti 
cui  c/edem  adiunxerunt,&  mhiUminus  Troianos  Gr^cnjtcere.Palla- 
dtumfimulachum  eji  PalUdis^de qtio  tamyana  tradunt  rerumfcri'  .,  t 
ptores,x't  impttitn  ducam  perfequt  longtuseorum  opiniones.  Exccrpam 
tamen  cx  V  arroncDionyfio  Hai%carna\feo ,  Ouidio  ,  Plutarcho  ,& 
Seruio ,  qu£  mihi  vertfimilicra  vtdebuntur.  Chryfxs  Pallantis  ft.ia* 
(juum  D .ndano  nuberet pro  dote  fecumattulit  Palladtum  ,  &  magno- 
rumdcorum  fimulachra.  Qtttbus  tempia  Dardanus  m  Samcthraeia 
confiruxk:qu£  pofieaftcra  m  litumfunt  nepotum  tempore  tranfuecla* 
dcccptooraculo  maifu;\imvrbem,qttandiugf  in  ea  Palladtum  iliud. 
Quocircain  intimam arcispartemcfireconditum,  efjiclo  altero  quo- 
dam  P alladio  ilh  fimiUimo,quod  inpuhltco  negltgentius  ajfiruabatur. 
Cumque  Pyrrhusex  Helenovate  frtamifilio  ,  inexpugnabilem  effe 
Trotanam  vrbem,filuo  in  ea  PaUadio  ,  cognouijjet  idque  principibus 
Gracorum  renuntiajfet ,  Vhjfes  fy  Dtomedes  per  fraudem  primnm 
ingrefii,deinde  facla  in  cufiodesvi,  Palladium  tUud  tmaginariumfur- 
tipuerunt.,^Alterum  capta  iam  vrbe^Sycas  xyfene£  traaidit  cum  ma- 
gnis  diis,c\uospenates  Troianos  vocant.  %yfeneas  in  Jtaliam  UU  om- 
mafec»  adHexitMmc  ex  Alba  longa^fm  vtyarrQp^at^ex  Lawnit 


4  Auguftini  de  ciuitare  Dci 

Romam  Palladium  translatum  esi,siatutumq.in  &de  Vesit^  qu&  cum 
<deflagraret,L.AJeteEus  Pont  Alax.Palladtum  medtoex  incendiofu- 
fiuUttamiJSif  lummibus.Palladium  -vulgo  consf<'t~lum  esl  Heltogaba- 
lo  Jmperatore  mceufa&de  V  e?t&.  Herodtanus.  Futt  alterumPal- 
ladium^quod  Athenu  m  arce  dtcauit  Ntcias. 
d   V ir gmeas.J- N am  Pallas  *virgofe?nperfuit. 
e  Nec  tamen  cjuod  fequitur  verum  eft.}-  Nimirum,  namamen- 
dace  Sinone  dicttur,yuancjua?n"vern?n <j]i poteft  ,  s^em  Danaum  tffe 
tunc  fraclam.Sed  mhilominui  Troiam  ceperunt. 
f  Quomodoergo  colebatur. ^xytrgumentum  aminore,  quipo- 
teritferua^e  ciues  Qr  patrtam^cum  ne  cufiodes  quidem potueritferuare, 
qujd  erat  minus,&  certenatura  tpfaprin*} 

Quam  iroprudenter  Roimni  Heos  penate$,qui  Trolam  cuftodire 
non  pocueruntjfibi  crediderunt  ptofuturos. 

CAP.     III. 

jjBft  CcequibusdiisvrbemR.oiTianiferuandamfe  com- 
mendaiTe  gaudebant.O  nimium  miferabilemerro- 
^*  rem  !Etnobisfuccenfent  cumde  diis  eorum  talia 
dicimus,  nec  fuccenfent  autoribus  fuis,  quosvt  edifcerent, 
mercedem  dederut:docl:orefque  ipfos  infuper,&  falario  pu- 
blico,&  honoribusdigniffimoshabuerunt.NempeapudVer 
gilium,quem  propterea  paruuli  legunt  ,  vt  videlicet  Poeta 
inagniTSomniutTKjue  prafclarifjfimusatque  optimus  ,  teneris 
cbibitus  annis,non  faciie  obhuione  poffit  aboleri,  fecundum 
illudHoratij: 

a  Quo  femel  efl  imbuta  recensfcuabit  odorem 

Teftadtu. 
Apudhuncergo,Vergiliumnempe  ,  Iuno  induciturinfefta 
Troianis,/Eolo  ventorii  regi  aduerfus  eos  irritando  dicere: 

bGens  tnimica  mthi  Tyrrhenum  nauigat  <tquor, 

jliutn  in  ItaUam  portans^tflofjuepenatcs. 
«Itaneiftis  penatibusvidtis,Romam  ne  vinceretur,  pruden- 
tes  commendare  debueruntfdSedhasc  luno  dicebatvelutira 
tamulier,C|uidloquereturignorans.  Qujid  i£neasipfee  pius 
toties  appellatus,nonne  ita  narratf 

fpanthu*  Otriad s>arcu  Phoebiq.  facerdos, 

Sacra  manu^tSlof ,ue  deos,paruuwque  nepotem 

Jpfe  trahit.curfuaue  amens  ad  limina  tendtti 

Nonnc  deos  ipfos^uos  vi&os  n6  dubitat  dicere,  fibi  potius 

quam 


Ad  Marccllinum  Lib.  I.  7 

tjuam  fc  illis  perhibet  commendatos,cum  ei  dicitur: 

^Stcrafuofcjuetibt  commendat  Troiapcnatcs? 
Siigi:urVergiliustalesdeos,&  vi&osdicit,  &  ,  vtvel  vicli 
ijuopo  modo  euaderent  homini  commendatos,qua2  deme- 
tia  eft  exiftimare  his  tutoribus  Romam  fapienter  fuifle  com- 
min»m,&  nifi  eos  amififlet,non  potuifle  vaftari?  Imo  vero  vi 
ftosieos  tanqiia  prgfides  ac  defenforescolere,auid  eftaliud 
ouan  tenere  non  numina  bona,fedhdazmonia  mala  ?  Quan- 
to  enim  fapientius}  creditur,  Romam  ad  iftam  cladem  non 
fuife  venturam,nifi  priusilli  periiTent,  fed  illos  potius  olim 
fuife  perituros,nifi  eos,quantum  potuiflet,Roma  feruaflet? 
N^quisnocum  aduerterit,videat,quata  fit  vanirate  pra?fum- 
ptmi,non  pofle  vinci,fub  defenforibus  vi&is,  &  ideo  periflfe, 
qiia1  cuftodes  perdidit  deos  fjosxum  vel  fola  potuerit  eiTe 
c?ufa  pereudi,cuftodes  habere  voluifle  perituros?  N6  itaque 
cjmdediisvic-tisilla  confcriberetur,atque  canererur,  poetis 
Ibebat  metiti,fed  cordatos  homines  cogcbatveritas  cofite- 
li.Verumifta  opportuniusalioloco  diligcntercopiofeq.tra- 
Aanda  funt.  Nunc  quod  inftitueram,  de  ingratis  hominibus 
dicerc,paruperexplicejVtpoflum:tjui  ea  mala  qua?  pro  fuo- 
rum  moruperuerfitate  merito  patiiiturblafphemates,Chri- 
ftoimputant.  Qupdautem  illis  etiam  ralibuspropter  Cliri- 
ftu  parcitur,nec  dignanter  attcnderc  &  easlmguasaduerfus 
;ius  nomen  demetia  facrilega?  proteruitatis  exercenr,quibus 
inguis  vfurpauerut  mendaciter  ipfum  nomen  vt  viuere  t:  vel 
quas  linguas  in  locisei  facratis  metuendo  prcfferunt,  vt  lllic 
tuti  atq.muniti  eflent  ,  &  vbipropter  eum  illarfi  ab  hoftibus 
fuerant,inde  in  eum  malediftis  hoftilibus  profilircnt. 

L.  VIVES. 
a /^V  Vo  Ccmel.ypJoratitn  epift  u.c  ttatur  j  afiim  in  argumentum 
K^jyirtum  ajfuefacliontt  in  animn  tenerts :  qnale  ejl  ilUd  etufdtm, 
jJec]uean,ijfos  colores  Lana  refert  medicatafuco. 
l  Gens  inimica.j-  Pnmo  i^4tn.Frat  JunoTroianu  inimica  :  Pri- 
m>n  quodgenus  ducebant  a  Dardano  loutt  ty  Eleilr<£  filio ,  qu&fuit 
Imomsptllex.Sccundum^uia  raptttf  Ganymedes  Troiffiltat,  flebs 
ifitu  lunontsfilU  erat  minijterio  pr&latu*  .Tertium  ,  quhd  <^Anti- 
gneLaomedontisfilialunoniiformamjpreuit  ,  tdcircoverfainiico- 
mm.Pofiremo^uod  in  iudicto  deformafoicla  dtfcefferat ,  tudice  Pa- 
riv  Priamifilio. 

c  tane  iftis  pen,}Pf pe.mahr  e7i  &  intrkatior  dijputatio ,  quam 

a     4 


8  Auguftini  dc  ciuitate  Dci 

d^e  PaUadio.Penates  quaftpemtes  exifttmo  dict ,  quud  penitiflirrifunt 

dif ,  &  propru.    Macrobio  tllornm  placet  Jententia ,  qui  deo$  pmates 

dtxerunt  ejfe,per  quospemtxo  s^iramus,  per  quos  habemw  corpws^per 

cjuos  rationtm  ammt pofiidimm.ltacjue pcnates  funt pr&fides  &  utjh- 

ftodcs  dif.  Penates  totius generis  humaniputarunt ,  PnlUdafummum 

Athera,louem  medium  atherajlutionem  mfirmum.  Sut  &  ctlopmatei 

fuiyVt  Marttanus  Capella  in  nuptiis  ludit  In  terrafunt  &■  fui   cticjue 

cimtatifui cuique  domut penates.N am  njnaqu&cj;  domns  ,  parua-juz- 

dam  ejl  ciuitas,feupoUus  %>naqu<eque  cttttta* ,  magna  qu&dam  donus. 

~JEt 'vt  finguU  ciuitates  domtifque  penates  habentfuos,ita  <(<f  focu  euo' 

quc.Quip  &  curi&finguUfwg.da*  habent  Vesias  a  Rou.uio  confttu- 

taty-vtfcribtt  Dionyfius  JJalicarnaJfeus,  quibus  Nurna  qui   Rooulo 

fuccefiit,V eftam communemfuperinduxiuhoc  eftfocum  •vrbvs,  vt  imr- 

pretatur  Jecundo  De  legtbus  Ctcero,  lam  qm  fuerint  dijpenates  ,  qxot 

^ieneas  in  Jtaliam  portauit,non  conu-mt.  A/acrobius  ex  'variis  -vantt 

toUigit.Suntqui  Neptunum  &  y/polltnem  -velint,  quos  legirrui  murts 

Troianos  extruxiffe.Alu  Veflam  dtcunt.Nam  Vergtliu:  alm  dtxijje: 

Sacra,fu6fqiiettbicommendat  rroiapenates,        moxadditt 

Sicait,{ff  mambus  vittas,U '  eftdmque potentem 

^tetemumque  adytts  ejfert  penetr ahbus  ignem. 

ffrftamnontamputoex  penattbusfmffe  ,  quatn  penatibus  additum 

focum.  ideo  dtftator  c&te,iq»e  m^giftratus  Romant,quo  die  dignita- 

tem  tritbant,Veft&  &  penattbus  facrafactebant.  DeVeftaty  pent- 

tibus,fic fcribit ftcundo  De  nat.deorw»  Ctcero.  Nam  V  eft&  nomen  a 

Cr&as.Ea  esi  enim  qu&  ab  tllts  ifiu.  dicituc.  Vis  autem  eius  ad  arai 

<&  foc ospertinet.lt aque  inea  dea  qu£  esi  rerum   cuTios  i»timarum} 

omiits  &  precatio  & facrificatio  externa  eft.  Nec  longe  abfuntab  hac 

njidtf  penaiesfiue  a  penu  duSio  nomine  :  eft  enim  omne  cjuo-vefcuntur 

"Pems.      hominespenusfiue  ab eo  quopenkus infident  t  ex qno  atiam penetralet 

apoetts  vocantur.T  atum  ille.Sed  ho;  loco  non  vacatproltxe  dijputare 

de  his  rebus.Dtonyfius  libi.in  templo  obfcuro  (■f  humili,  quod  es~i  haud 

proculforo3duas  deorum  Troianorum  imagtnesfe  rvidiJJ^erhibet,duo 

rumiuuenumfedenttum  ,  pildque  habentium  in  rv.ambui  veteractr- 

tis  huius  opera  ,quibusfitinfriptto  Dpenates.  fimilefque  vetufis 

plerifque  in  tempits  consfici iuuenes  mtlitari  habitucultuque,  Non  di- 

bitoquin  iftifint  Caftor  gf  PoUuxmam  altis  locispenates  po.Rffm.  n- 

tninantur.quod  Prttdentiusfignificat  aduerfus  Symmachum  :  Gen*- 

ni  quoque  fratres.corrupta  de  matre  nothi  Ledetaproles,  Noclurmqe 

ecjuttes  celf&  duo  numina  Rom&  Impendcnt  ,  retinentefolo  magniue 

mumphiNunciafujfufofigumwftigWplttmfo*    Jfti  tamen  pentes 

Trcani 


Ad  Marcellinum    Lib.  I.  9 

Troianinofucrunt ,  quifub  ipfum  Troianum  btUum  vtt£  conceffcrmt. 
raptaia  Helena.ldeo  tila  ignara  eortt  mortts  nqtnrit  ccsinttr  Gr&- 
cos  proci  res  de  muris  Troianis  fpcclans  aptid  Htnurum  Iliad.  y.  Sed 
veque  hifunt  du  magni.Varro  uj.  De  lingua  Latma.   Terra  cmn  & 
cAum  ,  vt  Samotkracum  initia  docent  ,Junt  Pij  magni ,  ty  hi ,  <{uos  Afagni 
dixijnultts  nomintbtis.     Nam  neque  qttas  Samothracea  antea  po-tas  dij. 
Tlatnit  duas  virilit  ffecies  ^Aeneas  ,  du  mdgm  :  neque  it  vulgtvspu- 
tattj  Samothracesdij  qui  CaTlor  &  Pollux.  hsc ilU.  Poiatcs  Trtia- 
m  erant  magm  dijt$to)  /y.';a,\o/,  qui  Vrbt  &  Laito  pr*  fU<  bant»  lucr 
quos  erant  Palladium^  igntsfempitcrtms.hmc  V crgdiin; 
V  ijldque  mater, 

Qu£  Tufcum  T iberim,&  Romana  palatiafiruas. 
Quanquain  pecultarew  tllumvrbus  tutclarem  Dcum  nominare  ntfa 
exisltmantaicc putatur  V  efta.lildmqw.  quba  V alerim  Sorutito  a*\u 
ejfetprodere-ftieci  dedttus  ejl.Sed  hac  de  re  ia^n  ninno  plura. 
d     Sed  harc  hmo.}- \7am  Seruiut  &  Donatas propterea  -uifiospe- 
nates  Itmonem  dixifjc  aiunt,it  co-temnendos  fa.erct,  ne  rchgtoni  cfjet 
^yleolo.quod  admrfum  deot  aliquid  ejjetfaclurus. 
C     Pius. ^Pius  in  deos,ptus  tn  patre,pius  tnjiiium  ,  quos  omnes  ex  in- 
cendio  ertpuit.     Efi  cmm pictas  officiofm  erga  deos,patrtam:parentest  PictOf» 
fanguine  comunclos  culttu^denique gratttudo  ttsqutbus  dibeinus. 
f    P anthus. \Secundo  ^cneidos. 

Ecce  autem  telus  Panthth  clapfus  Achiuumy  * 

Panthm  Otriades^c. 
g  Sacra  fuofque.j-  Verha  f«nt  Hetloris  per  quietem  ab  Fslncavifi. 
Romam  ad  iftam  c\3tc\t\x\.\^>4rgumenlti  ab eucntuvntm  reiad 
euentum  alterius  fimilis  Senfus  eTidcprauatM.  Sic esi iigem.lum.Noh 
Jiomam  ad iTlam  cladcm:-ut fit^fapientius  nutltb  ixtsiim<ireiur,fi  non 
illud putarctur  Romam  ad  hanc  ciadcm  nonfuifje venturam ,  mfitlli 
perufjent.fed  dludputaretur  pctius  tlhs  tUm^&c. 
h  Sed  diumonia  mala.V  Naumalos<&  ignauosfuiff.j  uliquos  da- 
monas  fatebantw  vcteres.  Genitts  enim  rdius  alio prasiabat  ty  vir- 
tute ,  ejrffaptentia  ,  &  virtbus .  Erat  enim  Jacrior  &  cdfior  genius 
tyfnguTii  genio  Atarct^ntonu ,  vtmagnm  tlle  ^yfcgyptiui  dixit 
apud  Plutanhu  in-vita  M.Antonu.  Ncc  ChriTiiana  religio negat  m- 
t.r  angelosanterque  demonas  altos  alus  (ffe  natura  <&  vtribm  exceU 
lentioribws. 

i    Cuftodes.}-  Talesquales  Plato  dicit  infua  Poiitia  cffe  magifira- 
tm ebriofqs  &  njQluptanos}qui  cmhdtbtn  ipfxmdigeant. 

*    5 


ic  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

Deafylo  lunonis  in  Troia,quod  nemincm  liberauita  Graecis, 

&balilicis  ApoRo1orum,f|ux  omncs  adfe  confu- 
gknces  a  barbaris  dcfendet  unt. 

CAP.     II II. 

-  Pfa,vtdixi,Troin,amaterRomanipopuli,  facratis 
io  locis  deorurr»  fuorum  munire  non  potuit  ciues 
tf&3$a Tuos  ab  ignib.  ferroque  Grarcoru  eofdem  ipfosdeos 
cdentiunv.cjuin  eriam  b  Iunonis  afylo, 

Cuslodes  leflt  PhxntXi&  dirtu  V lyjfes, 

Prxdam  ajfruabant:huc  vndicjue  Troiagaia 

Jncenfis  erepta  adyits jnenf&^ue  deorum, 

Craterefque  aurofulidi,c^ptiudcjue  VeTiit 

Cengerttur. Pueri  & pauidt  longo  ordtne  matres. 

Stantcircum. 
Ele&useft  videlicet  Jocustara?deaefacratus  , no vnde  capti- 
uos  non  liceret  educere  ,  ied  vbi  captiuos  liberet  includere. 
Gompara  nunc  afylum  illud  non  cmuilibet  dei  gregalis ,  vel 
de  turba  plebis,fed  Iouis  ipfius  fororis  &  coniugis,  &  reginaj 
omnium  deorum  ,  cummemoriis  noftrorum  Apoftoloruin. 
Illud  incenfis  templis  &  diis  erepta  fpolia  portabantur ,  non 
reddeda  vi£tis,fed  diuideda  vicvtoribus :  huc  autem  ,  &  '•  quoci 
alibi  ad  ea  loca  comperrum  eft  pertinere,cum  honore  &ob- 
fequio  religiofiHimo  reportatu eff  .Ibi  amiffa  ,  hic  feruata  li- 
bertas:ibiclaufa,hic  interdicla  capriuitas:ibi  poffidendi  a  do 
minantibus  hoftibus  premebantur  ,  huc  liberandi  a  miferan- 
tibus hoftibuS ducebartrur.  Poftremoilludlunonis  templum 
iibielegerat  auarina  &  fuperbia  e  leuium  Grarcorum  :  iftas 
Chrifti  Bafiiicas  mifericordia  &  humilitas  f  etiam  immaniu 
barbarorum.Nifi  forte  Gra?ci  cjuidam,in  illa  fua  yicloria,  te- 
p]is  deorumscommunium  pepercerunt:  atque  illo  confugie- 
tes  miferos  vic16fc]ue  Troianos  ferire,vel  captiuare  non  auii 
funt.  Sed  Vergilius  poetarum  moreilla  mentitus  eft.  h  Imo 
vero  morem  hoftium  ciuitates  euertentium  llle  defcripfit. 

L.     V  I  V  E  S. 

a  "Jk  jt  A  ter  Romani  pop.  }  Nam  a  TroianU ,  cjuifub  Aenea  in 
1 V  J.  Jtaltam  •veneruntjcendttum  <fi  Lauinium ,  k  Lauinianis  Al- 
ha  longa.ab  Albanis  Romani.Saluftiu*  *vrbem  Romam  condtdijfe  atq, 
habinjfe  initio  Troianos  ndrrat » qui  Aenea  ducc  fedihm  •vagabantut 
iacertis, 

Iunofcis 


Ad  Marcellinum     Lib.  I.  n 

b  Iunonis  afylo.j- F  erba  $unt  ^enettfecundo  Aeneidos. 

c  Phoenix. V  Amintoru  ftliu* ,  Achillu  fttit  mdgifter,  qm  doceba.  eum  Phcenix, 

&  benefacere &  bencdicere,-vt  Homerui  ait  liiad.y. 

d   Quod  alibi.  ]■  Alagnain*  aurt  ifie  V ai ic.mof.br epia,  fyiuftt 

Ti alartrtreddita,i<t  Orofuu  fifibk librofcptimo. 

e   Leuium  Grsecorum.  \  H&c  cfi  Gracorum  apud  Romano"s  rota3 

cjuos  tdeo  Grtculos  dicebant.     Et  funt  cjitidam  Auvufiini  codue.  qui 

hubent  Greculorum.  Ciceropro  Flacco  :  Quolico  etiam  atcjue  fttam 

facite  -vt recordtmini ,  cjut  fit  temerttas  multitudtnii^  qu£  leuttas  \ro~ 

pria  Grecorum . idem  (igntjicat  Lutanui  in  J\l  crcede  feruienttbut  ty 

Jambli  h'a  Gr&cos  fttos  ingenio  leues  nominat. 

f  Eriam  immanium.  }•   Ad ponduicomparationiihoc  facit  '.mm 

barbari  Grtcit  opponurilur  ,<fy  non  quiltbtt  barbari  ,fed  iwr.anes,  tis 

cjui  vtdertvolunt  afiprofrdam  humanitatem.Ciaro ad  C^.Fratrent 

cjui  ^Aft£  minjritqux  Grs.ca  e${,pr<eerat :  Qtium  vrro  ttgmeri  ho~ 

wi  um  prsfit    ttefion  modo  m  c,uo  tpfufitfed  etiam  a  quo  ad  alij$  per- 

ueniff  put<  tur  humanitas  ,ccrte  tts  ettam  edm potiftimuri  trtbture  dt- 

bemM,acjnibuf  acrepit»us. 

g  Commiinium.fiV.Jw  eoflem  deos  col  bant  Gr£ci  ty  Troiani. 

h  Imovero  movcm. \  N  e  mawfiwilti  c/udclttatts  reprehe.fio  ad 

Grxcos  quamad  cttcras  vidcatur  gentes pcrtinae  s  cjuu.;>m  vrbcs 

hoftlttcr  irrwnpunt. 

Hoc  capur  iungatur  fuperiori. 

De  generali  cqnfucturfioc  hoftium  vidtas  ciuirates 
eueitcncium  qmd  Csefat  fenferic. 

C  A  P.     V. 

a^^^em  rnorem  ctiam  C^far,ficut(cribit  Saluftius,no- 
tcj/C  bilitarse  veriratishiftoricus  ,  fententiafua,  quam  de 


v^^^coniuratisinfenatuhabuit,cnmmemcrarenonpre- 
termittit:Rapi  virgines,pueros  diuelli  libero  parentucom- 
plexu,  matres  famiiiarum  patiqua»  victoribuscollibuiffet, 
fanaatcjuedomos  ipoliari,ca»dem  &  inccndiafieri.  poftre- 
m6  armis  ,  cadaueribus,  cruore  atque  lu&u  omnia  compieri. 
Hicfifanatacuiffet,  deorumfedibus  folerc  hoftcs  parccre 
putaremus,&  hsc  non  ab  alienigenis  hoftibus,fed  a  b  Catih- 
na  &  fociis  eius  nobiliffimis  fenatoribus  ,  &  Romanis  ciuibus 
Romana  templa  metuebant.  Sed  hi  videlicet  perditi  cV  pa- 
triaeparricida?. 

L.  VI- 


n  Auguftini  dc  Ciuiratc  Dei 

l.     v  r  v  e  s. 

a/^V  Vem  morem  etiam  C2efar.Jc.Cve/4r  tumpr&tor^uipofi- 

X^feafmt  diclator  ,  deprehenfa  coniuratione  Ca\t\m&  ,   rogatu* 

a  Ckerone  confule  quid  decomuratts  cenferct  faciundnm^ea  dixtt,qu<e 

Saltfiim  Itttrts  mandauit.Necfolum  illo  nutli ,  dc  cy.to  tunc  agebatur 
belli>  eafutura  d.ictt  n.aia,  fcd  eiufnodi  aite(fe  beUtfxuitiam  ,  eafolere 
-  njif  is accidere.Cictro  in  Verrem.Alttto  adhtbitam  i>tm  ingtnuts,ma- 
trefamilias  -violatas.cjux  tum  -vrbe  capta  ctmiffa  nonftmt*  neque  odio 
hojUi,nequelicetid  imlitar^necj;  more  he[li,necj\  iure  TJiftoria.  Sic  ille. 
b  Catilina .  \Nota  es~i  hijloria  ex  Salusiio,  &■  ipfe  de  ea  alio  tn  loco 
nomulla  dtcam. 

Quod  nec  Romani  quidem  ita  vllas cepetunt  ciuitates,vc 
in  templis  eatum  patcetent  vi&is. 

CAP.     VI. 

3gY^J  Vid  ergo  per  multas  gentes,qui  inter  fe  bella  geffe- 
J£S/^Jrunt,  &  nufquam  vi£tisindeorum  fuorum  fedibus 
J^^pepercerurmolterfermodifcurratfRomanosipfos 
videamus  ,ipfosmquam  recolamus:  refpiciamufqueKoma- 
nos,de  quormn  prsecjpua  laude  dictum  eft. 

ParcercfubteElu  <&  debdiarefuptrbos. 
u6c  quodaccepta  iniuria  ignofcere  malebatquam  perfequi: 
quando  tot  tantafque  vrbes,  vtlateMominarentur,  expugna- 
raSvCaptafque  euerterunt,legatur nobis quae templa  excinere 
folebant,vtad  ea  quifquisconfugifiet,liberaretur.  An  illifa- 
ciebat,&  fcriptores  earundem  rerum  geftaru  ifta  reticebat? 
Itane  vero,qui  ea  qua?  laudaret,maximc  requirebat,ifta  prae- 
clarifsima  fecundum  ipfbs  pietatisindicia  prasteriretf  Egr©- 
gius  Romaninominis  b  MarcusMarcellus,  qui c  Syracufas 
vrbem  ornatiffimam  cepit,refertur  eam  prius  fleuifle  ruitu- 
ram  ,  &  ante  eius  fanguinem  a  fuas  il!i  lachrymas  effudifle. 
cGefiit&  curapudickia:,etiam  in  hofteferuanxtee.  Na  priuf- 
<juam  oppidum  vifror  iufliflet  inuadi,  conftituitedicto ,  ne 
quis  corpus  liberum  violaret.  Euerfa  eft  tamen  ciuitas  more 
bellorum,nec  vfpiam  legitur  ab  Imperatore  tamcaftoatqj 
clemetifuiflepra3ceptum,vtquifquisadillud  velillud  tem- 
plum  fugiflet,abiret  illarfus.  Quod  vtique  nullo  modo  prse- 
teriretur,quando  nec  eius  fletus,nec  quod  edixerat  pro  pudi- 
citia  minime  violadapotuittaceri/Fabius  Taretina?  euerfor 
vrbis,  afimulachrorumdepr*datione  fe  abftinuiflelauda- 

tur, 


AdMarcellinum     Lib.  I.  i? 

ttir.^am  cumeifcriba  fuggefliflet  quid  de  fignis  deorum 
«jike  multa  capta  fuerat  fieriiuberet ,  cotinentiam  fuam  etii 
iocando  condiuit.Quarfiuitenim  cuiufmodi  eflent:  &  cum  ei 
non  folum  multa  grandia,verumeriam  renunciarerur  arma- 
ta:Relinquamus,  inquir ,  Tarentinis  deos  lratos.  Cum  igitur 
necillius  (ietum,  nechuiusrifum  ,  nec  illiuscaftam  miferi- 
cordiam,nec  huiusfaceram  conrinenrum  ,  Romanarum  re- 
rum  geftarumfcrinrores  taccre  potueiunt,  quandopr.cter- 
mittererfi  aliquibus  hominihusin  honorem  cuiufpiam  deo- 
rum  fuorum  fic  peperoiflenr,  vt  in  cjuoquam  templo  aedem 
vel  captiuitatem  heriprohiberent? 

L.     V  I  V  E  S. 
aPT  quod  accepta  iniuria  ]■  Salus~itu>  in  CatilinarJo  bello ,  de 

±2,-vcteribut  Romanorum  tmnbus  Lquens,de  auibus  ttfdemcil  il-  Ignofcag 
lud  ehgtmn'.  1  gnofcendo  cr<u:fj' .  n  eutfie. 

b  MavcusMarce\\us.\CLaudt£ge»tes  du&fuerant :  altcrapctrt-  Clauuu. 
tia^aua  origtncm  fnnpfit  ab  ^ppio  Wo  cLudio  ,  quifubrccentnnil- 
lam  regum  exputftontm  ,  ex  Rcgillo  $abinorum  Romam  commigra- 
uit,  fy  mfenatum ,  interauc patritt.v>  ?en  .     %^Ai\.era  fuit 

plcbeia Quidemtfed non potcr.ua  mtnor  ,  tit  Suetomtis inquit  in  Til.c- 
rto^necdignttate.     L x  hac primus ,  cnti AfdTceUta  fgUHtujnatut  c?v,  Md*t*\~ 
fuit  kk ,  dt  ano  ^AuguJiinus  mttmnit ,  tft  Plutarchtss  eX  ins, 

frtbtt.Tanta  in  re nnrorfaliija iptorem  htjlorix  ,  ^r  rerum  Rontana- 
rumpertttpimumy  cpuum  cenium  anr.ts  a:;:i.:  fiicrfnt  Cldkdu  Alar- 
celli.Fmt  veru  htc  dc  cjno  loquntnrr  ana:tr  oniftil  ,  n.'mfecunJu  ;t  nea- 
tus  confiUfcdqutavitio  ,eum  t.    Si  quitnum 

mtmeret ,  qtttnijuc  cenfulctus  erurtt,  Primum cohjul  fnit  L.llo  Calitco 
(umCn.Comelto  bapione.o.v.o  btHt Jj>oliacfirru  de,  Vtridcmaro  Gal- 
lorum  rege  retuUt:c.uyic  fntre  tertia  cy  -vluma  tnter  tot  b.Ua  a  poj  v.lo 
Romar.o^Hin  totgenuL-tr,  /.<>/;  diutrfisfub  ducibasgesia.  PoTr  fccun- 
dum  conftilattim  SytAcufus  expugndUit.Quartum  confulcum  Q  Crifpi- 
tto  in  wjidia-s  temcrc  a  femel  pr&cipiiatus,?n.->gnus  dux.manuq,  prom- 
ptui,&  confdio  opUnw.o-.afti  efl.anno"jndeiimo  Punitbcl.tfccundiy 
cjui  "jndequadragies  coliatis  fi«nis  dmucauerat ,  -vtfcnba  Piimus  hlro 
feptimo. 

c    Syracufasvrbem  orhariflimam. }  $yasufa  ciuitas  eslin  Si-  SjrsumCt, 
ctlia  •vetuflafama  ,  &  opibns  mgcnttbus.       Hanc  obfedit  pcr  trien* 
tiimmMarcc&uti  tandemexpugnauit>tantun  aue  ex  eapr&d&  egel-lum 
efi^uantum viii capta  Carthagme^  au&  tum  maximeflorebat  ,  Parh 
lufjue  cumpopulo  Remam  imiimi  contendcbauftjjlt. 


f4  Auguftini  de  ciuitatc  Dei 

i  Suas illi  lachrymas. f  Ltutuslibro  -vigefimoquintotMarctUus  vt 
moenta  ingtffm.ex  fuperioribm  locts,  'vrbtmfe.me  ommum  illa  tempt~ 
■ttate  pulcherrtmai»  fui.  teclam  ocuits  \tdtt  .tUachrymaffe parttm  gaudio 
dt  uur  tant&  rei  perpetrat£,partim  vetujlagioria  -vrbis :  y_sithenien* 
ftum  daffes  demrfe  ,  &  duo  tngentcs  exerckns  cum  duobw,  clanfimis 
ducibm  ddeti  o.aorebuntdutn  btiia  totgist'a.&  opuienttftmi  tyran* 
m.eaque  mom-.nto  hov£  arfura  omma.  Eandem  fenttntiam  y  aUrtUi 
habet3Ue  huinaat.ite. 

e  Gefiit  &  curam.}- Aimmm  ibtdem:  MarceUm  ex  onmium  fcntentia 

mihtibus  edixit,ne  quusUberum  corpm  -vtolaret ,  (Aieraprdd&fulwfa* 

cfuod  edicium  ad  c£des,-uulnera,&  pudiciuam  sfecl.ibat. 

Fabius.     f  FabiusTarenrin^euerforvrbis.}5t<:««^o  bello  PunioTaren- 

tum  nobtijhma  CAab>t&  vrbs  a  Romanvs ai  AnnibaUm  <& Cartha- 

ginUnfes  deftcit  ,pr<tfidtum  tamen  Romamtm  ,  cuitcs  txat  dux  Liuim 

Q.  Fabtm  s;al,nator.)m  urcemfe  reccpit.Q^Fabms  Maxi;  us  eam  ctuitatemre- 

Aiaxtmm  cuperamt ,  miiitibtijque  dtripitndam  tradtdit.  Htc  Fabtm  cjl  illcqui 

afjh.clh  fecundobeiio  Punico  ab  Anmbaic  RomanU  rebm ,  fapientia 

ftta  opem  tuitt,trahend6q;  tempm  tmpetnm  illum  vioientifsimum  An~ 

mbalis  retardauit,&  de  quo  ucrt  Ennim  dixtt: 

Vnta  homo  nobu  cuvclando  rejlituk  rem. 
Non  vacat^ac  ne  iihet  quidem  mihi  infetlari  ea ,  in  quibm  ccmmtnta- 
tor  huim  librtfaffm  eftdongum  nimis  hoc  effct^  ty  mcUfium  admodum. 
Sed  quia  hoc  loco  cum  aiits  nonntdips  errat,  qui  &  altena  opimone  funt 
iftts  tn  rebm  docti,&  fua  doCtiftmi ,  necfunt  reuera  indoclh  ideo  con- 
tinereme  nonpotut ,  quin  lcclorem  admonertm,non  huncprin  umFa- 
bium  iiclum  ejfe  Maximumfed  etus  auum,  qutCorjul  qui^quies  fntt, 
naflm  id  cognomen,cjUod  cevfor  cum  P,  Dcdo  Mureforenfem  o>nncm 
turbam  iu  quatuor  trtbm  conucit ,  qttas  vtbanas  vocauit,  tamtifi  haud 
vegaueri'  fuijfe  hunc  Quintum  Fabtunt.de  quo  htc  loqutiur  *^/l»gufii- 
nus,dignnm  eo  cognomine^tiamfi  nouum  ab  coinc.pcret. 
g  Nam  cum  ei  fcriba.}-Z)e  hoc  Ltuim  iibro  i'igcfimo  frptimo. 

Quod  in  enerfione  Vrbisquaeafpere  gefta  fum,(1econfue- 

tudine  acciderintbe)l:qua:  vero  clementer,  de  po- 

tentia  proueneiinc  nominis  Chtifti. 

CAP.     VII. 

^l  Vicquid  igitur  vaftationis,  trucidationis ,  deprada- 

W*  tionis  ,  concremationis  ,  afflitflionis  ,  in  ifta  recen- 

^{  tiffuna  Romana  clade  commiftum  eft ,  fecit  hoc 

coniuecudo  bellorum.      Quod  autem  more  nouo  fa&um 

eft, 


Ad  Marcellinum     Lib.  I.  i^ 

cft,quod  inuritata  rerum  facieimmanitas  barbara  tam  mitis 
apparuit,vtamplifiima2ba(ilicce  implendc  populo  cuiparce- 
retur,eligerentur  &  decernerentur,vbi  ncmo  feriretur,vnde 
ncmo  raperetur,quo  liberandi  multi  a  miferantibus  hoftibus 
ducerentur,vnde  captiuandi  nulli  nec  a  crudclibus  hollibus 
abducerentur :  hoc  Chi  ifti  nomini ,  hoc  Chriftiano  tempori 
tribuendu,quifcjuis  non  videt,ca."cus:  quifquis  videt ,  nec  lau- 
dat,ingratus:quifquis  laudati  relucr.uui\infanus  eft.  Abfit ,  vt 
prudensquifquam  hoc  feritati  imputer  barbarorum.  Trucu- 
Ientiftimas&  fuauiffunasmentesiileterruit,illefr£nauit,ille 
mirabilitertemperauit ,  qui  perPropheram  tanto  antepraz- 
dixit:°Vi(uabo  in  virga  inic]uitatcseorum,&  inflagellis  pec- 
cata  eoru:miferic©rdia.n  autem  mea  non  difpergam  ab  eis. 

L.     V  I  V  E  S. 
ZT2  Ec^tnoc  confuetudo  bellorum.  £  OuintiUanut  cpu fieri cx-  Difciptio 
X    ptiffoleant  •vrhibm  oclam  hbrofriLu  udhunc  modwn  :  £ffnf.t  <aptimtattt 
per  domosac  te mpl jjiarnmx  &  rmerttmm  tcclcrumfragor  ,  cjr  ex  di-^ibuiw. 
uerfis  damoribus  imus  yuidamfonuA.  ^lmrum  fmgd  mcerta    ^yflu  m 
extnmo  complexn  faorum  ahxrentes ,  &  wf»ntium  ftrmtna ■■tinujue 
ploratutity  malo  vfque  tn  tUum  dicmjerttati  fatu  fenes:  tum  illa  prct-a- 
norum  fvcroru.nqne  dtreptso,efj<,rentium  pr.tdas  ,  repetrntitiin<.ue  dtf 
curfM,&  attt  antefuum  CjUifjue pr s.done;n  catcnati&  ccvata  retiaere 
infantem  fuuw  m.iter,&ficubt  ma  us efl lt!crum,pt'*na intcr  tiftgret, 
jHaclenw  ille  H  zc  vero interimjitn:t,cj.i  t  vt  fmnt  tmhtes  genns  ho- 
nnnum inf<ilent-ftmw)!  fvie  modo.fme  modcf.ia  vila*  tempcrare  i  itto- 
rta  cuptduatt ,  #r  hbidmi,  fy  ir&  ju£  ne:tietnn:intcrim  cjm»  vi  c  -pto 
oppido  ntft  illa  ad  terrorimfacerent  ,pericJnm  tffet  ne  ipfts  tffcnt  »M* 
ttenda. 

b  Vifitabo.  }•  Defiliis  Dauiddtcitur  Pfalmooclogefimooclano :  Si 
boninonjnnnt. 

De  commodis  uque  incommodi-,rjuat  bonis  ac  malis 

p;crunqiiccomiViun:r,  fuar. 

C  A  P.  VIII. 
f*fR^o  Icet  aliquis:  Cur  ergo  ifta  diuina  mifcricordiaetiam 
Jife^r/  ^  impiosingratbfque  peruenit  ?  Cur  putamus  ,  nifi 
?£&%£  quia  eatn  ille  prabuit ,  qui  quotidie  facit  oriri  folem 
iuumfuper  bonos  &  malos,  &  pluitfuperiuftos  &  iniuftos? 
Qu_anuis  enim  quidam  eorum  ifta  co^itantes  ,  pa.,nite,,>- 
do  abimpietatefecorrigant :  quidamvero,  ficut  Apofto- 
lusdicitjdiuitiasbonitatis  &  longanirnitatisDeiconternnen- 

tes. 


i£  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

tes,fecundum  duritiam  cordis  fui  &  cor  impoenitens  6  the- 

faurizentfibiiramin  dieira?  &  reuelationis  iuftiiudicijDei, 

<juic  reddet  vnicuiquefecundum  opera  eius:Tainenpatien- 

tia  Dei  ad  pcenitentiam  inuitat  malos,n"cutftagellum  Dei  ad 

patientiam  erudit  bonos.  I  temque  mifericordia  Dei  Fouedos 

amplee~iitur  bo.nosjicut  feueritas  Deipuniedoscorripit  ma- 

los.Placuitquippediuina?  prouidentia?  pra?parare  in  pofte- 

rum  bona  iultis ,  quibus  non  fruentur  iniufti :  &  mala  impiis, 

j*  quibus  non  excruciabuntur  boni.  Ifta  vero  temporalia  bona 

^,&  mala  vtriufque  voluit  efle communia, vt  nec  bona  cupidius 

^,appetantur,qua?maliquoque  habere  cernutur,nec  mala  tur 

j,  piter  euitentur,quibus  &  boniplerunque  afnciutur.  Intereft: 

autem  plurimum  d  qualis  flt  vfus,vel  earumrerum  qua?pro- 

fpera?,vel  earum  qua?e  dicuntur  aduerf^.Nam  his  bonis  tem- 

poralibus  nec  bonus  extollitur,nec  malus  fragitur,malus  au- 

tem  ideo  huiufcemodi  infoelicitate  pnnitur  ,  quia  fcelicitate 

corrumpitur.  Oitendittamen  Deus  fa?pe  enam  inhisdiftri- 

buendis  euidentius  operationem  fuam.  Namfi  nuncomne 

^  peccatum  manifefta  piefreretur  pcena  ,  nihil  vlnmo  iudicio 

f  referuariputaretur.   Rurfus  finullumpeccatum  nuncpuni- 

ret  aperte  diainitas,nulla  efte  prouidentia  diuina  crederetur. 

Similirer  in  rebus  fecundis,fi  non  eas  Deus  quibufdam  peten 

tibuseuidentiffima  largitate  concederet,nonad  euifta  per- 

tinerediceremus.  Itemquefi  omnibuseaspetentibus  daret, 

rnonnifi  propter  talia  pra?mia  feruiendum  illi  eflearbitrare- 

mur  :  nec  pios  nosfaceret  talis  feruitus,  fed  potiuscupidos  & 

auaros.    Heecquumita  finr,  quicunqueboni  maliquepariter 

afnifti  funt ,  non  ideo  ipfi  diftinfti  non  funt ,  quia  diftin&um 

non  eft,quod  vtrique  perpeffi  funt.  Manet  enim  diffimilitu- 

do  paflorum  etiam  in  fimihtudine  paffionum,&  licet  fub  eo- 

dem  tormento,non  eft  idem  virtus  &  vitium.  Nam  ficut  fub 

vnoigne  aurum  rutilat ,  palea  fumat,  &  fub  eadem  f  tribula 

ftipula?  comminuuntur,frumenta  purgantur  :  nec  ideo  cum 

oleo  amurca  confunditur,quia  eodem  pra?li  pondere  expri- 

mitur:  ita  vna  eademque  vis  irruens  bonos  probat ,  purificat, 

8  eiiquat:inalps  damnat,  vaftat,  exterminat.  Vnde  in  eadem 

afflictione,mali  Deum  deteitantur,atque  blafphemant :  boni 

auxemprecantur  &laudant.   Tantum  intereft  ,  nonqualia, 

fed  qualis  quifque  patiatur.     Nampari  motu  exagitatum  & 

exhaiathojribilker  ccenuitv,  &  fuauiter  fragratvnguentum, 

JLVIV 


Ad  Marcellinum  Lib.  I.  17 

L.    vives. 

a*T~\lcet a\i<\\ik.\Quurn  tllaTjtrbajhit  de  filtn  Dauid  ,  hoc  ef?, 
m,  J  di : piu  dina,  quon,od^  ad  tmptus  qujque  mtfricordia   dommi 
exttndituri 

b   TheCaurizem.\Conpegent.  i\7am  thcfaurui  conpregatto  efi  tamj-hefauntsl 
bonarumrtrun»  qukm  mJ.arum.Hmc  apud  Grxcos,  5»acw£s(K2ix.ui', 
&  apud  r-laututn^th  ja-.rm  flu  ri. 

c  Reddet.  ]■  ^  ulgo  h  J>etur  rcddit.<_sfuguflmu4  melitu  :  nam  de  fu- 
tUiofeculo  Uxjuitur  ^poTi:l     ,&  Gr&  e  dt  c\  ^nlucrei  iyjiru. 
d  Qualis  Mt  vi\\s.\Terentin?m  itwiiv  t     Qiix  cpndcm   m  htmmt 
dtcuntur  bona  f>arent<:spatrt..mincolii>»cm,anrico$g<::ui  ,  cognato S,  gona  'n 
diuitias.^/itque  h&c perm -,e  funt  i.t  i'dui;  ammm  qw  eapofstdet.  Qut  > 
njti  fcn,<i  bo,:a:et  qutnm-jti.ur  rt{lt,n.alafj&c  Terenttus  ex  Plato- 
t:e  n.ultts  tn  Ucts. 

e  Dicuntur. \^4 populo-uer oa  rerum  mUmrm  t^norante. 
i  Tribula.j-7>»W»<;<  pomt  Vergdtus  tnter  tnfirumenta  rrflica  +ri-  _    ;    i 
mo  Gtorgtcon.frli. iush.ro  decu,.oic}auo:  Mtf>f>  ipfa  a  ibit)i»ninm 
area.altbt  equorum grtfitbus  ext<.ritur.alibt  ptrticf>fia«tRatur  Eji  er- 
go  i»jlrumentnm  quofruges  maturt,  ia  a;  *.*  teruntur.  id  quomodo  fiet, 
docet  Vatro  bbro  De  rebui  rujii  ts  prtmo. 

g  E\i(^Uai.\LicjmdosfacU.prrtmet  ad  fimtlitudinem  auri.S*  qun  ue- 
lit paulo longtus  rhdojoj-hariycltcjuantur c  arttate boni,  xt  in Cannct'.: 
simma  mca  licrucf.cla  ,fi,-A  dtlecius  locjuutus  efl.  $edh*  perfcqntfi 
quts  hic  loluentmtdlus  ent  fints.Jnf%crtilibru  commodtus  ifia. 

Dc  caufis  coftuptionumjpropter  quas  &:  b^rii  &  maJipatitet 
fiagdlancur.  C\P.     IX. 

SpT>$  Vid  igiturin  illa  rcrum  vaftitatc  Chriftiani  paffl 
lwa)!^nt'  quotl  eis  non  magis  ^dclitcr  ifta  confideran- 
^^£2SJ  tibusad  profectum  valeret?  Primo,  cjuod  tpfa  pec- 
cata  cjuibus  Deus  mdignatus  impleuit  tantis  calamitati- 
busmundum  ,  humiliter  cogitantes  ,  quanuis  lon^eabfint 
a  facinorofis,Hagitiofisatcjueimpii;,  tamen  non  vfque  adeo 
ie  adelicHs  deputantalienos,Vt  nectemporalia  pro  eis  ma- 
Japerpeti  ie  iudicent  indignos.  hxcepto  enim  cjuod  vnuf- 
cjuifque  cjuamlibet  laudabiliter  viuens ,  a  cedit  in  cjuibufdam 
carnaii  concupifcentia:,&  ft  non  adfacinorum  immanitarem 
&  gurgitem  flagttiorum,  atcjue  impietatis  abominationem, 
ad  alicjua  tamen  peccata  vel  rara  vel  tanto  crebriora.cjuantd 
minora.  Hocergo  excepto  ,  cjuisraudcm  facile  reperitur, 
^u^.dtsiuittVsi,        lem,  y  b 


i8  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

qui  eofde  ipfos,propter  quorum  horrendam  fuperbia  ,  luxu- 
riam&  auaritiam,atque  execrabilesiniquitates  &  impieta- 
tes,Deus,iicutbminando  pra?dixit,coterit  terras ,  fic  habeat, 
vt  habendifunt:fic  cum  eisviuat  ,  vt  cum  talibusviuendum 
eftrPlerunque  enim  ab  eis  docendis,admonendis ,  aliquando 
eriamobiurgandis  ,  &  corripiendis  male  diflimulatur :  vel 
cum  laborispiget.vel  os  eorum  verecudamur  ofiendere:  vel 
cum  eorum  lmmicirias  deuiramus,neimpediant,  &  noceant 
in  iftis  teporalibus  rebus:iiue  quas  adipifci  adhue  appetit  no- 
ftra  cupiditas,iiuequas  amittereformidarinfirmitas  :  ira  vt 
(quanuis  bonis  vita  malorum  difpiiceat,  &  ideo  cum  eis  non 
incidantinilla  damnationem,quae  poft  hanc  vira  raiibuspre- 
paratur:tamequia  propterea  peccatis  eorum  damuabilibus 
parcunt,dumeosin  fuis  licet  leuibus&  venialibus  metuunt) 
iure  eti  eis  temporaliter  Hagellentur,quauis  in  aeteinummi- 
nime  puniantur.Iure  iftam  vita  quando  diuinitus  afRiguntur 
cu  eis.amara  fentiut,cuius  amado  dulcedine  peccantibus  eis 
amari  efTe  noluerunt.nam  fi  propterea  quilq;  obiurgandis& 
corripiedis  male  agentibus  parcit,quia  opportunius  tepus  in- 
<juirit,7el  eiide  ipfis  metuit,  ne  deteriores  ex  hoc  efnciatur, 
vel  adbonam  viram  &  piamerudiendos  impediant  infirmos 
aiios,&  premanratq;  auertata  fide,non  videtur  efle  cupidi- 
tatis  occafio,fed  confiliu  charitatis.cIllud  eft  culpabile,qudd 
hi,qui  difrtmiliter  viuut,&  a  malorumfactis  abhorrent,par- 
cunt  tame  peccaris  aiienis,qu«e  dedocere  &  obiurgare  debe- 
renr,dum  eorum  oijenfiones  cauet,ne  fibi  noceant  in  his  re- 
bus,quibusliciteboniatquenocentesvtuntur  :  fed  cupidius 
quam  oportebat  eos,quiin  hoc  mundo  peregrinatur,&  fpem 
fuperna.*  patria;dprae  fe  gerunt.Non  foium  quippe  infirmio- 
resvitam  ducentesconiugalem  ,  filios  babentes  velhabere 
quairentes,domos  acfamilias  poflidetes  :  quos  Apoftolus  in 
ecclelia  alloquitur  docens,&  monens  quemadmodum  viue- 
ucre  debeant  &  vxores  cum  maritis,&  mariri  cum  vxoribus: 
&  filij  cum  parenribus,&  pareres  cum  filiis:  &  ferui  cum  do- 
minis,&  domini  cum  feruis:multa  temporaiia,  multa  terre- 
na  libenter  adipifcutur,&  molefte  amittut-.propter  qua?  non 
audent  ofFendere  homines,quoru  fibi  vita  contaminatiffima 
&  cofccleratifiima  difplicef.verumetiam  lu,qiu  fuperiorem 
vita*  gradum  tcnet,nec  coniugaiibus  vinculis  irretiti  funt ,  & 
▼ict u  paruo  ac  tegumeto  vtutur,  plerunq;  fua:  fatna;  ac  faluti 

-conful 


AdMarcellinum    Lib.  I.  19 

confulentes,duminfldiasatq;imperus  malorum  timent,  ab 
eorum  reprehenfione  fefe  abftinent.  £t  quanuisnon  in- 
tariturrt  eosmetuant,  vtad  fimilia  perpetranda  quibuftibet 
eorumterroribusatqueimprobitatibus  cedant :  ea  ipfa  ta- 
men,qua?  cum  eis  non  perpetrat ,  nolunt  plerunque  corripe- 
re,cum  fortafle  pofimtaliquoscorripiendo  corrigere  :  neii 
non  potuennt ,  fua  falus  ac  fama  lnpericulum  exitiumque 
perueniant.Hoc  non  ea  conhderatione,  qua  iuam  famam  ac 
falutem  videntefte  neceflariam  vtilitarierudiendorum  ho- 
ininum,fed  ea  potiusinfirmirare  ,qua  delcclat  lingua  blan- 
diens*&  humanus  dies:&  reformidatur  vulgi  iudicium ,  3c 
carnis  excruciatio,vel  peremprio:hoc  eft,pi  opter  qu.tda  cu- 
piditatis  vincula  ,  non  propter  ofhcia  chanratis.  Non  mitri  , 
itaq;  videtur  haecparua  elTe  caufa  ,  quare  cum  malis  Hagel- ,. 
lentur  &  boni,quando  deo  placet  perditos  mores  etiam  tem 
poralium  pcenarum  afrli&ione  punire.Flagellantur  enim  fi- 
mul  non  quia  fimul  agunt  ma  la  vitam,fed  quia  Mmul  amant 
temporalem  viram:non  qnidem  a;qualiter, fed  tamen  Mmul, 
quam  boni  contemnere  dcberent,vt  illi  correpri  arq;  corre- 
^fci  confequerentur  a?ternam:ad  quam  confequendam  (i  nol- 
lent  elTe  focij/  ferrentur  &  diligcrentur  inimici:  q.iia  donec 
viuuntjfemperincertum  eft,vtrum  voluntatem  ilnr  in  melius 
mutaturi.Qua  m  re  non  vtiqueparem,  fed  longegrauiorem 
habent  caufam,quibusg  perl^rophetam  dicitur  :  Illequidem 
infuo  peccato  morictur,ranguine  aute  tiusde  manulpecula 
torisrequira.hAd  hoc  enim  fpeculatores,hoc  eft  ,  populoru  ■: 
prsepofiti  coftituti  funt  in  cccleJiis,'  vt  no  parcat  obiurgado.. 
peccata.Nec  ideo  tarnen  ab  h.iiufcemodi  culpa  penitus  alie- 
nus  eft,qui  licet  prcepoMtus  non  iit ,  in  eis  tamen  quibus  vitas 
huius  neceffitarc  coiungitur,multa  moneda,  vel  argueda  no- 
toit,&  negligit,deuirans  eoru  ofrenHoncrs,  proptenila  quibus 
in  hac  vita  no  indebiris  vtitur, fed  plus  quam  debuir  delecta- 
tur.Deinde  habent  alia  caufam  boni.quare  teporalibus  affli-* 
gatur  malis.qualehabuitk  lob  :  vt  fibi  ipfe  humanus  animus 
fitprobatus  &  cognirus ,  quanta  virtute  pietatis  graris  Deum 
diligat.  Quibus  recte  confideratis  atqite  perfpectis,  attende 
Vtrum  aliquid  mali  acciderit  fidelibus  &  piis ,  quodeis  non 
in  bonu  verteturmifi  forte  putandum  eft  Apoitolicam  iilarrt 
vacare  fentcntiam,  vbi  ait:  *  Scimus  quoniam  diligcntibus 
Dcum  omnia  eooperantur  in  bonum. 

b     2. 


20  Auguftini  de  ciuicate  Dei 

L.       V  I  V  E   S. 

a  •,"">Edit in  qiybuldam.  }  T  a?n  pemttfiime  vifceribtft  noflrn h& 
V^^ret  Vtnert&  rei  cupiditas,  tam  ingenitus  tft  a  natura  nobts  il- 
le  appttitus ,  qutm  fnbtilifiime  magna  illa/t/ttfex  tmnium  animantium 
peclortbttt  indidtt ,  quo  -vtl  aliud  agentes  ftnpem  propagaremusj  'vt  ne 
cogitare  qutdt?n  de  explenda  cuptdttate  illa pofitmus  ,quin  loluptate 
nefcioqua  ecculta  tangamurtquam plerique  ntu.ium  vttttale  ptccatum 
ejfe  "volunt. 

b  Minando  pr£dixit.£5<e/>e per  prophetas^t  Efata  &-Hieremia. 
C  Illud  eft  culpabile.  }  Ciceroin  Offtcw.Sunt  tnimqutquodfen- 
tiunt,etfi  opumuo'  fit,ta?nenmuidi£  n,ttu  ?ion  audent  dtc.re, 
d  Pra?  fegerunt.j-^e/wr  ducmtttneris. 

c  ^Lx.huvc\nr\usdizs.\*Pault<4  i.Cor.^.Mthi autcm  prominimo  eft> 
mt  a  "vobps  iud>ccr,aut  ab  humano  dte.E^t  h.manum  mdictum,quo quis 
ab  hominibus  benevel  malt  audtv.cutcontrarias  cft  dtes  dorntm  qut  tnr 
tima  cordnfirutatur  &  iuditat. 

£  Ferrentur  &  di\igeveiiiur.}Nonf<redifo!timfunt  maU,fedetia 
diltgendt,pr  £cipiente  donanOy-vt  mimUos  quoo;  diltgamus.  Afatth.j. 
g  Perprophetam.  \  E^eihiehi  33.  Qubdfijpeculator  lideritgla* 
ixiurn  vementem  3  ty  non  mfonuerit  buccina  ,  <ty populus  fenon  cufto* 
dierit^eueritque  gladius  ty  tulerit  de  eis  animam }  ille  quidem  in  ini» 
quitatefua  captus  eft^fanguinem  autem  etus  de  manus  fpeculatoris  re~ 
tquiram. 

h  Ad  hoc  cnim  fpeculatores. \Eft  ^n^iuT^^eculator^  ty  obfir- 
uator^ cuTtos^pr^fMus.Cicero  ad  ^dtticulib  vij  Vult  enim  me 
Pompetus  effe^quem  tota  h&c  Campania  &  marittma  ora  habeat  '<9n- 
c-KOTToy^ad  quem  deleclus^negottj  fumma  refiratur  .^'ndroma.  hea- 
pud  Uomerurn  lltad.u  Hetlorem  appe!latTroi&£}n<r?taTiw.sithente>i 
fes  quos  ad ftipendiariai  fubdit afqut  ctuttates  mittcrenty^vt  qmd  tn  qua- 
cjue  ageretur  ddigenter  infpicertnt.olferuarentque,  epifcopos  dixerunt , 
ty  fvxayjL<,qn:S  Laced^t/.onu  «fjuurz*.  Prtficlos  annon£  iurtcott- 
fultus  isfrchadius  epifcopos  nominamt.  Sunt  qui  <ffo  tn  eo  nomtnere- 
dundare  arbitrmtur  :de  quorum  numero  eft  Euslathtus  fiomtrt  inter- 
pres:fy  o-Kttrvv  ty  o^cnumy tdem  tffe. 

i  Vt  nonparcant.  }5*r  Paulus  ad  Titum^tfaciunt  hoctempsre 
tioflri  eptfcopi ,  quos  non  fine i??gt?iti  ticloYe pafitm-vw.ewus ad  mar- 
tyrittm  agi ,  qubd  nimis  amaram  dicant  verttatern  ,  <&  vitia  mftclen- 
tur  contemptis  cpifiopatuumatinutsproueniibus ,  itaferuet  eos  Chri- 
ftus. 

k  Iob. }  Nota  eft  htftcrii ,  de  quo  Elieronymtisfitpcr  etmdem :  Sed 

htc 


Ad  Marcellinum      Lib.    I.  21 

hec  Job  contigerunt,vt  af>pareatforis  honfinibuSyquod  intrinfecui  erat 
ante  T)eum% 

1  Scimusquoniam.  }  ^sfd  Rom.%.Et  aduerfa&pros^crameri- 
tum  boms  aurent^nihil^tte  eft.quod  nonipfi  m  incrementa  fuarum  w- 
tutum  conuertant. 

Qupdfan&isin  amiffione  rcrnm  temporalium  nihil  perear.~ 
C  A  P.  X. 
KJjJC^  Miferunt  omnia  quae  habebant.Nunquidfidem  ?  nu- 
^^%5  qLiid  pietatem  i  nunquid  *  interioris  hominis  bona, 
jyfc^v?  qui  eft  ante  Deu  diuesrHe  funt  opesChriftianorum, 
quibusopulentusdicebat  Appftolus  :  Eftautem  quzeftus  ma- 
gnuspietas  cum  fufficientia.  Nihil  enimintulimus  in  hung 
raundum,fed  nec  auferre  quid  poffumus-.habentes  autem  vi- 
£rum  &  tegumentum,  his  contenti  fimus.  Nam  qui  volunt 
diuitesfieri,inciduntin  tentationem  &  laqueum  ,  &  defide- 
ria  multa  ftulta&  noxia,quje  mergunt  homines  in  interitum 
&  perditionem.Radix  eft  enim  omnium  malorumbauaritia, 
quam  quidam  appetentes  a  fide  pererrauerunt ,  &  inferue- 
runt  fe  c  dolonbus  multis.  Quibus  ergo  terrence  diuitia; 
illa  vaftationeperierunt,fteasiic  habebant  quemadmoduirt 
dabifto  forispaupere,intusdiuite  audierant:id  eft ,  fi  mun- 
do  vtebantur  tanquamnon  vtentes,potuerunt  dicere  ,  quod 
ille  grauitertentatus,&  minime  fuperatus.  e  Nudus  exij  de 
vteromatrismea?,nudusin  terram  reuertar.  Dominus  de- 
dit,dominusabftulit:ficut  dominoplacuit,ita  faclum  eft  :  fit 
nomen  domini  benedidtum.  Vtbonusferuus  magnas  facul- 
tateshaberetipfamfui  dommi  voluntatem^cui  pediflequus 
menteditefceret,nec  contriftaretur  eis  rebu^  v:uens  reli- 
c"tis,quas  fuerat  cito  moriens  reliclurus.Illi  autem  infirmio- 
res  qui  terrenishis  bonis,quanuis  ea  non  proponercnt  Chn- 
fto,aliquantula  tamen  cupiditate  cohserebant ,  quantum  harc 
amando  peccauerint.perdendo  fenferunt.  Tantum  quippe 
doluerunt,quantumfe  doloribusinf&ruerunt :  ficut  Apofto- 
lum  dixifle  fupra  commemoraui.  Oportebat  enim  vt  eisad- 
deretur  etiam  experimentorum  dif  ciplina,quibus  fuerat  tam 
diu  neglecla  verborum.nam  cum  dixit  Apoftolus  ,  Qui  vo- 
Junt diuites  fiei  i,in  tentationem incidunt,cVc.profec"to  in  di- 
uitiiscupiditatem  reprehendit,  non  facultatem,  f  qui  prae- 
cepitahbidicens,  Praxipe  diuitibushuiusmundi  ,  non  fa- 

b    3 


i%  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

perbe  fapere,neque  fperare  in  incerto  diuitiarum  fuaru,  fed 

in  deo  vmo,qui pr^ftat  nobis  omnia  abundater,ad  fruendum: 

fcene  faciant,gdiuires  finr  in  operibusbonis  ,  faciletribuant, 

comunicent,thefaurizent  fibi  fundamentu  bonu  in  fururum, 

vtapprehendant  veravitam.Ha?cquidefuis  faciebant  diui- 

tiis,magnisfunt  lucris  leuia  dana  folati:  plufque  l^tati  ex  his 

quas  facile  tribuendo^rurius  feruauerunt,quam  contriftati  ex 

his.qua?  timide  retjnendo  faciliusamiferut.Hocenim  poruir; 

in  terra perire,quod  piguir  inde  transferre.Nam  qui  recepe- 

runt  confiliu  domini  fui  dicentis:Nolite  codere  vobis  in  ter- 

ra  thefauros,vbitinea  &  rubigo  exterminant,&  vbi  furesef- 

fodiunt&  furatur,fed  thefaurizatevobis  inca?lo  thefauros, 

quo  fur  non  accedit,neq;  tinea  corrupit:vbi  enim  eft  thefau- 

fus  tuus,&  ibi  erit  &  cor tuthtribulationis  tempore  probaue- 

rutquamre£tefapuerint,nocontemnedo  veraciffimu  prae- 

ceptorem,&  thefauriiui  fideliffimum  inuictiffimuniq.cufto- 

dem.Nam  f\  multifuntgauifi,ibife  habuilTediuitiasfuas,quo 

;s  contigit  vt  hoftis  non  accederet ,  quanto  certius  &  fecurius 

gaudere  potuerut  qui monitu  Dei  fui illuc  migrauerant,  quc* 

pauUnUf   accedi  omnino  no  pofifet^Vnde  Pauiinus  nofter,Nolefis  epi- 

Nolerfis    fcopus,ex  opulentiifimo  diuite,voluntate  pauperrimus,&co- 

cpifcopus.   piofiffime  fancT:us,quado  &  ipfam  Nola  barbari  vaftauerunt, 

cum  ab  eis  teneretur,fic  in  corde  fuo,vt  ab  eo  poftea  cogno- 

uimus,precabatur:Domine,noexcrucier  propter  auru  &  ar 

gentum  :  vbi  enim  fintomniamea,tufcis.  Ibienim  habebat 

omnia  fua,vbi  eu  condere,&  thefaurizare  ille  monuerat,qui 

hafc  mala  mudo  ventura  prardixcrat. Ac  per  hoc  qui  domino 

fuomoneti  obedierat,vbi  &  quomodo  thefaurizare  deberef, 

necipfasterrenasdiuiriasbarbans  incurfantibus  amiferunt. 

Quos  aute  no  obedifte  pcenituit,quid  de  talibus  rebus facien- 

dumelTet,fi  nopnecedetefapientia,  certe  c5fequente  expe- 

rientiadidicerut.Atenim  quidam  bonietiam  Chriltiani  tor 

metisexcruciatifunt,vtbona  fua  hoftibusproderet.  Illi  vero 

nec  prodere,nec  perdere  potuerut  bonu,kquo  ipf\  boni  erat. 

Si  aut  torqueri^quaWmamona  iniquitatis  prodere  maluerut, 

boni  no  erant.Admonediautefuerat,qui  tata  patiebaturpro 

atiro,quantaeftentfuftinedaproChrifto:vteum  potius  dili- 

gere  difceret,qui  pro  fe  paflos  asterna  fcelicitate  ditaret,noa 

auru  &  argentu,  pro  quo  pati  miferrimu  fuit ,  feu  mentiendo 

©ecukaretur,feu  verudicedoproderetur.Naqi  intertormefa 

nemo 


Ad  Marcellinum     Lib.  I.  23 

nemoChriftum  confitendo  amifn,nemo  aurum  nifi  negando 
fcruauit.Quocirca  vtiliora  erant  fortafle  tormenta,  qua?  bo- 
nu  incorruptibile  amandu  docebat ,  quam  illa  bona  qu;r  fine 
vllo  vtili  fruclu  dominosfui  amoretorquebant.  Sedquidam 
etiamnon  liabentes  quod  proderent,  cium  habere  credun- 
ttir,torti  funt.Et  hi  forte  habere  cupiebant,nec  fan&a  volun- 
tate  pauperes  erant:quibus  ndminifti  andum  fuit ,  nec  facul- 
tates,fedipfas  cupiditatestalibus  efle  dignas  cruciatibus.  Si 
vei  6  mehoris  vitu*  propofuo  reconditum  aurum  argentum- 
que non  habebant,nefcio  quidem  vtrum  cuiquam  talium  ac- 
ciderit,vt  dum  habere  creditur,torqueretur.Veruntamen  e- 
tiam  fi  accidit,profc&6  qui  mterilla  tormenta  paupertatem 
fanctain  confitcbatur,Chriftumconn*teba;ur.  Quaproptcr 
etfi  non  meruit  ab  hoftibus  credi,  non  potuit  tamcn  fanfrie 
paupertatis  confeflbr  fine  ci-lefti  mercede  torqueri. 

L.    V  I  V  £  S. 
a  TNteriorishominis. \-Af entv.fi,  fepe afwd  Paulum. 
b  I  Eft  auantia.  \l'  ulgb  esl  cuptditas,  fed  meUus  xstnguTtinus.  *  i- 
>.tt?yvQji<t  enim  eji  Gr£ce. 

c  Doloribus  multis.j-//«*c7t /»**  -verba  Pauli. 
d   Ab  ifto.M/Wo. 

e  Nudus  exij.}^  ecbafunt  lob  confolantUfefuper  amifcs  opibm  (y 
libe.ru. 

£  Qm\)rxcipitz\iln.\PauropofleodemcJp.6.i.iid  Ttm  th. 
g  Djuites  fint  in  operiims  bonis.  \  liiu  rebas  erun  d  m:es. 
h  Tutius  feruauerunt.  f  Quitnefaunz^arunt  fi.n  fempiternum  in 
c&lo  th<°faurum,ex  eo  cjuod  beni^ne  patpertbm  imptruti  func.cjuod  de- 
clarat  illud  quodfquitur  ex  Aiath.6  cap.&funt  Chrtjit  uaba. 
i  Vnde  Paulinus  nofter.  V  Gothi  posi  di  eptam  vrbern  i\on>am 
p<r  Latium  ,VolfcoS ,  Campamam ,  Calabros,  Saentmos ,  %^/fpulost 
Brutios  longe  &  laiefparfi  -vagantes ,  ty  •vehit  ing<ns  qu&dam  ca- 
Umttaevaftantes  umuerfa  ,  Confntiam  'vem.ruttt :  p<jfl  cju.tdr.tgtn- 
taannos  Genfericus  eum  Vandaln  &  AJanru  ,  capta  Romatotum 
Cimpant£  tracfum  populatus  eft  ,  Nolamque  rmfcrabui  rmna  dtrutt. 
Hoc  tempore,  wt  Paulws  Diaconus  refert  ,  Paulinw  Epifcopui 
NoUnt  eccleju  ,  uir  fancltj?tmws ,  fyficut  Gregortv*  fcrtbtt  ,  elo- 
auenttfZimws  profandjue  erudttione  in  prtmis  dotlut  ,  nec  prophe- 
Pct  fytritws  expers ,  cjuum  redimendu  Chrijlianu  capttuts  cenfum 
omnem  confumpftffet  ,  •vtderetque  viduam  catiuum  jiltum  /iffii- 
&m,  lugentem  &  lamentatuem,  tamque  immodtcas  lachrymas  ptetaii 

b     4 


*4  Auguftini  de  ciuirate  Dei 

admixtas^multb  magts  piut  ipfcferrenonpoffet,  cum  viduain  4phri~ 
cam  vbi  captmw  eratfUiws  trakcitjhi  miuttm  mambus  redcmptumji- 
lium  matri  reddidit.Paulinta  njtro  quuttniws fanclitas  etiam  barba- 
rifiimM  efjet  hommibns  venerabiiu  mffm  eftin  patna*  cumfuis  omni- 
hnt  ciuibm  dono  acceptts  redi>e.De  qua  rtfuftm  Gregonm  Remanws 
pontifex  lib.  Dialog.tij.  Sed  credo  <_Augufti>  um  non  de  his  locjui  tempo- 
ribm,qmbm  ipfe  ad  cdeftem  UUm  vttam  commigrarat  3  fdde  pnmis 
illU  Gotthomm. 

k  Quo  ipfi  hom.\V irtutem  ejttam  nemo  eripere  p»teft  ,  <(<?  h<ecfola 
eft  bonum^u* pofid  ntes  bonosfaat.Namfi  cpesfunt  bona,  vt  inquic 
in  Paradvxu  Cicero,cur  non  reddunt  fofodenUs  bonos} 
Mamona,  \  JMammona  iniquitatis.}  A/anwjww  vox  esl  Syra  vt  flierony- 
tnus  inqmt .  cjua  «pud  eos  opeifijmjicat ,  cjuod  apud  Grxcos  <otX»toc: 
tyfuguftinm  i.f  rmone  De  veriis  domini^  m  cjuaHionibut  Euan- 
gelij,Mammon Punice  lucrum-t-ffe  dtcit  3  multifque w  vcrbts  vicmas 
effe  linguas,  Hebr&am  &  t_/ffram. 

Define  cemporalisvitxjfiuelorgiorisjfiuebreuioris, 

C  A  P.     XI. 

^f^^t  Vltos,inqniunt,  etiam  Chriftianos  fa*mes  diuturna- 

fa^\i -Vi \  vaftauit.     Hoc  quoque  in  vfus  fuos  boni  fidelcs  pie 

Tdmesbo-  x£)&2>t  tolerando  verterunt.Quosenim  fames  necauit,ma- 

ua,  lis  vitcehuius  Zicut  corporis  rroorbus  eripuit  -.  quosauiem  non 

necauit ,  docuit  parcius  viuere  ,  docuitprodu&ius  ieiunare, 

Sed  enim  rhurti  etiam  Chriftiani  mterfe&iiunt ,  multi  mul- 

tarum  mortium  fcecla  varietate  confumpti.    Hoc  fi  a?gre  fe- 

rendum  eft ,  omnibus  quiinhancvitam  procreati  funt  vti- 

/z  que  commune  eft.    Hoc  tamen  fcio  ,  neminem  fuifle  mor- 

,,  tuum^uinonfuerataliquando  inonturus.  Finisautem  vita?, 

tam  logam  quam  breuem  vitam  hocidemfacit.Neque  enim 

aliudmelius&  aliud  deterius  ,auta1iud  maius  &  aliud  bre- 

uius  eft,quodiam  nariter  noneft.  Quidautem  intereft ,  quo 

mortisgenerevita  ifta  finiatur,quandoillecui  finitur,iteruin 

morinoncogiturfCum  autevnicuiq;  mortaliufubquotidh- 

nisvitzehuius  cafibus,innumerabiles  mortes  quodammodo 

cominentur,quandiu  incertu  eft,qua?na  earu  vetura  fit :  quaz- 

rovtrum  fatius  fit,avnamperpetimoriendo,an  omnestime- 

re  viuendo  f  Nec  lgnoro  quam  inertius  eligatur  ,  diu  viuere 

iubtimoretotmortiu,quam  femel  moriendo  nulladeinceps 

formi4are,  Sedaliudeft  <juodcarnis  fenfusinfirmiterpaui*> 

d«s 


Ad  Marcellinum    Lib.  I.,  1$ 

c!us  refugit,aliud  quod  mentis  ratio  diligenter  enucl eata  c6- 
uincif.Mala  mors  putanda  non  eft,  quam  bona  vita  precefle-  # 
rit.Neq;  enim  facit  nialam  mortem,  nifi  quod  fequitur  mor-^ 
tem.   Nomitaque  muitumcurandum  eft  eis ,  qui  neceflario  ^ 
morituri  funt,quid  accidat  vt  moriantur  ,  fed  moriendo,quo* 
irecogantur.    Cum  lgitur  Chriftiani  nouerint  longe  meho- 
rem  fuiifebreligiofi  pauperis  morte  mter  lingentium  canum 
linguas,quam  impij  diuitisin  purpura  &  c  bylfo,horreda  illa 
genera  mortium  quid  mortuis  obfuerunt,qui  bene  vixerunt? 

L.     V  I  V  E  S. 
aT  7"Nam  perpeti  \  Sic  C&far  malle  fe  mortemfemelobire  qaam 

V   totics  timcrc  dtxit. 
b  Religiofipauperis.  \  Nota  e$~i htsionaex  Luc£  16,  de Lazjvro 
mendicO)<&  locuplete  luxuriofo. 
c    By  ffo.}Byffttsgemc<  cli  Unt  delicatiftmi  Plintta  xix. 

Dc  fepultura  hummorum  corpotum^ux  Chriftianis 
etiam  li  fu^r-t  neg3t3,ni\  adimit. 

C  A  P.     X  I  L 

RtSCp  T  enim  irt  tanta  ftragecadauerum,necfepeliripo- 
^M^tl  tuerunt.  Nequeiftud  pia  fides  nnnium  reformidat, 
vJL?<&S>  tenenspra?dicl:um,nec  abfumentes  beftias  refurre- 
cliuriscorporibus  obfururas  ,  quorum  capillus  capitis  non 
peribir.  Nec  vllo  modo  dicerer  Veritas:  Nolite  timere  eos 
qui  corpusorcidunt ,  animam  autem  non  poflunt  occidere, 
fi  quicquamobefletfuturaz  vira?,quicquidinimici  decorpo- 
ribus  occiforum  facere  voluiflent.  Nifi  forre  quifpiam  fic 
abfurdus  eft,vt  contendat  eos  qui  corpus  occidut  non  debe- 
rerimeriante  mortem  neVorpusoccidanr,  &  rimeri  deberc 
poft  mortem,ne  corpus  occifum  fepelirinonfinant.  Falfum 
eft  ergo  quod  ait  Chriftus,qui  corpus  occidunt,&  poftea  non 
habeant  quidfacianr.fi  habenttanta  ,  qua?  decadaueribus  fa- 
cianrfAblit.vt  falfum  fit  quod  Veritasdixir.Diclueit  enim  a- 
liquideosfacerecum  occidut,  quia  incorporefenfuseft  oc- 
cidedo-.poftea  vero  nihil  habere  quod  faciat,quia  nuilus  fen- 
fuseftin  corpore  occifo.Multa  itaque  corpora  Chnttianoru 
terranon  texit,fed  nullu  eorum  quifqua  acarlo&tcrra  fepa- 
rauir,quam  tota  mpletpraffentiafui  ,  quinouitvnde  refufc.i- 
tetquod  creauit.Diciturquidem  in  Pfalmo:Pofuerumamor-  Pf-7%* 
taliaferuorura  tuorum  efcam  volatilibus  celi,  carnes  fancfco- 


z6  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

rum  ruorum  beftiis  terr^.  Effuderunt  fanguinem  eorum  /icut 
aquam  in  circumitu  Hierufalern,&  no  erat  qui  fepelirct,  fed 
magisadexaggerandam  crudeliratem  eorum  qui  Uta  fece- 
runtmon  ad  eorumf  rlicitarem  qui  iita  perpeffi  funt.  Quan- 
uis  enim  harc  in  confpcclu  hommum  dura  &  dira  videantur. 
fed  preciofa  in  confpcctu  domini  mors  fanctorum  eius.  PrCH 

.  inde  omnia  ifta,ideft,curatio  funeris,conditio  fcpulture,p6- 
pc*.*  exequiarum  magisfunt  viuorum  folatia  ,  quam  fubfidia 

"  mortuorum.  b  Si  aliquid  prodeft  impio  fepultura  preeiofa, 
oberir  pio  vilisaut  nulla.Pra?claras  exequiasin  cofpectuho- 
minum  exfiibuit  c  purpurato  illi  diuiti  turba  famulorum, 
fed  multo  clariorcs  in  confpectu  domini  hulcerofo  illi  pau- 
periminifterium  pra?buitangelorum  ,  qui  eum  non  extule- 
runt in  maimoreum  tumulum  , fed in  Abraha?  gremium  fu- 
ftulei  unt.dRident  ha?cilii,contra  quos  defendendam  fufce- 
/  pimus  ciuitarem  Dei.  Veruntamcn  fepulturae  curam  eriam 
ceorum  philofophi  contempferunt:&ffa;pe  vniuerfi  exerci- 
tus  dum  pro  terrena  parria  morerentur,  vbi  poftea  iacerent, 
vel  cpiibus  beftiis  efca  fierent,non  curauerunt.  Licuitque  de 
hac  respoetisplaufibilirer  dicere: 

Celo  tegitur  qui  non  hahet  vrnam. 
Quanto  niinus  debent  de  corporibus  infepultis  infultare 
Chuttiar.is.quibus  &  ipflus  carnis  &  mebroru  omnium  refor 
mario  nofolum  ex  terra,  verumeria  exaliorum  elementoru 
fec rerifMmo  fmu,quo  dilapfa  cadanera  recefferunt^in  tem- 
porispuncto  reddcnda,&  reuintegranda  prommitur? 

L.     V  l  V  fi  S. 
a\    A  Ortalia.}-:'  adauera  moftieina  Qvtfn^ct. 
bJ  ^J.Sialiquidprodeft  im\no.\Lucanut  iib  9, 
Et  £teritus  amman  collegit  in  orbes. 
Sepulchrd       Won  tlluc  auro  poftt,nec  thurefpulti.  Pcruenimtt. 

c  Purpuratoilli  &iuixi.\Dequofuperiorecap. 
d  Kidtnt.^Sepulturx  magna  cura  apud  Romanos:hinc  multa  de  re- 
ligione  fepulehrorum,& poen&  legibwt  addit£,  quihocvel  illud  commi- 
ferit,infepulttcs  abudaturficuttllud  apud  dedamatoresiqm  parentes  in 
calamitatibus  deferuerit,tnfepultus  abuctatur:  cjui  caufai  morM  infena- 
tu  nonreddiderityinfepultus  abnctatur-.homicida  infepultus  abticiatur, 
Sic  adpopularemfenfum  pro  Mtlone  iocpuitur  Cicero,  quum  infeltcius 
dicit  cadauer  Publtj  Clodijfuiffe ,  yubd  honore  illo  &  confueta  funem 
pompa  caruerit, 

r  Philofo- 


Ad  Marcellinum    Lib.   I.  17 

t  Philofophi.]»  GenttUumphilofophi  ,-ut  Diogcnes  Cynicu*  ^cjuife 
eanibu*  auibufcjue  expom  mortuun»  tufiit:  cjutimq;  annct  adtnonerent  de 
lamattone  cddaueruf^appomte,  tnqutt,  mtht  baculu>ny  quo  au.es  ty  canes 
abigcin.  i^sfttjui  nihtlfenttes,  inqutunt  tUt.  St  mhtlf  nttam,  refpondit 
Dtogenes ,  cjutd  imht  oberit  laniatio  ?  idem  feat  Aientpptts ,  &  pem 
fmt  tsiud  Cyntcts  omnibux  commune.  T  heodorum  CytetUUHM  ticero  in 
Tufculantsfcnbtt  f.yfimacho  cructm  fninantt  rerfondtff'- :  Ttrrtbdnfit 
hxc  [urpuratif  tun  .  mea  mhd  mtereft ,  humine  anfubltmc  putrefcam. 
JEad-m  efl  Socrattsfcntentia  inPhtdone  PUvonts. 
f  SiFpe  vniuerfi  exercirus.}  Loijuttur forfan  de  hts  lcpontbus.quaf 
fcrtbit  tn  origtnibus  (  ato  Afator  ,f*pe  in  eum  alacres  prcf  ciat  loav.n, 
njnde  fe  nutijuatv  redtturat  fctrent  Qutd  cjuod  ante  HercuUmocafos  tn 
bello  hutnare  nonfuit  mos  ?  Ees  enirnfep  lire  prtmus  ws~ltttat  Hercu- 
les,"vt  tyiAianu*  m  tjaviahiTioria  autor  eft. 

g  Poeris  plaufibiliter.  j-  Cmm  approbuttne  &  plaufu  populi.Luca- 
nuA  in  -vu.de ocafis  PharfJica pugnahcjmns  »  cjuos  Crfar  comburi  aut 
humariiietutt  ,  multas  & graucs  fententia*  ,  'vtfolet  ,deeare  dint: 
xnter cztira-s  vtro tla-s ad Cdtfarcm conuerftu'. 

Ntl  agis  hac  tratabefne  cadauera  foiuai, 

t_sfn  rogus,haud  refert:f>laadv  natura  receptat. 

Cunfla  finu.  (y  poft : 

Capit  omnia  tcllus 

Qu&Zenui  :ctlo  tegttur  qui  non  hubet  -jrnam. 

idm  declamatorille  t>pud  Seneca-n:  Omntbus  na'ura  f.pulturdm 
dcdit.i\raufragoiumidtmflt;(~luS)  pui  expulit:fujfixori*m  corpnra  crua- 
bus  in  fepulturamfuam  dcfiuunf.eos  cjui  -vtui  \>runtur,p'£nafunerat  Et 
V ergiUus.quipcenas  apud  mf^ros  tn  frpultitftatuit,  tamen  \,erlns  ^n- 
<htfdt  factlem fepulchri  tailuram  effe  di.it.V erfuulus  tUe  Alecaenats. 

Nrc  tumulum  curo,feptlit  na'ura  r<  Uchs: 
Jnprtmts  laudatura  -vetertbus.  Porro  vrna-uat  erat}m  ^uoreltjttta 
tadauert*  combuTti  feruabantur. 
h  Intemporispun&o.}  Prirnt  Cerinth.l^. 

Qux  fit  ratio  fan&orura  corpora  fepcliendi. 
C  A  1>.  XIII. 
n>^1.^F  Ec  ideo  tamen  contemnenda&  abiicienda  funt  cor- 
^ffji^K  Pora  defun&orum  ,  maximeque  iuftoium  atque  H- 
felj^Jb.  delium  ,  quibus  tanquam  organis  &  vafc  ad  omnia 
bona  opera  fan&us  vfus  eft  Spiritus.  Si  enim  paterna  ve- 
•ftis&  annulus ,  ac  fi  quia  huiufmodi ,  tanto  charius  eftpofte- 
ris,quanto  erga  pareotes  maior  aiFe^tusinuilo  modoipfa 


i8         Auguftini  de  ciuitate  Dei 

fpernenda  funt  corpora,qua?  vtique  multo  familiarius  atque 
coiuncl:ius,quamqua?iibetindumtnta  geftamus.  Haecenim 
anonadornamentuveladiutorium  quod  adhibetur  extrin- 
fecus,fed  ad  ipfam  naturam  hominis  pertinenr.  Vnde  &  an- 
tiquoru  iuftorum  funera  officiofa  pietate  curata  funt,  &  exe- 
quia?  celebrata?,&  fepultura  prouifa:ipsique  dum  viuerent,de 
fepeliendisveleriam  transferendis  fuiscorporibus  filiisma- 
dauerunr,b&  Tobias  fepeliendo  mortuos,Deum  promeruif- 
fe,refte  angelo  commendatur.Ipfe  quoque  dominus  die  ter- 
tio  refurredturus,religiofa?  mulieris c  bonum  opus  pnedicar, 
praf dicandumque  commendar,quod  vnguentum  preeiofum 
iupermebra  eius  erfuderir,arq;  hoc  ad  eum  fepeliendu  fece- 
lit.Etlaudabiliter  commemorantur  dinEuangelio  qui  cor- 
pus  eius  de  cruce  acceptu  diligenter  atque  honorifice-  tegen- 
du  fepeliendumque  curarut. Verum  ifta?  autoritates  non  hoc 
admonent,quodinfitvlluscadaueribusfenfus:  fed  ad  Dei 
prouidentiam,cuiplacent  etiam  taliapietatisofficia,corpo- 
ra  quoque  mortuoru  pertinere  /ignificant,propter  fidem  re- 
furre&ionis  aftruendam.  Vbi  &  iliud  f alubriter  dicitur,quan- 
ta  poliitefle  remuneratio  pro  elgemofynis,  quasviuenribus 
&fentientibus  exhibemus,eft  neque  hocapud  Deum  perir, 
quod  ex  animis  hominum  membris  officij  diligenri^que  per- 
foluirui\Sunt  quidem  &  alia/  qua?  fan&i  patriarcha?  de  cor- 
poribus  fuis  ve!  condendis  vel  transferendisprophetico  fpi- 
ritu  dicta  inrelligi  voluerunt.  Non  autem  hic  locus  eft  >  vt  ea 
pertrademus,  quu  fufficiant  ifta  qua?  diximus.  Sed  ii  ea  quae 
fuftentandisviuentibus  funr  neceiTaria  ,  ficutviftus  &  aaii- 
clus,quanuis  cu  graai  afrlictione  defint ,  non  frangunt  in  bo- 
nis  perferendi  tolerandique  virtutem  ,  nec  eradicant  ex  ani- 
tno  pierarem,fedexercitatam  faciuntfoecundiorem :  quanto 
magisquum  defuntea  quce  curandis  funeribus  condendifq; 
corporibus  defun&orum  adhiberifolent,non  efficiuntmife- 
ros  in  occultis  pioru  fedibus  iam  quietos? Ac  per  hoc  quando 
iftacadaueribusChriftianoruminilla  magnas  vrbis,  vel  eria 
aliorum  oppidorum  vaftatione  defuerunt ,  nec  viuorum  cul- 
pa  eft,qui  no  potuerunt  ifta  prcbere,  nec  pcena  mortuorum, 
qui  non  poiTunt  ifta  fentire. 

L.    V  I  V  E  S. 

a\  TOnadornamentum.  }  Platenki  folum  dnimum  dicehant 

J. \|  eflc  hominem  3  corpttf  ammo  tanquam  indumentum  circun- 

datum, 


Ad  Marcellinum  Lib.  I.  29 

d^tum^el  carcerim  potiw.^uguft,  tamen  ex  veriore  opinione  corj>tt4 

partem  homtnti  ejfe  dictt. 

b   EtTobias.}febUz,gf  l*~ 

c  Bonum  opus.}  Matih.ei  i6.de  Maria  Magdalena. 

d  In  Euangelio.>/0tfN»H  i9.lefeph  fy  Ntcod.mtis. 

e  Si  neque  hoc  apud  Deum  ^enx.\ISIec'nauTim  ac^utfiigids  no 

mine  Dti  iatui  care>  prttKo.Matth.  10. 

f  Qua?  fanfti  patnarchae.}*/4ro&  mortens  mimwit  Iofephfilin ,  -jt 

in  mtnnmentummanr  »m  Juorum  inferretur ,  necrelmcjuertiur  tn  sic 

gypto.Gen.4,7.Ipfe quoq;  lofe-  hfratrtbm rr.andauit,it  ty tpfxmemi- 

nijjsnt.&itapojierts  tradtrent,cum  migrartnt  interram  tllam  patrtbm 

a  Deo prormjfam.i (fa  fua  in  eam  vtt  traisf-rrcnt  Gentfis  -uitimo. 

Decaptiuitate  fandorum,c]ui!3us  nonijuam  diuinafolatia  defuerunt. 

C  A  P.  XII  II. 
&3$$fi  ^  D  muln  ,incjuiunt ,  Chriftiani  etiam  captiuidu&i 
fi«fc$5  funt.Hoc  fanemi(errimumeit,(i  aliquo  duci  potue- 
^^^]i  runt,  vbiDeum  iuum  noninuenerunt.  Suntin  fcri- 
nturisfanttishuiusetiam  cladismagna  folatia.  a  Fuerunt  io 
captiuitate  trespueri ,  fuit  Daniel ,  fuerunt  balij  prophetze, 
nec  Deus  defuit  confolator.Sic  crgo  no  defcruitftdelcs  fuos 
fub  dominatione  gcrtis,  licetbarbara?,tamen  humana* ,  qui 
prophetam  non  defenut  nec  c  in  vifcenbus  beluar.Harc  <]uo* 
cjueilii  ciim  cjuibusagim.us  maiunt  irridere  ,  cjuam  credere: 
quiramenin  fuisliteris  credunt  A  ArionemaMethym|a?um 
nobiliflimum  cithariftarn,cum  eilet  eiecTtus  de  naui,  exceptu 
Delphini  dorfo.&ad  terras  peruectum.Verum  illud  noftrum 
delonaincredibilius  eft.  Plane  incredibiiius ,  Cjuiamirabi- 
lius:&  mirabiliuSjCjiiia  potentius. 

L.      V  I  V  E  S. 
a   T"*  Verunt  in  captiuirate.  }■  Danidts  primo  :  ^AnaniM.Mi- 
IT  ftcl ,  &  .^i^ariaj  cwn  Danide  captiut  fuerunt  Nabuchodo- 
nofora. 

b  A  jij  prophetar.}/^f  fiieremiai,Exeehieli&  altj. 
c  invifceribus  belude  .}■  lonam  intelitgt ,  cjuitnduu^nfuit  tn-ventre 
cetiytma^o  hec  eji  Chrifti  j\  ruatorii  rcfur<rt  ;,tn  «  morte  ad  -vitam. 
d  Arionem  hiethyMiiz:\xiT\.}is4riotin  fabula  &  Ddphmfvul- 
gataeji apud Jtriptons* H zrodotut  earr,  primu»  fcrtpft ,  Ubro  Alufa- 
tuni  pvirho  hinc  Ouidtui  tn  Fafin,  &  Plimws  libro  neno  ,  fjr  GelUm 
lib.  v-u/,  ty  EzXmnuA  De  a>.imaltous ,  (*y  a\\\  permulti.  Fi.it  ^ySrton 
tilbarotdtn  ex  Methymna  Lesbt  mfidtt  opp>do3ttm^rtb»s fefte Gr&- 


30  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

ttxfapientum  ,  nam  Pcrtandrofuit  iharif?tmus-  Suntjui  putentenm 
tragia  carminis  fwffe  inuentorem  >chorumq,  inflttutffe,  <ty  ceamffe  car- 
men  dithyrambicum.  Hk  cum  ex  ItaUa  oagno  fatls  qutsiudomum 
rediretwideretque  pecunU  gratia  comurare  infuam  perniciem  nautas, 
rogami  a>>  fibi  c&tervs  captn >  •vitamfolam  relmqi>erent:cumque  id  non 
impetrajjttytladitiis  exorauit ,  -vtjidibuspauUjper  liceret  canere ,  quo 
tnorfemfuam  cantu  tllo  confolaretur.  Adfuamtatem  fonitus  congrega- 
tosferunt  DekhinosaUqnotjpftimque  ^yirtona  non  ignarum  naturs.  il 
Um  anima\w,anltquam  indc  ddab^retur^cum  cithura  ty  toto  cultu  de- 
fiUiffe  in  dorfum  •vmus  txi.li.ps  ,qui  eumplacidead  T anarum  deuexiti 
tbiquevifitur  fimula^hrum  delpbim  njehentis,&  homtnus  tnfidentts.Pli 
mus  uffent  effe  delphmum  amicum  hommi  animal,  idque  multvsexem- 
pUs  confirmat. 
e   Quia  mirabilius.V  lntra uifceraferuatum  efp  tam  diu. 

De  Regulo,in  quo  captiuitatis  ob  rel'gionem  etiam  fponte  toletanc?* 
extac  exemplum,quod  camcn  llii  Deos  colenti  ptodelle  non  potuiC. 

C  A  P.       XV. 

'd&$  Abent  tamen  ifti  de  captiuitate  religionis  caufa  eti3 
g  fpontetoleranda  ,&in  fuisprafclans  viris  nobilif- 
J§  fimum  exemplum.a  Marcus  Attilius  Reguluslmpe 
rator  populi  Romani  captiuus  apud  Carthaginienfes  fuit. 
Qui  cum  fibi  mallent^a  Romanis  fuos  reddi,quam  eorum  te- 
nere  captiuos  ,  ad  hoc  impetrandum  etiam  iuftum  pra?cipue 
Regulum  cum  legatisfuis  Romam  miferunt ,  prius  iuratio- 
neconftri&um,»"  quod  volebantminirae  peregiffet ,  reditu* 
rum  elTe  CartIiagine.Perrexitille,atquein  fenatu  contraria 
perfuafit:quoniam  non  arbitrabatur  vtile  effe  Romanse  reip. 
mutare  captiuos.  Nec  poft  hanc  perfuafionem  a  fuis  ad  ho- 
ites  redire  copulfus  eft  ;  fed  quod  iuraucrat,id  fponte  imple- 
uit-Atilli  cum  excogitatisarq;  horrediscruciaribus  necaue-* 
runt.  b  Inclufum  quippe  angufto  lignovbiftare  cogeretur, 
clauifque  acutiffimisvndiq;  cofixo,  vtfein  nullameiuspartt 
finepotnisatrociffimisinclinaret ,  etiam  vigilando  pereme* 
runt.Merito  certe  laudant  virtutem,tam  magna  infctlicitate 
maiorem.  c  Et  perdeosille  iurauerat,  quorum  pfo  cultu 
prohibito,  hasgenerihumano  clades  ifti  opinantur  infligi. 
Qui  ergo  propterea  colebantur  ,  vt  iftam  viram  profperairi 
redderent,  fiverum  iuranti  has  irrogari  poenas  feu  voluere, 
feupermifere,quidperiurograuiusirau  facere  potaerunt? 

Sed 


Ad  Marcellinum      Lib.     I.  31 

*  Sed  cur  raiiocinationem  meam  no  petius  ad vtrunque  con- 
cludamf  Deos  certe  fi  ille  coluit,  vt  propter  iurifiuradi  fide, 
nec  remaneretin  patria,necindequoliber  ire,fed  adfuosa- 
cerrimos  inimicos  redire  minime  dubitaret :  hoc  fi  huic  vita; 
vtile  exiitimabat,cuiustam  horrendum  exitum  meruit,pro- 
culdubio  fallebatur.  Suo  quippe  docuir  exempio,  nihil  Deos 
ad  litam  temporalem  fceliciratem  iuis  prodefle  cultoribus, 
quandoquidemille  eorum  dedituscultui ,  &vict.us&  capti- 
uusabductuseft:&  quia  noluit  aliter  quam  per  eos  iurauerat 
facei  e,nouo  ac  prius  ioaudito  nimiiunque  horribili  fupplicij 
gcnerecruciatus  extinfrus  elt.  fi  autem  cultusdeorum  poft 
hac  vitam  velut  mercedem  reduit fceliciratem,  cur  calumma 
tur  tcmporibus  Chriitianis,ideo  dicetes  Vrbi  accidifTeillam 
calamirare,quia  deos  fuos  colere  deitirir,cum  potuei  it  etiam 
iliosdiligenriffimecolens  tam  info.-iixfieri,quaille  Rcgulus 
fuirfNi/i  forte  contra  clariffimam  veritatem,  tata  quiiquam. 
demcntia  mira?  cecitatis  obnititur,vt  cotendcre  audeat  voi- 
uerfam  ciuitatedcoscolentem  infcrlice  eile  nonpoile,vnu 
verti  homine  polle:  quod  videlicct  potcntia  deorum  fuorum 
multospotius  iir  idonca  coferuare,  quam  iingulos,  ccu  mul- 
tirudo  conltct  ex  fingulisfSi  autcin  dicut  M.Regulum  etiam 
in  illa  captiuitare,illifq;  cruciatibus  corporis,  animi f  Virtute 
beatum  efle  poruifTe  ,  virtus  potius  vera  quarratur ,  qua  bcara 
poflit  efle  &  ciuitas.Neq;  enim  aliunde  beata  ciuitas,aliundc 
homo-.cum  aliud  ciuitas  no  fir,quam  concors  hominii  multi- 
tudo.Quamobrcm  nondum  lnrerim  dilputo,qualisin  Regu- 
lo  virtus  fuerir.Sufficit  nuc  quod  iito  nobiliflimo  exeplo  co- 
gunrur  fateri,no  propter  corporis  bona,vel  earit  rerum  qua» 
extrinfecus  hominiaccidunt ,  coledosDeos-.quandoquidem 
ille  carerehis  ommbusmaluit,quim  deos,  perquosiuraf.it, 
offendere.Sed  quid  faciemus  hominibus  qui  gloriatur  talcm 
fe  habuifle  ciuem,qualem  timent  habere  ciuiratem.^Quod  (i 
non  umct,taie  ergo  aliquid;quaie  accidit Regulo  ,  etiam  ci- 
uitan  tam  diligenter,quam  ille,  deos  colenti  accidere  poruif 
fe  fateantur,&  Chriftianisremporibus  non  calumnientur.Ve 
rum  quia  de  illis  Chi  lftianis  orta  qu2eftio  eft.qui  etiam  capti 
ui  duCtifunt :  hocintueantur  &  taceant,  quifaluberrima:  re- 
ligioni  hmcimpudenter  atque  imprudenrerilludunt:  quia  fi 
diiseorumprobro  nonfuir,quod  artentifiimus  cultor  illo- 
rum,dum  cis  iurifiurandi  fidem  feruaret ,  patru  caruit ,  dum 


32.  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

aliam  nohaberet,captiuufq;  apud  hoites  loga  morte  &  fup-» 
plicio  nouse  crudelitatis  occiius  eft,multo  minus  nomen  cri- 
minandum  elt  Chriftianum  ,  incapriuitate  facratorum  fuo- 
rum,  quifupernam  patriam  veraci  fide  expe&antes  ,  etiam 
g  in  fuis  fedibus  peregrinos  fe  eile  nouerunt. 

L.         V  I  V   E  S. 

MArcns  A.ttiliusRegulus.  V  FiiTioria  h&c  efi  etiam  celebris: 
fciount  ea» piurtTin.Af. ._.-  tittnti  Rtguimprimt  Puntco  bel- 
toconfuicum  L.  Alanito  Vdfone  J "aclris  eji :  -vtrtque  cor.fult  i^/ffri- 
cmn  beUum  eji  mandat^m  :  qu  uf.  lnm  ea  tempeSiate  gerebat  po.  Ro. 
^yftulizu  p.imm  ommu. n  R  >manorum  exeraiumin  ^•ffncam  tranf* 
portauit .iitque  wclos  aliquot pr£.m  Carthjginienfes  implbrare  dlierid 
auxtUacoegtt.t^/iccitm  Ji  c  Laced&mone  JsCanthippm  homom  bei- 
ln  exercitatijfimm.cutM  virt>  te  repatatum  <.Ji  beliui»,&  lOmmtffa pu- 
gna.tn  qua  Ro.exeratuyt  t.ji  c£'Jm,&  ipfe  lr»ptrator  ^AttiUm  in  po- 
tey.atem  hoftium  -vium  venit<  Quictim  per  altq»  t  annos  effa  inter  alios 
ca-'!tuos  C 'arthagine jeruatm  unno  ^eRi  ,;uarto d  ctmo }acondita Roma 
qutngentcfimo tertio,ad fenatum  Itgatm  de  commntandis  captiuismif- 
fm  eji.jide  data  redituruf-,  ft  non  trnpetraffet,cuim grutia  mittebatur, 
Romam  ttim  rventffetfena:ufque  illi  dntm  effa.fetitentiam  efi  a confu- 
le  confulari  rogatm  locn,quam  dicere primttm  rccujautt  Deinde  tuffm  a 
fendtu  diccre  fdiffuafit  quod  Carthagtntenfes petebat^quod  capttui  Car- 
thapnknfes  qui  Roms,  erant,iuuenes  effent3  <fy  beilo  boni-.Romanime- 
rv.quiejfnt  Carthagine^fenes.belloiam  inutiies.nec  covfilm  wagnoperc 
necejjartj.ltaque  eicunclmjenatm  affetfm  efi.Cumque  althera,  con- 
fdnruiheis  .gemiUbm  ,propinqui< ,  neceffariis^ciientibm ,  qua  maxima 
pars  popult  eratiretincretur ,jide hojii datamliberare ptorfm  -voluit.non 
ignarm uifella  re  ,  ty  quidemfe  dtffuadente  infenfifiimvs  fibi  <^/ffros 
h>ibtt«ru?n,moriendumcju<  ftbi per  exquifitifiima  fupplicf.i  ejjc  ha  Car- 
thaginem  reucrfm,legatiorterenunctata,per  longa  &  ncua  cruciamen- 
ta  tnteritt. 

h  Inclufum.|->w^r/t/  aliodicunt  eum  m#rtUgenere periijfeiin pcrpetua 
njicrdia  confentiunt  omnes  Vaierim  libro  nono  de  machtna  in  qua  vn- 
dique pr £<xcut: fiimuli  eminebantjneminit.quem  Auvufiinw  fequttur. 
c  Et  per  Deos. \Significantim  fuijfet,fi  addidtffit  quod  emphafim  ha 
bcref.Etper ilios  Deos Meturauerat^quorum.&c. 
d  Sed  cur  ratiocinationem  meam.}  Dtlemma.fi pr^mtum  bene 
cultdtreltgtonts  iliotitm  Derum  ejlinhacvita  ,curfic  obiit  ^yfttiiim 
eim  obfcYuanttfltrm  .*  fie'7}  pofi  hanc  vitamtcurpro^entatemhuiu* 
tanrauam  mercedem  expetmt  ? 

Ciims 


Ad  Marcellinum    Lib.  L  35 

c  Cum  multitudoconftetex  imgulis.  }  Sifint  ergofingulimi- 

feri}qutpoterh  effe  multitudofatlix} 

£  Virtute  beatum.}5/V  Cicerofentit  multit  in  locis  $  fic  S.eneca  tfic 

dofli&fapientes  omnes^ui  de  Regulo  loquumur, 

g  lnf\iisfedLibus.}Terreflribtu. 

Anftupris.quaectiam  fanftarum  forte  virginum  cft 
paiTa  captiuica*,contaminari  potueric  vic- 
tusanimi,fine  voluntatisaiTenfu. 

C  A  P.     XV  I. 

Agnum  fane  crimen  fe  putant  obiicere  C  hriftianis, 
cum  corumexaggerantes  captiuitatem  ,  addunt  et- 
iam  ftupra  commifTa  ,  nonfolum  in  alienamatrimo- 
nia  virginefque  nupruras,fed  etiam  in  quafdam  fandtimonia- 
les,Hic  vero  non  fides,non  pieras,no  ipfa  virtus  quse  caftiras 
dicitur,fed  noftiapotiu<;difputarioainterpudorem  arque  ra- 
tionem  quibufdam  coarcTatur  anguftiis.  b  Nec  ranrum  cura- 
mushicalienisrefponfionem  reddere,quanrum  ipfis  noftris 
confolationem.Sitigirurinprimispofnum  atque  firmarum, 
virrutem  qua  re6tex  viuiturc  ab  animi  fcde  membris  corporis 
imperare,fancTumque  corpus  vfu  fieri  fancTe  volunraris.Qua 
inconcuiTa  ac  ftabili  permanenre,quicquid  alius  de  corpore, 
vel  in  corpore  fecerir,dquod  fine  peccato  propi  io  non  valeat 
euirari,prater  culpam  elTe  patientis.  Sed  quia   nonfolum 
quodad  dolorem,verutnetiam  quodad  libidinem  pertiner, 
in  corpore  alieno  perpetrari  poteft,quicquid  rale  perpetra- 
ttunfuerit  ,  &  fi  rerenram  conftantifiimoanimo  pudicitiarri 
non  excurir,pudorem  ramen  incutitme  credarur  facTum  cum 
mentis  etiam  voluntate,quodfierifortaiTe  fine  carnis  aliqua 
voluprare  non  poruir.     Acperhoc  &  qua»fe  occiderunr,  ne 
quicquamhuiufmodiparerenrur,  quis  humanus   afFecTuseis 
nolirignofci?  Et  quae  fe  occidere  noluerunr,  nefuo  facino- 
re  alienum  flagitmm  deuitarent,quifquis  eis  hoc  crimini  de- 
derir,ipfe  crimine  inflipientiae  non  carebit. 

L-     VIVES. 

aTNrer  pudorem  arque  rationem. \Pudor  enim  prohibet  etiam 

X  corporit  'violationem  mn  vocari  tralam^atin  id  lubet. 
b.  Nec  tanrum.  ^rwnt htcquadicentur  noflris  chnfiianis  mulieri* 
bttfrfuarum  corpora  -violatafuntyvice  cuiufdum  confolattonn. 
c  Abanimifede.}5/V  Platomciincapite,tanquamm  arce  ,  rati»- 
s4ng.de auitVei,     Tom.  j.  v 


34  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

nemcum  virtute  f}atuunt,mandatricem  operumproj^etlurdmque  Ubg* 
ri,-vt  Claudianw  nicjuit. 

d  Quod  fine  pecc.no. }Nam  a;io  modo.fiftne  peccato  noftro  vitare 
pofiunuA^anmti  pro  viribw  debtwws-rol  vitetur . 

Dc  morte  volunnri.i  ob  metum  pcenae  fiue  dedecoris. 
CAP.  XVII. 
PJ?^i5  ^m  vric]nc  ^1  non  ^lcet  priuara  poteftate  alicui  ho- 
£-^  rfe  mJnem  occidere  velnocentem  ,  cuius  occidendi  li- 
v  is  - •  centiam  lex  nulla  concedit  ,  profecto  etiam  quife- 
ipfum  occidit,homicida  eft.Etrarfro  fir  nocentior  cum  feoc- 
cidcrit,quanto  innocctior  in  ea  caufa  fuir,qua  fe  occidendum 
putauit.aNam  fi  Iudae  fcctu  merito  dereftamur,beiimque  ve- 
ritas  iudicat,cum  fe  laqueo  fufpendit*  fcelerat»  illius  tradi- 
tionisauxifle  potiusquam  expialTe  commiiTum,quoniam  Dei 
mifericordiam  defperandocexitiahilirer  pomirens ,  nullum 
fibifalubrispcenitenriarlocum  reliquir  :  quanro  magisafua 
necefe  abftinerede'oet,qui  rali  fupplicio  ,  quid  in  fe  purriat 
non  habetfludas  enim  cum  fe  occidit ,  fceleratum  hominem 
occidit:&  tamen  non  foluni  Chrifti,verumetiam  fua?  mortis 
reus  finiuit  hanc  viram,quia  licet  propter  fuum  fcelus  ,  alio 
fcelerefuo  occifuseft. 

L.     VIVES. 

a\  ]Am  filucLefa&um.}  Hocnotum  cjl  omnibm  ex  Euan- 
_L\gilio. 

b  Eiimque  veritasiudicar.}-  _ASuumprimo  Petrw,  fy  cjuhd  do'~ 

n.in.nt  ^rcdidirU^  quudfe  Jhjpenderit  tmpii  &nefariefeajft  pro- 

nun.t  n. 

c  Pxii  iabiliter:  j-/fd  emmpoenitt.it  enntfvt  ncnfatisf  potfepcaiite- 

r,  tantifcelerU  delfcrarit. 

Dealicni  viokniiarum  libidine/jnam  inpppreflo  corporemens 
inuiva  p<  rretk    r.  CAP       X  \'  I  1  T. 

'■'-.  vr  autem  homoqui  mali  nihiJ  fccir,  fihi  malefaciaf, 


l 


&  feipfnm  internciendo  hominem  interficiat  inno- 

£  cenrem,nealium  patiatur  nocetem:  arque  in  leper- 

pctret  peccarum  proprii.ra  ,  nein  eo  perpetretur  alienum? 

Ar  enim,ne  vel  aiiena  polluar  Jibido  metuitur.  Non  polluet 

fi  alieoa erit.Si  aurempoJluet  aiienanon  erir.  Scd  cum  pu- 

//diciri.i  virrusfir  animi  ,  a  comitemque  habear  forrirudinem, 

/t  qua  potius  qita?libet  mala  tolerare  ,   quam  malo  confenrire 

//  dccernat.!'Nullus  autem  magnanimus  &  pudicus  uYpoteitate 

habeat. 


Ad  Marcellinum  Lib.  I.  35 

„  habeat,quid  de  fua  carne  fiat,  fed  tantum  quid  annuat  men- 

//te,velrenuat  :  Quis  tandem  fana  mente  putaueritfe  per~ 

ydere  pudicitiam  ,    fi  forre  in  apprehenfa  &  oppreila  car- 

,y  ne  fua  exercearur  &  expleatur  libido  non  fua  ?  Si  enim  hoc 

//  modo    pudicitia    perit  ,   profectd  pudiciria   virtus    animi 

/,non  erif.nec  pertinebircad  ea  bona  quibusbene  viuitur  ,  (ed 

'/inkoniscorporisnumerabirunqualia  funr,vires  ,  pwlchntu- 

y>do,fanaintcgraquevaletrd>  ,  acfiquid  huiufcemodi  eft,  d 

/z  qua?  bona,etiam  (t minuanrur,bona  niitamque  vitam  omnino 

/yfion  minuunt.  eQ^odfita!e  aiiquidcft  pudicitu,vr  quid  pro 

iila  nc  amittatur,  etiam  cum  pencuio  corporis  laboratnrS 

Si  autem  animi  bonum  eft/etiam  oppreiTb  corpore  non  a- 

mittitur. Qnioetiam  fancla-  contincntise  bonum  eil,cum  im- 

munditia?  carnalium  concupiicenriarum  non  ccdir,  j\  ipfum 

corpusfanetificarur:  &  ideociim  eis  noncedere  lnconcufla 

intentione  periiftir,Snec  deipfo  corpore  pci  it  caftitas  ,  quia 

co  fanclevtendi  perfcuerat  vqluntas,  &  quantum  in  ipio  cft 

enamfacultas.Neque  emm  e  >  corpusianctum  eft  ,  quod  e- 

ius  membra  funr  integra  ,  aut  eo  quod  nuilo  contreclantur 

attaetu  ,  ciim  pofiint  diucrns  etmm  caiVous ,  vulnerata  vim 

perpeti: &  meoici  aliquando  ialuti  opirulantes^   hs£€  lbi   (a- 

ciant,quazhorretafpcctus.  h  Obfterrix  virginiscuiufdamin-  $r 

tegr.itatem  manu  velut  explorans,(iue  maleuoleutiaJuie  in- y 

fcina.iiuecafu  dum  infpicir.perdn.ir.Non  opinor  quenquam/r 

tam  ftulte  Lipere,vt  huic  periiiie  aliquid  cxiltinut,  etiam  oe 

ipfius  corporis  fan&itate,  quamuis  membi  i  illius  imegritate 

iam  perdua.QMOcirca  propofito  animi  permanete>per  quod 

etiam  c orpusfanclificah  meruir  ,'  nec  ipfi  corpoii  aufcrr 

fan&iratern  violentia  libidinis  aliena:,  quam  feruat  perfeuc* 

rantia  Contihentiarfuse.An  verd  fi  aliqua  focminamente  cor- 

rupta,vio]atoquepropoiiro  ,  quod  Peo  vouerat  ,  perg.it  vi- 

tianda  addeccptorem  (uum,adhuc  eam  pergentem  landtam 

Vel  corporedicimus  ,  ea  fan&itare  animi  per  quam  corpilS 

fanctiricabaturamiira  atq.  deftructafabfii  hic  error.    Ht  hinc 

potius  admoneamur,ira  noamitticoi-porisfanctitatem,  ma~ 

nente  animi  fanctirate,  eriam  corpore  opprcfio,  ficut  amit- 

titur corporis  fanctitas  violara  animi  fanclirare  ,  etiam  cor- 

pore  inracto.  Quamobrem  quia  non  haber  quod  in  fe  mor- 

te  fponranea  puniat  foemma  ,  fine  vlla  conienfione  fuavio- 

jenter  oppreila,&  aheno  compreffa  peccato  :  quanto  minu? 

€     2 


3^  Auguftini  de  ciuitatc  Dci 

antequam  hoc  fiat,ne  admittatur  hormicidium  certum ,  cum 
ipfum  flagitium  quamuisalienum  adhuc  pcndetincertum? 
An  fortc  huic  perfpicuse  rationi  ,  qua  dicimus  corpore  op- 
prefTomequaquam  propofito  caftitatis  vlla  in  malum  confcn 
{ionemutato,illiustantumefTeflagitiuqui  opprimens  con- 
cufcmerit  nonilhus  quaz  opprefTa  concumbenti  nulla  volun- 
tateconfenferit,contradicereaudebunthi,contra  quos  ftt- 
minarum  Chriitianarum  incaptiuitate  oppreflarum,  no  tan- 
tum  mentes,verum  etiam  corpora  fancla  defendimus.' 

L.     VIVES. 
a  •"">Omitemqj  habeat  fortitudinem.  }  Connextt  namque  funt 
\__j-virtutes  omnts^  interfefs  complex<e~,rvt  phtlof  pht  docent.Sed, 
eji  nonntdlts  maior  int.r  fe  ccgnatio  (p  contunclio^quam  cum  alits. 
b  Nullus  autemmagnanimus.J-  Htc Piutarchtn^  mfimemoria 
falUr,ex  Menandro  dtctt,nm  ejje  boni  acfortn  -vmdtcere :  Hoc  nott 
patiar.cjfe  verb  eitts  duere:Hoc  nonfaciam. 
,  c  Ad  eabona.ft^W  -vtrtutes:nam  triplex  gentts  bonorum  fecerunt 
j°  Platonici  #f  Peripatettchquos populta  ftcuttt*  eji:bonorum  animi}  bo- 

*        *         norum  corporis ^bonorum  frtuna  fiue  extanorum. 

d  Quaf  bona  etiamfi. ]■  Hoc  non  modb  exfententia  Stoicorumt  fed 
etiatn  i'latonn  &  Ptripateticorum:qui  «xtema  ty  cotporvs  bov.a  j  ta- 
mttfi  ad  beatttudmem  nontahd  >  ad  bonam  tamenfanftdmque  njitam 
nihil  dtcebxntpertmere. 

e  Quod  fi  tale  aliquid.}5*  ex  bonis  ejl  corporis^non  ejl  tantiy  vt  cor 
pons  tafluiajiatpropier  eam  :  pr&i~t.mtiiM  enim  debetcenferi  corptts 
quam  ipf.t. 

f  JBtiam  opprefTo  corpore  }Stc  <egramanimi  Brttttu  &  Colatintss 
Cueretiam  confA«bantur>ae  qu<*  proximo  loquetur  capite  ,  auertendo 
noxam  a  coaCla  tn  autorem  deliflh-vt  tnqtitt  Liuitts  ,  mentem  peccarc, 
non  corpus.Et  vnde  toufilintn  abfuerit  culpam  ahejje:  Et  nutrix  iila 
apud  Senecam  in  Htppolyto:  Mens  impudtcamfaceny  non  cajwfolet. 
g  Nec  de  ipfo.  \CaJitia4  corports  ex  illa  manat,qu<e  in  mente  >jl. 
h  Obiletrixvirginiscuiufdam.  }  f^tdetttrrcmfaclam  n»rrare, 
quoniam  cuiujdam  dicit. 

i  Nec  ipii  corpori.  }Quam  ad  uulgaremfenfum  illttd  diclum  <jl,ji- 
uea  Brutofiue  a  Lttno  horuinevtroque  tngemj  &  prudentta  nenvul- 
gartsjefungwm  Lucntix  iam  occija  locjuente  :  Ptr  hunc  cafltpimum 
Anteregixmtnturiamfaiguinemiiiro.quafi-ve.b  pofl  regi;?n  inturtam 
nonettarnfueritcajhfiimHsfihbidoomnts  ab  aniynj  ubfuent  3  vt  ab- 
fwjje  putant, 


Ad  Marcellinum     Lib.    I.  37 

DeLucretia,quz  fcob  illatum  fibi  ftuprampercmit. 
CAP.     XIX. 

j?S'Verctiam  certe   matronam  nobilem  vcteremque 
)2H  R.omanam,pudiciti«e  magnis  efferunt  iaudibus.Hu- 
ius  corpore  cum  violenter  oppreiTo,  Tarquinij  re- 
gisfilius  libidinofc  potituseflet,  illa  fcelus  improbiflimiiu- 
uenis  marito  Colatino,&  propinquo  Bruto  ,  viris  clariffimis 
&•  fortiffimisindicauit,c6fqueb.idvindic'tarn  coftrinxit.Dein- 
de  feedi  in  fe  commiffi  fceleris  £gra  atque  impatiens  fc  pere- 
mit.Quid  dicemus:  Adultera  hax,an  cafta  iudicanda  eftfquis 
in  hac  controuerfia  laborandum  putauerit.'Egregie  quidam 
ex  hoc  veraciterque  declamans  ait :  Mirabile  diclu,duo  fue- 
runt,&  adulterium  vnusadmifit  Splendiddatque  veriffime. 
Intuensenim  in  duorumcorporumcommixtione,  vnius  in- 
qumatiffimam  cupiditatem,.iltciiuscaftii7imam  voluntatcm: 
&  non  quid  coniunctione  membrorum,  f^d  quid  animorum 
diuerfitate  ageretur,attendens:Duo,inf]uit,fuerunt,  &  adul- 
terium  vnus  admifit.   Sed  quid  eft  hoc  ,  quod  in  eam  grauius 
vinJicatur,que;  adulteriu  non  admifit^Ille  patria  etiam  cum 
patre  pulfus  eft-.harc  fummo  eft  maftata  fupplicio.  Si  non  eft 
ilia  impudicitia,qua  inuita  comprimitur,non  eft  ha:c  iuftitia, 
quacaitapunitur.Vosappellolegesiudicefq.  Romani.Nem- 
pepoitpatratafacinora,necquenquameiceleftuc\  indemna- 
tum  impune  voluiihs  occidi.Si  ergo  ad  vefti  u  iudiciuia  quiC- 
quam  deferret  hoc  crimcn,vobifque  probaretur  :  non  folum 
indemnatam.veruetiamcaftam  &  innoccntem  interre&am 
efle  mulierenv.nonne  eum  qui  id  fcciil*et,feueritate  congriu 
plefteretis  ?  Hoc  fecitillarLucreria  ,  illa  ficprajdicata  Lu- 
cretia  innocentem  ,  caftam,vim  perpeiVam  f  Lucretiam  in- 
fuper  interemit.    Proferrefententiam.   Quod  fi  propterea 
non  poteftis,quia  non  aftat,quam  punire  poflitis,cur  interfe- 
ftricem  mnocentis  &  cafta?  tanta  prafdicatione    laudatis? 
Quamcerteapudinfernosiudices,etiamtales,qualespoeta- 
rum  veftrorum  carminibus  cantitantur,nulla  ratione  defcn- 
ditis.econftitutam  fcilicct  inter  illos. 

Qtufailttum 

lnfantes  p  perere  manu,lucemque  perofi, 

Proiecere  anima*. 
Cui  ad  fuperna  redire  cupiemi 


38  Auguftini  dc  ciuitatc  Dei 

Fdtd  chfldnt,triftic]ne paliH  innabiln  vnda  ^lli^ttt. 

An forte  ideo ibi  non  eft,c]uia  non  infonte,fed  maleiibi con- 
fciam  fe  peremitfQujd  11  enim  n  quod  ipfa  tamumodo  nofle 
poterat,cniamuis iuueni  violenter irruentiVetiam  fua  libidine 
ille£ta  confenfitfldq;  in  fe  puniens  ita  doluit,  vt  morte  puta- 
ret  expiadumf  quanquam  nefic  ouidem  occidere  fe  debuit, 
fifrutiuofam  poiTet  apud  deos  falfos  agere  pcenitentiam. 
Verutamen  fi  forte  ita  eft, falfiimque  eftillud,  quod  duo  fue- 
runt,&  adulterium  vnus  adtrdfir,  fedpotiusamboadulterium 
comiferunt,vnus  manifefta  inuafione,altera  latente  confen- 
fione,nonfeocciditinfontem  ,*  &  ideo  poteft  aliteratis  eius 
defenforibus  dici  nonefleapud  inferos  interillos  qui  /ibi 
letum  infontes  peperere  manu.Sed  ita  hzec  caufa  ex  vtroque 
latere  coarc1:atur,vt  fi  extenuatur  homicidium  ,  adulterium 
conrmetur  :fipurgaturadulterium,  homicidium  cumuletur. 
**  Necomninoinueniturexirus,  vbi  dicirunSi  adultera  ,cur 
laudataffi  pudica,cur  occifafNobis  tamein  hoc  ta  nobili  fa.*- 
mina?huiusexemplo,adiftos  refutandos,  quiChnftianisfce- 
minisincaptiuiratecompreffis,  alieni  ab  omni  cogitatione 
fanctitatisinfultanf.fufhcit-quodin  pra?claris  eius  laudibus 
diclumefhDuo  fuerunt,&  adulterium  vnus  admifit.Talis  e- 
nim  ab  eis  Lucretia  magis  credita  eft  ,  qua?  fe  nullo  adulreri- 
no  potuerit  tnaculare  colenfu.  Quocl  ergo  feipfam  quoniam 
adulrerium  pertulit,etiam  nonadultera  occidit,  non  eft  pu- 
dicitia?  chantas,fed  pudonsintirmiras.Puduir  enimeam  tur- 
pitudinis  aliena?  in  fe  comilfa*,1  etia  fi  no  fecum: m  &  Roma- 
ha  mulierlaudisauida  nim-ium  verira  eft,  ne  puraretur  qnod 
violenter  eftpafla  ciim  viueret,libererpafta,nfi  viueret.  Vn- 
dead  oculoshominumenrisfua;  teftem  illa  pcena  adhiben-: 
dam  putauit,  quibusconfcientiam  demonftrare  non  potuit. 
Sociam  qiippe  faCti  fe  credi  erubuir,fi  quod  alius  in  ea  fece- 
rat turpiter,ferret  ipfa  parient  er.Non hoc  fcemiua?  Chriftia- 
na?  fecerut,quaf  paffe  fimilia  viuiit  Tame  nec  in  f  r  vlta?  funt 
crimen  alienu,nealiorufceleribusadderent  fua,  fi  quoniam 
hoftesineisconcupifcendo  ftupra  comiferanr,  illa?in  feipfis 
homicidia  erubefcenda  committerent.  Habent  quippe  intus 
gloriam  caftitatis,0teftimoniumconfcicntia*  :habent  autem 
coram  oculisDeifui,  i\cc  recjuiruntamplius:  vbiquidre&e 
faciant,  non  amplius  habent .  nedeuientab  autoritate  Jegis 
diuina3,cum  male  deuitant  oftenlionemfufpicionis  humanas. 


aL 


Ad  Marcellinum    Lib.  I.  39 

l.    v  1  v  e  s. 

Vcretiam  certe. }•  H £c  LucretU  htsioriavul^aris  eTi  quam- 


,tti*  eam  Dionyfim panlum  altter,cj</am  Lmiustradat,fd  mfu».- 
marctccnfcntiunt. 

b   Ad  vindi&am  conftrinxit. \  Liuuts  verlns  Lucretit ,  ^eddate 
drxtra-s  f,de//icjue  ha»a  impune  aduiicrofore  cd>  o<dine  omnes  fidcm. 
C   Egregsc  Quidatti.  }  AJ<<nau,/>  cpmtntfmerttlefi.  Schoiusiesno- 
fter  j>  er^i.ium  dictt  effit ,  acfeamagno  cfuoan  viro%    cjmhniorixs 
Tnuli<uiertrat,fiiptutninuenif]c.   Quafivero  cjnt  mu'tas  legit  htslo- 
r.as,pof$ii  cxfe  nouam  denbus antiqms  ionfmgtre.Sed  nec  V ergiUus  l  erjilmt 
dalumautt  vncjuam  ,  nec  caujam  egijfe  mft  -cnam,  iuqut femei  tradt-  egttcaujam 
tur  ,  acforjamn  t'da  vna  ,  cp**  immjfmm  extuit  ,  mimjnm  ille  hi$io~  ^tatn. 
tiarutn  lecror  diui/anuhuc  diSlttm  efje.    Cmtl*r<  i  ajfirmandx  Uccn- 
Uam  ■  abcbutrfuta  muita-s  legcrat  hijtori.ts  ,  £$r  eo  matorem  ,  Ji  vel  it- 
antt  ttm  erat^vela 

d   I i le  pa tria .  \  Expnlfus  Tarcjwnius  rex  cum  regta  fltrpe.  de  hoc  It- 
orot<.rtto. 

e   Sceleftum  &Lindemr\atum.\CicerofcrthndecapiteciUH  Roma-  pe   c  tpite 
niletdtm  <JJ-  cautmmjmeimdummfetfttm  ,  Mtfiaivto  populo  m\ignu  CIUUS  R0t 
co  ,,tttis  >.]ux  dicm ntnr  Centunata.  Alodum  (tf  ordtmm  tudt  upeiut 111  muaUter  itt 
orattonr  iJiv  d  mofua,<#y  Piuturchws  m  Gruc  hts.  dteabatur 

f  Luci  etiam  infupcr.}  Hoc ent>    <mget *4m<»  Lucr<.tiamfmff-:h  c 
efl,patriua  ti  & p,imauam   tutt  tts  fctmtnarn. 
g  ConfHtutam  fciiicet  inrerillos  \  V crgtlim  tn  fextc,nonem  cnr~ 
culis  tnf<  rna  conumrt  narrat.in  cjuorum  ta  tio  dicit. 

frvxtma  deinde  tcnent  mce>itio<  a,>ji<<iwt  letimh  tv^rnrum 

infont.  s  pep,.r  r<-  //  anu  Lue    que  ^cvfl,  Ht  ctr» 

Protecer<  anwm:qHam/vttt.e»tdmtrtmalt0  <«/<. 

JVunc  <gr  paupernm  &  duros  p  rferftt  U  jhs! 
Futa  obftant,trifli-jue palu*  inna  >U*  inda 
*yllh^a: )&  nottiet  Styxmte  f  fa  co.tcd. 
h   Quod  ipfa  rantuininodo.j-AujM?  tnim  alimfcirepoteTi;  an  & 
ipfavoluptute  aliquadilmita  ta<ue  anfenferit. 
i  Etideo  poteft  nonlireratis  eius  dcrculoriSus.  }  M<itusf\c\ 
ideopvtesi  a  Uteratn  etuA  deftitjo,thn6,*ud  a  non  Uterath  e*m  dtfcn- 
fortbnA. 

k  Necomninoinuenitur  exirus.>  Dilemmaefl  hoc :  Si alulte-  Dilemma. 
ra,cur  laudata-ftpudtca ,  cur  occtfa  ?~  fjoc  gmus  a<g'*menti  -vcttres^ 
ejui  de  rhetorica  prxceperunt  arte ,   vel  infirmatione  ulterttu  partts  dntiflro- 
foliu  dtcttttt^-vd  cotwrfioiK rfnam  Mitrwlw  %ocant.  Exemplafuntphe, 

C     4 


40  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

apud  Cicyonem  in  Rha.Neutruminueniripvffe  hutc  conclufioni  exi- 

tum  ,_Aug«?Hnu*  diat. 

1    Etia  fi  non  fecum.}zV4w  aliena  ipfafuit  a  conf  nfu  turpitudinU. 
Romam     m  Et  Rom.mulier.  \Romana  enimgens  autdijlnna  futt  laudn  >  dc 
Uudis  aui-  qua  ditlum  eft: 
<*'♦  V inat  amor patri&duudumcfue  immenfa  cupido. 

Qui*  &  ipfa  Lucretia.-vt  Ouid.  dc  ea  inqmt  m  Faftis. 
Succuhuitfams.  i/ic~la  pu,  Ua  metu. 

n  Si  vmeret. \Poft  a  tdterium  mfe perpetratum. 

o  Teftimonium  confcientice.}-/^.^  z  ad  Corinth.i.Namglo- 

ria  noTlra  h<tc  eUytfiiwonium  confcientu  no?ir&.  ldem  Stoici  fy  cun- 

flt  «x gentib^i  fapientes  dixerunt. 

Nullam  efT?aiHoritatem,qua:  Chtiftianis  Jnqualibet  caufaius 
volunratiae  necisa^tribuar.  C  A  P.  XX. 

jft ;  Equeenimfruftrain  fan&is  canonicis  libris  nufqua 
<^Ik  nobis  diuinitus  prejceptum  permiflumve  reperiri  po 
5tM  teft,  vt  vel  ipfius  adipifcendai  immortalitatis,vel  vl- 
lius  carendicauendive  malicaufa,nobifmetipfis  neceminfe~ 
ramus.Nam  &  prohibitos  nos  efTe  intelligendum  eft,  vbilex 
ait:Non  occides:pr2efertim:quia  non  addidit,proximum  tuu: 
ficut  falfumteitimonium  cum  vetaret :  Falfum,  inquit,tefti- 
monium  nondicesaduerfusproximumtuum.  Necideo  tame 
(\  aduerfusfeipfumquifquamfalfum  teflimonium  dixerit,  ab 
hoc  crimine  fe  putauerit  alienum,quoniam  regulam  dilige- 
di  proximum  a  femetipfo  dile&or  accepit:  quandoquide  icri 
ptum  eit:Diliges  proximum  tuum  iiciftteipfum  Porro  fi  fal/i 
teftimonij  non  minus  reus  eft ,  qui  de  feipfo  falfum  fatetur, 
quam  fiaduerfus  proximumhcc  faceret :  cumin  eo  pra?ce- 
pto,quofalfum  teftimonium  prohibetur,aduerfusproximum 
prohibeatur,pofsitquenonrecl:e  intelligentibus  videri  non 
efteprohibitu,  vtaduerfus  feipfurn  quifquavn  falfus  teftisaf- 
fiftat:quanto  magisintelligendum  eft,non  licere  homini  fei~ 
pfum  occidere,cum  ineo  quod  fcriptu  eft:N6  occides:nihilo 
deinde  addito,nulhis,nec  ipfe  vtique  cui  praecipitur ,  intelli- 
gitur  exceptus  ?  Vnde  quidam  hoc  prseceptum  etia  in  beftias 
ac  pecora  conantur  extendere,vt  ex  hoc  nullum  etiam  eoru 
liceatoccidere.Curnoergo  &  herbas,&  quiequidhumora-* 
dicitus  alitur  ac  figiuir  ?  Nam  Sc  hoc  genus  rerum  ,  a  quan-> 
uis  non  fentiat,dicitur  tame  viuere:  ac  per  hoe  poteft  &  mo» 
ri:pi  oindc  etiam  cum  vis  adhibetur,occicii,  Vnde  &  Apofto- 

lus 


Ad  Marcellinum     Lib.  I.  41 

iuscumdehuiufcemodi  feminibus  ioqueretur:  Tu,inquit, 
quod  feminas  non  viuificatur,ni(i  prius  moriarur.  Et  in  Pfal-  Pf-77* 
mo  fcriptum  eft.Occidirvites  eorum  ingrandine.  Nunquid 
igitur  ob  hoc  cum  audimus:  Non  occides,  virgultum  vellere 
nefasdicimus,  &  Manicha?orum  erroii  infaniffime  acquie- 
fcimusfHis  igitur  deliramentis  remotis ,  cum  legimus  ,  Non 
occides  :  fi  propterea  non  accipimus  hoc  dictum  efle  de  fru- 
tetis:  quia  nulluseit  eisfenfus  :  nec  de  animantibus  irratio- 
nalibus,volatilibus-.natatilibus,  ambulatilibus,reptilibus.quia 
nulla  nobis  ratione  fociantur,quam  non  eis  datum  eft  nobif- 
cum  habere  eommunem  :vnde  iuftifiima  ordmationecrea- 
toris  &  vit a  &  mors  eorum  noftris  v/ibus  fubditur  :  reftat  er- 
go  vt  de  hominibus  intelligjmus,quoddictum  eft,Non  occi- 
ties-.non  alterum,crgo  ncc  te.  Neque  enim  qui  fe  occidit ,  a- 
liud  quam  hominem  occidit. 

L.     V  I  V  E  S. 
ay-XVanuisnonfentiat^dicitur  viuere.  }  ^rifloteles  animatos 

\^S  diat  flirpes  ,&-  -vtuenteijnfenfibiles  tamen.  Phto  ex  Empedo-  Stirpes  a- 
cli-sfntentia  animalts  lUes  att,  &fent$entes.   Vtrumcun^uefit ,  mori  mmati. 
poffunt  ,;uta  inuunt. 

Dcnuctfeaionibus  hominumrqi:ae  ab  bomicidijcrimine  excipiutur. 
C  A  p.     XX  I. 
pJ^JVafdam  vero  exceptiones  eadeipfa  diuinafecit  au- 
'fyjjs  t oritas,vt  no  Jiceat  iiominem  occidi.Sed  his  except  is 
^jj  quos  Deus  occidi  iubet,fiue  data  lege,  iiue  ad  perfo- 
nam  pro  tempore  exprefla  iv.fiione.  Non  autem  ipfe  occidit, 
quiminifteriumdebetiubenti,iicutadminiculum  gladiuseft 
vtenti.  Et  ideo  nequaquam  contra  hoc  prceceptum  fece- 
runt,quo  dictumeft,  Non  occides:aqui  Deo  autore  bel- 
la  geflerunt,  autperfonam  gerentes  publica?  poteftatis  fe- 
cundum  eiusleges,  hoceft,  iuftiffim<e  rationisimperium, 
fceleratos  morte  punierunt.  Et  Abraham  non  folum  non  Ahr^itm^ 
eftculpatuscrudelitatis  crimine  ,  verumetiam  laudatus  eft 
nominepietatis  ,  quod  voluit  filium  nequaquam  fcelerate\ 
fed  obedienter  occidere.Etmerito  quzritur,  vtrum  pro  iuf- 
fu  Dti  fit  habendum,  quod  b  Iepte  filiam  quas  patri  occurrif,  Jeptt 
occidit,cum  feimmolaturum  Deo  idvouiftet,  quod  ei  re- 
deunti  de  praelio  vi&ori  primitus  occurriiTer.  c  Nec  Sam-  Savpfsn 
pfon  alirer  excufatur :  quod  feipfum  cum  hoftibus  ruina  do- 
mus  oppreffit:nifj  quia  fpiritus  latenter  hoc  iuflerat ,  qui  pcr 

c     5 


q: 


41  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

illum  miracula faciebat.His igitur  exceptis ,  quos  vel  lex  iu- 
fta  generaliter ,  vel  ipfe  fonsiuftiti*  Deus  fpecialitir  occidi 
iuber.quifquis  hominem  vel  feip(um,vel  quemlibet  occide- 
rit,homicidij  crimine  inne&itur.  „ 

L.  V  I  V  E  S. 
Vi  Deoautore.  }  V  t  ludtiajut  »<fforuntqwdt.m  lella ,  fcd 
'tubente  dtfe;  tu  •verbu  Dco.  (^uhd  (1  ifii  pijfi.m  h  bitt  ,  quod  ut 
Deo  parerertt  contra  huma^itatemomnembeliutn  ^t^dttn  hcjtibu* 
attulerunt  ,  profecfo  non  p  ffumti*  nos  non  cffe  ommum  maxvne  nn:-ut 
quitam  -nulta  miliut  ctiatn  Chrifit.morwn-vetante  Deocontrucidemuf. 
h  Jepte.  J-/W.H. cuiui  fachan  fvmle  •vtdetur  ei  quod  de  ^vamemrtf- 
nefctbunt  Tragici  qui  in^ultde  filtam  Iphtgcniam  immolauit  Diana. 
Jepiefacnfictum  muliireprobant-.nam  xrolum  dt  htf  rebiu  ,  qu.efdent 
immolartcumbona  Deigra:ta,  crat  tnterpretandum  ,  vt  illud  yuoque 
i_sf<ramemnom$. 
c  Nec  Sampfon  ^ludicumdeeimofixte, 

Qn&d  nunquam  po^sit  mors  voluntaria  ad  magnitu- 

dinecnammi  pfmoece. 

CAP.      XXII. 

£j™£F$j  T  quicunque  hocin  feipfis perpetrauerunt ,  animi 

xj!££$2  magnitudinefortafle  mirandi.non  fapientia?  fanita- 

s^«3v=c^  te  iaudandi  funt.  Quanqmm  fi  rationem  diligentius 

confuiasmecipfa  quidem  animi  magnjtudo  rcfte  nominajl- 

rur,vbiquifquenon  valendo  toUrare,velqua;queafpera,  vel 

^  aliena  peccata,fe  ipfu  iuteremej  lt.Magis  eniir  mens  infirma 

f/  denrehenditur,qna:  fcrre  non  poteft,  vel  duram  fui  corporic 

j,  feruitutem,vel  ftultiim  vulgiopimonem.   Maiorque  auimus 

^merito  dicendus  eft,qui  vitam  '.yrumnofatn  magis  poteftfer- 

f/  /f  re,  quam  fug;cre  ,  6:  lrumanum  iudicjum  maxime  vnlgare, 

f/  ^t  quod  plerunque  calivone  erroiisinuoluitur  ,  pra?  confcien- 

„    //V-:  luce  ac  puntate  contemnere.Quamobrem  f\  magno  ani- 

mo  fieri  putadum  eil,cum  ftbi  homo  ingerit  mortem,  ille  po 

tiusb  Cleombrotus  in  hac  animi  magnitudine  reperitur  :  que 

ferunt  l^cto  Platonislibro,vbi  de  immortalitate  anima?  di- 

fputauir,fe  praicipitem  dedifle  de  muro,atqueita  ex  hac  vita 

migraffe  adeam,  quam  crediditefle  meliorem.  Nihil  enim 

vrgebat  autcalamitatis,aut  criminis,  feu  verum  ,  feufalfum, 

quod  non  valendo  ferre fe auferret,fed  ad capeflfendam  mor 

tem,atque  ad  huiusvitsefuauia  vincula  rumpenda  fola  affuit 

auimimagnitudo.     Quodtamenmagnepotiusfa&umeiTet 

quam 


Ad  Marccllinum     Lib.  I.  4$ 

quam  bene,teftis  ei  potuit  efte  Plato  ipfe,  quem  legerat :  qui 
profe&o  idjM-aecipuepotifsimumquerecifTet,  vel  etiam  fieri 
pra^cepilfet,  nifi  ea  mente  qua  immortalitatem  anime  vidit, 
nequaquamfaciendum,0  quinetiam  pi  ohibendum  cffe  iudi- 
caiiet. 

L.     V  I  V  E  S. 
a    f\  Vod  plerunq;  caligine  erroris.}  Populumjapientes  olim 

\^^ma<jnu'n  errorn  mavijtrum  foliti  fnnt  appeliare. 
b  Thcobrotus.  }•  Lcgendum  Cieombrot:^ .  H tc fuit  x^Ambraibta^ 
cjuilcch  PLtonis  lJh&done  d.immortAitate  amȣ,  %>t  exhac  -oica, 
qu&  esi  ■velut  mort  ciuxdam^ad immart ali: a 'ein  nngraret,  e  muro  \e  m 
tnare  d  drt  pr  £cipitem^cum  mhil  ei  ;>ali  conti<rif?et.  Cicero  tjl  autor  m 
prtmo  Tufccju£?i.ln  ttt  n  extat  <pigramma  CaiUmachi  Gr<ecum. 

Laiinummetr.ini  me  lcgere: 

V  tta  i)aL\wt,rqpr£ceps  delapfus  ab  alto 

Di  \  iiit  mortens  %ytmbracioi  a  puer: 
JNullhW  tnmorte  malum  crcdensfiedfcripta  PUtonit, 

[\iontta  erant  ammo  p.rcipi-nda  tuo. 
fuit  fy  alt.ts  Cleombrotus  Laced£»,oniorum  rex,quem  Ep4minundat 
Thebantti  vicit. 

c  Quinetiam  prohibendum.  }■  Et  quidem  in  eodem  Ph^dvie  in 
pri;>cipu,n-fis  fj\  d:cit  ho-:ine  .  Jibi<net  manws  afferre  :  nec  altter  ir 
fafct  Deumfttd  fiat,quat»  do^.mumfi  quod fe  mauctpiorum  occidertt: 
alafjue  multts  m  locn  ait  mi?r.xre  ex  hac  -uita  nulli  homtnumltcere  ♦;»- 
iuffu  Dei.Swrtm  enim  htc  onvies  -velut  m  acie,loco  'vnicutcjue  fuo  ab  tm 
pt,4toxep  oafiiniato-.nuvorijuefuppUcioafficiendum  defcrtorem  roi~ 
ttjQuazri  defertorem  mthti£. 

Q^rlecxemplum  Cv  CatonKqui  vi&oria  Cxfaris  non 
ferens,fc  mieremit. 

c  a  p.    xxnr. 

£>^7^T  enim  multi  feinteremerunt,  nein  manus  hoftimvt 
^^.^peruenirent.  Non  modo  querimus  vtrum  fit  fafrum, 
k^jfcrwled  vtrum  fueiitfaciendum.  6'ana  quippe  ratio  ctiam 
exemplis  anteponendaeft ,  cui  quidem  &  exempla  concor- 
dant-.fed  illa  qua?  tanto  digniora  nmt  imitatione,  qumto  cx- 
celientiora  pietate.NonfeceruntPatriarchemon  Prophete, 
non  Apoftoli :  quia  &  ipfe  dominus  Chriftus,quando  eos  ii 
perfequutionem  paterentur,  fugere  admonuit  de  ciuitate  ir» 
cuutatem  ,  potuit  admonere  vt  fibi  manus  mferrent  ,  ne 
inmanusperfequentiumperuenirent.  Porrcfihoc  ille  non 


44  A  ugtrfhni  de  ciuitatc  Dei 

iuffit,autmonuit,vthocmodofui  exhacvita  migrarent,qui"» 
bus  migrantibus  manfiones  aternas  fc  prcparaturum  efle 
promifit ,  qua?libet  exempla  opponant  gentes  qua?  lgnorant 
Deum  ,  rnanifeftum  eithoc  non  licere  colentibus  vnum  ve- 
rum  Deum.  Sed  tame  llli  eria  prsetet  Lucretia,  de  qua  fupra 
fatis  quod  videbatur  diximus  ,  non  facilereperiunt  de  cuius 
autoriratepra?fcnbanr,a  nifi  illum  Caronem,qui  fe  Vticae  oc 
cidit :  b  non  quia  folus  id  fecit,  fed  quia  c  vir  dottus  «'  Sc  pro- 
bus  habebatur,vt  merito  putaretur  recre  etiam  fieri  poruifle 
velpoflequodfecir.  Decuius  factoquidpotiffimumdicam, 
nifi  quod  amici  eius  etiam  c  docti  quidam  viri  ,quihocfieri 
prudentius  difluadebanr ,  imbecillioris  quam  fortioris  ani- 
mi  facinus  eflc  cenfuerunr  ?  quo  demonfn  arerur  non  hone- 
ilasturpiapraecauens  ,  fedinfirmirasaduerfa  non  fuftinens. 
-  Hoc  &ipfeCaroin  fuo  chariffimo  filio  indicauir  Nam  fi 
rurpeeratfub  vicToria  Caeiarisviuere,cur  auror  huius  rurpi- 
tudmispaterfiliofuit,quemdeCcefaris  benignitate  omnia 
fperare  praecepit  ?  Cur  non  &  illumfecum  coegiradmorte? 
s  Nam  fl  euin  filium  qui  conrra  imperium  inhoftem  pugna- 
uerar  eriam  vicTorem  ,  laudabiiiter  Torquatus  occidit,  cur 
vicfusvicTo  filio  pepercir  Cato,qui  non  pepercit  fibi?  An  tur 
piuseratcontra  imperium  efle  vittorem  ,  quam  contra  de- 
cus  ferre  vicTorem?  Nullo  modo  igirur  Caro  rurpe  efle  iudi- 
cauit  fubvicTore  Ca?fareviuere ,  alioquin  ab  hacturpitudine 
paterno  ferro  filium  liberaret.  Qmd  eft  ergo,nifi  qood  fiiiu 
quantum  amauir,cui  parci  a  Ciefare  &  fperauit  &  voluit,ran- 
tumgloriaeipfiusCaefaris, h  neab  illo  etiam  fibi  parcererur, 
*  vr  ipfe  Csefar  dixifie  ferrur ,  inuidir :  aur  vt  aliquid  nos  mi- 
tius  dicamus,crubuit  ? 

L.  V  I  V  E  S. 
a  k  T  Ifi illum  Catonem  }  Catonesfurtexgente  PorciaeTu- 
\\±fuloLatmorum  opptdo  oriunda.Primm  quitn  eagente  Ca- 
toMoc  es~l  cautm  <(ff  prudens  esi  dtclm,fuit  M.  Porcim,  homo  noum, 
fed  maxtows  hono.-es  afiequutm  >  confdatutn ,  cenfuram3  triumphum. 
Huim  pronfposfuit  M.  Porcim  Cato,-vttrque  maximus  gr  innocen' 
nQunmvir.ille  Muir^hic Minor appeUatm  tTi.  Minor pratorttts 
adhuc  beUo  ciuih  Pompeiano,Pompeu\  hocts~i  ,  ipfim  reip.  fy  Itberta" 
tts  partes  aduerfm  C.C&faris  tyrannidemjecutm  esfcviclo  ad  Phar  - 
faltam  a  Cafare  Pompeio ,  #  in  slfrica  Sctpione  Metello  Pompei 
focero  ,  ipfefrattafortunapai'tium  9  ciim  ommafuperat*  effe  a  C*fare 

viiertl 


Ad  Marcellinum     Lib.  I.         45 

viderct yticsrfn*  ciuit.v  eft  in  ^frica,  ptrletlo  prius  bistadem  ipfa 

nocle  Platonts  Phxdone  De  animx.  tmmortalitate  ,gladio  fe  transfixtt. 

b  Non^iiColus.^NamaijaUnbellnpermultu  ftoccidaant ^ne 

potejiatem  fui  hoftbm  fdcerent.Et  tn  eodem  ctutli  Scipio,  AleteUuf,& 

xSlfraniuA,(ff  lub*  n-xfe  interemerunt. 

c  Vir  do&us. \Stoi  us  <(#  Gr&cs.  ftpientU  caUentifsimw. 

d  Er  probus. }Catonu  njtriufc^;  ty inuocentia  ty  faptentU etUm  in  Catottm» 

promrbium  abierunt.Vnde  (<?  illud  apud  LuuenaUm :  fanClitasm 

Tertius  edelo  ctcidtt  Cato. 
fiunc  Catonem  fic  ad  Vintctu  defcrtbit  VeUeiux  PaterculttnfJic  ge- 
nitu*  proauo  M.Catone  principt  tUofamtlta  Porct&  ,  horno  •virtutt  ft- 
tntUtmus  ,  &  per  omnUingemo  dits  quam  homtmbus  pr opior  <puinvn- 
quam  tecle f  ctt ,iit  facere inderetur  ^fedquia  altter  facere non  pete- 
rat^cuiq;  td  folum  'vifum  es~i  rationem  habtre  ,  ijuod  haberet  tuflttt.im: 
otrmibtn  humants  'vitiu  tmmunU^  fmptr  fortunamm  fua pot>fi»te  ha- 
butt.Hxc  V tUetus  ,-vt  {#  Stnec.t,&  lucani,((jr  Ciceronu  ,  £r  Sa'u- 
flu^altorumcfue  an.phfima  deCatone  ttfitmorua pratermittam. 
e  Do&i<juictarn.  j-  Vtu<e  cumCatone  dtcumur  futffe  stpoUontdes 
Stotctts,gr  Dtmetrtus  Penpatcticw^ Cianthcs  A.  edtcusNam Ca 
to  Grscos phtlofdphos  multum  in  cpmitatM  habebai.cjuantumque  oderat 
eos  proauus,  tantum  dtlextt  f  rwepos.  Et  notte  quafe  occidtt ,  PlutaT' 
ihus  ref  rt ,  difputattonen fuper  ccenam  crtam  de  hts  rebus*  cju£  ad  i;e 
ramhomtrusltb^rtatem  ptrttncrent :  m  qua  Demetrtus  multadixtjftt 
aduerfus  ea  qu&  coitsiantifme  nfftrmabat  Cato,  de  i.ude  torum  cfafe 
occideretst,  adeo  'vtfuf^ictonem  alttsfaceret ,  tumfuafe  manu  Tiatuiffe 
todcre. 

£  Hoc&iipfc.}-Plutarchusfcribit,(umC£far  VticamaccefiffttjCa 
tontm  eoSyCjuosj.cH ha'.ebat  nautgto  dirntfffe,fuaf(fecjue  vihementerfi- 
lio^t  &  ipfe  tum  alti*  nautgaret,<]ui  nunquam addud potutt,  'vtpatre 
feUncfMcrtt.fjuicft  io  tuutnt  C&far^vt  Liuttn  lib.  cxuij.  &  Cafartpfe  Catcn*&- 
in  beilo  ^fricoJcrihunt,tgnouit:fuitque  m  V  enere  intempcrans.it  Plu  //MJi 
tarchus  in  tita patrts  tradtt.Std pro  patria  tn  atie  Ph.Uppe>fiinpar-r 
ttbas  M .  Bruti  cov.fobrtm  fui  fvrtiter  pugnans  imertit,  ntc  txcedereex 
acie  "voluit  fugtenttbus  tamprirnoribus. 

g  Nam  h  eum  filiuvn.^T.Manlius  Torcjuatus conful,fiiium ,  quld  Alc»l'xt 
contra  f:dtcltimpugrtauerat,tamttfiproJpereifeiuYipercuti;ufit  '-de  hec  Term 
ahbi. 

h  Ne  ab  i\\o.\Catonem  tradit  Plutarchus^ne:  toluijfe  qutcquam k 
Cxfa  -e  pettre^ec  pro  fepeti  permtftffe. 
i  Vt  ipie  Cxfar  .\NotaeJi  tUa  Cafarit  voxad  nmtium  morttt 


46  Auguftini  de  Ciuitate  Dei 

CatonU:  Jnuideo  Catoglori^  tutwam  fy  tu  inuidtfti  mea:  m  inter  td* 
ttra  meapr<eclarefafl  numeraretur  fy  tl!ud,me  Catoncm  firuaffe.Li- 
br,s  fcn/fit  Cxjar  ^Anti  aiones  duos  centta  Caton.m  ,  vt  Cuero  ipft 
&  Si-.etomus  meminerunt.Ea  -uolumtna  virdarifitmui  Cardmalit  Leo 
dienfis  conftrmauitft'  m  anticjua  quadam  bihltoihec*  Leodij  "vid;ffey  & 
cnraturum  -vt  ad  me  mitterentur.Quodfifecerit.non  muidcbo  Fiudtcfis 
homimbtts  L  clionen  eorum. 

Quod  inea  virt.!tr,qua  Regiitus  Catonepr.rftintiorf  lit,  roultomagis 

e-v,in#;.-nt  Ch  ifl  ini.  C  A  P.     XX  t  I  1 1 . 

^<^3  Olunt  aiIfem  M'  contra  quos  agimus,  vt  fanCtum 
Ji^vir  vn'um  I°^-Su' tam  horreda  mala a  in  fua  carne  per- 
'""ts^jIx  peti  maluit,  quam  illata  fibi  morte  omnibuscarere 
cruciatihus-.vel  alios  fan&osex  neftris  Ureris  fumma  autori- 
tateceiliisimis,  fidequedigniffimis,  qnicaptiuitatem  domi- 
nationemque  hoftium  ferre,quam  fibinecem  inferre  malue 
runt,  Catoni  prreferamus:  fed  ex  literis  eorum  ,  eiJetti  illi 
Marco  Catoni  Marcum  Regulum  prarferamus.  Cato  enim 
nuuquam  Cefarem  vicerat,  cuiviftnsdedignatus  eftfubiici, 
&  ne  fubiiceretur,afeipfo  elegit  occidi.Regulusautem  Pcc- 
nosiam  vicerat,  lmperioque  Romano  Romanus  imperatof 
non  ex  ciuibus  dolendam  ,  led  ex  hoftibus  laudandam  vi&o- 
riam  reportaueratrab  eis  tamenpoftea  viftus.maluit  eosfer- 
re  feruiendo  ,  quam  eis  fe  auferre  moriendo.Proinde  ferua- 
uit  &  fub  Carthaginieniium  dominationepatientiam,6V  in 
Romanorum  dilectione  conrtantiam  :  nec  vnftum  auferens 
corpus  ab  hoftibus  ,  nec  inuittum  animum  a  ciuibus.  Nec 
qiiod  fe  occiderc  noluit,vita!  huius  ariore  fccir.  Hoc  proba- 
uit ,  cumcaufa  promifii  iurifque  iurandi  adeofdcm  hoftes, 
quosgrauius  in  ienatu  verbis,  quamin  bello  armis  otTende- 
ratjine  vlla  dubirarione  remeauit.  Tantus  itaque  vitaf  huius 
contemptor,cum  fieuientibus  hoftibus,  pcrquallibet  pcenaS 
eam  finire,quam  fe  ipfe  perimere  maluit,magnum  fcelus  ef 
ie,  fifiomo  ie  iriterimat,  proculdubio  iudicauir.Inter  omnes 
iuos  laudabiles,  &  virtutum  iniignibus  illuftresviros  non 
proferunt  Romani  meliorem,  quem  neque  fcelicuas  cor* 
runerit  ,  nam  in  tanta  viCtoria  b  paupen  imus  permaiifit, 
nec  infcelicitas  fregcrit:  nam  ad  tanta  esitia  reuertit  intre- 
pidus.  Porro  fifwtiisimi  &  praeclaiifsimi  viri  terrena:  pa- 
triae  defenfores,deorutnijuelice'tfalfbrum,nontamen  faila- 
cescultorcs ,  icd  veraciffimi  etiam  iuiatores,  qui  hoftes  vi- 

ao9 


Ad  Marcellinum    Lib.   I.         47 

fiosmore  ac  iure  belli  ferire  potuerunt  ,hi  ab  hoftibus  vicH 
feipfosferirenoluerunt,  &  cum  mortem  minime  formida- 
rent ,  vi&ores  tamen  dommos  ferre  ,  quam  eam  fibi  inferrc 
maluerunt :  quanto  magis  Chriitiani  verum  Deum  colentes, 
&fupern3?  patria?  fufpirantes,  ab  hoc  facinoretemperabunt, 
fi  eos  diuina  difpofmo  vtl  probados,  vel  emendados  ad  tem* 
pus  hoftibus  fubiugnuent,  quosin  illa  humilitate  non  deferit, 
«jui  propter  eos  ram  humilirervenit  Aitiffimus :  cpra*fertim 
quosnu!lnismiiitartspoteltatis,veltalismiliti.eiuraconih-iQ 
gunr,icfum  hoftem  ferire  fuperatum? 

L.     V  I  V  E  S. 

a  TN  fua  carne.V  Vlcere  enimpfiimo  eft  afjUflttt, 

b  £  PauperrimuS.V  Lttuus  hhro  18  (p  V  alertus  tn  txemphs  de pan- 

Ptrtate,  Cnm  ^yfttittuspr  rogatu  "  in  !>roxur>u>n  annumttfptrmm  co- 

tnvuiff  l  . .i  nfulihus  d  fucceffore  Goi  mttitnriofcrtfit.  Jnter  cauja*  cttr 

prnui  ciarntt  llet  decederc  tilaii  attulil  pnecipnam  ,  tjuod  a  eUusfm  s  fe- 

ptc.tt  iu>e,  um,cjti  m  jolvm  hab>  ba\    a  ;//<  rc  riai  io  •vaTiaretur  ,  quod  (i 

ftapcoeretfa  ere  ,  nonfore  xmde  vxor  ($■  libtfi  f*t  alerttuur  :fenatus 

datn  addtbus  negotioypatritnonio <_slt<ih]  fnofyexit. 

c    Priefertim  qubs.  }  <_sflienam  fa.it  hancpugnandi  ratiomm  a 

Chnsita-ia  pietute  ,  td  tfl  ,inhu  i  amtatem feuiftmam  amattftetiJHnta 

humanttaU. 

Quod  peccatutr»  non  yer  pcccatum  debcat  dcclinaii. 

C  A  P.     XXV. 

ffit$$&  ^  iscrgotamroaluserrorobrepit ,  vt  homofe  occi- 
A^t/^  v.at ,  vel  cjuia  meum  pec-auit ,  vel  ne  IQ  eum  peccet 
&5&S$6  inimicus ,  cum  vcl  peccatorem  vel  peccaturu  ipfum 
pcciuere  non  audeat  inimicu/  At  enim  timendu  eft  &  caue- 
du  ,  ne  libidini  hoftili  iubuitii  corpusillecebrofifl.ma  volu- 
ptate  animu  alliciat  coientne  peccato.  Proinde,inquiunt,no 
iam  propter  alienu,fed  propter  fuum  pcccatu,antec]uam  hoc 
quifque  commirtat ,  fe  debet  occidere.  Nullo  oipdo  cjuidem 
h  cficiet  animus,  vt  cofentiatlibidini  carnisfus  ,  aiiena  li- 
biiline  concit.tti» ,  <jui  Deo  potius  eiufque  fapiemia?,  cjuam 
•oris  cocupifcentia:  fuhie&us  eft.Verut  ainen  fi  deteitabi- 
le  faeinus  &  dairabile  fcelusett  etiam  feipfum  hominem  oc- 
cidere,  hcut  ventas  manifcfta  proclamar,  quisita  delipiat,  vt 
dicat  :Iam  nunc  peccemuo  ,  ne  poiiea  forte  peccemus  :  uin 


48  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

nuncperpctremushomicidiumaiefortepofteaincidamusin 
adulreriumf  Nonnefi  tantum  dominaturiniquitas,  vt  nonin- 
nocentiaJed  potius  peccata  eligantur  ,  fatius  eft  incertum  de 
futuro  adulterium,  quam  certum  de  prsefcnti  homicidiumf 
N6  nne  fatius  eft  flagitium  comittere,  quod  pcenitendo  fane- 
tui  ,  quim  tale  facinus  vbilocusfalubristalispcenitentiaenon 
reimquirur?  Hxc  dixipropter  eosvel  eas,  quae  noaheni,  fed 
propnj  pcccari  deuitandi  caufa,  ne  fub  alrerius  libidine  etiam 
excitara?,  fuse  forte  confentiant,  vim  fibi  qua  moriantur  infe- 
ren  Jam  purant.Caetei  um  abfit  a  mete  Chriftiana,qu3f  in  deo 
iu 0  fidit,in  ebq;  fpc  pofita,  eiusadiutorio  nitirur  :  abfit,incjua, 
vt  mens  talis  quibuliibet  carnis  voluptatibus  adconfenfum 
turpitucUnis  cedat.'  Quod  fi  illa  concupilcentialisinobedien- 
tia,  qua:  adhuc  ia  meinbris  b  moribundis  habitat ,  pra*ter  no- 
ftra!  voiuntatis  legem  quafilege  fua  mouetur  :  quanto  magis 
abfque  culpa  eft  in  corpore  non  confentientis,fi  abfque  culpa 
cft  in  corpore  dormientisf 

L.  V  I  V  E  S. 
a  /"AVodfi  illaconcupifcentialis.  \  Mouetur  enim  exfelibi- 
\^J  di  ccrporK  etiam  njoluntate  refiftenPe  ac  repugnate.  hinc  vifla 
volttntate  a  carne  jiafcnur  pudor-.-vt alias  dicetur  fufeus. 
b  Moribundis.}  Men.bra  hxc  mTiramorti  fubditaquotidiemo- 
xiuntur.<&  tamen  njitam  quandam  njidentur  per  fe  habere  aliam  a  'vitA 
antmiiquunto  magvi  abfq;  cu-ipa  efx.  fi  motus  illi  libidtnts  inter  dormien- 
dum  excttantui  fvie  culpa ,  cjwa  natura  illos  agitat  abfque  affenfn  w 
luntatUyCfujnth  mtnus  eruntfme  cuifia^bi  non  jolurn  quiefcit  njoiuntas^ 
ficut  in  fomnoyuerumettum  /tduerfatur,&  obfiflit? 

De  his  qije  fieri  non  licet,cum  a  fantfh  facia  nofcunrur,qua 
ratione  facta  cred<*nda  fint.  CAP.     XXVI. 

SJ^vST'  ^  <jua?dam,inquiunt,fanclae  fceminae  tempore  per- 
•^5S  ^ccurionis  » vt  infeftatoresfuae  pudicitiae  deuitarent, 
55^5)  in  rapturum  atque  necaturum  fe  flumen  proicce- 
runt :  eoque  modo  defun£tx*  funt ,  earumque  martyria  in 
cathohca  ecclefia  veneratione  celeberrima  frequentan- 
tur.  Dehis  nihil  temere  audeo  iudicare.  Vtrum  enim  cc- 
clcfia;  aliquibus  fidc  dignis  teftificationibus  ,vt  earum  me- 
moriam  fic  honoret,  diuina  perfuaferit  autoritas,  nefcio, 
&fieripoteftvt  ita  fit.  Quid  fi  enim  hoc  feceruntnon  hu- 
manitus  deccptar ,  fed  diuinitus  iuffe  :  nec  errantes ,  fed  obe- 
dientes:ficutdeSampfonealiud  nobis  fas  non  cftcrcdcre? 

Cuiii 


Ad  Marcellinum     Lib.    I.  a& 

Cum  autem  Deus  iubet,feq.  iubere  fine  vllis  ambagibusinti- 
mat,quis  obedientiam  in  crimen  vocetfquis  obfequium  pie- 
tatis  accufetfSed  no  ideo  fine  fcelere  facit,quifquis  Deo  im- 
molare  filiudecreuerit,quia  hoc  Abraha  etiam  laudabiliter 
fecit.Nam  &  miles  cum  obedienspoteftati  fub  qua  legitime 
conftitutus  eft,hominem  occidit,nulla  ciuitatis  fua;  lege  reus 
efthomicidij:  imonififecerit,reuseftimperij  deferti  atque 
contempti.Quod  fi  fua  fpote  atque  autontatc  fecifiet,jn  cri- 
men  eftufi  humani  (anguinis  incidiffet.  Itaque  vnde  punitur 
/i  fecerit  iniuffus,inde  punietur  nifi  fccent  iuflus.  Quod  h  i- 
ta  eft  lubente  imperatore,quato  magis  iubete  creat-^ref  Qui 
ergo  audit  non  licere  fe  occidere,faciat  11  iuffit  cuius  non  li- 
cetiufla  contemnere.Tantummodo  videat,vtrum  diuinaiuf 
fio  nullo  nutetincerto.bNos  per  aurem  conicientiam  conue 
nimus  ,  occultorum  nobisiudicium  non  vfurpamus.  Nemo 
fcitquidagaturin  homine,  mh  fpintus  hominis  quiin  ipfo> 
eft.rioc  dicimus,hoc  aflerimus  ,  hoc  modis  omnibus  appro- 
bamus,  nemincm  fpontaneam  mortem  fibi  inferre  debere, 
velutfugiendo  moleitias  teporales,  neincidatin  perpetuas. 
Neminem  propter  aliena  peccata,ne  hoc  ipfo  incipiat  habe- 
regrauifrimum  proprium,C|uem  non  poliuebatalienum-.ne- 
minepropterfuapeccata  prasterita,propter  quas  magis  hac 
vita  opus  eft,vtpoflint  poenitedo  fanan.  Neminem  velut  de- 
iiderio  vita?  melioris,qua?  poft  mortem  fperatur  :  quia  reos 
fiia^  mortis,melior  poft  mortem  vita  nonfufcipit. 

L.     VIVES. 
a  Q  Ed  qua?dam  inquiunt. }  Pelagtamfcrtbtt  Ambrefitts  Ubr.iij.De  PtidfU^ 

O  njirg\mbia ^um  matr\  gr  forortbuys  pr&cipitemfe  dedt\fe  infiumt^ 
ne  aperjecjnenti  mtltte  violaretur:  eam  tamen ,  -vt  tdem  tncjutt,  mar- 
tyrum  numero  ecclejia  affcrijfit.  Uem  Sophroniam  ,  cjmefe  oc  idit,  ne  SophroW4f 
njim  k  Maxentio  tJ&fart  patsretur;-ut  Eufebtw  in  Eccltfiaflica  hijlo^ 
riaperhtbct. 

b  Nos  per  aurem.Jo^  exteritrvbvu  iudicium  de  interioribut  fa- 
ctmm\m  occulta  emm  actes  ttojtra  non  penetrat. 

An  proptec  dcclinationem  peccati  mots  fpontanea  appetenda  fit 
CAP.  XXVII. 
KTrajY^  Eftatvnacaufa,de  quadicerecceperam,quavtilepu- 
>«n£&  taturvtfequilquam  occidat,fcilicet  ne  in  peccatum 
^»^*irruat,vel  blandiente  voluptate,vel  dolore  fe,uiente. 
Quam  caufam  ii  voluerimus admittere  ,  eo  vfque progrefTa 
Aug.de  cmt.Dei.        Tem,  j,  4 


50  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

perueniet,vthortandi  finthomines  tunc  fe  potius  interime* 
re,cum  lauacro  fan&a?  regenerationis  ablu.ti ,  vniuerforum* 
remiflionem  aecepei  int  peccatorum.  Tunc  enim  tempus  eft 
Cauendi  omnia  futura  peccafa,cum  omnia  funtdeleta  prxte- 
rira,quod  fi  morte  fpontanea  re&e  fit ,  cur  non  tunc  potifli- 
mum  firfCur  baptizarus  fibi  quifque  parcit.'Cur  liberatum  ca 
puttotrurfusvita?huiuspericulisinferit  ,  cumfit  facillimae' 
poteftatisillata  fibi  nece  omnia  deuitare  ,  fcriptumque  fit. 
Qui  ainac  periculum,incidit  in  illudfCur  ergo  amantur  tot  8c 
tanta  pencula,vel  certeetiam  fi  non  amantur,  fufcipiuntur? 
Curmanetinhac  vita,cuiabfcedere  licitum  eft  i  Anvero 
tam  i.i(ulfa  peruerfitascor  euertir,&  a  confiderationc  veri- 
tatis  auertif.vt  fi  fe  quifquam  interimere  debeat,ne  vnius  ca- 
ptiuantis  dominatu  corruat  in  peccatum  ,  viuendum  fibi  exi- 
ftimefvtipfum  perferat  mundum  per  omnes  horas  tentatio 
jnibusplenum,&  talibusqualisfub  vno  domino  formidatur,& 
innumerabilibusczeteris,  finequibus  haecvita  non  ducitur? 
Qujd  igitur  caufa?  eft,cur  in  eis  exhortationibus  tempora  co 
fumamus  :  a  quibus  baptizatos  alloquendo  ftudeamusaccen- 
dere,bfiueadvirginalemintegritatem,fiuead  continentbm 
vidualem,(iue  ad  ipfam  thori  coniugalis  fidem,  cum  habea- 
tnus  meliora,&  ab  omnibus  peccandi  periculis  remota  com- 
pendia,  vt  quibufcunque  poftremiffionem  recentifiinaam 
peccatorum,adarripiendam  mortem  ,  fibiqueingerendam 
per(u.iderepotuerimus,eosad  dominum  faniores  puiioref- 
<piemittamus  ?  Porro  fi  quifquishoc  aggrediendum  atque 
perfuadendum  putat,non  dico  dedpit,fenin(anit,qua  tandem 
fr^nte  hominidiciflnterfice  te,ne  paruis  tuis  peccatis  adii- 
ciasgrauius,dum  viuis  fub  domino  barbaris  moribus  impudi- 
co„qui  non  poteft  nifi  fceleratiffime  dicere:Interfice  te,pec- 
catistuisomnibusa'ofolutis,ne  rurfus  talia  vel  etiam  peiora 
committas,dum  viuisin  mundo  tot  impuris  voluptatibusille- 
cebrofo,tot  nefandiscrudelitatibusfuriofo,ctot  erroribus  & 
terroribus  inimico?Hoc  quia  nefas  eft  dicere,  nefas  eft  pro- 
fccto  fe  occidere.dNa  C\  hoc  fponte  faciendi  vlla  caufa  iufta 
effe  polfef.Qiua  vero  nec  ifta  eft,ergo  nulla  eft.  Non  iraque 
vobis,6  fidelesChrifti,(itta?dio  vita  veftraji  ludibriofuit  ho 
ftibus  caftitas  veftra.Habetis  magnam  veramque  confolatio 
nem,fi  fidam  confcientiam  retinetis,non  vos  confenfiffe  pec 
catis  corum,qui  in  vospeccaie  permiiii  funt. 

L.  VI- 


Ad  Marcellinum     Lib.   I.  51 

L.     VIVES. 

«/"XVibusbaptizatos  alloquendo.  V  Ne  cjuvfaUatur  h&c  letf, 
\^/nem>  olunfacro  adm.u  batur  bapttftrrio,ntfi  aduita  tam  *tatet 
&  ,um  Uem  ipfe  ty  fctr.t  cjunlfibt  mtftica  tlla  veUet  acjua  &  fe  ablui 
iUa ptter<.t,nec  fe.mtl peteret  Cmtn  ret  tmagmem  ad-uc in  nttm  m- 
fantium  baptijmti  •vtd.mvA.Nam  rogatur  etiam^num  mfjins  eo  die  na- 
tutsvelprtdie^eltt  ne  bp.ptnjariiiicjue  ter.pro  cjuo  fufceptorcs  res^on* 
dent,-vAle.^udtotn  cjnibvfuam  ItaliA  trbibu*  morew  veterem  ma- 
gna  ex  parte  adhuc  conjeruat  t  htec  dtfhfunt  mtht  tantum  3  vt  <rfugu- 
fttnifenfuifiat  aperlLr. 

b   Siueadvirginalem.*rrf'>£*f  tres  flatu*  bene  viuentiu  inecclefi<$, 
c  Tot  erronbus  &  terroribus  .}5e/>r*w  cafm. 
d  Nam  fi  hoc  (^onxe.\Claufultf  a>commodui  arguendi  modtupet 
I  trepugnanttam,cum  fublato  unnexo  ,  &  td  cjUocjue  rut  annexum  eft,ne- 
ceffe  efi  aufetrt.oiemtntt inToptcti  Ctcero, 

Quo  iudicio  Dei  in  corpora  conrinentium  libido  hoftilis 
peccare  pcrmifla  fit. 
CAP.     XXVIII. 
^:  Vod  fi  forte  cur  permifii  fint  quaeritis  ,  alta  quideni 
eftprouidentia  crearorismundiatque  re&oris  ,  6c 
nfcrutabiliafunt  iudicia  eius,  &  inueftigabiles  viae 
cius.    Veruntamen  interrogare  fidelirer  animas  veftras  ,  ne 
forte  deiftointegritatis&  conrinenria?  vel  pudicitia*  bono 
vosinflatinsextuhftis,&  bumanis  laudibusdelectata?,  in  boc 
ctiam  ahquibus  inuidiftisrNon  accufo  quod  nefcio  ,  nec  au- 
dio  quod  vobis  interrogata  corda  veftra  refpondenr.  Ta- 
men  fiira  efle  refponderint,  nolire  miraribhoc  vosamifif-  ?/ 
fe,  vnde  homimbus c  placere  geftiiftis.illud  vobis  remanfiG-y 
fe  ,  quod  oftendi  hominibus  non  potcft  Si  peccantibus  norij/ 
conlenfiftis  diuina?graria?  ,  ne  amitteretur,diuinum  acceffit 
auxilium-.humana2glorij?,ne  amaretur  ,  humanum  fuccef. 
iit  opprobrium.In  vtroqueconfolamini  pufillanimes: illinc 
j>robata? ,  hinc  caftigata* :  illinc  iuftificarar,  hinc  emenda- 
t«e.Quarum  vero  corda  mterrogata  refpondet,  nunquam  fe 
de  bono  virginitaris  vel  viduiraris  vel  coniugalis   pudiciri^sr 
fuperbifte,aiedhumi)ibus  confentiendo,de  donodei  c  cum 
tremore  exultafle,nec  inuidifle  cuiquam  paiisexcellentiam 
fanttitaris &    caftitatis  :  fed  humanalaude  poftpofita  ,qua? 
tanto  maior  deferri  folet,quanto  eft  bonum  rarius,quod  exi- 
cit  laudem,optaffe  potius,vt  earum  amplior  numerus  efTe?> 

,      4    a 


5^  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

«juarn  vt  ipfa?  in  paucitate  amplius  emineret.  Nec  ifta?,quide 
que^  talesfunt,fiearu  quoquealiquasbarbaricalibidocopref 
{tr,permifTum  hoc  eftef  caufentur.nec  ideo  credant  Deum  i- 
fta  negligere,quia  permittit  quod  nemo  impune  committit. 
Quazdam  enim  velutponderamalarum  cupiditatum,&  per 
occultum  prsefens  diuinumiudicium  relaxantur,  &  quaedam 
manifefto  vltimo  referuantur.Fortaffisautem  ift;e,qua:  bene 
fibi  funt  confcias ,  non  fe  ex  ifto  caftitatis  bono  cor  lnHatum 
extulifle,&tamenvim  hoftilemin  carneperpeftl-e  funt,habe 
bant  aliquid  latentis  infirmitatis,  qua?  poflet  m  fuperbia:  fa- 
ftum,sfi  hanc  humilitatemin  vaftationeilla  euafiirent,extol 
li.hSicutergoquidam  morteraptifunt,  ne  malitia  mutaret 
inrelle&um  eorum,ita'  quidam  ab  iftis  vi  raptum  eft,  ne  pro- 
fperitasmutaretmodeftiam  earum.  Vtrifqueigiturqua?  de 
carnefua  ,  quodturpem  nulliuseftentperpefTa:  cdntattum, 
veliam  fuperbiebant,velfuperbire,fi  nec  hoftium  violentia 
contreftat<eefTent,forfitanpoterant:nonablata  eft  caftitas, 
fedhumilitasperfuafa.Illarum  tumori  occurfum  eftkimma- 
nenti,iftarum  occurfum  eftimmmenti.  Quanquam  &  illud 
nonfittacendum  ,  quodquibufdamquseiftaperpefTa?  funt, 
potuitvidericontinentia?bonumin  bonis  corporalibus  de- 
nutandum:&  tunc  manere,fi  nullius  libidine  corpus  attre&a 
returtnon  autem  efte  pofitum  in  folo  adiuto  diuinitus  robo- 
re  voluntatis,  vt  fit  fanclum  &  corpus  &  fpiritus:nec  tale  bo- 
num  efTe,quodinuito  animo  nonpoffttauferri.Qui  error  eis 
fortaffe  fublatus  eft.Cum  enim  cogitant  qua  confcentia  Deo 
ieruierint.&  fideinconcufta  nondeillofentiunt,quoditafi- 
bi  feruientes,eumque  ita  inuocantes  deferere  vllo  modo  po 
tuerit,quantumqueilli  caftitas  placeat  ,  dubitare  non  po£- 
funt,videntefTe  confequens,ncquaquam  illum  fuiffe  permif- 
furum,vt  ha?cacciderentfan£tisfuis,fi  eo  modoperire  po£- 
fetfan£titas,quamcontulit&  diligitineis. 

L.     VIVES. 
aF  T  inueftigabilcs.}-5»V enimvtdgh  Itgitur  ad  JRtmanos  vndc- 
l.cirnopro  contrano,td  tfljninime  inueftigabtles.  lnutfltgabilia  e~ 
nimfuntca,quxvefligandomueniunttir  ;  •vi&autem  dorr.im  humant 
mentt  imiefltgari  non pcffunt.Gr&ce  ctti^i^iiajoi^  oVojcu)t. 
b   Hoc  vos  anruftfle.  \famam  &  mtegrum  nomen  amififfe  >pudici- 
tiam  reunuiffe. 
c  Placere  geftiiftis.J  Hoc  efljpkcere  cupitflis. 

Sed 


Ad  Marcellinum    Lib.  I.  tf 

d  Sedhumilibuscofentiendo.}^  Rom.  iz.  Nonaltumfapien- 

tesfed  humilibm  Cvnfentientes  ■*>*.*  -nle  mmitol:  vuutnrayfSfjtt. 

c  Cum  tremore  exultaffe.  }  Pfal.z.Seruite  domino  m  timore ,  ty 

exultate  ei  cum  tremore. 

f  Caufentur.j-Now  tn  eofignificatu  cjuo  nunc  philofophi  infcholis^  id 

efi^aufafint,fed  caufam  afferanf.ijt  apud  Vergil.  i 

Caufando  noTtros  tn  longum  ducts  amores. 
g  Si  hanc  humilitatem.  }•  Puto  hic  ac>ipi  pro  humiltattone ,  qua 
•quts  deticttur  calamitate  alijua  ,  ntfx  quit  maln  legert :  Qu$  poffet  tn 
fuperbUfasiurnfihanchunnlttatemm  vaftattone  tlla  euafiffent ,  cx- 
tollere.      • 

h  Sicutergo  quidam.  }  Verbafunt  SapientUquarto  ,  de  Enoch-. 
fed  hic  non  de  ilio  tntelltgendutn:  nam  vs  viuens  ad  domtnum  tranfiatttt 
eflfed  de  altts^ui mortuifunt ,  &  ad  dominum  e  -vita  iradntti  eadem 
caufa^cfaaille  -viuens  affumplm. 
i  Quidam. \V etat  pudor  dtcere,cjuid  illudfit. 
k  Immanenti.  j-iVp/j i)t  philofophi,td  eTi  ,  per  aliquod  tcmpus mo- 
rantt,fed  tam  intut  manentt :  quod  -verbuin pofutt  <ytugu$~rinits  ,figu- 
ram-agnomtnationis  captans  tmliis  duobm  ftmmanens  <&  imnnnem,  dgnomu 
quod  tn  alits  multis  factt.  natio . 

Quiifamilia  Chrilti  refpondere  debeat  inhMelibus  ciim  exprobant» 
quodeam  in  futorehoftium  nonliberauerit  Chnflus. 
CAP.  XXIX. 
Abetitaqueomnisfamilia  fummi  &  vcri  Dei  con- 
folationem  faam,non  fallacem,necinfpei  erum  ftu 
tantium  vel  labentium  coftitutam ,  vitimque  etiam 
ipfam  temporalem  minime  pccrutendam ,  in  qua  erudirurad 
«eternambonifque  terrenis  tanquam  peregnna  vtitur ,  ntc 
capitur,  malis  autem  aut  probatur,  aut  emendatur.  Illi 
verd  qui  probitatieius  infultant  ,eique  dicunt  ,  cum  forte 
inaliqua  temporalia  mala  deuenerit:*  vbieft  Deus  tuus.' 
Ipfidicant :  Vbiftnt  dijeorum,  quum  talia  patiuntur  ?  pro 
quibuseuitandis  eosvel  colunt,  velcolendos  effe  conten- 
dunt  ?  Nam  lfta  refpondet :  Deus  meus  vbique  pra?fens  eft, 
vbiquetotus,  nufquam  inclufus:  qui  poffit  adefte  fecretus, 
abeife  non  motus.  Ille  cum  aduerfis  rebus  exagitat,aut  meri 
ta  examinat,aut  peccata  caftigat ,  mercedemque  mihiseter- 
nam  pr©  toleratis  piemalistemporalibus  feruat.Vos  autem 
quieftis.cum  quibusloquidignumiit,faltemde  diis  vcftris, 
^uauto minus de  Deomeo,qui  b  terribiiis eft  fuper omnes 

d    3 


54  Auguftini  de  ciuitate  Dci 

deosfquontam  omnes  dij  gentium  de.monia^Dominus  autem 
cselos  fccit. 

L.     V  I  V  E  S. 
aT  7"BieftDeus  tuus:}- V fal. 41. Fuerunt  mihiW-hrymA  me&  p4* 

V    nes  die  4c  noc1e,dum  duitur  mrfji  quotidie.Kb*  eft  JJettt  tHt*t\ 
b  Q^j  ttrri\>\\\^.\ Pftdmo  nonag<fimocjuintOy 

Quodpudendis  fcofperitatibus  affluere  velintqui  de  Chri- 
(liinis  tempoiibus  con.juetuotur. 

CAP.     XXX. 

il  Nafica  ille  Scipio  veiter  quondampontifex  vi- 
ueret,  quemfub  terrore  beliiPunici  in  fufcipien- 
disPhrygiisfacris,  cum  vir  optimus  qujereretuii, 
vniuerlus  fenatus  elegit ,  cuius  os  fortalTe  non  auderetis  a- 
fpicere,ipfcvosab  hacimpudentia  cohiberet.  Curenimaf-' 
flicli  rebus  aduerfis  de  temporibus  queriraini  Chriftianis,  ni^ 
fi  quia  veftramluxuriam  cupitis  habere  fecuram,  &  perditif 
fimis  moribus  remota  omni  moleftiarum  afperitate  tiifflue* 
re.Neque  enim-propterea  cupitis  habere  pacem,  &  omni  ge 
nere  copiarum  abundare ,  vt  his  bonis  honefte  vtamini,  hoc 
eft  modefte,fobrie,temperanter,  piev,  fedvt  infinita  vanetas 
voluptatum  infanis  effufionibus  exquiratur  :  fecundifque  re-r 
bus  ea  mala  oriantur  in  moribus,  quaf  farujentibus  peiora  fint 
hoftibus.  b  Atiile  Scipio  pontifex  maximusvefter,illeiudi- 
ciototiusfenatus  vir  optimus,  iftam  vobismetuens  calami^ 
tatem,  nolebat  aemulam  tunc  imperij  Romani  Carthaginem 
dirui,&  decernenti,vtdirueretur  contradicebat  Catoni ,  ti^ 
mens  infirmisanimishoftem,  fecuritatem  :  c  &  tanquam  pu-> 
pilU*sciuibusidoneum  tiitorem^necelTarium  videns  efle  ter-t 
rorem.Nec  eumfentetiafefellit,reipfaprobatum  eft,  quam 
verum  diceret.  d  Deleta  quippe  Carthagine ,  magno  fcilicet 
terrore  Romanae  reipublica*  depulfo  &  extincto,tata  de  re«» 
fcusprofperisortamalacontinud  fubfecutafunt ,  vt  erupta 
diruptaque  concordia,prius  faeuis e  cruentifque  feditionibus, 
deinde  moxf  malarumconnexione  caufarum  ,  bellis  etiam 
ciuilibus  tantse  ftrages  aederentur ,  tantus  fanguis  effundere- 
tur  ,  tanta  cupiditate  profci  iptionum  ac  rapinarumferueret 
immanitas,  vt Romaniilliquivita  integriore  mala  metue-» 
feantab  hoftibus,perditaintegritate  vitaecrudeliora  pateren 
tur  a  ciuibus,eaque  ipfa  libido  dominandi ,  qua?  inter  alia  vi- 
tiageneris  humgni  immoderatior  iuerat  yniuerfo  populo 

l         Rouiaoo, 


Ad  Marcellinum    Lib.  I.  55 

Romano,pofteaquaminpaucis  potentioribus  vicir,  obtritos, 
fatigatofque  czeteros  etiam  iugo  feruitutis  oppreflu. 

L.    V  I  V  E  S. 

aTINafica.}  Fi'iu*  futtbic  GneiCornelu Scipionis*  quicum  P.  Scipio 

C)fratre  tn  Hifyaniuab   Afrn  tntertmptas  eH  ,  btllo  Pumco  fe~  Naftca 

cundo,eiws  belU  a„no  xiitj.  cam  k  decem  virn  Ubrorum  SibylUnorum 

carmentffet  int^r  S ibylUna  tnuentum  ,  forevt  hoTies  ex  Italtapelle- 

rentur  ,  fl  macer  deum  ex  Pefwunte  ciuttate  Phrygtx  Romam  affer- 

retur,legattfunt  ad  ^ytttalum  mtf?i ,  qui  tumibtregnabat ,  vt  Jena- 

tm  &  pop.nomim  matrem  deum  ab  eo  pettrent.     In  via  Delphtcum 

i^/tpolUnem  legatKonuenere  ,  fcifcttantes  ecqutd  fpet  pojjent  dt  impe- 

tranda  matre  deum  ab  Atta'o  habere.     Oraculo  bcnum  funt  ani* 

mum  habere  tttft  ,  impetraturos  ab  ^Attalo  ouod peterent  :  c&terum 

curarent ,  ma'j  opumo  tottw  auitatu  vtro  Rjtma  excipcretur.  Lum 

tam  trgo  Ojiiamappulifjttnauifjcum  Jinmlachro  dt£>a  iuratn  p^tri- 

bu>s  dt  opcimo  ciuitatts  vtro  fentent  as  dutve.  P  CorneUtu  Sctpio  Sa~ 

fica  adoltfcenStV.ee  dum  qu^Jtura  prtmodtgnttatv graJu  fnnclus ,  vir 

optimws  iudtcatH4  ejl,qus tyfatrd  ex  S.C.tXceptt.  Lmws  tib. xxix.  & 

alif  perrnultt. 

b   kt  illeScipio.}*  Anno  ab  Vrbecondita  D  C.  ci*n  legati Rotn.  BeUi  Pu- 

ejm '  Carthaginem  iuerant ,  renunciaffenttngentemfe  naualn  rvaterite.  nr.torigo 

iim  Carthagtne  tnuemffe  tconfultatum  rfi  mfenatu  de  bello  Carthagi- 

nt  ex  fufytctone  tnferendo  Af.  Porciui  Ccto  cenforttn  >  vtfecurw  ali- 

quando  tandem  vtu-.ret pop.  Ro.nonwodo  bellum  Chartagtm  faatn- 

dt*  ffe  cenfebat  fed  omntno  exad  ndu  terrorem.  P^afica  d   cjuo  fm  lo- 

CHtui,nolebatmmioottopo.Row.luxuriare  ,  &  dfjluere  wvlebat  alt- 

tjuide[je  ,  ejuod  veLt  fr&numiffet  tffufd.  muitorum  virorum  Ubidini, 

ideo  non  modo  non  efje  delendam  Carihagincj»,  ,fed  ne  bellum  cjutdi  m 

ftne  Ugttima  &  migna  caufa  tnferendnt,'  ducebat,LtuiH4  fy  aly. 

C   Et  tanquam  pupillus  ciuibus.  $•  ^Apptum  Claudium  duere  fo*  _T 

htum\cribttyalcrit44tmtliuipopulRom.ne<ZGtturnquamottum  torr-      ."        ,_, 
,J         ,j  •       ■    j  rj  r  1  _,  \uam  ott* 

menaari  quoi  a  po.ntmta  <jutete  tn  dejt.iiam  rejolueretur ,  &  negotmm 

nomen  horridum  auitatn  Roman.n>ores  m  fuojlatu  conttnutt  ,  bland<t 

appellationts  qutes plurimu  vtttu  infeeit. 

<i  Deleta  quippe  Carthagine.}54'«/J<«<  *n  beUo  lugur.  nam  ante  j-6m     e_ 

Cdrthagtnem  deletam  pop  .&  fenatws  Rom.  placide  nodtsleque  temp.  r 

inter  fe  trattabitineque glorU  certam$>  neque  donmattonU  inter  ciues 

tt~4ttmctK6  UoShi  in  bonss  artibtn  ctuttdtm  continebatfed  vbiJk*  for- 

-  4 


m 


56  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

midoamenttbtn  dtfcefiit  yfctltat  eaqu&res  fecund&amant ,  lafciuid 
atque  fuptrbta  hctffere. 

C  Cruentifque  fedhiombus. }Tiberij  Graahi,deindi  C.fratrU,in 
qutbpu prtmum njfque  ad fanguinem  ciutlemiuttum cfi ,  quorum prtor 
fuit  decem  unnnpofi  dt  latam  Curthaginem. 

f  Malarum  connexione  caufarum.}  Nam  exfeditiene  C.  Grac- 
chi  ortUA  efi  tribunatut  Liuij  Drufi ,  quern  patres  equitibm  ,  qui  ex 
"BtiW&tiUi*  lege  Gracchtiudicabant,opprjuerunt.Exhoc  beUumfo(iale,qnod  pro- 
»*A*  mtffa  a  Liuio  Drufo  ciuitas  non  pr^efiaretur:  exhoc  Mithrtdaticumy 

cum  ithridatesrex  Ponti  conftfut  defcordU  ItalU  muita  ciuium 
wtllia  qi<&  mfuo regno negotiabantur  iufiit interfici.  Ex hoc  beUa  ci- 
utlia  Mariana,cum  Alarita  prouinaam  tybeUum  Muhridaticum  L» 
SyUt  -vellet  ertpere.  Ex  hutw  feminibtn  5  rtorianu,»  ,  Leptdanum, 
toniur^tto  Cattlin& ,  pofiremo  Pempeiantim.  Fltnc  C&faru  fegnum^ 
quu  occifo  beila  ctutlia,  t^ntcnianum  ,  Philtppenfe  Bruti  &  CaJ?iji 
Siculum  S>  xtt  Pompeij ,  ^cliacum»  Tandem  rtfftublica  m  monar* 
chiam  gr  tyrannidem  -uerfa  efi. 
Quibus  vitiorumgradibus  au£la  fit  in  Romanis  eupido  rcgnandi. 
CAP,  XXXI. 
Amquandoilla  quiefceret  in  fuperbiflimis  menti- 
bus,  donec  continuatis  honoribus  ad  poteftatem  re- 
giam  perueniretfHonorum  porro  conrinuandorum 
facultas  non  efTet,nifi  ambitio  pr^ualeret.  Minime  autem 
jpra^ualeret  ambitio  ,  nifi  in  populo  auaritia  luxuriaque  cor-, 
Tupto.Auarus  vero  luxuriofufque  populus  fecundis  rebus 
tefre£tus  eft,quas  Nafica  ille  prouidentiffime  cauedas  efTe  c£~* 
febat,quandociuitatem  hoftiumm.aximam  ,  fortifTima,  opu- 
lentiffimamqj  nolebat  auferriivt  timore  libido  premeretur: 
libidopreflanon  luxuriaretur,luxuriaqj  cohibita  nec  auari- 
iia  graffaretur.  Quibus  vitiis  obferatis :  ciuitati  vtilis  virtus 
floreret  &crefceret,eiqj  virtuti  libertas  cogrua  permaneret. 
Hincetiamerat,&exhac  prouidentiffima  patrix  charitate 
veniebat,quod  ide  ipfe  vefter  potifex  maximus  a  fenatu  tem- 
porisillius,quod  fxpe  dicendum  eft  ele6l:us,fine  vlla  fenten- 
tiarumdifcrepantia  vir  optimusa  caueam  theatri  fenatum 
coftruere  molientem,ab  hac  difpofitione  &  cupiditate  com- 
pefcuit-.perfuasitque  orationegrauiffima  ne  b  Gra^ca  luxuria 
virilibus  patria?  moribus  pateretur  obrepere,  &  ad  virtiitem 
Jabefacllrndum  eneruandamqj  Romanam  peregrine^  confen 
tire  ne^uitia^tatumc];  autoiitate  valuit ,  vt  eius  verbis  com- 

cnou 


Ad  Marcellinum  Lib.  I.  yj 

motafenatoriaprouidentiaetiafubfellia  quibusc  adhoram 
congeftis  in  ludorum  fpectaculo  iam  vti  ciuitas  cceperat,  de- 
incepsprohiberetapponi.Quantoftudio  ifteabvrbe  tvoma 
<]  ludos  ipfos  fcenicos  abftuhlfet ,  fi  autoritati  eorum  ,  quos 
deos  putabat,refiftere  auderet,<}uos  efle  noxios  daemones  no 
intelhgebar.aut  fi  intelligebat,  placandosetiamipfe  porius, 
qua  cotenendos  deos exiitimabat.Nodu  enim  fuerat  deciara 
ta  getibusfupernadoclrina,  qua?  fide  cor  mundas  ad  celeftia 
vel  fuperccjeftia  capeflenda  ,  humili  pietate  humanu  muta- 
retaftcttum,&adomiiiatufuperboru  dzemonum  liberaret. 

L.       V  I  V  E  S. 
a    y^>  Aueam  theatn.  }  Lium  Ub.xh  itj.  &  Valtriu*  Ve  inftit.  Theatrmt» 

\_jantijuit  Vale.  A/eJJala  &  Cafttu»  cenfores  theatrum  facien-  Roma, 
Aumlocauerant,in<]uopopulus  Ro.fedensjjyectaret  ludos.  N^fica  ii 
nefieretinfenatuoblinuit  ,tanquam  publtctsmoribuinocUurum.  Ita 
S.  C  totus  tUe  theatricns  apparatus  deftrutlus  eft  ,  cautumque  eodem 
S.  Cne  cjuis  in  vrbe  autproptus  milU  ptjjuf  fubfellia  imponeret ,  fe  - 
denfoe  Ittdis  yjjecIaret.P.iulo  ante  Pumcum  bellum  tertium  pop.  Re. 
per  aliquot  annoi  fteflautt  ftans  ifque  ad  deletam  Corinthum  ,  quo 
tempore  L.Mummiut  ludps,quosintrttiphofectttheatrum  erexit-  fcd 
tempvrarium.Prtmummanfurumtheatrum  Pompeius  Afdgnui  Ro- 
mx,  extruxit  la^ide  quadrato  ,  autore  Corn.  Tactto  lib.  xtnjad  cxem- 
plum  tllius  quod  Afitylenis  viderat  bcllo  Alithrtdatico. 
a   C  i  w£A.\..Wlibi  alia,in  thcatro  locum  medium ftgmficat » in  quopo-  ^auea 
fteafueriit  equitumfedes  per  cuneos  dis~iincl£ :  interdum  ettam  pro  con  xhedtri. 
fenf*  totius pop.accipttur,i>t  Serutus  uiif.Fc.eneid.ait. 
b  Giecam  luxuriam.}-  Gracimulttsfecults  ante  Romanostheatra 
ha  ucrant.tgy  nomen  tpfum  Gr^cum  rem  ex  Gr&cta  deduelam  often- 
dit  D  ciiur  emm  a  -^tac&a/,  quod  eftfyefiare. 

c  hdhorairi.^^sfdtempus.nam  theatra  Rom£  antefuerunt  tem* 
porariayciuam  manfura,&  ficut  Tacitus  inquit,fubitartugradtbw}  & 
fcena  in  ttmpu*ftruc~ia. 

d  Ludos  ipfos  fcenicos.}£w  in  fcena  exhibebantur:  de  quibus  pro 
ximolibro. 

De  fcenicoruminllitutioneludotum.    CAf.     XXXII. 
J  Eruntamen  fcitote  <jui  ifta  nefcitis:  &  qui  vos  ifta 


fcire  difsimulatis  aduertite,  quiaduerfus  liberato- 
^S"*^  rem  a  talibus  dominis  liberati  murmuratis:  ludifce- 
nicVfpectacula  turpitudiaum,&  licentia  vanitatum,non  ho- 

d    5 


58  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

minum  vitiis ,  feddeorum  veftrorum  iuffis  Romse  inftitufi 
funt.  b  Tolerabilius  diuinos  honores  deferretis  illi  Scipioni, 
«juam  deos  eiulmodi  coleretis.  Neque  enim  erant  illi  dij  fuo 
pontificemeliores.Ecceattedite,fi  mcnstamdiupotatis  er- 
roribus  ebria,vos  aliquidfanum  confiderare  pennittit :  Pij 
propter  fedandam  corporum  peftiletiam  ludos  fibi  fcenicos 
€xhtberi  iubebant,pontifex  autem  vefter  propter  animorum 
cauendam  peftilentiam,  ipfamfcenam  conftrui  prohibebat. 
Sialiqua  luce  metisanimucorporiprafponitis,  eligitequem 
colatis.cNeque  enim  &  illa  corporum  peftilentia  ,  ideo  con- 
<juieuit,quia  populo  bellicofo,&  *  folisantea  ludisCircenfi- 
busaflueto,ludorumfcenicoru  delicata  fubintrauit  infania: 
fed  aftutia  fpirituum  nefandorum  przeuidensillampeftilea* 
tiam  iam  fine  debito  cefTaturam,  aliain  loge  grauiorem ,  qua 
plurimum  gaudet,ex  hac  occafione  non  corporibus,fed  mo- 
ribus  curauit  immittere :  qua?  animosmiferorumtantis  ob- 
ca?cauittenebris,tanta  deformitate  foedauit,  vt  etiam  modo, 
«juodincredibileforfitan  erit,fi  a  noltris  pofteris  audietur, 
Romanavrbevaftataquospeftilefiaiftapofledit,  atqueinde 
fugientes ,  Carthaginem  peruenire  potuerunt ,  in  theatris 
ouotidie  certatim  e  pro  hiftrionibus  infauirent. 
L.  V  I  V  E  S. 
Pettacula  tur$itudinmn.\  NamfxdifZtma  <(#  vifufiebant,  #* 
^auditudicebautur. 
Viri  prt-  b  Tolerabiliusdiuinoshonores.  }  TertuUianus  in  ^Ap  logetico 
ftantes,  dicit  fiatita  fuiffedeosfieri>fapidnti&  Socratem ,  tushtie  ^nslidemy 
milttt<&  T hewifioclem,tloquenti<£  Ckeronem  >f<zlieitatts  $jHam,  opum 
Craffum.fMtmitatn  Pompetum.grauitaiis  Catonem.  ht  cmm  dijs  ipfif 
prtftahant  hifie  rebtu.  Nen  dtfiimularunt  multi  veterum  batm  viros 
n  eltores  dtts  futs  effe  Stc  ^en<ca  Itbro  De  tranqutUttate  vit&  fecnnJio: 
Catonem  r  ticenfiu»  certttn  viri  fiapUntu  futffe  ex.mplum  ,  qukm 
Hercuiem^aut  V  lyffem  affirmat.Eundem  Lucanusinrum patrU pa~ 
renti  m  nomindt^digntfiimum  arn  Ro» ants. 

c  Nequeenim  &illacorporum.}£*W«W^a>i/.  Neque  tamen 
ludorum prtmum  tnixium prorurandts rettgimibm  inslitutum,  aut  rcli- 
Ttone amnos.aut  corpora morbts  leuautt. 
Circenfes    3  Solis antea  ludis  Circe.nfibus  zfiueto. }Circenfes  ludosprimut 
iudt ,  Rom&  fecU  RomuitM^uarto  menfie  ab  y  rbe  condita,vt  fcribit  Fabiut 

Piclor,  quo  die  Sabinas  rapuit.     Longius  tempws  alij  tradunt ,  qttod 
magts  crediderim,  Ctrcenfes  dtclosfcrtbh  Serum  >  quodfenfibus  tix~ 

cmdftMt 


■s 


Ad  Marcellinum      Lib.  I.         59 

cundaretur.  Namcwn  rudu  -uetuftas  ntnloca  huiufmodi  ludis  apt* 
tdtficajjet ,  interenfes  <(tf  jlum.naeos  agebam  ,  %t  ignauis  -otrtnque 
frtfens  ejjetpertcuium.    Hoflea  Tarqmnio  lJrifco  regc  locut  eTi  defi- 
gnatus  Ctrco  ,   qut  p,ftmodum  Aleximtu  eU  diclu*  vt  Ltuim  refert 
finguUs  annis  tjit  ludtfunt  cvUbrati  &  Magnt  a:  Romani ,  (*r  Cir- 
ctnfes  'vartedicli.    E^uity    ugdes  certabant  Sa  ri  fuerunt  Confo,  «^^ 
Cfuem  CrrtciiwrwnieH £(*■<*  vocant,td  eft  Neptuttum  eques~}rem,  ■  uitii 
templw»  Dtonyfms  au  ■.  b  Euandrotn  Latto  ereffum  ,  dtewque  feftum        '      . 
fra.uttttnqu  mtlt  ivr  7mv.(>xri<k>  ,  Latini  Confualta  nominant ;  uuo  die        J    J    * 
ceffabant  ab  opertbtu  eqm  (p  muli.fertifque  redtmtbantur. 
d  Solisaotea  hxc\\s.\V  aier  .Dt  m7l;t.&  Liu.Ub.7.  autores. 
e  Pro  hiftrtonibus. \Nonfe pro  hislrtonibw  geribant,nec  fic intel- 
ligendus  iSfngufttnu*>quod  non  admonerem  ,  nifi  qutdam  ftc  exisitma- 
rent,fed  cjuod  ftudio Jpeclandt  htftriones  infantebant. 

Deviuis  R.onvmorutn,quos  patria?non  correxit  euerfio. 
C  A  P.  XXXIII. 
f^£§$  Mentes  amenres ,  quis  efthicrantus  nonerror,  fed 
furor,vt  exirium  veftrutn,ricut  audiuimus,plangen- 
ribusOrierttalibuspopulis  ,  &  maximis  ciuitatibus 
in  irciiumffiiTiis  terris ,  pubhcum  luctum  maeroremque  du- 
cenubus,vos  theatra  quaereretis,  intraretis,  impleretis,  & 
tnulto  mfauiora  quam  fueranr  antea  faceretis  i  Hanc  animo- 
rumlabem  acpeftem  ,  hanc  probiraris  &  honeftatiseuerrio- 
ne  vobis  Scipio  il)e  metuebat,  cjuando  conitirui  theat ra  pro- 
hibebat :  cjuando  rebusprofpens  vosfacilecorrumpi  atque 
euerri  pofle  cernebat:  quando  vos  ab  hoftiii  terrore  fecuros 
eiTe  nolebat.neq;  enim  cefebat  ille  fttlice  efle  remp.ftatibus 
moenibus  ,  ruenribus  moribus  :  fed  in  vobis  plus  valuit  quod 
daemonesimpij  feduxerut,quam  quodhomines  prouidipr^- 
cauerut.iiinc  eft  quod  mala  quae  facitis  ,  vobis  imputari  non 
vultis  :  mala  vero  qua;  patimmi,  Chi  ifhanis  temporibus  im- 
putatis.Neqj  enim  m  veftra  fecuritate  pacata  rempub.fed  lu- 
xuriSquaentisitnpunita  ,  qui  deprauati  rebusprofperis,  nec 
corrigi  poruilhs  adueiiis.  Vojebat  vosilleScipio  terreri  ab 
hofte,ne  in  luxuria  fiueretis ,  '  vos  nec  cotriti  ab  hofte  luxu- 
riam  repreffiftis;b  perdidiftis  vtilitate  calamiraris  ,  &  mifcr- 
rimi  factieftis,6V  pef/imi  permanfiftis.  Ettamen  quodviuitis 
Dei  eft,qui  vobis  parcendo  admonet,vt  corrigamim  poeoite- 
clo^uivobisetiaingratispreftitit  ,vtvelfub  nomine  feruo- 
ru eius ,  vcl  in  locis martyru  eiushoitiles  manus  euaderctij. 


€o  Auguftini  de  quitate  Dei 

L.      V  I  V  E  S. 

a   \T°S  nCC  contritl'  }  Qgf  Carthagine  efufifimofiudto  ludos 

V  Jpeftabattf. 
h  Perdidiftis  vtilirarem  calamitatis.J-Qwd  homines  emendantur^ 
&  icltfapiunt,& pro  merito  en  deputatur,cumpatienter  aduerfa  tole- 
rant.Plato  tn  Gorgia  calamitates  acfupplicta ,  &  ipfu  qut  perferunty 
& ftettatoribus-vtiUa  effc  aitivtnque  enun  rcdduntur  meliures  ,  iiU 
dolore^htexemplo. 

DeclcmentUDeUquaeVrbis  excidium  temperauic. 
CAP.     XXXIIII. 

Omulus  &  Remus  aafylum  conftituifTe  perhiben- 
tur,  qu6  <juifQ.uis  confugeret,  ab  omni  noxalibcr 
efTet,augere  qua?rentes  creandae  multitudinem  ci- 
uitatis.Mirandum  m  honorem  Chnftiprceceffit  exemplum. 
Hoc  conftituerunt  euerfores  Vrbis  ,  quod  inftituerant  antea 
conditores.  Quid  autem  magnum  il  hocfeceruntilli,  vt  ci- 
tiium  fuorum  numerus  fuppleretur,quod  fecerut  ifti ,  vt  fuo- 
rum  hoftium  numerofitas  feruareturfHsec  &  talia  ,  f\  cjua  v- 
berius  &  commodiuspotuerit,  refpondeatinimicis  fuis  re- 
demptafamilia  domininoftriIefuChrifti,&peregrina  ciui- 
tasregisChrifti. 

L.       V  I  V  E  S. 

a  A  Sylum. }Locw  efifacerpjndefu  non  erat  quenquam  rape* 
il  re.nam  tnde  habet  nomen.rvf&i»  namque  efi  rapio,&  «**? « 
riftntxav,  ideftpriuatiuum.  Hincperlambdaafmvmftdumefi  afy~ 
lumpro  *fyrum,$erum%  lib.%.  Jfcntid.T ametfi  ao\eii.  eft  etiam  «ip^ap 
fet&ctjihecefiitoUcre auferre-.-vt apud Homer.  trvXartv^tA  t&x*\ab- 
fiutit  pulchra  arma.P  oftquam  Hercules  migrauit  e  terrtsynepotes  eitts 
V.mentes  infidias  corum,  quos  auus  afflixeraty  ^yithentsfibt  primum  a- 
f  lumjjoc eftjemflum  nnfericordi£  collocarunt :  -vnde  nullns  poffet  ab- 
duct :  q*od  etiam  Statiws  dtcit :  Herculeosfama  eft  fundajfe  nepotes. 
xSffylum  Romulus  &  Remux  Slruxerunt  inter  arcem  ty  Capitolium% 
loco  Intermontio  nominato^  ut  multitudo  fiieinoroforum  Jpe  impunitati* 
eo  conjlueret ,  ad  nouam  vrbem  incolendam.  Cui  dtuo  diu£ve  temr 
plumfttpro  afylo  eretlum  ,  non  eonftat ,  ty  Dionyfitn  ignorarefe  dtcit. 
Sunt  qui  V eiouitradant:  eelebrabatur  tame  afyltlocuA  ^.Nonas  Feb. 
Ouid.z.Faftorum.  In  Gr&cia  &  ^fia  multafuerunt  afyla.Tiberim 
C<efitr  petufus  nimiam  illorum  licenttdm ,  iura  ommbm  fere  illts  ade- 
mit,vt  Suetonuts  &  Tactttts  perhfhenu 

Delat 


Ad  Marcellinum  Lib.  I.  6t 

Dclatentibusimer  impiosecclciia?  filiis,  Scdefalfis 
intraccclefiam  Chriftianis. 

CAP.  XXXV. 
Eminerit  (ane  in  ipfis  inimicis  fuis  latere  ciuesfu- 
turos ,  ne  infrucltuofum  vel  apud  ipfos  putet ,  quod 
adoncc  perueniat  ad  confeflos,portat  infenfos.ficut 
exillorum  numero  etiam  Dei  ciuttas  habet  fecum  ,  quandiu 
peregrinaturin  mundo,  connexos  communione  facramen- 
torum,  bnecfecumfuturosin  «eterna  forte  fanctorum,  qui 
partimm  occulto,partnn  m  aperto  funt.Qiu  etiamcumipiis 
inimicis  aduerfusDeum,  cuius  facramentum  gerunt ,  mur- 
murare  no  dubitant:modo  cum  lllis  theatra  ,  modo  ecclefias 
nobifcu  replentes.  De  corre&ione  autem  quorundam  etiam 
talium  multo  minus  eitdefperandum  ,  fiapud  apertiiiimos 
aduerfarios  pr^deitinati  amici  latitat,  adhuc  ignorati  etiam 
fibi.  Perplex^  quippefuntiftaz  dua?  ciuitates  inhoc  feculo, 
inuicemque  permixtae,c  donec  vltimo  iudicio  dirimantur-.de 
quarum  exortu  &  procwrfu  &  debitisfinibus ,  quod  dicen- 
dum  arbitror,quantum  diuinitus  adiuuabor ,  expediam  pro- 
ptcr  gloriam  ciuitatis  Dei,d  quas  alienis  a  contrario  compa- 
ratis  clarius  eminebit. 

L.        V  I  V  E  S. 
a   T^XOnecperueniatadconfeflos.JcX^  dechrattenemitlti 
JLV wawrftiid  quifcjue  cenjiteatur  ,  cjuod  tunc  demumftet ,  cum 
apertter»nt  confaenttarnm  Ubrf.td  efi^nfutura  lita. 
b  Nec  fecum  futuros. }/«**«*  tUttd  dormni:  MuWt  wcati ,  pauci  e- 
leeTk 

c   Donec  vltimo.  }  Sic  in  EuangeUo  :  ^ngelifeparabunt  malos  de 
m>>di;>  ihftnrum  in  cinfummatton" fecuU. 

d  Quae  alienis  i  contrario.  }  Stc  xsfriftoteles:Cotrtrariainter  fe 
collataUquuiiw>  dignjfcuntur. 

Dc quibus caufis  fequcnti  difputatione  (it  diiTeremJuro,, 

CAP.     XXXVI. 

'^(&i%  E  D-adhucquafdamihi  dicenda  funt  aduerfum  eof, 

p  quiRomanaereipubhca?  clades  in  religionera  no- 

£  ftram  referunt :  quia  diis  fuisfaciificare  prohiben- 

tui  .vJommemoranda  enimfuntolux&.  quanta  occurrerepo- 

tuerint,velfatiseffevidebunturmala  ,  qua-wlla  ciuitas  per- 

tulic.vel  ad  eius  imperium pertinetes  proumciae  ,  antequam 


6i    Aug.de  ciu.Dei    Ad  Marc.  Lib  I, 

eorutn  facnficia  prohibira  fuiflent,  quae  omnia  proculdu- 
bionobistribuerent,  fl  lam  velillisclareret  noftra  religio, 
velitaeosafacrisfacrilegisprohiberet.  Deinde  monftran- 
dumeft,quos  eorum  mores ,  &  quam  ob  caufam  verus  Deus 
ad  augendum  tmpenum  adiuuare  dignatus  eft, a  in  cuius  po- 
teftate  funt  regna  omnia  .  quamque  nihil  eos  adiuuerint  hi, 
quos  deos  putant :  quin  potius  quantum  decipiendo  &  fal- 
lendo  nocuermt.  Poftremo  aduerfus  eos  dicetur,qui  mani- 
fettiffimis  documentis  confutari  atque  conui&i  conantur 
affei  ere,  non  propter  vitae  pra^fentis  vtilitatem,  fed  proptef 
eamquar  poft  mortem  futura  eft  ,  colendos  effe  deos.  Quae 
pin*  fallor,qua?ftio  multoerit  b  operoftor,&  fublimiori  dilpu 
tatione  dignior,vt  &  cotra  philofophosin  ea  dmeratur  cnon 
quoflibet  ,fed  qui  apud  illos  excelletiffima  glona  clari  funt, 
&  nobifcummulta  fentiunt:  fcilicetde  anim^immortalita- 
te,&  quodDeus  verus  mundum  condident,  &  deprouiden- 
tia  eius,  qua  vniuerfum  quod  condidir,  regit.  Sed  quoniam 
&  ipfi  in  illisquas  contra  nos  fentiunt,refellendi  funt,  deeflfe 
huic  officio  nondebeirius:  vtrefutatis  impiiscontradi&io- 
nibuspro  viribus,quasDeusimpartiet,  afieramus  ciuitatem 
Dei,veramque  pietatem  ,  &  Dei  cultum,  m  quo  vno  veraci- 
terfempiternabeatitudo  promittitur.  Hicitaquemodus  fit 
huius  voluminis  ,  vt  deinceps  difpofita"  ab  aho  fumamus 
cxordio. 

L.     V  I  V  E  S. 
a   TN  cuius  poteftate funt regna  omnia.}  SicMatth  iZ.thi- 

1  »im  locft4U»r:Data  efimtbi  omnii  poteftai  in  cxlo  fy  in  ttrra. 
h  Qperofior.J-JD/^<.j//or,wdw-«  optr*. 

c  Nonquoilibct.  \  Non  vulgares  aut  extrems,  not&  s  idefi  enim 
qudtbet  intsrdum  ,  -vt  apud  Gr&cos  «  vvyjai  frequcns.  I-Lo<  captt* 
iStugUifoniu  quidhaftenuifeceritrfuidquefafturHfpoflhacftt ,  bre- 
mter  exponit. 

V  l  V  /- 


AVRELlifAVGV- 

STINI    EPISCOPI    AD 

MARCELLINVM     DE     ' 
ciuitate  Dei 

L  J  B  E  R     S  E  C  r  N  D  V  S. 

Dc  modo.qui  ncceflitatidtfputatiouisadhibendusefc. 

C  A  P.     I. 

I  rationi  perfpicua*  vcritatis  infirmus  humanz 
confuetudinis  fenfus  non  auderet  obfifterc,  fed 
doclrina?  falubri  languoremfuum  tanquam  me- 
dicina;  fubderct,  doncc  diuino  adiutorin  fide  pic- 
tatisnnpctrante  fanaretur,  non  multo  fermoneopuseflet  ad 
conuincendum  quemlibet  vana?  opinationis  errorem  ,  his  qui 
re&e  fentkmt ,  &  fenfa  verbis  furYicientibus  explicant.  Nunc 
vero  quoniam  iile  eftmaior  &  tetiior  infipientium  morbus 
animorum,  quo  lrrationabilesmotus  fuos  etiam  poftratio- 
nem  plene  redditam,quanta  homini  ab  homine  debetur,n"ue 
nimia  ca?citate,qua  nec  aperta  cernuntur,fiueobftinatiffima 
peruicacia,  qua  &  ea  ijuae  cernuntur,  non  feruntur  ,  tanquarrt 
ipfam  rationem  veritateYnque  defendunt ,  a  fit  ncceffitas  co- 
piofiusdicendi  plerunqueresclaras,  velut  easnon  fpeftanti- 
busintuendas,  led  quodammodo  tangendas  ,  palpantibus  8c 
conniuentibus  ofteramus.  Et  tamen  cjuis  difceptandi  finis  eric 
&  locjuendi  modus,  fi  refpondendu  elTc  refpondentibusfem- 
per  exftimemus  ?  Nam  cjuivel  non  potlunt  intelligere  quod 
dicitur,  vel  tam  duri  funt  aduerfitate  mentis,  vtetiafi  inteJle- 
xerint,no  obediant,refpondent  vtfcriptu  eft,  &  loquiiturini- 
tjuitatem  atq;  infarigabiliter  vani  funt.  Quoru  dicta  contra- 
ria  fi  toties  veJimus  refeliere,quotiesobnixa  fioteitatuerunt 
noncurarecjuid  dicant,  dum  quocunq;  modo  noftrisdjfputa- 
tionibus  contradicant,  quim  (it  inrinitum  &  arrumnofum  & 
i  itrucfuofum  viUes.    Quamobrcm  nectcipfummi  fili  Mar- 


^4  Auguftini  Je  ciuitate  Dei 

celline ,  nec  alios  quibus  hic  labor  nofter  in  Chrifti  ehariratc 
vhliter  ac liberaliter  feruit ,  tales meorum fcriptorum  velim 
iudices,qui  refponfionem  femper  defiderent,cum  his  qua;  le- 
guntur  audierintaliquidcontradici,  ne  fiant  fimiles  earum 
muhercularum,  quas  comitiemorat  Apoftolus:2>eper  difcen- 
tes,&  adveritatisfcientiam  nunquamperuenientes. 

IOANNIS      LODOVICI 

VIVIS    VALENJINI    IN 

SECVND  VM     LIBRVM     DE 

ciuitate  Dei,  D.Aurelij  Auguftini 

Commentaria. 

a  T^  It  neceffitas.V  FiguraGrara  tj  tStd  ti  <rvfA&tjmv  ctv*yM  apud 
JL    DemoTihenem,quod  eft  apud  illos friquentiRimum  :  tarnetji  apud 
haiinos  fit  h&c  loquendt  forma.  Necepitas  efi  %it  labores ,  ficttt  apwL 
Quiptiliaiwm. 

De his  qua: primo  volumine  expedita funt. 
C  A  P.  II. 
££^ij  Vperiore  itaque  libro  ,cum  de  ciuitate  Dei  dicerc 
^ifcXSjj  inftituiffem ,  vnde  hoc  vniuerfum  opus  ilio  adiuuan- 
^*^  teinmanusfumptum  eft  ,  occurrit  mihi  refponden- 
dum  efle  primitus  eis ,  qui  haec  bella,  quibus  mundusifte  con- 
teritur ,  maximeque  Romana?  vrbis  recentem  a  barbaris  va- 
ftationem  Chriitian^  religioni  tribuunt,  qua  prohibentur  ne- 
fandis  facrificiis  feruire  da?monibus:  cum  potius  hoc  deberet 
tribuere  Chrifto,quod  propter  eius  nomen  contra  inftitutum 
moremq;  bellorum  cis  quo  confagerent,religiofa  &  amplif- 
fima  loca  barbari  libera  prcebuerunt,atq;  in  multisfamulatu 
debitum  Chrifto  :  nonfolum  verum,fed  etiam  timore  confi- 
clum  fic  honorauerut,  vtquodin  eosbelliiurefierilicuiflTer, 
iDicitu  fibi  efle  iudicarent.  Inde  incidit  qua?ftio,cur  hasc  diui- 
«a  beneficia  etiam  ad  impiosingratbique  peruenerint.'&  cur 
illa  itidedura,qua;  hoftilirerfa&a  funt,  pios  cu  impiispariter 
afriixerintf  Quam  qua?ftionemper  multa  diffufam  ,  ia  huius 
seui  quotidianis  ,  vel  Dei  muneribus ,  vel  hominum  cladibus: 
quaequonia  vtraqjbenevel  male  viuentibus  permixte^atque 
indifcrete  fa?peaccidut,foletmultosmouere :  vtprofufcepti 
operis  nQceflitate  diflfoluerem  :  aliquantum  lmmoratus  fum, 

maxime 


Ad  Marcellintim    Lib.   ij.  65 

rhaxime  ad  confolandas fan&as  fceminas  &  pie  caftas,in  qui* 
bus  ab  hoftc  aliquid  perpetratum  enSquodintulitverecundie^ 
<lolorem,&  finonabftulitpudicitiaifirmitatem,  ne  pceniteat  - 
eas  vit£e,apud  quas  no  eft  vnde pofiit  pcenitere  nequitia?.De- 
inde  pauca  dixi  in  eos,qui  C  hriftianos  aducrfis  illis  rebus  af- 
fe£tos,&  pra?cipuepudorehumiliararumfceminarum,quauis 
caftarum  atq;  fan6taru"m,proter  uitate  impudentiflima  exagi* 
tant,cumfintnequif(imicx  irreuerentifTimi,  &  longe  ab  eis 
ipfis Romanis  degeneres:quoru  predara  multa  laudantur,<5c 
literaru  memoria  celebratur,imo  illorum  gloria?  vehemcn-' 
teraduerfi.^Romdquippc  cura  parta  veteru  auc~tamq;  labo» 
ribus,foedioreftantefecerantquam  ruentem:quandoquidcrrt 
in  ruina  eius  lapides  &  ligna,in  iftorum  aute  vita  omnia  ,  non 
muroru,fed  morum  munimenta  atq;  ornamenta  ceciderunt, 
cum  funeftioribus  eorum  corda  gupiuitatibus  quarn  ignibus 
tedta  illius  vrbis  arderent.Quibus  dictis,primu  terminaui  li-* 
bruimdeincepsitaquedicere  inftitui.quanta  mala  ciuitasilla 
perpefta  lit  ab  origme  fua:fiue  apud  feipfam,  fiuc  in  prouin- 
ciisiam  fihifubie&is  ,  qu:e  omnia  Chnftiana?  religioni  tri- 
buerent,  fi  iam  tunc  Euangelica  dodtrina  aduerfusfalfos  8c 
fallaces  eorum  dcos  teftificatione  Hberrima  perfonaret. 

L.     V  I V  E  S. 
a/^\  Vam  quseftionem.}//^  cratprtcipuaqutflio  eorum  phdo- 
\^Jfophorum  qui  Deipromdentia  mundum  mgabant  regt^vt  Pltt 
ta  chu,s  fcribit  Itbro  De  placttus phihfophorum prtmo. 
b  Romam  quippe. \  Invctufko  exempUri}  quod  mihi  ■wr  #*  Mftf- 
rarum(tf  iiteratorum  amafttif?nnw  M.  L^minm  funcli  Donatiani 
Brugenfis  decanui  acccmmodanit  fic  fcrtbebatur  :  Romam  qutpbepar '  Marc*     ^ 
tamueterum  au£lamqueUbcrtbm,a(ibiparatam,  CawtnHt^ 

De  aflumenda  hiftoria,qua  oftendltur.qwaz  mala  acciderint  Ro- 
manis  cum  deoscoletent.ameq^am  teligioCl'rimana 
crcfceret.  CAP.  II I 

cmentoautem  meifta  comemorantem  adhuc  con- 
tifa  imperirosagere,exquoruimpeririaillud  quoque 
»rtumeftvulgaieprouerbium:aPluuia  defecit,caufa 
Chrntiani  nominis.Sunt  nanque  quieoru  ftudiis  liberalibus 
inftitutiamant  hiftorhm,qua  facf.limeifta  nouerunt.  Sed  vt 
nobis  ineruditorum  turbas  infeftiffimas  reddant  fe  noffe 
diffimulant,atque  hoc  apud  vulgus  affirmare  nitunrur,  clades 
quibusper  certainterualla  locorum  &  temporum  genus h%- 
*4ugM ciuitDei»     Tom,  j,  e 


% 


m 


66  AuguftinideciuitateDei 

mamim^oportct  aftligi ,  caufaacciderenominis  Chriftianu 
<juodcontraDeosfuosingenti  fama&  pr<eclariffima  celc- 
britate  per  cun&a  dirVunditur.Recolant  ergo  nobifcum,  an- 
tequamChiif}.usvenilTetincarne;antequam  eius  nomen  ea 
.cuifruftrainuident^gloriapopulisinnotefceret  :  quibusca- 
iamitatibus  resRomanas  multiplicitervarieq;  contrite;  funt, 
,&  inhisdefendat  ft  pofluntdeosfuos,  fi  propterea  coluntur, 
neifta  mala  patiantur  cultores  eorum,  quorum  (i  quid  nunc 
pafli  fuerintnobisimputandacflecontendunr.  Cur  cnimea 
qua;  dicturus  fum  permiferunt  accidere  cultoribus  fuis ,  an- 
tequam  eos  declaratum  Chrifti  nomen  orTenderet,  eorumqs 
facrificia  prohiberet? 

L.     VIVES. 
l'Luuia  defecit.  }  Sigmfcat  ttadiclum  Uludfuiffe  ab  impivs  ho* 
mmibus  taClatumy-vt  qwccjnidmaliaccideret  ,  imputandum  effc 
,    '/?'     "  Chriftianii  iudtcarent.T crtullianus:  Prttexentes  f.ne  ad  odu  defen' 
~>fionem  illam  cjuocjue  vamtatern^uhd  exiftiment  ornnis  publicA  cladts , 
, .        "      omnispopttlarps  mcommodt  C  hrijltanos  iffect.ufam.Si  Tibern  afcendit 
°Jm         m  in  mctnia,fi  Ntlus  non  afcendit  m  aruaji  cafumfietnfi  terra  mouit^fi 
r       '  famesSi  lues,ft>itim  Ch\  tThanus  ad  leonem  acclamatur.Cyprianus  con- 

**    *  traDemetrtanum:Sed  enimcumdica*  plurunosconcjueri,quod  bdla 

crebriusfurgat,cjUod  lues^ubd  fames  f&mat,c\uod  imbrcs,quvd pluutas 
ferena  LmgafuFJ>endant,nobts  imputari^oltr  a  tacere  non  oportet. 
h  Oportet  affligi. \ltaferentefortc  rerum  humanarum  mtre  •vtci^h- 
tudmaria,&  fato  tllo.q»<e  tpfa  ejl  otnnipotenits  Det  yolunta*. 

Quod  cultores  deorum  nulla  vnquam  adiisfuis  praecepra  probitatis 
acceperint.Sc  in  facris  corum  turpia  quarque  cdebraucrint. 

CAP.     I III. 

^fpTv^r?  Rimo  ipfos  mores  ne  peflimos  haberent  ,  quare  dij 
^tel^  eorum  curare noluerut?Deus enim  verus  eos,a qui- 
&£fi2>  hus  aon  colebatur,merito  neglexit:  Dijautem  illi,a 
quorum  cultu  fe  prohiberi  homines  ingratiffimi  conquerua- 
iur,cultores  fuosad  bene  viuendum  quare  nullis  legibus  ad- 
iuuerutfVtique  dignum  erat ,  vtquomodo  iftiillorum  facra, 
ita  illi  iftorum  curarent  facla.Sed  refp6.detur,qu6d  volunta- 
rc propria  quifque  malus  eft.Quis  hoc  negauerit  ?  Verunta- 
men  pertinebat  ad  cofultores  deos,  vita:  bona? .praecepta  non 
occulrarc  popuiiscultonbusfuis,fed  clara  pra?dicationepr<? 
b«re:pervatesetiaconuenireatquearguerepeccantes,palam 

minari 


Ad  Marcellinum  Lib.  ij.  6y 

ftiinarl  pcenas  male  agentibus,pra?mia  recte  viuentibus  pol- 
liceri.Quid  vnquam  tale  in  deorum  lllorum  teplis,  prompta 
&  eminenti  voce  concrepuitfVeniebamus  nos  etiam  aliqua- 
do  adolefcetesad  fpeclaculaaludibriaq;  faerilegiorum:  /pe- 
clabamusbarreptitios,audiebamus£fymphoniacos ,  ludis  tur- 
pifiimis,quidiisdeabufqueexbibebantur  ,  d  oblc&abamur. 
Carleftivirgini,&  Berecynthia?  matrideorum  omnium  ante  Serecyu^ 
eiuslec~ticamediefolenni  lauationis  eius,talia  per  publicum  tfna  dmm 
cantitabantur*  a  nequifiimis  fcenicis ,  qualia  non  dico  matre  water 
deorum,fed  matrem  qualiumcunq,  fenatorum,vel  quorum- 
Jibet  honeftorum  virorum  ,  imo  vei  6  qualia  nec  matrem  i- 
pforum  fcenicorum  deceret  audire.Habet  enim  quiddam  er 
ga  parentes  humana  verecundia,quod  nec  ipfa  nequitia  pofc 
fit  auferre.Illam  enim  turpitudinem  obfcceiiorum  di£to»rum 
atquefa&orum,fcenicosipfosdomifu;E=  proludendicaufa 
coram  matribus  fiiu  agere  puderet,quam  per  publicum  age- 
bant,coramdeorumomniummatre  ,  fpeltanrc&  audiente 
Vtriufq;  fexiisfrequentiiTima  inultitudme.  Qwa?  C\  illedta  cu- 
riofitate  adefle  poruitcncufufa,faltemoftenfa  caftirate  de- 
buit  abire  confufa.QiKE  funt  facrilegia,fi  illa  erant  facrafaut 
cuja?inqu'inatio,iiilialauatio?hIit  hecfercula  appellabanrur, 
«juafi  celebrareturconuiuium,quo  velutfuis  epulis  immun- 
cia  daemonia  pafcercntur.    Quis  enim  non  fentiat  cuiufmodi 
ipiritus  talibus  obfcoenitatibus  delectentur:  nifi  vel  nefcien9 
Vtrum  omninorint  vlliimmundifpiritusdeorum  nominede- 
cipientes-.vel  talem  agensvitam  ,  in  quaiftos  potius  quam 
Deum  verum  &  optet  propitios,&  forinideuraros.' 

L.     VIVES. 
aT    Vdibriafacrilegiorum.}y»Mer//:iW,/4:r4WorHm,'Uf//«- 

1    .dos  facrvs. 
b   Spe&abamus  arreptitios. J- Locus  hicpoflulat,>vt  de  matre  deum  Afafer 
nonnulla  dicam.   Diodorus  SHulusUbrofun  Bibliotheces  cjuarto>>de  deum, 
matredeumnon-vnomodo    narrat  fabulaw.    hrimum  en,m  fcribtt^ 
Q&lum  exTit^acontugeUberosfufcepiffequincjue  (p  cjuadravtnta, 
muUebru fexus  dttos,  Rtgmam,(^  Opem.quarum  Regmam  state  & 
prudentia  pfeflantiorem  ,  m  gratiam  matrn  fratres  omnes  educajje, 
ideo  dtclam  matrem  deum ,   nupfiffeque  Hyperiont  fratri  ,  ex  quo 
Solem&  Lunam genuerit :  qm  cumfcelere  auunculorum  interiffent^ 
ipfam  in  furorem  Tjerfam,cumtympams  cymbalifaue   terram  fu*  </#- 
Vonit    peragraffe  ,  moremque  eiufmodi  manfifie  pofi    eius  fatum. 

«     2 


6&  Auguftini  dc  ciuitate  Dei 

xSfddit  Diodorus  aliamfabulam  :  Menoem  njetuflifiimumPhrygU 
regem^ex  njxore  Dmdymene  fiiiamprocreaffe ,  cjuam  expom  tuffertt 
inmonte  Cybeliodnfantcmafcru  tnutritam  cuaftffe  in  admirabilem 
pulchritudmem  :  inuentdmcjuc  a  muliere  pafiorta  educatam  pro  fuat 
Cybele        di&dmcjuc  h  monte  m  cjuo  cffct  expofua  Cybelemy  multas  artes  ingenij 
qttaf  artes  acumtne  &  tnuentfj}  &  tdocutffemortaies  :ficut  cantumttbU,  lufus 
iiutenertt:    choreas^cymbaicrum  tympanorwncjuc  fonttM ,  di  thh  ps&terea  njeteri" 
nuriam,  &  mfantum  rmrits  lemmenta.quibta  qubd  mu.tt  cur.rentur 
pueri,idcino  tam  magnam  matremnominatameffc .  Qu&  cttm  adoleuif- 
fetjuueneni  amarit  terta  iiltw^nomine  %_Atym  ,  ex  eocjue  grauidam 
effefa  Menoe patre,cjuifamam  de  njtrtute  faclifcjue  eius  acceperat  re~ 
uocatam  pronjirgine,ct*tnf  flagitio  cognito  ,  %yttymty  nutrices  tuffu 
regts ajfc6los  effe fuppitcio:Cybtlem  amore  incenfam  ex  defiderjo  c/^f- 
tys  infantiffefdomoquepaterna  egrcffam  folam  cumfi\iuia  &  tympa~ 
noypafitscrtoibus  totam  regtonem  peragraffe  demcntatam^entffeque  in 
Nyfam  ad  Dtonyftum \aiicjuot  njero  anntspofi  eam  iam  mortuam^cum 
&  difficultate  annonte,&  morbo  in  lJhrygia  iaboraretur ,  oraculo  tufii 
•*tys         fint  Phryges %^Ttym & Cybelem ventrart  : hmcfaira  ceremomafijue, 
magntt  matm  deum  orta^.H  £c  ex  Dtodorohaud  dubie  qum  ortgtnem 
retattuierit.  Sed  hanc aiu  louti ,  lunonts^Neptuni^  ty  Piutonn  ma~ 
tremfivfit  autninant.tdeo  Rheam  fy  Latine  Opem  diclam  :  eandem 
effe  Cybelem  &  V  eft<z<n,Nec  dubito  cjuin  htzc  res  gefta  confmdatur, 
njt  nufjuamfere nonfit ttt  deotumfabnits>njirgmimcjue  habtrt ,  nempe 
V  eftam^edmque  ob  caufam  excifum  tffe.  xyftym  iuuenem  formofi@imuy 
quemcum  tlla  adamaf)ct>priecepijjttcjue  ne  cum  muiierefe  vila  njnquam 
coinmifcerct-iiUcjue  pr<tcepto  dae  negiefit^iyinphum  bangrttidern  a- 
damajjet.dCybele  njirditate  dirninuttcs  efl  ,  idcirco  &  jaccrdottbm 
gaudttineum  modttm  d>.formatis .     Et  quoniam  hanc  Phrygij  pluri- 
mum  m  monte  ida colueruntjnnc nomcti  ld<e<e  m.-trt>  muenit ,  gr  Be- 
Czaut   ja-  recynthi<e,a  monte  etiam  eiufdcm  PhrygU.Sacerdotes  Gallos  ttuncu  • 
cerdotes.    parunt  d  Gallo  amne  PhrygU^cutus  aquaphanaticos  potantes  reddtt. 
Ipfi  cjuotjue  Galli  tnfani  caputperfurorem  rotant%cuitrifejue  factem  ty 
mufiuios  corports  toitttttiijjecant  ,  morfibu*  cjuoujue  fetpfos   twpttunt, 
cum  maiore  fe  correptosfurore,njelfimulant,vei  reuerajentiunt,  Dtam 
tftamjtoc  eftjngens  tn  /dafaxtvn,  quamincoU  dcttm  matrem  njoca- 
/lfe?akfia,  bant,Rowam  iegati  ddmxerunupridic  idtts  ^yapriiepf-,  eocj,  di-  ferhe 
eiits  celebrantur  $r  ittdi,<ju<e  Ale^aUfia  dixerut .  Ltutwt  iib.  xxtx.fic 
dematre  idxa  locjuens*tntjuir.ln  ttdem  V itlorttc  ,  cju<e  efi  in  Paiatio9 
'  pertulerc  deapridie  idws  ^prtiets.  jftj;  dtes  feftus  futt.    Popuittt  fre- 

quens  dona  des  in  Paiatium  tuittjLctli fierntumquc  (p  iudtfuere  Me- 

galtfm 


Ad  Marcellinum  Lib.  ij.  69 

galeftd  dppellatd  &  Ub.xxxvi.Per  idemfere  tempus  tdes  matm  ma- 
gns.  idxx  dedicata  eft,quam  dcam  vs  P.Corneiiu*  adueclam  ex  sifta* 
P  Comelio  Seiptone,cuipoftea  ^fricanofuit  cognomen  ,  P.  lictnio 
Cojs.in  Palatium  a  mari  detulerat,locauerant  &dem  faciendam  M.  Li 
musyC.CUudius  cenfores,M  .Cornclto,T  >Sempionio  Coss.  terttodcci- 
?no  anno poftcjuam  Ucata  erat ,dedicauit eam  Al.lunius  Brutus:  ludiq, 
ob  dedicationem  eiusfacli  5  quosprimosfcetncosfuijfe  Antias  V  ale- 
rius  eft  autor}Megalcfia  appAlatos,H£c  Liuius  ,  i um  quibus  V arro 
confenttt  Ub.Dc  Ungua  Lattna.}. 

b  Abreptitios.}-  Lymphatos  ,  furorecorreptos,«fualeserant  GalU 
Bereiynthtxjjos  arreptitios  xjfugufttn.fuper  Gen.areptos  s^iritus  no- 
minat. 

c  Symphoniacos.>/Uo(/«/o/om,^?»Tjic<ri/^ovJ<«c»  id eft  eoncenttt 
<Jr  woduUtione.lnfefto  Cybeles  multi  zdebantur  fomtus  compofith  & 
ad  numerum:vt  ttbtts  ty  tympdnn.Outd.ltb.^.h tftorum: 
Protmus  mflexo  Bcrecynthia  ttbtd  cornu 

Flab/t,&  ideafftaparentn  erunt* 
ibuntfnn.uircSiGr  tnaniatympana  tundent, 

sierdque  tinmtus,£re  repulfa  dabutit.  £t  poft. 

Tibtadat  Phrygios^vtdedit  antejnodos. 
Et  ttbiam  Diodorus  inuentum  dictt  effe  Cybeles,a  qua  docius  eft  Mar 
fyxs.quicum  Apolltne  certauit. 

d  Ob\ettabAMuv.$Locus  non  vid'tur  cdrere  m«ndo:ftc  ,  vt  puto 
legendus  :  Ludts  turptfiinm  obleclab.imur,  qui  dtts  deabufjue  exhi- 
bebantur  ,  cdeftique  virgini  Bereynthia  matri  deorum  omnium. 
fjanc  entm  ta  t<et\i  prohbus  abundantemtamen  vtr<yinem  dicebant  ef- 
fe,vtqu&  epfctcttam  Veftafum  quhd  talts  volmt  apatre  Menoe  vidc- 
ri  &  credt. 

e  Die  folenni  lauationis  eius. \Pridi  idus  AprtUs ,  materdeum  Jliatrts 
tnagnapompaa  Gulluad  Almonemfluuinmproducebatur^quinonpro  deum 
cul  ab  Vrbe  Ttbert  mijcetur,ibiquead  tonflu-ntem  duorum  amnium  ablutto 
abluebatur  vcUri  tnftituto.Nam  quoprimum  die  ex  Kj4f\a  illuctft  ad- 
ueSlakfdcerdotelotaeTl^fquemospofteaperfingulos  anms  eftferua- 
ttto.Lucan.inprimo: 

Et  lotamparuo  reuocant  Aimone  Cybelem. 
Apertiws  Outdiusinquarto: 
Eft  locus  in  Tiberim  quo  lubricus  influit  Almony 

Et  nomen  magnop.rdit  tn  amne  nvnor. 
Jllicpurpurea  canu:  cum  veslefacerdos, 
jilmonit  domimm  facrdque  lautt  a^uis* 

C     3 


7o  Auguftini  de  ciuitcite  Dei 

Prudentw  inmartyrio  Romani: 

Nudareplantas  atque  cxrpentum  fcia 

Lapis  ntgettus  euehendus  ejfedo, 

Quem  ad  lauachrum pr^eundo  ducititt 

^lmonis  njfjueperutnitu  nuulum. 

Proceres  togatos  matris  ld&&  facris, 

Aluliebris  orh  claufus  argentofedet, 

Pedes  remotis  atterentes  calceis. 
f  A  nequiffimis  fcenicis. \ Primi  annifmgulis  ludi fcenicterat  Me- 
galefia  in  quibus  hiftnones  dd  nouumopus  egredientes ,  mira  lafciuia 
tf*urcif?ima  &  turpifima  cfu&yue  m  matrem  dtum,  fy  ^dty»  diclita- 
banutum  &  alijper  td  tempori*  etiam  honeflif.Romdnorurn  cultu  dif- 
fmulatOyUt  nofci  nb  poffent,licentiofiflime  per  -vrbern  -vagabaturyuulttS 
njerbis  fatltfq;f<rdts / arcentes^t  autor  efl  Herodianus  tn  Commoda. 
_       .        g  Vroludendi.^  Exercendifuigraiia^mtdttandt  artem. 

h  EthcecF ercula.  }■, 4  ferendo^juld  infolennifme  ftcrorum  i  fiue 
triumphi  ferrentur ,  acgefiarentur  reuerenter,  -vt  in  facrtficHt  ludifque 
deorum  fimulzchra » elarorum  •vivorum  Tiatu&  :  in  triumpiiis  imagtncs 
wrbium  deuiftarum^arma  hojhbu»  detracla  pecunU  cdptiv.A  ,  fy  re\i~ 
cjuafpolia.Sic  Cieero,&  Suetonius,&c&teri.  *_At  cpu&  facrts  menfe 
apponuntur,  quoniam  lanciius  feruntur  folicite  >  &  cjuafi  reuerente^ 
fercula  nominzntur. 

Deobfccenitatibus,quibus  mateideorum  acul- 
toribus  iuis  honorabatur. 

C  A  P.     V. 

Equaquam  iftos ,  cjui  fiagidofiffime  confuetudinis 
vitiis  obleclarimagiscjuam  oblu&ari  ftudent,  fed 
illum  ipfum  Naficam  Scipionem  ,  cpu  vir  optimus  a 
fenatu  elec~hiseft,cuiusmanibus  eiufdem  da?monis  fimula- 
chrum  fufceptum  eft,  in  vrbemcpiG  perue&um  ,  liabere  de 
hac  re  iudicem  vellem.  Diceret  nobis  vtrum  matrem  fuam 
tam  optimc  de  rep.yellet  mereri,vt  ei  diuini  honores  decer- 
nerentur:ficut&  Gra?cos&  Romanos  aliafque  gentes  con- 
ftat  quibufdam  decreuilTe  mortalibus,  quorum  erga  fe  bene- 
ficiamagnipenderant,  ebfqueimmortales  factos,  atcjue  in 
deoru  numerum  receptos  efle  crediderant.Profefto  ille  tan 
tam  foelicitatem  iii^e  matri,fi  fieri  poflet,optaret.Porrofi  ah 
illo  deinde  cju£reremus,vtru  inter  ejus  diuinos  honores  vel- 
let  illa  turpia  celebrari:nbnne  fe  malle  clamaret  vt  fua  ma- 
%€i  fine  vllo  fenfu  mortua  iaceret,c]yam  ad  hoc  dea  viueret, 

VtilU 


Ad  Marcellinum    Lib.  ij.  71 

vtillalibenteraudiret  ?  Abfit  vt  fenator  populi  Romaniea 
mente  pra?ditus,qua  theatrumaedificariin  vrbe  fortium  vi- 
rorum  prohibuit,fic  vellet  coli  matrem  fuam  ,  vt  tahbus dea 
facris  propitiaretur,  qualibus  matrona  verbis  ofFenderetnr. 
Necvllo  modocrederet  verecundiam  laudabilisfcemine,ita 
incontrariumdiuinitate  mutari,  vt  hononbus  eam  talibus 
aduocarent  cultoresfui.qualibus  conuitiis  in  quempiam  ia- 
culatis,cum  interhomines  viueret,nifi  aures  clauderet,fefe- 
que  fubtraheret,erubefcerent  pro  illa  &  propinqui,  &  mari- 
tus,&liberi.  Proinde  talismaterdeum  qualemhaberema- 
trem  puderet  quemlibet  etiam  peffimum  virum  ,  Romanas 
occupatura  metes  qua?fiuit  optimum  virum  ,  non  quem  mo- 
nendo  &  adiuuando  faceret,fed  quem  fallendo  deciperet:ei 
fimilis  a  de  qua  fcnptum  eft  :  Mulier  autem  virojum  precio- 
fasanimascaptat,  vtillar  magnar  indolis  animus  hoc  velut 
diuino  teftimonio  fublimatus,  &  vere  fe  optimum  exiftimas, 
veram  pietatem  religionemque  no  qua_*reret,  fine  qua  omne 
quanuislaudabile  ingeniufuperbia  vanefcit  cV:  decidit.  Quo 
modo  igitur  nifiinfidioscquarreretdea  illa  optimum  virum, 
cumtalia  quafiat  in  fuisfacns,qualia  viri  optimi  abhorrent 
fuis  adhiberi  couuiuiis? 

L.     V  I  V  E  S. 
aT*\E  qua  fcriptumeft.^ProuerfixtOtnosCapitlegimtfi".  <4ugu« 
i,  J slinwi  Captat  iuxta  S fptua^inta >*yp* r^ ^uafi  venatur 
Dcos  paganorum  nunquam  bcne  viuendi  lanxitTe  dodnnam. 

CAP.     VI. 

Jlnc  eft,quod  de  vita  &  rnonbus  ciuitatum  atque  po- 
;nilorum,aquibus  colebantur  ilia  numina  ,non  cu- 
:rarunt,ut  tam  h°rrendis  &  deteftabilibusm.ilis,  non 
in  agro  &  vitibus,  non  in  domo  atquc  pecunia  ,  non  denjque 
in  ipfo  corpore  ,  quod  menti  fubditur  ,  fed  in  ipfa  mente  ,  in 
ipfo  re&orecarms  animo,eosimpleriacpeffi:rios  fieri  fine 
vlla  fua  ternbili  prohibitione  pcrmitterent.  A  ut  i\  prohibe- 
bant,hoc  oftendatur  potius,hoc  probetur.  Nec  nobis  nefcio 
quosfufurros  pauciffimorum  auribus  anhelatos,  & arcana 
velutreligionetraditosia£tant  ,  quibus  vita?  probinscafti- 
tafque  difcatur :  fed  demonftrentur  atque  commemorentur 
Joca  talibus  aliquando  conuenticulis  confecrata-.non  vbi  ludi 
?geren;vr  obfccenis  vocibus  &  motibus  hiftrionum  ,  a  nec 

C     4 


ji  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

vbi  Fugalia  celebrarentur,  erTufa  omni  licenua  turpitudinu, 
&  vere  Fugalia,fed  pudoris  &  honeftatis:  led  vbi  popuii  au- 
dirent  quid  dij  prceciperet  de  cohibenda  auaritia,  ambitione 
frangenda,luxuria  refrenanda-.vbidifcerent  miferi,  cjuodcti- 
4~cendumbPerfiusincrepat,dicens: 

Difiiteque  a  wiferi,&  caufts  cognofiite  rerumt 
Quuifumu4,aut  quidnam  vittnri  gi«nimur,ordo 
Quts  datus,caut  met£  quam  molli*  flexui^ty  vnde: 
dQuu  modus  argentifquidfas  optaref  quid  afyer 
ytile  nnmmus  hahefpatri£  charifque  pi  opinquts* 
Quantum  ela<gin  deceat,%qnem  te  Deus  cjfe 
Juflit,^  humana  cjuapartt  locatus  es  m  re. 
I)icatui  in  quibus  locis  hxc  docentium  deoru  folebant  prse* 
ceptarecitari,&  a  cultonbuseorum  populis  frecjuenterau-* 
4iri,iicutnosoftedimusajdhoc  ecciefias  inftitutas,  quaqua-» 
uerfum  religio  Chriitiana  dirrunditur. 
L.     V  I  V  E  S. 
Wuo-alia     Z*K~lEcvhiFuga.\iz.^De  Fugalibut  nihilme  apud  alios  memi~ 
y  \^\nilegtre  Necdubttaremaliquidex  conieflura  admsnere ,  & 

leclon  permittere.vt  akudpro  eo  verbum  fuhliitueret,  nfi  idern  x^Au-> 
gus~lmw  addtret.&vere  Fugalia ,  faUcetpudorts  ty  honeslatis.  Et 
quanquam  non  tgnoro  conieilur&s  veritate  occulta  benas ,  eadcm  pa- 
tefafla  ridicula*  plerunque  tffeytamen  tentabo.fi  hac  quoque  partepro~ 
deffeftuim  poflinr.fi  non  aiferendo  verum^certe  excitando  ,  vt  quara- 
tur.Frimum  VanoU.De  Ungua  Latma  quintoficfiribit;  lunio  men-- 
fe papuli  Fttgiavidetur  nominatus>quad  eo  dte  repente  tumultu  fuge- 
rtt populus.Nonmulto enim poji  htc dies  fuit ,  quam  Gallorum  dtcefi. 
fus  ex  V  rbe.Etqui  tucfub  Vrbepopuli.vt  Ficulneatesac  Fidtnatesy 
&  fi.titimi  alij  cootranes  coniurauerunt ,  aliquot  hutus  diei  vejligia 
fuge  in  facrus  apparent.De  quibm  rebus  antiquitatum  Ubri  plura  re- 
FugU  deaferunt.Ffaclenus  Varrontsverba.hoc  efi  Fugi£  de<efeTtum ,  qu£  eft 
Ulttt£  deafa  fugatu  hoftibus  nominata.  Nam  poftridieeius  diei  vicini 
populifunt  deuiSii  a  Romano  ,magnaque  celebrttate  &  Utitia  omnium 
agifcrias  illas,qubdpericulum  fueritne  a  jinitimis  gentibus  reliquia 
^  Romani  mmvtu ,  qu£  GalV.c£  cladi  fuperfuerant,  tollerentur.  Quam 

Vitw.adea  deam  ffyltts  Ubro  dedin  Vitulam  vocat.  Ptfo  Vitulam  vitloriam  diei 
fcrtbit,ficut  sMa,crobiuA.  teftatur  in  Saturnalibus.  Erant  ergo  Fuga* 
lia,vel  Fugialiapoftndie  Nonas  Junias  L£titUde£  Utiflimus  dies, 
Jnquo  credibde  eft  populum  in  omnem  licentiam  folutiflimum ,  atque 
effufflimHmftiifj^/idc  nclimcwquam  efo  (rmdkulg^Q  ,fid  folum 

i\tta% 


Ad  Marcellinum     Lib.  ij.  73 

ditta,vt  alij  acutius  &  dUigentiw  rem  vefligent  ,fl  modb  tanti  *H<- 

mabunt. 

b  VerCwis.^Satyratertiaexpr&ceptovetere^uodpro  fortbus  tcm* 

pli  dpotlwis  Delphici  ^yfmphiclyones  fcripfere  :  Nofcetetpfum  ,  h<tc 

Pe\f\uA  dtcit. 

c  Autmetajquam  mollis  flexus.  }  Met&erant  tn  Circofeptem.  jvfcU 

Domtttanusludts  ^uibufdam,nL>  currerttur nifl  -ufque  ad  quintam  in-  circi 

dixit,vtciti:n  pe.  a^tpojjent  ludt  apparatif  quos  &debat.  Su>toniu4  in 

etus  'vita.Septies  itle  omnes  attingebantur  mtt£.  .irsque  erat  ty  tndu- 

shia  nonparuatnequtsrotifque  fleclcndxad  finem  metarum ,  nepa- 

flerior  drxteritate  flcclendiprtoran  anteuerieret-Propertiw. 

^utprtus  infeclo  depofctt  pr  x.mia  curfu, 

Septima quan metam triuertt  .tute  rota. 
Huc  sfeclat  dlud  Horatifprinapu  Odarum. 

Sunt  quos  curriculo  pulucrcm  Olympicunt 

Collegtffe  tuuat ,met dque ferutdts  Euitata  rotu. 

Erantty  curforesquidam  in  Gr&ct*.  certaminibws  ^uibus  nonftterat 
ex  lege  certamints  pcrueniffc  ad  metam:  mji  recurrerent  vnde  -vinerat, 
&  ctrcumaclu  celerrtmo  vbt  metant perttgerant ,  <ftcuA9^o'jU8f  vocit,  fuajXtfp*- 
nam  <ticw\&  'fljp^tu  circuitto,vtfcrtbit  J^ttruuiui  lib^.  qutfexiesjpa  (***■ 
tium  circutbant  Sb\i%copo,Liciftmt  ditli.  Htc  rft  propriut  ftgmficatus 
flexus  (y  m.tg.  ,°irftH<  autreclefentit  effe  mollemflexum  a  inrtute 
(ki  vtttum:aut  obliqne  non  ffc  facilem  a  vttio  ad  vtrtutem ,  vbi  dlud 
afjuetudtnc  in  humana  mente  inualuertt »  tyranntdemque  occuparit, 
jdctrto  ne  vttto  afjittfcamui  monet ,  quoniam  non  flt  in  manu  noTira 
tugwn  eiusfemel  adnnffum  excuteretquoti<  s  &  quando  veltmui.  <^si'ut 
de  flexu  itatus  intelligtt  ,cum  ab  adolefcentta  tnvirilem  Atatem  tranf^ 
imu*,(juo  tempore  moresmutart  decet.  Stcut  tlleapud  Terentium  *it: 
Aut  a  vtriU  fy  afluofa  £>ate  adfeniorem  ty  quietiorem .  De  auo  fte- 
xu  Cicero  mprtmo  De  oratore:  St  infinitus  forenfium  r?rum  labor  ,  & 
ambitionts  0ccupati9.de  curfu  honorum  etiam  atatis  flexuconti7iff,t, 
Sedaperttus  pro  M  CsXto  & pcr  eandemmetaphoram  :  In  hoc  fttxk 
quafi  ttati*  ,  nihtl  enim  occultabo  fletus  humanititc  acftpmtKt  ve- 
flra,famd  adolcfcentts paulum  hffttad  metas  notitia  multebn  &  tn- 
foelici  victnitate.  Et  Scneca  lib.  De  tranquilivita  prit.o  :  Kon  in  rnrfit 
tantum  Circique  certandne,fed  injfiattts  vtt&  tntertus flefter.dui/i :.  . 
c  Et  vndce.  yGenitiuus  esi  ab  vnda.fiwli genere  metaphor&.In  r.ait 
tnachtafuntmet£  conflituU  t  ad  cjuaf  fttbttb  nauis  tffet  tomertenda. 
Vergd.tnquinf. 

ffic  vtridew  ^eneaf  fondenti  ex  ilke  metam. 

e    5 


74  Auguftini  de  Ciuitate  Dei 

Conjlituhfignum  nautis  paterwnde.  reuerti 
Scirtntygr  longes  -vbi  arcumfletlere  curftu, 
Jnvttujlo  exempiart  legebatur :  Oua  molln  flextn^  'vnde.cjuodnon 
ejl  vfcjue  adCb  ahjurdu.^tc  legit  Antunw  J\ebtifJlnfisnos~iergramma' 
tt€M»  diltgentifS. 

d  Quismodusargenti.  }  Ex  PLtone.cx  cjuo  Perfitu  omnia  <\u& 
demortbu)  differtt.ln  Ph&dro  Socrates fic precatur.O  amue  Pan ,  & 
c&teri  dij  date obfecro  ,  vt intnnfecus pulcber effiaar,  cju&ip, mihi ex* 
trinfecm  additafunt ,  mternorum  ftnf  amica,  folum  fapientem  diuitem 
€xiftimem:huius  verb  aurt  tantum  elargtmini,quantutn  ,  necfu?ii»erey 
necgejlare  alim,quam  vir  temperans  cjmat.H&c  tlLe.Sunt  enimfactles 
epes  magii  optand&,}cjuam  tmti,odic&. 

e  Quidfasoptare.}  Et  hoc  ex  tyflcibiade ficundo  PlatonU  De 
'voto.-tncjuo  Plato  docet  quid  optandum  a  dits.  Eandem  Socr  alis  fen- 
tentiamponit  Valerna  m  fepttmo.luucnalu  de  n>ota: 

Orandum  e(\ yVt  fit  mensfana  tn  corpore  fano. 
PJiJi  intelligatur,cjuidfas  optare  in  argcnto.nam  &  prius  cft  de  ea  r^, 
J  «.  gr  cjuodfequitur:Qutd  afper  njtile  numtts  habet. 

^fper  nu~  £  Afper.  j-ZV»>na*  exprcffofigno  &  extanti  affrer  eji  taclu  ,  i>fu  tri- 
mu,i'  tttsfitleuis.   Sicvafaargentcac&lata  inquibus  altijuidemmet ,   Pli- 

nttu  as^era  nominat.Suetotnw  numum  as^crum  dixii  mKerone:  ^dw 
rum  obryrum  &  numum  ajpcrum  tngenti  fasligio  exigtt.^npro  no- 
uiterpercujfo,an  cjuia  meliores  erant  as^eri ,  cjuarn  cjutplana  erant  no- 
-  _ji  ,  ta,cjualesfuerintneoltm,nonfatJcio.ln£cjualemnumttmdicia$herum 
•I  *  **•  ositndit  ajperitatis  definitto  in  Tim&o  Platonis:i^ffj>erttas,inquitj  efi 
durities  tn&qualuati  permtxta. 

g  Quem  te  Deus  efle  iuffit,  &  humo.  \  Ettam  ex  PLtone  cjui 
Dcumfacit  Impcraiorem generts  humani^afttgnantem  fuum  -vnuuiqut 
infi^tione  hac ty-^cluti  mihtia  locum,  a  quo  non  licet  difcedere  iniuffu 
tlliw.Facu  hoc  ad  reclnrn  officium  vit£,vt  cjuifq;  faat,qu&  pars  fitge- 
mns  humani/vt  iuxta  i!lamvtuat,faiiifaciat<jue  munerifuo,jit  ne  agri- 
cola  an  vrbinw,feruut  an  Uber,tum  cerdo,fartor,philofophtif3JacerdoSy 
milesprincps  magiflratw ,priuatut . 

Iuutili3  effe  inuentaphilofophicafineautoritace  ciiuin3,vV>»quenqua 
ad  vitia  pronum  magis  mouet,quod  dij  fccerint,quam  quod  homi- 
nesdifpucauerint.  C  A  P.     VII. 

N  nobis  forte  philofophorum  feholas  difputatio- 

nefque  memorabunt?  Primo  ha?c  non  Romana  ,  fed 

Gra?ca  funt :  aut  fi  propterea  iam  Romana  ,  quia  & 

Gra^cia  fafta  eft  Romanaprouincia,  non  deorutn  prsecepta 

funt, 


AdMarcellinnm     Lib.  ij.  75 

funt,  fed  hominum  inuenta ,  qui  vtcunque  conari  funt  inge^  >/ 
niisacutiffimispr^ditiratiocinando  veftigare,aquid  in  rerum,, 
natura  latiraret:  b  quid  in  moribus  appetendum  elfet ,  atque  4 
fugiendum:cquidinipfisratiocinandi  regulis  certa  conne-* 
xionetraheretur,autquidnonefletc6fequens,veletiam  re-#/ 
pugnaret.  Et  quidam  eorum  quardarn  magna  quantum  diui- 
hitus  «diuti  funt,inuenerunt :  quantum  autem  humanitus  im- 
peditifunt,errauerunt:maxime  d  cum  eorum  fuperbia?  iufte 
jprouidenria  diuina  refifterer ,  vtviampietatisab  humilitare 
in  fuperna  {urgentem,etiam  iftorum  comparatione  monftra 
ret.vnde  poftea  nobis  erir  m  Dei  veri  &  domini  volutate  dif- 
quirendi  ac  diflerendi  locus.  Veruntamen  f\  philofophi  ali- 
quid  inuenerunt,quod  agenda?  bona?  vite  beatarcj;  adipifcen- 
dxfatiseflepoflir :  quanroiuftiustalibusdiuinihonores  de- 
cernuntur  i  Quanto  melius&  honeftiusin  Platonis  templo 
librieiuslegerentur  ,quam  in  templis  daMnonum  Galli,ab- 
fcinderentur,  e  moiles  confecrarentur,infani  fecarentur,  &" 
quicquid  aliud,vel  crudele,vel  turpe,vel  turpitercrudele,vel 
ci  udehter  turpe  in  ficristaliudeorum  celebrarifoletfQua- 
tofatius  eratad  erudiendam  adiuftitiamiuuentutem  publi- 
ce  recitari  legesdeorum  ,  quam  laudariinaniterlegesatque 
inftituta  maioium  ? f  Omnesenim  cultorestalium  deorum, 
mox  vt  eos libido  perpulerir,& feruenti,  vt  ait  Perfius ,  rin£ta 
veneno,magisinruenrurquid  Iupiterfecerit,  quamquid  do- 
cuerir  Pla^to^vel  cenfuerit  Cato.h  Hinc  apud  Terentium  fla- 
gitiofiisadolefcensipeCtattabulamquandam  pi£tam  in  pa- 
riete,vbi  inerat  piftura  ha?c,Iouem  quo  pa&o  Danae  mififle 
aiunt  in  gremium  quondam  imbrem  aureum:atque  ab  hac 
tanta  autoritate  adhibet  patrocinium  turpitudini  fua? ,  cum 
ineafeiadtatimitari  Deum.Atquem  Deum?inquit:Quitem 
pla  ca.'li  fummo  fonitu  concutit,ego  homuncio  id  non  face- 
remfEgo  vero  illud  feci  ac  lubens. 

L.     V  I  V  E  S. 
a    /°V  Vid  in  rerum  natura.  j-  TriplicemphilofophU partem  at- 

V^£  tmgkhtc  r.aturalem. 
b  Quid  in  movibus.}  MorJem. 

c  Quid  in  ipf\s.}  Rattonalem  feu  dialefficam:de  quibus  alibi. 
d  Cum  eorum  fuy£r\}\£.\QHodfuis  mgentts,qu£cunqueinueni- 
rent,referebant  accepta,mhd  bettejicio  Dei  uibucntes,  De  qna  refuie 
4>s}utat  Lafiantius, 


j6  Auguftini  dc  ciuitate  Dei 

C  Mollesconfecrarentut\>£r4wtow»«>/fc  Galli  pathici  hom'- 
nesjsfurcipimufiagitin  obruti.  Deqnibus  ^puUnv  multa  narrat  ne- 
fanda  Ltb  %  fy  9  .jui  ^ifuuMem  Luaai:m,vndc  ^puleim  fumpfit  ar- 
gumentum. 

£  Otnnesenimcultorestaliuindeoiu.V£t>rHra^wo5  colimus  e- 
ocemplu  plurimum  mouemur.  Simtlesenim  tllis  euadere  Jludemm  ,ftue 
hominesfint  }fiue  dij.  Populm  principts  fttmlts effe  affe£lat:d$fcipuli 
pr£ceptoris,quem  colunt :  (ff  mortales-eorum  quospro  tmmortalibm  ve- 
nerantur.Htnc  ncbts  &  Chriflt  &  fanttorum  pojlre  religionu  propo- 
fita  ad  tmttationcm  exempla.  PUto  Ub.De  repu.i.eam  caufam  tnter  c<t  • 
teras  affert,cur  poctas  noltt  tnfua  ctwtate  »  quod  qu£  de  diis  ftnt  com- 
mentt ,peftmum  fxnt  iegenttbm  exemplumficut  bella,  raptn£  ,fedttio- 
nes .adultetiafurta^ fimtlta.Ex  quo  loco fumptafunt  illa  verba,  qui- 
bm  loquentem  Aiemppum  Luctanm  factt  c*  »«koom^»1««  :  E^o  tgitur, 
inquit^cumpuer alhttc  ejfem  audtremque  Honnrum  ty  Hefiodumfe- 
ditiones  ac  bella  canentes,nonfemtdeorum  modof  d  ipforum  etiam  deo- 
rum  adulttrta  cjuocf  lefViolentitSjrapinaSjfupplicu  .patrum  expulfio- 
neSj&fatum  &  fororu>nupttas.H£c  me  herde  omma  bonapulchrd- 
que  putabam,&  ftudiose  efga  ea  affiikbar.  Neque  [entm  deos  unquam 
.- 1  putaui  mtxchaturos,aut  fedniones  inuicem  futffe  moturos  ,  nifi  de  his  re- 

,,  bmptrinde  acbentf  iudkaffent.  H£cille.Qu£nos  maluimus  Thom£ 

Aiori  verbts  dtccre,  quam  nofltis:cuim  laudes  obtter  atquc  aliud  agm- 
tem  attingere  pene  funefasGrandtbm  enim  voluminibm  vix  adhuc 
tot£  qucant  explkari.Quts  eni  /»  de  itlius  ingenij  accumine^de  iudicija- 
crimonia,devarietdteeruditionvsatque  pr^flantia ,  de  facunda  lin- 
gu£  eloquentidtde  fuauitate  morum  acprobitate  :  in  prouidendts  rebm 
confi!io,i)i  exeqw.ndn  dexterttate,  in  omnibm  moderatione ,  tntegrita- 
te,£quitate  ,  fid?  ^fatts  pro  dtgnttate  dixerit  ?  nifi  vno  verbofumma, 
pe>fecla,vndique  abfluta  futs  omnibm  confummata  numens  dixerif. 
ntfi id  quod  res  eji ,  exempLrii,j]»:cimina,fui quodque generis  affirma 
rtt?  Afdgnaloquor,  ty  mirabtmturqm  Morum  non  norunV.fed  fiunt 
*  vera  meloqui ,  qui  norunt,  qut  libros  hgerint  •.  qui  aflm  vel  vtderint^ 
vel  audierint,  fidem faallime  l  abebunt.Catertln*  in  huim  viri  laudi- 
bus  velut  in  latifiimo  pelago  erit  aliud  tempm  ,  quo  licrat  vela  pande- 
re,  (ff  ms  totos'pro^errim£  aur£  committere  ,fcribereque  tum  multd^ 
tuin  maxima.idjue fecundis UBoribm. 
g  Feruenti  tin&a  veneno.V/^er/i»*  Satyra  tertia  : 

Cttm  dira  libido. 

Mouerit  ingeniumferuenti  tinfla  veneno. 
Deomnibiliinte&igitur,quodejiferuens  venenum:  fedhtc  profemi- 

negen* 


Ad  Marcellinum  Lib.    /j.  77 

nt  gtnitali  pofuit  isfuguSiinu*  Jtcut  virtus  apud  ahos. 
h  Hinc  apud  Terentium. \ln  Eunucho,  Chtrea  quipro  Eunucho 
ad  Thaidema  Parmenone  erat  deduttttf  ,  flagrans  amore  njtrgims 
Thaidi  dono  a  Thrafate  miUte  dau,  defiupro  ,  quod  i'fe  virgim  ob- 
tulerat,  %^nliphomfocto  narrans  fic  inquit  •  Dum  apparatur  ,  vtrgo) 
in  conciaut  fedttfufpeclans  tabulamptclam  ,  -obi  ttieratpiflura  h&c, 
louem  quo  paflo  Danae  mififfe  aiunt  quo-.dan  ingrennum  imbrem 
aureum.Egometquoq^  tdfpectar*  cc?pi,&  qnia  conftmdem  luferat  idm 
oltm  ille  luaup>,irnpebdio  magn  ammu-fga.tdibat  mihi-  Deumfcfe  in  ho 
tniriem  conuertifje,  atqutper  ahenas  tegulai  venifle clanculum per  im- 
fluuium  ifucum  fatlum  mulkrt.  %^ft  qucm  Deum  ?  qui  temflactl» 
fumma  fomtu  concutit.  Ego  homuncio  hocnonfa.erem  ? ego  tUud-verb 
itafecuac  lubens  HaElenus  verbaWtws  Dana.  formofa  virgo  apatre  £74^4^ 
xsfcrtfioferuabaiur  in  turri ,  nec  vUi  virorum  ad  eam  erat  aueffwt: 
quam  lupiter  cumadfrr.aret  ,  aurea  pluma  per  impluuium  tur>i  il- 
lapfw-vitiauit:  hocesi  munertbtt*  auren ,  quibws  nihil  eslfatis  oc- 
ciufum ,  atque  obfeptum ,  &  tfftus  virgims  fy  cuftodum  animos  cor- 
rufnt. 

Deludisfcenicisfinquibusdij  non  orFenduncuc  edittione 
fuaiucn  turpitudmum,:"ed  placatur.        n 

C  A  K.      VIII.      !  ! 

j^Cj^  T  enim  non  traduntur  ifta  facris  deorum, fedfabu- 
^fe|  lispoeraru.Nolo  dicere  illa  myrticaquaiftathea- 
^jl  tricaelTeturpiora.Hocdico^uodnegantes  conuin 
cit  hntoria,eofdcm  illos  ludosin  quibus  regnant figmenta 
poerarum,non  perimperitum  obiequium  facrisdeorum  fuo- 
rum  intulille  Romanos,  Ccd  ipibs deos  7  vt  fjbi  folenniter  <e- 
dercntur,&  honorifuo  confecraretur  acerbe  imperando  cV 
quodammodo  exrorqucndo  fecifTe.Quod  in  primo  Jibro  bre 
uicommemoratione  peritrinxit.a  Nam  ingrauefccntepefti- 
lentialudiiceniciautoritarepont.  Romx  primirus  inftituti 
lunt.Quis  igicunn  agenda  viranon  eaflbipotius  feCtanda 
arbitrarctur  ,  qu*  aftitantur  ludis  autoritare  diuina  inftitu- 
tis,  quam  ea  qux  fcriptitantur  legibus  humano  confilio  pro- 
ittulgatisf  Adulterum  louem  fi  poet*  fallacitcr  prodidcrunr 
dij 1  hi  vtnque  quia  cafti  quibus  ranrum  ncfas  perhumanos 
ludos  conhctum  eft ,  non  quia  neglectum  eft  irafci  ac  vitdi- 
carcdcbucrunr.  h  Erharc  funtfcenicoium  tolerabiliora  lu- 
dorum,  comcedi*  fcilicet,&  tragcediar  ,hoc  eft  fabul*  poera 
rum  agcndse  in  fpeciaculis,  multa  rcrum  turpitudiuc,  fcd 


78  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

nulla  faltem  ficut  alia  multa  verboru  obfccenitate  c5pofit3C5 

«juas  etia  inter  ftudia  quse  honefta  ac  liberalia  vocantur,  pue- 

rilegere&difcerecogunturafenibus.        L.    VIVES. 

a   "^T Am  in  grauefcete. \Quoniam& hoc ltbroi& altisfequen- 

X  ^I  ttbws  sifitguft.de  ludtsfcemcts  pierunque  memimt,iocttf peflu- 

lare  -vidctur  ,  vt  dt  tlits  nonnuUa  dtcam  :  &  yu&  fyarfim  multts  ca- 

fitibus  tffeni  ducnda,  hic  emma  vnaferie  contexam  ,  quo  melittt  in- 

teUigantur.  £t  primumdeeorumorigmeapud  Gr&cos,poftmodum  a- 

Fabularu  pud  Romanos.     Nam  tmiiatio  cx  Gr&da  manauit  tn  ItaUam.  Vete- 

theatrt  ort-  res  igitur  in  Gr£cia  agncoLe  ,cumfacrum  Libero  pro  anniprouentu 

go.  facerent  incenfis  altanbut  pnmttm  aliqutdvice  precum  cantiUabant: 

d  inde  quo  propitioremfibi  reddcrent  Liberum  ,  etus  gefta ,  vic~loriast 

f  kjfivjljue  reges ,  illias  triumphcs  ,&  regum  calamitates  concinne- 

bant.L  ceptt  pr&mium  iuduftn&proponi  caper ,  vcl  caprtfacrtficati  co- 

rium-vtmplenum.      Et  tngenia  tumpr&mtononparuiapud  ruiiicoi 

homines  gr  tenues  prettj  ,  tum  oslentaadt  fui  gratia  carmina  con* 

finxerunt ,  inconditaprimitmpaucdque  :  dcinde,vtfit,pLra  ty  elima- 

ttora.cumque  in  deutfits  a  Libero  regibus,parum  effet  in  fingulos  an- 

nos  matert&  ,  adreliquos  reges  illtt  caLtmitattbttt  fimties  itum  eft ,  de- 

Tragaedia  qae   ipjis  multa  funt  cantata.     Atque  h&c  eft  nuncupata  trogoediay 

vel  &70  <n  Tfdy* ,  hoc  eft  hirco ,  quem  acciptebat  viclor  in  certamtne: 

vei  af&cibus  vindemiarum  ,  quibtt*  ora  perungebantur  ,  quas  Gr&ch 

Comaedia.  tfvyiz  vocant.Comaediam,funt  qut  etfdem  ceeptam  facrts  veiint :  aliit 

facm  t^Apollints Nomij, hoc eftpaftorum vicorumque  pr&ftdtsqutdam 

per  idem  tempus  'vtrique  deo  facrtficari  tradunt.    Dicam    quod  e(t 

vuigattus :  ^Athenienfibus  per  pagos  adhuc  dts~ftrfis ,  necdum  coacTts 

in  vrbem  a  Thefeo ,  agrteoU  peraclts  facris ,  tum  eos  qui  in  facrificio 

f.XTdni  ,  tum  etiamviatores  falfis  diSits  impetebant ,  nftimque  exci- 

ta!-ant  s^eciatoribu*.    V  vbs  conftrufia  ,folenni  tyftato  tempore,ve- 

tere  more  tn  -vrbem  agricoU  pUusiris  vecli  <vemcbant  ,faceta  d\ca- 

citate  modv ,  rufttcos  modo  etiam  pLnfqne  de  vrbanit   inceffentes, 

hr&ctpuefi^q^iam  erantiniuria  affeclt.     Et  h&c  quidem  cowcc* 

dia  ejl  dtcttu  yel  &n  W  *»(*£*  jd  eji ,  a  vicis  pagtfque  tn  quibus  age- 

batur  ,  veltTniacTdifscJbicJiidf^cloi,  qubd  mvtts  lajctutrent ,  &' 

dtciis  petulantiorthttt  luderent.     Nam  eo  tcmpore  nondum    villas 

tyvtcos  ^Athenitnfes  kuu&s  dicebant ,  fed  H^^.PUiUit  hic  mos 

•vrbanopopulo  ,  &  eos  qutdtcendo  vd'ebant ,  ad  erudtttus  fcnbcndum 

de  eo  arguuienti  genere  carmen  funt  adhortati.     lta  fenftm  ruftici 

funt  exclufi  ,  <pi  fimpliciiate  fua  ,  fiue  odto  ,  fiue  tnutdta  momerdy 

runt  qutdemyfednoncrmnto  morfu,  Poete  vrbani  primiim  acrit* 


em 


Ad  Marcellinum    Lib.  i).         79 

cum  taxaffent  ciuium  facla  >  profuerunt  nonmhtl ,  quod  a  fcelerihus 
multos  metu  rctrahebant :  c&icrum  coeperwtt  affeSltbus  vel  fms  ,  vel 
amicorum  feruire  ,fimultates  atyert  exercere  ,jiyluprotelu  abuteutes, 
princtpes  viros  interdum  nihil  cummcritos  infcena  profcmdtre  ,  idque 
nominatim.   Quod  cum  tffetpujfus  yythibiades  ab  Lttpeltdein  Ba-  Eupolis 
pthfabuU ,  illum  compi  wf.it ,  ac  mergt  m  mate.  nam  tumforte  sll- 
cibiudes  imperator  erat ,  claffemque  habibat  in  PirA?  :  cumqut  v  erge- 
retur  poeta  ytlludfubmJ.€  sJictbiades  tngtrebat  :Tu  me  tnfccna  J~£pe 
merftltt  Eupoli,  ego  te  tn  mari.Hutus  exetnplo  futu  ttrrith poeth.fnc» 
cef?tt  lex  opera  sJicibiadh  lata  ,  ne  quem  Itctret  ncminaUm  tnfcena  ta- 
xare  -.ttagenus  tllud  comoedta abolitumeft  ,  dtcldque  eTi  vetus comoc-  Comcedki 
dia  ,  hoc  tsi  "yyj^*-  Succef&t medta,  qua  obitqms  dicUs perTirtngeban-  vetHSy 
tur  multitucuts  n>mintbus ;  ey  eo  in fuffictonem  ventt  nobilitati ,  tan-  media  , 
quamfuafaclanotarentHr.    Ita  intotum  tftfubiata,  repertaque  e?i  tynoua 
noua  y  qu<t  de  medtocribus perfoms  lufit  lonfitlts  nomintbus  ,  fy  argu- 
mento  tam  alieno  ab  iis  quxfaciebat  noLtlttas  ,  vt  n<anifeTWm  eff.t, 
quoftuspotius  quiam  nobtles  pcrsiringt :  detnde  affeilibus  tam  tnodera- 
tis  j  vt  nemo  deft  dict  ettam  nominatim  tgre  admodum  ttdiffet.    Hu* 
ius  princcps  fuit  Menander  yqui  cum  siUxandro  Macedone  vixit 
pauib  minor  eo.    V  etus  bellis  Peloponmfxacis  viguit ,  in  quo  ^sfrtsio- 
phani  plurimi  dcferunt  palmam :  quamuis  in  medta  quoque  multutn 
eun>  valuifje  dicant.  Sed  haud  dnbie  sintiphanes  Larifftusfuit  in  hoc 
gmere  factit  prtmus.   t^Atoue  htc  quidern  m  Gr&cta.  Rotmt  vero  cum 
aannoab  V  rbe  conditacirciter  quadringentcfimum  ,  T  .Sulpitio  Poti- 
to.  C.  I  icinio  Stolone  Cof?.  &  fupertore  annopesiilentia  ia-  oratwn  ef- 
[ct,ty  eodem  laborarctury  ex  libris  StbyUwis  ludt  fcenict funt  voti.noua 
res  tn  popul»  bellicofo.   Ludion„sfunt  ex  Hctruria  afcttt ,  qut  gentv 
nomine  hfilripnes  nitncupantur  ,  hiqtte  ad  tibictnis  cantum  taciti  fal- 
tarunt ,  motibus  non  cmiino  ,  vt  UL  &tatc  ,  mconcinnis^  neque  verfttm 
dixere  vlltt  n.    Ruslci  in  ItaliavctuTto  GrtctA  more  peractis  facrtSy 
pojtmeffem  ,gratulatique  dcts  de  bonoanntproueutu,hiUriores,opere 
perfecto  ,  ruTitrana  qu&damdiclain  fe  inuicem  taSlabant  ad  rifuj^ 
mouendum  :  interimjpurcis  verbis  non  abTimentes:  int<rir.'  pa>df  r„Cfm" 
daaus  attingentes .  tdque  altemis  verfbus  ,  ayi  d>ccbant.m  f  efcemni 
a  Fejcenirta ciuitate  Httrurie.     Hts coeperunt Romatn  huirtcnes t- 
mitari  ,[ed parcentesn  rmmbus.  nam  id  iam  antca  Duodtctm  tahulis 
erat  cautum  nefie.  et.    Fefctnmt  fenfim  exfcena  abierunt ,  reltcli  nu?  fefcfnini 
ptits  fy  triumphh  ,  fab«Uq;  coept&funt  introduci ,  qux  d^  leclaientfme 
cttiufquatn  offnfi.me.  qtted  Horattus   ep:ftola  ad  sJuguftum  attin- 
git.  Ita  Lum  nommatim  Udiquemquam  tnfcena  non  Ucer?t ,  ex  Grtca 


8o  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

rit h  aliafabularumgenerafunt  Romam  adducla,  nottafcilicet  Comct* 

Satyra   »'a  >  &  Satyra  ;  nonilla  qus  >vn$  carminngenere  in  •vitta  wueheba- 

tur^ualemfcripfere  Hrtattws ,  Perfitn  ,  @>  luttcndts  :  namhutcini- 

tium  dedft  LuctUm  ,  qnifub  Scipione  ^emiliano   »>eruit  bello  Nu- 

manUno:fed  tn  qua.n  i  itroductbantur  Satyrt  contumtliofi  &ft>urei, 

Scena-  tunict*  viltofis ,  motugraui ,  incoridttoque  fy  riisiicano.  Scena^atfio- 

tttm  or-  rtbuA  .firondibm  ,  herbt*  •virentibtn  inftrucla  ,  infaciem  montiumfyU 

natns      uarum  & jpeUmcarum  ,  ficutfcena.  tragoediarum  rtgalem  magmficert* 

tiam  imttantnr  ,  <&  comica  mediocrium  ac  plebeiorum  &dtficiornm  ra- 

fabvla  tienem  ,-vtFttrtwiuiUbroqitintofcribit.   ^Ab  tsits  Satyris  primam 

'  prima    fabulam  tuTiam  Graco  modo  Lattnis  -verfxbws  fccit  Ltuim  ^yfndroni- 

Romx    cw  Salinatorvs  \ib>rtws  ,  anno  a  condita  Roma  qumgentcfimo  decimo- 

qttarto ,  ^ppio  daudio  C&ci  filio  ,  Sempronio  Tudttano  confultbust 

beilo  Pwiicoprimo  ,aliquot  amm  anteperfeclo  ex  digeslione  tempo- 

rum  ,^/fttici.  Secutifunt  hunc  N&uius,  Plautus ,  Ennius ,  Terenthis, 

&  alu  permu!ti}qiticomcediat  fcrtpfre.Reltqua  de  ludisfcenicis  fuis  lo- 

cps  dtcentur. 

b    Et  hcec  funtfcenicorum  tolerabiliora.fr  In  iudU  interimfa- 

buie  iuJlo  argumento  exhibebantur  populo :  tnttrim  hislriones  motus 

dabant  impudicos  ftlentio  ,  nonnuncmam  qu&dam  dicebant  in  ratienem 

paUia -  fisit  c:>nficla.   Efabultsfwit  nonnulla  palUat&  ,  quarum  argumentum 

ta  fa-  eft  Gr&cnm  ,  hislrionefque pallio  more  Gr&co  <vtuntur :  quaies  funt  o- 

buU       mntsTerentima  j  &  Plautin&  ;ali&  togat&  ,quarttm  argumtntunt 

ex  Romams  rebus  petitur  ,  ludionefque  toga  Romano  indumento  ami- 

Togau  ciuntttr .  qttales  funt  yifianvj ,  Et  ex  togatU ,  alt&  funt  pr&textat£% 

Pratex  cumres  imperatorum  (ff  principum  Romanorum  aguntur ^neceffeque  ejl 

tata       fffc  pr&textam  infcena  ,  •veftimentum  magisiratuum  Romanorum :  a 

Trabea  quibus  non  muhum  crcdiderim  argumcnto  abfuiffe  trab^atas  ,  quas  C- 

fa  Melius  Spoletanus  AfeccenatU  Ubcrtus  inuenit.    Ac  nefco  an  fuerint 

c&dtm  ,  qua  ih  ri  nihil  habeo  certi.   ^yilU  tabcrnaru  ,  in  cjutbus  de  re- 

bus  -vulgiagitHr.  Sunt  tragoedig, ,  funt  comxdit  ,funt  Satyre  ,  funt 

,    i    piijirn  Mmi ,  cjui  dtcuntur  Planiptdes ,  quod  nec  focco  •vtuntur ,  nec 

cotUutri? .■>  fid  planis  pedtbus  exeunt  in  profcenium  ,  quanuU  Satyras 

fa  Mi»iQ*  f#b  cq<?(xdia  -video  comprehcndi ,  Q^in  &  tragoediamfpe^ 

ciemeffecomcedifi  qutiam  affirmant.    Tragoedta  migna  infortunia 

contiuci ,  ardtntes  ajfcttus ,  atroaa  felera,   minimitm  turpitudimt. 

Coxicediaamorest  nequitia*  ,fiagitta  tratlat ,  q»&  infibulam  induxit 

Menander ,  i>t  Ma>edontl>us  etufmodt  rebus  dedttps  ,placeret.  Saty- 

ra  ltfciuior>  s  habet  Faunos  &  Syluanv  ,  qui  iocps  tyfalibus  agvesli- 

h#s  dtUclabanr.inttrim  tdmixtii  Uchrymtsjed  vt  crant  dy  immudi& 

iUeti, 


Ad  Marcellinum  Lib.  ij.  81 

i&oti.fpurciora  taBabant  fyfedio  a  diflu  audituque.  In  Mimit  licen» 
tia  maxima,null.>  parcebart  turpibus.Et  tamen  h&c  toierabiUora  trat 
pr<t  alns  revus.cjuxm  Bacchanaitbus  agcbantur  ,  cjU£propter$ncrtdt- 
bdem  turpitudmem  ex  Italiafn^tufconfuliojunt  eiecla:  vei  in  $atur 
nahbus^jsi  m  Fioraitbus^uos  ludos  per  ihtretnces  &  perdttijhmorH  flor4liA 
hommum  genera  relebr*bant.  Quvrum  t  lorahun  aflores  cum  deam 
ipfamnomeuererentHri-vnum  hommem  Catonem  junt  reutrni  ,  ^w 
frafcnte  agtre  recnfarunt. 

QuidRomani  vcteres  dc  cohibenda  poetica  licentia  fenferlnt,  quam 
Grxcideoium  fecoti  iudicium,liberamclTe  voluerunt. 

CAP.     IX. 

Vid  autem  hicfenferint  Romani  veteres  , a  Cicero 
teftatur  in  Jibris  ,  cjuosde  Republica  fcnp/it,  b  vbi 
Scipio  difputans  ait  :  Nunouam  comcedia?  nifi  con- 
fuetudovita;  patei  etur,  probarefua  theatris  fiagitia  potuif. 
fent.  Et  Graeci  cjuida  anticjuiores  vitiofar  fua?  «mmionis  cjuan- 
damconuenientiam  feruauerunt,apud  cjuosfuit  etiam  legc 
concefTum,cvtcjuod  velletcoracedia  nominatim,  veldecjuo 
vellet,diceret.Itaque  ficut  m  ciilie  Jibris  locjmrur  Afncanus> 
cjuem  illa  non  attigit,vel  potius  cjuera  no  vexauit,  cui  peper- 
cit?Efto:popularei>  homines  improbos  ,  in  repub.  feditiofos, 
^Cleonem/Cleophotem/Hyperbolum  larfit.Patiamur,  in- 
<juit,&  fi  huiufraodi  ciues,aScenfore  melius  eft  cjuam  a  poe* 
ta  notari:hfed  Periclem  ciiin  iara  fuae  ciuitati  raaxiraa  auto- 
ritateplurimosannosdomi  &  l.elli  pra^fuiflet^violari  verfi- 
bus,&  eos  agi  to  fcena  non  plus  decuit,'cjuam  /i  Plautus  ,  in- 
<juit,noftervoluitlet,aut  Naruius,  k  Publio&  CneoScipioni, 
*aut  Ca2ciliusmMarco  Catoni  maledicere.Deinde  paulo  poft 
noftra?,inquit,contra  duodecim  tabulse  n  cum  perpaucas  res 
CapitefanxifTcnt,in  his  hanc  cjuocjue  fanciend^m  purauerunt, 
ficjuis0aclitauilTet,riueCannencondidifret ,  cjuodinramiartl 
faceret,  fiagmumve  alteri.  Pra?clare.  Iudicus  enim  ac  ma- 
giftratuum  difceptationibus  Jegirimis  propofitara  vitam,non 
poetarura  ingeniis  habere  debemus,nec  probrura  audire,ni- 
fiea  lcge  vt  refpondereliceat,  &  mdicio  dcfendere.  Ha?c 
ex CicCronis  cjuarto  De  republica  libro  ad  verbum  excerpe- 
da  arbitratus(um,nonnulhspropterfaciliorem  intelle&um 
vel  praftermiffis,vel  paululum  commutatis.Multum  enim  ad 
rcmpertinetcjuam  moliorexphcare,fipotero.  Dicitdeintjc 
**ug.dc  CMt,Deit        Tt>m,  y  § 


%  i  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

sriia,&  ficcocludithue  locti,vtoftedat  vcteribus  diiplicuifle 
Romanis,vel  laudari  quenqua  infcenaviuumhominem,  vel 
vmtperari.Sed  vr  dixi,hoc  Gra?ci  quanquam  inucrecundius, 
y  tamen  conuenientius  licere  noluerunt,cum  viderent  diis  fuis 
accepta  &  grata  efle  opprobria,non  tatum  hominum,verum 
&  ipforum  deoi  um  in  fcenicis  fabulis:fiue  a  poetis  eflent  il- 
laconficla:(iue  fiagitia  eorumvera  commemorarentur  &  a- 
gerenturin  theatris^atcjuc  ab  eorum  cultoribusvtinam  folo 
rifii  ac  non  etiam  imitatione  digna  viderentur.  Nimis  cnim 
fuperbum  fuit  famar  parcere  pnncipum  ciuitatis  &  ciuium, 
vbifue_  famarparci  numina  noluerunt.nam  quodafferturpro 
defeniione,non  illa  vera  in  deos  dici,fed  Falfa  atque  conficta: 
idipfum  eft  fceleftius,  fi  pietatem  c6fulasreligionis:fi  autem 
malitiamda?monumcogites',  quid  aitutiusad  decipiendum 
atq;  callidiusfCum  enim  probruiaciturinprincipempatna? 
bonu  atq;  vtilem,n6nne  tanto  eft  indignius,quanto  a  veritatc 
remotius,&  a  vita  illiusalieniusr  Quie  igitur  fupplicia  fuffi- 
ciuntjCiim  deo  fit  ifta,tam  nefaria,tam  infignisiniuriar* 

L.     VIVES. 

Cieeronis    a  /^lcero  teftatur  in  libro  cjuarto  De  rep.  }  Si cjuos  anticjuo- 

libri      De      *srum  iilros  txm^uivd  vmnino  amififunt  ,  veicertenon  ex- 

republica    tant^vdiem  extare^fnnt  iftifex  Ciccrom  Dc  repubiica  :  neaue  emm 

dabitocjuin  opmfuerit  admirabde  :  facio  ex  Imfragm.ntn  cju&  vidi 

con:ei\uram.     %^/fudio apud  auofdam  tunquam  auria  mam  afjei  uari% 

int,  rim  dum  non  prtdeunt^  onuclur  &  ex  diiu  ipfitts  Ciceronts  iocts  coU 

L-clit  nos  d<cent. 

Scipiones    b   V bi  Scipio. \Gcns  Cornelia  inter  c&tera  cognomina,  ty  illud  Sci' 

pionui,:fum!>fit.ab  eo  aui patri  c&co    grfenecla  infirmo  vice  Sdpiomt 

erat.Clarii.xha  famlliufueritnt  amplureSyde cjuibm  dhamfuoleco, 

Htc,cjuein  Ubrts  De  ref  ub iotjuenttm  faat  Ciccro,  fuit  L.  %yiemilij 

Padhaui  Perfu  llacdom.e  regem  vtcit  ,fiHus:zjuem  Scipio    yifricu- 

m  .^iaiorufiimi  Aiiopiauk  ,  ideo  a  gmie  m  cjua  efl  natm  ^emtlLnus 

cognominatur .C arthagmtm  <($  Numantiam  deieuit. 

Vettres     c  Vt  quod  vellet  comuedia.>o^^'*Vfcw  efl  vetus:  dtxi  iam  dt  hac 

a>i>.a'di&     re  fi-.b.<t)Vt  ciues  rnetu  neiffcend  traduccrentur  ,  velpergertnt  bene 

NebuU      viuerefific  inftituerant.vi  i  a  (ceterum  U4  retraherentur.  Socrales  ex- 

^Aflopha-pedir-  dicebatfapjum  de  induftna  comicis  offerre.Namfi  merito  cjui- 

nis  dsm  repnhenderint  eruendaimiu.  fmfalso  tumilla  mhii  adnos  atti- 

nebunt.  Et ipfeSocrates  innocentifUnm  (y fanchfimus  viry  imfus 

erat  ah  ^rijiophane  m  JScbuln  ,  fabuia  nebuiomc*  ,  quam  f>eeia 


Ad  Marcellinum    Lib.  ij.  8} 

m  hocfolum  ediderat.Qupdfuit  vel  maximum-argumentwnjcriftores 

veteru  comaedia  linguam  idtn  tum  habmffe  venaiem  ,  velpertmbatio- 

mbus  antmi  tranfue  Jos  a*i. 

d  Cleonem.fc/c*»  Byrfpola  homoftdittofus^NicU^Dtmofiheni^  Cleon 

&  bomsfere  omntbus  inimicusfuit.beilo  tamtn  nZ  malus,  vt  Thucydi- 

des  fy  Piutaxc  usfcribunt  ,  Inhu>  c  fcnpfit  ^ylnfiophams  fabulamy  Eauites 

cjttam  Hr*«ic  nominamtjocc  cfiyequites :  cutus  cjuum  peculatum  fy  ty-  ^rtjhpha- 

ranntc.ts  opes  velLet  populo patefacere^  opifx  perfrnam   Cleonnjefa-  nn 

Ciurum  n"^auu,verttus  UUms  potentiam./J oetaftcibns  hiTirtones  vn- 

xtt.ytii  Ljuum m  fcena  n pmdire  nf  rnnda\  ent  .^yfciAophanes  tpjiper* 

fonam  Cleontsfoius  fufiinuttj.tnta  rdbie  tn  iliumerat  accenf.s.Propter 

quod  faclum  accufatus  a  Cleone.tuLntis  tpttmqitt  n  uiiatus  eji  >  vt  ipfe 

m  ^charnenfibus  comoedta  qux  itur thct cfi.reuommt  ciuantum  haufe- 

rat  N  am  fortaffe  pretto  a  Nici.t  &  D.mofihene  acce  to  ad  fcnbendtt 

fabulam  erat adduclus,vl  m  Ntpntiisfeutpecunaab  sintto  &  A/e- 

itto  Socratis  intmtcis  accepta.Homo  qut  p  r  cbri,tattm  muita  confcri- 

pfit.Cleonis  mtmintt  ettam  l'lutar<hus  in  Voltitca. 

e  Cleophontem» }  Hunc  etiam  Pluta.chus  fimdem  Cleoms  fuiffe  Cltophon 

diat. 

f  Hyperbolum.friif  huius  taquam  improbt  ciuts  men.imt  Thucydi-  Hjptrbt- 

des,<&  Plutarchus.ty  Ltuianat  cv  u/ouv&fdrref.ofiractfmo ,  cpacd  genus  lm 

eratfuffragiorum.ex  vrbe  efi  eteclusmon  mctu  poemttnti*  vei  dtgnita 

USyVt  alijyjed  tanquam publtcum  ciuitatis  dcdmts  &  opprobrium.Cice- 

ro  tn  Brulo  de  Glaucia  ioquens: H omo.nicjuit,  faeilli>»us  ^thcnicnfis 

Hyperboli,cntns  improlitatem  veteres  .Jttic  rum  comoedt*  n  tarunt. 

slb  Ertpoltie  Hyperbnlum  notatumfuijiohijicat  Qumtiltanus  tn  pri- 

mc  Infiituttonwnde  mufica  locjucns.Dt  hocfcnpfit  cat  ut  Ctnus  infaf 

ragine  ^fntiquarum  lecl-Ubro  nono* 

g   A  cenfore  \()uinto  quoctue  anno  duo  creabantury  qut  cenfui,h^c  Ctnfur 

tfi  ,  as~liinationiopumfacietid±,ty  iudiao  de  mortbus  ,  deitui extsli- 

mauone   vmufci-iufcjue  ciuis  prstffent.   Cenfores  funt    diclih  cenfit. 

Nam  ,  vt  Feshts  mjuit  ,   tanti  cjuifque  fua  bona  faciebat,  qmmti 

illi <e$rim> ffent.ty magtfirt  morttm.     Sic  Cicert  ad  ^ytppikm  Puh 

chrum- 

li   Sed  Periclem  \Htc  dociwntia  &  magnis  ciuilibus  arttbuspopu    PtrMes 

lum  ^/fthenienfem  itafibt  conciltamt ,  vt  prtnceps  tn  <  a  republica  per 

multos  annosfuertt.domi  &  forts  confilio  bonus,  grfclftt.te  par.  In 

huius  labnsfefittafie  trndi  hoc  e$D,perfuadendt  deam,  (<;  vt  Cictro  in  ^*»1* 

tcrtto  De  oratore mterpretatur  ^leporem:  vt  Ennius  SnaJam,  Hora- 

tiusdmmiutiuum  huius  Sueidtlam  dixtty  Eupolts  anttcjut  comeedi* 

i       2 


$4  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

autorfcripfit.  Eorum  verfuumfententia  eft  apud  Cicexomm  fepe  & 

Quintilianum,Gr£cialtquot'Vt.rfmynam  Eupolts  comxdts.  ,  iitalht 
permulta  interciderefnnt  npud  pUnium  C&ciitum  libro  EptTtolarum 
prtmo.pars  ttian  apud  Suidam.  N  eutriw  iftorum  memintffe  Polttia- 
num  tncapke  Centurt&fu&^vbidehoc  agitjtmror.  Sed  i>erfm  ipfot 
petit  ab  tnterprete  quodam  %^Artftidis  Gr&ci,  eoque  tnnominato  :  ta* 
metfinonn>gari,»plurestllic eQe^quamnjel  apnd  Suidam-,  %el  P/i- 
nium.  %_/4r&ophanesetiamcorhoedi4  •veterisfcripter  fulgura  Peri- 
ctem  ore  mifijfe  ty  tonitrua  dtcit  ,  mifcuiffeque  totam  Grxctam.  Et 
hoc  qmdem  Ksfrtftophanes,&'  Eupolts  dtcebant,quum iUiconuiciaren- 
tur,ac  male  dicerent  ificut  C  tceru  libro  de  oratore  tertio  ,  (*?  deperfc 
C\o  Oratore^  Quintihanm  Ubro  duodecimo  inquiunt.  Jnajfebaiur 
cjuoque  Pertclesacomicis,quldcapitetffetoblo»go  ,  tdcirco  galeatus 
ftmper  depingebatur. 

i  Quam  fi  Plautusimjuit,  nofter.}-  Primmpoeta  Latinm  fuit 
Lutius  ,iJt  dtxiyhunc  fecutm  eft  N  £utm:qutbello  primo  Puntco  mi- 
litauit.  Deinde  Plautm  Ntuiofere  <equalts :  qut  tiliquit  comcrdras, 
quarummaximaparsadhucextat  ,qno  poctauemo  magH&Jua& 
ptoxim*  £tatu  homimbus  placwt.  Sctpio  nojlrum  appellat  ,  quem 
nunquam  •viderat,fdquia  Latinmfuit/tam  de  Gt&cts  erat  loquutus 
antea. 

k  P.&  C  Scipioni.  j-Fr4fm  hifuermt%<&  fi  Seruio  credimm^gemi- 
ni,quorum  P.gmuit  <_Af<  ic.mum fuperioi-em,C.N aficam  x/irum  opti- 
mum,de  auo  diximm.  V  terque  tn  Htffania  occuhuit  a  Pcenu  occifut 
fecundo  Punico  beUo,cjuod  captum  eft  P  Cos.  fJos  duosfratres  Cicero 
pro  Cernclto  GaUo.duofultnmaimytrij  appellat.  Sunt  qui  putent  de 
etfdcm  inteBigi  tllud  V  <  rg  lu  tnfexto: Duo  fui».ina  belli  Sciptadas^  ex 
Lucretto  mutuatum:Sa[uadts  bilUfulmtn.  Carthaginvs  horror-  Ho- 
rum  ergo  tempore  illipoetx  -vixerunt.  . 

i  Aut  CTecihus.^C  £cdtm  ^tatim  b.UoAfacedonice  &  ^yffiatico 
flormt  cum  Ennio.cutu*  fuit  corttubtrnalu-V oicatim  Sedigi  m  palma. 
etdc  comtci<  tnbv.it-, H  oratim grautt.tem.Eim  nihtl  fuperfft  }fermo- 
nemnon  admodum-videtur  Ctccroprobitre. 

m  M.Cztoni.\Seni^qui  primm  exfatilta  Porciageftit  honores ,  i* 
T ufcult  natm  eft.&  -ufquc  ad  confulaium  ,  triumphum  &  cenfuram 
peruenit  Ho  o ncum^ \otinobtlttattinuidiofm  ymaxim£futtin  repu- 
bltca  autoritatu.Vixit  cttm  Enmo  &  C  <eoho. 
n  Cum  perpaucas  rcs  capite  fanxiflent. }■  PaucifStmafuerant  a- 
pud  Rom.veteres  irimina^quorum  pcena  efjet  capitalu  y  multo  aqhue 
fataiora  apHdfe^uenteswam  lex  Porcta  vetabat  condimnatu  ciutbm 

'vitam 


Ad  Marcellinum      Lib.    ij.  Sf 

vitam  ddimhfed  exiltum  permitti.ltd  cdpite  puniri  eos  ,  qui  carmen  in 

aliumfcripfiffent^incrcdibiliter  exhorruiffe  mftmidm  Romdnos  ftgnift- 

cat.Sed  -videat  leelor  an  de  capitn  diminuttjnelex  iTta  mtelltgaturde 

qud  mcjuit  Feftus:Cdpite  cUmmutu*  appellatur,  qui  cmtate  muLldtus  Capitis 

efl:qui  Uber  alleri  mancipio datwi  eTi.cui  aqua  &  i*ni  mttrditlum  efit  dimmuua 

cju£  aiureconjultu  maximd  capttts  diminutio  nominatur .  Nam  capttis 

dimmutio  efi  tllt*  triplex-.mdximajmnor ,minima.  fjoc  admonendi  gra- 

tia  dixerimynon  mttrpofttdfentemiu  med.   HoratiuA  m  eptsiold   ad 

tsfuguslum:  Qunietiam  lex  pxnaquc  diftd  ,  maU  qu£   nollct  carmine 

quenyuam  Defcribi.uertere  modum  formidine  fuTiis.  Porphyrio  fu- 

$iuana>n  dicit  fupplicium  effe  confittutum  in  autorem   carminum  infa- 

mium  Acron in  metaphoram  vertn  diflum. 

o    A&itauiflTet.j-cWe*  -vetuTius  occentauiffet,  credo  meliui  FtTtus: 

Occentaffent  antiqui  dicebanty  cjuod  nunc  conutttum  fccerint  dtcimm: 

quod  id  cldre  &  cum  quodam  canoreft^t procul  exaudin  pofftt,  quod  ucc€N*are 

turpe  habetur. 

Qua  nocendi  artc  dacmones  velint  vcl  falfa  de  fe  crimina,vrf  vera 
narrari.  CAP.     X. 

|E|^|^Edmalignifpiritus,quosiftideosputant,  etiam  fla- 
^^w  gitia  ,  quje  non  admiferunt,de  fedicivolunt :  dum 
£<y%4^  tamen  humanasmenteshis  opinionibus  velut  reti- 
bus  induant,&  ad  prardeftinarum  fupplicium  fecum  trahant: 
fiue  homines  ifta  commiferinr,  quos  deoshaberivolunt,cjui 
humanis  erroribus  gaudent ,  pro  quibus  etiam  fe  colendos 
mille  nocendi  fallendique  artibusmterponunt :  mie  etiam 
nulloruTf!  hominum  llla  crimina  vera  fint,qua  tamen  denu- 
minibus fingi libencer  accipiunt  fallaciffimi  fpintus,  vt  ad 
fcelefta  ac  turpia  perpetranda  ,  velutab  ipfo  cado  traduciin 
terra  ,  fatis  idonea  videatur  autoritas.  Cum  igitur  Gra»ci  ta- 
liumnuminumferuosfe  effe  fentirent,intertot  &  tantaeo-  / 
rum  theatrica  opprobria  parcendum  fibi  a  poetis  nullo  mo-  ' 
do  putauerunt :  vei  diisfuis  etiam  fic  confimilari  appeten- 
tes  :  velmetuentes  ,  ne  honeftiorem  famam  ipfi  requiren- 
do ,  &  eis  fe  hoc  modo  pra?ferendo,illos  ad  iracundiam  pro- 
uocarent.  Adhanc  conuenientiampertinet  ,  <ju6d  etiam 
*fcenicosac"tores  earundem  fabularum  ,  non  paruo  ciui- 
tatis  fuae  honore  dignos  exiftimarunt.  Siquidem  quod  in 
eoquoque  Derepublica  libro  commemoratur  ,  b  itfchi- 
aes  Athenienfis ,  c  vir  eloo.uentiflimus  ,  cum  adolefcens» 


$6  Auguftini  dc  ciuitate  Dci 

tragcrdias  a&itauiflet,rempubiicam  capefhuit :  &  Ariftode- 
inumlltragicu  item  aftorcm  maximis  de  rehus  pacisac  belii, 
JegatumadPhilippum  Arhenienfesfa?pe  mifei  unt.  Non  e- 
nim  confentaneum  putabarur,cumeafdem  artes  eofdemcjue 
fceniccsludos,  etiamdns  fuis  acceptosviderent,  illosper 
«juosagerentur  in  infamium  loco  ac  numero  deputari. 

U     V  I  V  E  S. 

aQCenicosa&oresearundem  fabularum.  J  ^emiliu*  Pro- 
^btu  de  Gr&cts  locjuens  ,  Jnfcenam  tero  prodne  ,  ty  populo  t(fe 
fpcclaculo  nemmi  in  eifdem  gentibu*  fuit  turpitudtni :  cjua  omnia  a- 
pud  nos  partim  tnfamia  ypanim  humtlia  ,  atcjue  ab  honeTiate  remota 
ponuntur. 
Jtefchines  o  &fch'mes.}-.4theniefifis  orator,  DemofhenU  initmcu* ,  tragcrdias 
egit  in  fcenaJdto  Demojlhenesin  oratione  De  eorona,  W6h>k>v  trciytKtit 
exmniocat  .Qumtiltanwi  hypocritam  eum  fuijfe  dicit.td  tfl ,  hiftrtonem. 
Plutarchttf  tn  lo.rhetartbui  exercu.Jfe  eum  tragczdia-tjcrtbtt.  jdem 
PhtloTiratui  in  SophiTiu ,  cjui  eum  non  coaflum  ferttJJ-  fclumexdij 
^ratiafcribit^fedcjutimiuiuio  de  Ctefphonte  'vtfluf  eff.t ,  ad  ^sflc- 
xandrum  contencLjfetcjm  tunc  %_Afi£  iw.perabav.-vbi  "vcrc  de  <iu*  n>or- 
U  in  itmere  intdUxit >  flexijfe  eurfum  Rhodum ,  captumcjue  tnfuU  a- 
moenitate  Tiudtn  apta,refed:fjl  in  eo  Uco  .^tfchines  ipfe  eptsiola  cjua- 
dum  a  i  fvpulum  %^4thenienflm  viditur  afflrmare  htTiricamJe  a>um 
defitff  ,antequam  adr  mp-Mnam  acc*d>ret. 

c  Vir  eloquenTiffimus.  >  Eloqu>  Plifftmtim  fuijfc  fatn conflat ,  gf 
etuidem  awpla  fy  decora  •vote ,  ntc  defuiv  aui  p  oximum  ei pcTi  De- 
moTlhene?»  locum  afignent^natura  magt*  *valutt,  cjubm  arte.  Qutdam 
iUum  nullitu  fuiJZe  dtfcipulum  tradunt,ftd  repente  efcrtba  f.Sfum  ora- 
torem ,  dtxijfeqne  primum  aduerfw  Phihppum  Af<iredom<e  rtgemi 
hinc  farr-am  popularcm  grattdmcjuc  atjptcn.tum ,  tdeo  &>  mifj> m  ad 
eundem  regcm  Itgatum.  Alit  magifiros  et  dant  Platonen.  fy  /fecra- 
tem^utdam  Leodamanta.  Genui  illu.d  diccndt  Rhodinm  ,  inter  ^fla- 
num  &  x^/ftticum  mediurn  Aeflhines  Rhodt  m  fecefflt  mTiituit ,  cum 
ibi  aperuiffet  fcholam. 
Ariflnde"  d  Ariftodemum.Vf/nyvf  DemofthenesfcrtbitJegAtutadPhiUp- 
tnttt  pumprofecla*  eft  cum  Deo  ofthene  ipfo  ty  ^yiefchine.  f/ic  ejl  Arifto- 

d"mus,]ttfw  cumrogaffet  PemeflhentS,cjuid merredu  acceptjfet ,  *vt  a- 
teretjUeque  talentnm  reffondiffetiAtegojnyuit  Demoflhenes,jplw  ac- 
$epi  vt  taccrem.Autor  Ctitehm. 

(  Pe 


i 


Ad  Marcellinum     Lib.  ij.  %j 

De  fccnicis  apud  Graccos  inreipub.  adminiftrarioncm  receptis,  co 
quodplacatores  dcorum  iufte  ab  homimbus  fpernercntur. 

C  A  P.     XI. 

JEcGrcciturpiter  quidem,fedfantdiis  fuis  omni- 
no  congruenter,3  qui  nec  vitam  ciuium  lacet  andam 
Hnguis  poetaru  &  hiftrionum  fubtrahere  aufi  funt, 
a  quibuscernebant  deorum  vitam  eifdem  ipfis  diis  volen- 
tibus&  libentibuscarpi :  &  ipfos  homines  ,  per  quos ifta  in 
theatris  agebantur  ,  qua?  numinibus  quibus  fubditi  erant, 
grata  effe  cognouerant ,  non  folum  minime  fpernendos  in 
ciuitate,verum  etiam  maxime  honorandos  putauerut.  Quid 
enim  caufie  reperire  poffent,cur  facerdotes  honoraret:  quia 
per  eos  viftimas  diis  acceptabiles  ofterebat,  &  fcenicos  pro- 
brofoshaberent ,  perquosillam  voluptatem  fiue  honorem 
diis  exhiberi  petentibus,&  nih  fieret  irafcentibus,  eorum  ad- 
monitione  didicerant:cum  pradertim  Labeo,quehuiufce- 
modi  rerum  peritiflimum  pra?dicant ,  numina  bona  a\  numi- 
nibusmalis,  lfta  etiamcultus  diuerfuate  diftinguat:  c  vtma- 
losDeospropiciari  caedibus  &  tnftibus  fupplicationibusaf- 
feraf,bonos  autem  obfequiis  laftis  atquc  iucudis:  qualia  funt, 
vt  iplcait,  ludi,conuiuia  , a  le&ifternu.  Quod  torum  quale 
fH,poltea,ii  Deusiuuerit,diligeriusdiircrcinus.  Nu.icad  rem 
praffenrem  quod  attmct,  fiue  diis  omnious  omnia  tanqua  bo- 
iiispermixte  tribuarur,ncqjenim  eifcdecet  deosmalos,cum 
potius  iiti  quia  immundi  funt  fpiritus  ,  omnes  imt  maii :  fme 
certa  difcretione  ,  ficur  Labeoni  vifum  eft,illisilla  ,  iftis  ifta 
diftribuantur  obfequia-.competentifsime  Greci  vtrofque  ho- 
noredignos  ducunt ,  &  facerdotcs  perquos  viclima,*  mini- 
ftrantur,&  fcenicos  per  quos  ludi  exhibentur.  Ne  vel  omni- 
bus  diis  fuis  ,  etii  ludi  omnibus  grati  funt ,  vel  quod  eft  indi- 
gnius'his  quos  bonos  purant,fi  ludi  ab  eis  folis  amantur,face- 
re  conuincantur  iniuriam. 

L.  V  I  V  E  S. 
a  /~*\  Vi  nec  vitam  ciuiuvn.} Sifuheu*  <i*mpof>ulo  comtt 'd<am exhi 
\^J beret>cfua  Cianthem  Stoicum  couicm profctndebat,  e&ttrts  m- 
dignanfbu*  f:runt  phdofaphum  dixiffe,vn^uum  eff.  ,cun  Hetcuies  & 
Dionyfua  mulediclh  hiftrionum  [>aj?tm  in.effantur,nec  irafcantut,  ho~ 
tnines  trafci. 

b   Labeo  ^Labeonesfuerunt  tres,  maxima  turis  ciuilis  fcientia  prt-  Labeonet 
dki  :fed  vnm  omnium  doftipimtu  ^lmiJUtts  Laheo ,  <\ui  cum  Ctfare 

*  4 


88  Auguftinide  duitare  Dei 

^uguslo  vixit.  Trebatij  T  eft*.  dtfapulus :  non  iuris  modbjedtotiui 
cjuoque amiquitatuomniumque  arttum  perit/ffm/ui ,  & plane polyht- 
floriTjt  refert  GeUius.^ugusio  non  admodum  charus  propter  magnam 
ingenulmgu&que  Ubertat  m.Opinio  h*c  eiui  ex  Platomca  fy  Stoica 
difcipltna  iiidetur  manajf^quamuu  nonnuUu  immutatu.  Nam  Plato- 
nta  dt-js  oumes  bonos  diccbant :  inter  damonas  •vero  ,  &  heroas  quof- 
dani  bonosrfuofilam  mJos.  Porphyrius  infacr/fictu  aity-verum  &  pium 
cultorem  nuncjuamfa.  nficaturwn  altquod  ammal  diu  9fed  d&montbus. 
ldem  in  libro  Devia  intetttgibiliumfufijs  expUc*t}qui  bom  damonesy 
cjui  mali,fd  d  ho  altbt. 
Saerificir»  c  .V t  malos  Deos,  V  Quopeiores  dij  funt ,  &  inferiores3  eo  tnftiore 
1  tnftiti£  gen  refuppltCiitionwn-voluntpropiciari^t  dumferi,  PlutOyProferpi-, 
nai&  alijLucanus  -verlns  EriSlus  ad  infernd  mnmna: 

$t  vos  fatu  ore  nefando 

PoUutcque  Tjocofi  nuHquam  h&c  carminafibris 

JHwnanu  ieiuna  awfipeflora  plena 

S&pe  dedi,&  lam  caido profetla  cerebro. 

St  qtttfyquiveftru  caput  extaqu-  lancibus  infans. 

IrtJpofuit,  x  tclurus  erat, 
d  Le&ifternia.}  Dehu  hbrotertio. 

Quod  Romani  aufere  ndolibertatem  poetis  inhomiriesjquam  dcde- 

runt  in  deos  m?liu<;  I.4  fe,iuam  de  diis  fuis  fenferunt. 

CAP.     XII. 

T  Romani  ficut  inillaDerepub.  difputationeglo-. 

-iarur  Scipio,  probris  6V  iniuriispoetarum  fubieclam, 

'vitam  famamque  habere  noluerunt  ,  capite  etiam 

puniri  fancientes  tale  carmen  condere  fi  quis  auderet.Quod 

ergafe  quidamfatis  honefte  conftituerunt ,  fed  erga  deos 

fuos  fuperbe  &  lrreligiose.  Quos  ciim  fcirent  non  folum  pa-» 

tienter ,  fed  etiam  libenter  poetarum  probris  maledictifque 

lacerari  ,fepotiusquam  illos  huiufcemodiiniuriis  indignos 

efTeduxerut,fe'que  ab  eis  etiam  legemunierunt,  illorum  au- 

tem  iftaetiam  facrisfolennitatibusmifcuerunt.  Itane  tadem 

ScipiolaudashancpoetisRomanisnegatam  effe  licentiam» 

vtcuiquam  opprobriuminfligeret  Romanorum  cumvideas 

eosnulli  deorum  peperciffe  veftrorumrltanepluristibi  ha- 

bendacftexiftimatio  veftra*  a  curia?,  cjuam  Capitolij ,  imo 

Romarvnius  quam  cseli  totius:  vt  lineua  maledicam  in  ciues? 

tuos  exercere  poeta»  etiam  lege  proniberetur,&  in  deos  tuos 

fecuri,tant«i  couiwa  nulla  fenatore,nullo  cefore  >  nyllo  prin- 


AdMarcellinum    Lib.  ij.  89 

cipe,nullo  pontifice  prohibente  iacularentur  f  Indignum  vi- 
delicet  fuit  vt  Plaums ,  aut  Naruius  Pubiio  &  Cneo  Scipioni, 
aur  Caeoilius  M.C.uoni  malediceret :  &  dignum  fuit  vt  b  Te- 
renfius  vefter  flagitio  Iouis  optimi  maximi  adoiefcentium 
nequitiam  concitaret. 

L.    V  I  V  E  S. 
a /""Wria?  veftra?  quam  Capitoli).  }■  Curia  locus  wqttofenatm 

\_jhabebatt4r,proJenatoribus  pomtur-.Capitohum  pro  i'.fis  dw. 
b  Terentiusvefter.  \  Nam  famltarif?i>nu4  Scipiom  &  L&lio  di-  TereiiUM 
citurfwffe,c[mn  fy  adtntanab  illa  infcribcndus  falmlu  poetum  putane- 
rimt  mul:i:quod  Ttrentius  tpfe  mprologo  ^fdelphorum  fubftgwjicat, 
JJe  Scipione  Afemmiui  opwaturj»  Oratione  profeipfo,  Et  Qumti{ut~ 
nus  memimt  in  x.  Injht.  De  L&lio  Corn.  Ntpos  ,  gr  Ctccro  i.t  epifiola 
quadam  ad  sfttitumjictt  ex  aliorum  fentcntia. 

Debuiiieintclligcrc  Rom.inos.qndd  <hj  eorumqul  feturpibus 
ludis  coli  cxpetebanr,ind  gni  elTent  honere  diuino. 

GAP.     XIII. 

^vj^j  Edrefponderet  mihi  fortaffe  fi  viueret :  Quomodo 
(j£>Ny-H{  nos  ifta  impunita  efle  nollemus,  qua?  ipfi  dij  facra 
►-•v^r  e(fe  voluerunt,  cum  ludos  lcenicos  vbi  talia  cele- 
brantur,dictitantur,actitantur,&  Romanis  moribus  inuexe- 
runt,&  fms  honorib.  dicari  exhioerique  iufferunt  ?  Cur  er^o 
non  hinc  mngis  ipfi  intellecti  funt  non  efle  Dei  veri ,  nec  o» 
mnino  digni,  quibus  diuinos  honores  deferret  illa  refpubli- 
cafQuos  enim  coli  minime  deceret  minimeque  oporteret,  (i 
hidos  expereret  agedoscouitiis  Romanoru,  quomodoqua?- 
fo  dij  colldi  puratillint,quomodonon  deteftandi  fpiritusin- 
teilecti.qut  cupiditate  falledi  interfuos  honores  fua  celebra 
ri  crimina  popofceruntflremque  rvomani.quauisiam  fuper- 
ftirione  rtoxia  pi  emerentuiwt  lHosdeoscoleret ,  quos  vidc- 
bant  fibi  voluiiTe  fcenicas  turpitudines  cofecran  ,  fu&  tamen 
digniratis  memores  ac  pudoris  ,  actores  talium  fabularu  ne- 
quaquam  honoraueruntmore  Grecorum,  fed  llcur  apud  Ci- 
ceronem  idem  Scipio  loquitur :  a  Cum  arrem  ludicram  Ccc- 
namqitotam  probro  ducerent,  genus  idhominum  no  modo 
honore  ciuiumreliquorum  carere  ,  fed  etiam  tribu  moueri 
b  notatjone  cenforia  voluerunt.  Prarclara  fane  ,  &  Romanis 
4audibusannumeradaprudentia.  Sed  veljem  feipfa  fequere- 
tur,fe irniuietur,  Ecceenimrefte  quifquis  ciuiuRomana- 

t  5 


$o  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

rum  efle  fcenicus  elegiffet,  non  folum  ei  nullus  ad  honorem 
dabatur  locus,verumetum  cefoi  is  nota  tribu  tenere  propria 
minime  finebatur.  O  animu  ciuitatis  lauclis  auidum  c  germa- 
ne'q;  Romanum.Sed  i  efpodeatur  mihi,  qua  confenranea  ra- 
tione  homines  fcenici  ab  omni  honore  pelluntur,&  ludi  fce- 
nici  deoru  honoribus  admifcetur?  Illas  theatricas  artes  d  diu 
virtus  Romana  non  nouerat,quae  ez(\  ad  oblectamentum  vo- 
luptatis  humana?  qusereretur,  &  virio  moru  irreperet  huma- 
norii,dij  eas  fibi  exhiberi  petiuerut  f  Quomodo  ergo  abiici- 
tur  fcenicus,perquemcolitur  deusfEt  theatnca;  illius  turpi- 
tudinis,qua  fronte  notatur  a&or.fi  adoratur  exa&or  ?  In  hac 
cotrouerfia  GraeciRomaniq;  concertat.  Gra?ciputatrectefe 
Iionorarehomines  fcenicos, cuui  colantludorum  fcenicoru 
flagitatoresdeos.Romam  vero  hominibusfcenicisneccple- 
beiam  tribum,quanto  minusfenatoriam  curiam  dthoneftari 
finunt  ?In  hacdifceptatione  huiufcemodi  ratiocinatio  fum- 
mam  qua?ftionisabfoluit:fProponutGra:ci:Si  dij  talescole- 
difunt,profe6t6  etiam  tales  honorandifunt.  AMumuntRo- 
mani:Sed  nullo  modo  taleshomintshonoradifunt.Conclu- 
duntChriltiani-.Nulloigiturmodo  dij  talescolendifunt. 

L.     V  I  V  E  S. 

iVm  artem  ludicram.  }  N  cff-  erat  hifiriones  perditif?imii 
fuiffe  moYibm  <&  deploruta  nequitiA,  cum  m  <a  tim  ate  pro  a- 
utbtts  non  habaentur  ,ct*iui  erant  tam  mi^lta  :<illinhorhin»m  flanttofo- 
rum  ty  facinoroforum  ctues.  Momn  tribu  ,  &  jitpendta  nonfad.re  ht- 
firio»es,uutores  fu»t  Ltut^  &  Valr  mfi f.otesi a*  rogt-t .  Nam  tum  <vi 
detur  co<rere><{UTd  Decimo  L  aberio  lottgitjogante  Cffare  ,  -vt  mimum 
fiiU">  a<?er>t  infiena,<uut  nihilormnu^  futt  pofl  hifiricum  arte  equts  Ro- 
ts.a*tU6:nai»  cj  i  inuttv  tomiitit  in Ugemmon-videtur  commtttere.  Ex- 
ci  iuttur  ub  euL&e  atl :r<s  <^4ktellanarum  ,  qu&funt  fabuUfeuerto- 
resyiocis  ltavicamp<ifcam  dtfciplinaredolentibus  condit&.Ltu.fyV a" 
l  r.jd.  o  ncc  deponunt  tnfc  napcrfonam^aut  ahj  hijiricnes.FeTiui. 

*4ttellan£  b  Notationecen.  \(2Hf  ^e  moribus  &  fortums  njniufcuiufque  febat 
quinto  cjuo.iue  anno. 

Cetmani  c  Germaneque  Rom  \Germanum,  inquit  Thoma*  ValoU ,  id  ejl, 
imn.ancnam  Germant  immania  habent  corpora  ohominem  germane 
nugatorenvqutd  eni  ■.  aliudpof?im  dtcere  i  Mthi  nequaqua  poluit  tllud 
decUrarv.quo  pafio  Itbrum  qun  tnteUigat,quacunque  de  fefu  ille  eopo- 
fttta^tu  Ungua  quafcxiptUA  eft,ignwet.S&pebac  dere  eum  hominibut 

mc 


•c; 


Ad  Marcellinum   Lib.  ij.  91 

pteo  iudtcio  non  imperitts  ,juoperitifiimH,  diffmtaut:--*  non  vitelligtre 
dicebam}quemad»>oduiti  Scotus,Occam>  & fimilesfitcrcsfcriptuTei  m- 
telUgere  aujue  enarrare potuermt.^ccur .  Bar.&  B>  l.iura^cum  i  d- 
ttne  nefcmtrint-.cjuo  fermone  fp  hxc  &  ilii  traitti  ejjent.  Rej  ugnabant 
tiii  mihi.ty  fnnpoffe  contendebantyacfi  inteHig,  re  aicbant  <.jua  nn  tpfe 
mgarcm.Ctdo iliu,<y  cjuod ni capum  Jhpori  mei  ivgcnij  imputo cjua- 
quam  f.ic-veli nme  dec-ant^nwv  myjierium altcjuod pr&dteatores  tjit  oc 
culucr»}ticumgerm*nH'nexponuntiidelhimma<u:(tr'  Romanum^td  rji,  (Jermani* 
ditum.Ouudftfic  eji>  damabo  i»f:diM  nobtsfunpluibu-,  a  c^iltdh  homt- 
nibt^fien.Nic ejje  retnferendam, maiore commentatorc imdigtjrt  com- 
mentaterem  ,  tfukm  tum  cjuem  enarret,  >;tfi  fite  Jer.fut  hn  altcjuts  tjt 
eruendus  anagogicus  vel  tropoiogtcws,  relicl§ Uterali.Nos  hommes  craf- 
f\  germanumprovero^natiuo.exprtfj  ,  genumo acctpun  Latwa.m-\ 
vua  fcimus.Stc  Ciccro,-vt  vnum exemplum pro  multts  niltbuA  afferani% 
t^/£c\.  tn  ferrem^.  Tum  multa^tum  hoc  ner/ant  me  dicere,  facile  cjfe 
perjpicuum,cjuantum  tnter  hunc,&  tlium  Numidicttm  verum  acger  ,.a 
num  AjetelLnmintertJJct.lta<Terma>ie  Romanum ,id iji^vere  Romanui 
RomanuA  vere  ^ugujiinu*  progcnerofo,  &  in  omnc  honeTium  erefto 
dtxtt.t^fcutiores  tjli  hon.ines  &  foUdiork  truditionis ,  verbis  relifln, 
res  ijf-u  ty  corpora  jppreh<ndum ,nec cju&utt  corpora  ,fed  humana.  gf 
eademtinmama  Eiufuem  farina.junt  dicunt .  eTi  fy  iilud,  cjuod  tertto 
po(i  captte*  ,-Jpi..  tm  an€*nfl  imetn  tn  capite geJtat>hifioriographum  cjuett 
dam  ejfe  dicit.quafi  t. ero  parum  ffet ,  hominem  repente  ex  Unofeaffe, 
maiore  artifi,  /■>  <juam  Promahtwi  ex  ittto  finxerittmfi  etiam  hiTioricns 
cr<aret:,r  >mra  &  pUt*  rjuam  diuinaarttjicn  dextirttdte %cjutfuam fce- 
turam  eru  i/[,r>>  p,  >duxerit,<-um  Dua  nosrerum  emmumrudes  edat. 
d  Dm  yirtus  Kmir^a. \-i2i*<idr tngcntfis  fere per  annos.  Romt  or- 

£    Picbciain.  \    O  din^s  Roma  eijnttres,Jenatortu<,ecjucfler,ple   dtncs 
bnu*,c)ia  >rat  inthmus,dc  <j.>\bu.s  ahbi  Plcbeiam  dtxit  tribum,non  cjuod 
*vlla  JJ>t  trnM plebeiu,f  dtn  -vmtquacjue  cfftnt  homines  plebei  ($  de 
ftcevxigi. 

f  Proponmt  Gvs:  c:\.\DiAetlLi  gfeosficuti  rhitores  ,  tres  panes 
fa>tuntperfecl&  argumentationts ,  cjui  Gr&ce  dicitur  fyllogifmu*  ,  La-  $yll  ,rtfmi 
fme  ratioctnjttio.  Prima  ,  cjua  exponttur  fumma  argumintJtijntr.  parus 
h<tc  e?i  expojittofmepropofttie.  %^/tUera  ,  cumpropofitionc  afjinnpta 
tem  contimtfpeciAtu*)  ,  de  cjua  alicjutd  volumus  colligere :  htc  eff  af- 
fumptio.  Tertia,cj:*£  ratio  inationem  claudit,compiexi?.Nec  rcfert  cjui 
bux  h£c  dtjiinclajint  locts.  Interim  complexio  ejlprima.  fepe  affum- 
ptio fcunda,  -velvlttma  Pfeudodiaietlia  httc omnia  confundunt  ,  -vt 
funtbonaru/n  omnium  artium  expcrtts ,  gr  locum  exifttmant  nalu,- 


5>i  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

tas  muturererum,exfeipfts  emnia  meti«ntes,qnicum  infcholisflw^nt 
quam-viri^extrafchiLu  m-vitacommunimtnwi  quam  mfantes. 
Meliorem  fuifle  Platonem,qui  poeiis  locuminbenemorata 
vrbe  non  dederit,  quam  hos  deos,qm  fe  ludis  fcenicis 

voluerint  honoriri.  C  A  P.     XI III. 

i5|  Einde  qua?rimus,ipfi  poet;X!  talium  fabularum  com* 
V  pofitores,qui  Duodecim  tabularum  lege  prohiben- 
J  tur  famam  l^dere  ciuium,tam  probrola  in  deos  co- 
uitiaiaculautes,  cur  non  vt  fcenici  habeantur  inhonefti  i  Et 
qua  ratione  reftum  eft,vtpoeticorum  figmentorum  &  igno- 
minioforudeorum  ainfamentur  a£tores,honoreturautores* 
b  An  forte  Platoni  Grasco  potius  palma  danda  eft,qui  cum  ra 
tioneformaret,qualiseiTeciuitasdebeat,  tanquam  aduerfa- 
rioscijitatispoetascenfuitvrbepellendos.Iftevero  &  deo- 
rum  iniuriasindignetulit,  &fucari  corrumpique  figmentis 
animos  ciuium  noluit.  Confer  nunc  c  Platonis  humanitatem 
a  ciuibus  decipiendis  poetas  vrbe  pellentem,cum  deorum  di 
uinitate  honorifuoludosfcenicosexpetete.  Ule,netalia  vel 
fcriberentur, d  etfi  non  perfuafir3difputando  tamen  fuafit  le- 
ttitati  lafciuia?q;  Gra?coru.Ifti  vt  talia  etiam  agerentur  iuben 
do  extorferutgrauitati&  modeftia?Romanoru.Nectantum 
ha?cagi  voluerunt,fedfibidicari,  fibi  facrari  ,fibifolenniter 
exhiberi.  Cuitanclemhoneltius  diuinos  honoresdecerneret 
ciuitas,vtru  Platoni  ha?c  turpia  &  nefanda  prohibenti,an  de- 
monibus  hac  hominum  deceptione  gaudentibus ,  cjuibus  ille 
vera  perfaadere  non  potuit?e  Huc  Platonem  Labco  interfe- 
mideos  commemoranduputauicficut  Hercule,ficut  R.omu- 
lum.Semideos  autem  heroibus  anteponit,  f  fed  vtrofq;  inter 
numina  collocat.Verutamen  iftu  quem  appellat  femideum, 
non  heroibus  tantum  ,  fed  etiam  diisipfispra?ferendum  effe 
nondubito.Propinquantautem  Roinanoru  legesdifputatio- 
nibus  Platonis,quando ille  cun&a  poetica  figmcnta  condem- 
nat,ifti  autem  poetis  adimunt  faltem  in  homines  maledicen- 
di  licentiam:gillic  poetas  ab  vrbis  ipflus  habitatione  repellit, 
jftifalten  a&ores  poeticaru  fabularu  remouenta  focietate 
ciuitatis:&  ficontra  deos  ludorum  fcenicorum  expetitores 
aliquid  auderent,forte  vndiq;  remouerent.  Nequaqua  igitur 
ieges ad  inftituendos  bonos,aut  corrigendos  mores  malos  a 
diis  fuis  poflent  accipere,fiue  fperare  Romani ,  quos  legibus 
fuis  vincunt  atque  couincunt.Ilii  enim  honori  iuo  depofcunt 

ludoi 
\ 


AdMarcellinum     Lib.  ij.  9; 

ludos fcenicos,ifti  ab  honoribus  omnibus  repcllunt  homines 
fcenicos.illicelebrari  fibiiubent  £gmentis  poeticis  oppro- 
briadeoru,iftiabopprobriishominum  deterrent  impuden- 
tiam  poetaru.  Semideus  autem  ille  Plato,  &  talium  deorum 
libidinireftitit,  h&  abindole  Romanortiquid  perficiendum 
efTet,oftedit:qui  poetas  ipfos  vel  pro  arbitrio  mentienres,vcl 
hominibus  mifei  is,  quafi  deoru  fatta  peffima  imiranda  pro- 
ponentes,  omnino  in  ciuitate  bene  inititutaviuere  noluic. 
Noscpiide  Platonem,nec  deu,necfemideu  perhibemus:  nec 
vllifanclo  angelo  fummi  Dei,nec  vcridicoprophjta^nec  a- 
poftolo  alicui,nec  cuiiibet  Chrifti  martyn,nec  cuiqua  Chri- 
ftianohomini  coparamus ,  cuius  noftra?  fententic  ratio  Deo 
profperantefuo  loco  explicabitur.  Sedeum  tamemquando- 
quidem  ipfi  volunt  fuifte  iemideum  ,  prefcrenduin  eile  cen- 
femus,fi  non  Romuio  &  Herculi :  *  quanuisiftum  nec  occi- 
difle  fi  atrem,k  nec  ahquod  perpetrulle  fiagitium1  quifquam 
hiltoricorutn"1  vel  poetarum  n  dixit ,  aut  °  finxit:p  certe  vei 
Priapo,vel  alicuiq  cynocephalo.poftremo  velrFebri,  qu£ 
Romaninumina  f  partim  peregi  ina  receperunt/partimfua 
propria  facrauerut.  Quomodo  igirur  tantaanimi  &  morum 
mala  ,  bonis  preceptis  &  legibus,  vel  imminentia  prohibe- 
rcnt,vel  infita  extn  panda  curarent  dij  tales:  qui  etiam  femi- 
nanda  &  augenda  tiagitia  curauerunt,  talia  vel  fua  ,  vel  quaii 
fua  facla  pcrtheatricas  celebntatespopulis  innotefcere  cu- 
pientes:  vttanquam  autoritatediuinaiua  fponte  nequiffima 
libido  accederetur  humana.fruftra  hocexclamante  Cicero- 
ne,uquicumdepoetisageret,adquoscumacceflilTet,inquit: 
Clamor&  approbatiopopuh,quafi  magnicuiufdam&  fapie- 
tis  magiftri.quas  illi  obiducunr  tenebrasfquosinuehunt  me« 
tusfquas  inflammant  cupiditates? 

L,     V  I  V  E  S. 
a   "I  Nfamentur  acTores.y>vc7  res  ab  arendo  ,  hiftrionescfuiagunt  ^f}^ 
xfabulam  tnfctna.^utoresqutejnfribuntpotta:  ijuamuis  auior    yf^f^ 
lattfiime  puteatqus  fum  1'terarij  ludt.  p 

b    An  forte  Platoni  }   Piato  tib.  JDe  rep.  i.  Poetas  cx  ea  eiuit^te,  p;        • 
yuamoptnnarninjhtu:t,exp>lht.propierfi  gttta&felera  ,    qu&  dit<  .    i^ 

canunt.     Et  in  dtctne  tolumine  etufdem  eperi*,cii  n  multa  dixijfet  m  Qf 

eos  Socratts  ,  Ucum  totum  claudit*  vtfcnn.it  exUtlUndam  poefv».qh& ,  '  '  L\ 
(p  a.  1  m  \  1  tas  noneX" 

ajftCttts  inducit  laruronjinLes-.tUamxitroretv.cyidum.que  rr.afcula  ^  n  .  n»  * 
~±^        ci       .  „    1  J        peiUtPLito 

*>tty  ca>ta>  Ltaque  non  omnempoetuam  ui?  damn.it   nam  pjet*< 


fiumant- 

t04 


Suadere. 
Pcrfuade 
tc 


Heroes 


Necta 


lnidet 


94  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

interdum  diuinum  gentts  vocat ,  c*m  fciltcetfacros  concinunt  hymftbu 
Quod f\  cecinerint  poettcvirum  bonum,tametfi  pauperemfcelicem  effe: 
contru  malum  ty  dimtem  &  infoelicem:fi  non  mmis  corrumpamur  tr* 
centia,necrabicperceUantur-nec  impeUantur  affentatione  ,  neque  ea  ca- 
nant,qu<e  bonos  mores  corrump ant,vttles funt  retpubhcte  PL.tonicdt. 
c  Platonis  hutnanitarem.  }  Hic  humamtas  non  acctpitur  vel  pro 
ingemta  cj«adam  animi  manjuetuaine  ,  homintimcjue  beneuolentt ,  qux 
9;\5u3-/>a>iKri*  dicttur,nec  fro  cruittiane in  artes  bonas,qu£  <arqAi*,fd 
pro  homtntt  nat»ra,qua  homines  fumu*:ficut  bomta**qua  bont,  Ojtcn- 
dit  ii  quodfeqmtm.ham  diuimtatt  comparatur^  in  hoc figmficatu  efl  e- 
tiam  repertre  apttd  aUos,vt  apttd  Cictr.l.De  Orat. 
d  Etfi  non  perfuahr.  \  Mtrorvet  ex  hoc  loco  non  admonitos  efft 
nojlros  philofophos  &  theologos  ,quii  inter perfuaiere  fyfuaderetn- 
Ureffet.  Sed  tlli  quod  k  tmraculo  non  procul  abejl  *  Lattm  fine  Lati- 
nitate  tnteUigunt ,  Grecttatts  permores  ,  cum  ne  legere  qutdcmfctanl 
Grxce.-^Apud  hanc  enimgentem  mi$-oc  vtrunque  <jl)&  fuadere  ,  #* 
perfuadere. 

€  Hunc  Platonem  Labeo. ^Ordines  deorum  ex  V '  arrone  ,  deinde 
ex  Platontcis  alin  librts  ponam.  Romani  quofdam  deosfummos  nomi- 
nabant ,  medtoxumos  alios,  alios  heroesinfi>nos,quafitcrrcflres,ab*&tt 
cjuam  -oeteres  terram  dtcebant-.vt  CapeUaperhibet.Medioxumos  dtxc- 
tf,e\uos  meritain  c<dumvocarunt>  vtfcnbttCtceroin  Ltg.  hocestfe- 
tnideos,  velut  hybriias  quofdam  ex  mortali  &  tmmortali  progenitos: 
vt  Romu\ttm,H  trculem  r_/lefculapium>Tyridaridat,  (fffimiles.  He- 
roesfunt  ex  vtroque  mortaliparente  nati,qui  merttn  fixltciorem  quan 
dam  nafii  funt  fortem,qua?n  vulgu*  generts  humant.<_/£ddunt  qutdant 
Semenes,de  quibm  alio  loco. 

f  Sedvrrofqueinrernumina.J-Eos^w/dwcfJe  vixiffent^ty  exhac 
vita  migraffent,tn  deorum  numero  veteres  Romant  effe  cenfuerunt*  eo- 
rwtquefefla  Nettafunt appeUata.Cicer.z  DeUg. 
g  Ille  poetas  ab  vrbis.  \  ln  vetufln  cedtctbui,  Brugenfi  &  Cclo-* 
menfi  fic  leottuf.  llle  poeta-s  ab  vrbts  'pfiu*  habttationedjh  faltem  aclo- 
res  taliutn  fabularum  remouent  k  fctetate  ciuttatts  ,  &  fi  contra 
deos. 

h  Er  ab  indole  Romanorum.Vc/^/Wjodf/i  virtute,  ab  initiU.ab 
fpecimi>te,cjua»uts  & phnamvirtutem  mterdum  fignificat  fed  hic ,  id 
quod  aixijeclarat  quodfeqmtur,quidperficiendum  effet^flendtt. 
i  Quanuis  irtum  nec  occidiffefratrem.  }  Quod  fiat  Romuhn, 
qutocctdtt  Remum. 

k  Nec  aliquod  perpetraf.}r*  Herculemfiuifluprisyltbtdinibuf, 

raptnts9 


Ad  Marcellinum    Lib.  ij.         95 

TapinUJdtYQcinin ,  homtcidin  totum  mqu.nauit  orbem :  quem  tlli  purga- 

tum  ab  eo  exiTiimabant. 

1     Qmfquam  hiltoricorurn.}-  Vt  de  RomuUfaciunt, 

m  Vel  poetarum.fr  Vt  de  Htrcule. 

n    Dixit.  \  HtTrottctn. 

o     Finxit.V  Poeta. 

p  '  Certe  vel  Prhpo.V  Diidorw  imtiumcoLndt  Prhpthcc  tradit:  Priabus 

Cttm  Ofirx  ^yfegypttoutm  rex  aTyphone  fatre  unpivgr  facmorojo 

hormne  >fj  t  cxfus  ,  corpin  eiw  inter  confcios  cor.iuraitonn  tji  duufum: 

nmi  14  cnm  nemo  •vcllitri.cri>erejn  Niiu,»f,nn.enfu-it  abiuia  Typho- 

ne  ab  jfid-  Ofirtdi*  comtt^e  deudU,  ctt.ra  of\>id.> partcsfunt  tnuent* 

prxtcrpudcnda  ,  qttx  ifisfacrauit  ■  colique  multtt  ceremomu  instumt3 

eiqucqunn  >~Aegyptj  iniliabantur ,  pr  in.a  fucr  a  f.atbant :  nomtnatuf- 

qttt  eji  lJriapU6  ;  occttlto  noitane  >  quhd  -v.  teres  honesitore  •vocabulo  fic 

nomimircnt  mhonefia.   Hunc  Grxct  Phallum  (p  Ityphallttm  nuncu*  Ityphal- 

panf.ex  Lattnts  CtlutneUaLb.il.  fa 

Sed  truncum  forte  dolatum. 

sfrboru  antiqtt*  numcn  venerare  ltyphatii> 

Tembdpf  membri :  rrcdioqm  jemptr  m  horto 

lngHtnibns  puero prxdom  fak*  »  tnetur, 
Erai  emm  hortorttm  ctt>ios.  Vi  dorm  Typhoncm  quoque  nominatum 
eum perhibtt.lde autor  cjt  filittm  huncfutffe  Venerts {p  Diowsfu  natii, 
vt  mqutt  Semim  &  Valertvu  Fla,  ctn  Lapfuci*  qux  cimtas  efl  Helle- 
f]>onti.td;o  La»pfacenus  ejl  dtc~lus,&  Hellejpontiacus,  y erg.a.Geor, 

Et  cttshsfnrum  atque  attium,cttrn  falce fultgna 

Hell>ff>oiitiaaferuet  tutela  Priapt. 
Et  m  optre  cbfcxno  loquttur  Priaptts: 

Patria  mulclabor,&  olim 

llle  tuus  cittis  Lampface  Callus  ero. 
•^lii  tn  Prutpo  >vrbe  nat» putatyhaud procula  Lapfco propter  vineta: 
*(fe  ad  HelUsyontufatra  Prtapt  orta  Straboputat.Recens  efl  htc  deus, 
&  ab  Hcfiodo  ignoratns :  quem  I  ulgenluts  mtir  Semones  collocat ,  ejp" 
calo  receptum  nondttm  effe  p>  rhibtt.propttr  lentutattm  meruorum. 
o,  Cynocephalo.  V  iSid  -»erbum  cumctptti.Diodorus  lib.4.Cynoce-  Cyw  e- 
phalos  corpore  humano  voceq;  diiit  eff.canmu  cafrttbus.  fr  t  antmalia  p 
atq;  mdomtta^  rnultofq;  tn  tnfidts  Nth.Ofirts  sinulin  bJbuttfiLum  ,qitt  Anubii 
pattem  m perc^rtnattone  featttts ,  canu  iwagine  pro  mftgmbus  -vfits  r/f: 
idcirco  (^;  huius  antmalis  forma  m  ^icgypto  eji  cultns ,  £7  /atrator  a 
Vtrg.dkuur  Lb.Z.ium  ■  ttam  qucd  figmficbatttr  cajlus  Corporu  ofuidn 
&  Ifdu.  $*nt  qut  puttnt  hunc  .ffe  Alercvrium,  afa,a  itatefic  di.  »  <  ■ 


«)6  Auguftini  Je  ciuitate  Dei 

felris   r    Fehri.}  Romamaras  wultas  Febrierexerunt.    Veteris  cuiufdam 
dea       *n  Paiatio  meminit  Cicero  i.De  leg.tiufdem  Valerius  in  %^/fnttquis  m- 
Jltt&I-Un.lib  i.tum  &  altertus  in  arta  Marianorummommnntomma 
terits  quoque  tnfttmma  partc  -uict  longi. 
,  s  Partimperegrina.y  Lucanus  ad  tyfegyptum: 

Nos  10  templa  tuam  Rowaria  acapimus  jfim, 
Semicanefque  deos,Q-.fi$~lra  mouenttaluclum. 
t    Partim  fuapropria.}  Vt  Feb,tm. 

V  Qui  cumdepoeticis  agens.  V  Inantiquis  codicibusficlegituri 
QtHjCil.n  de  poetts  ageret ,  ad  qms  cum  accefiifjtt,  mquit,  damor,  fyc. 
Vuto  h&c  ,jj'e  ex  libris  De  repub.  ln  ttrtio  Tufculan.  fsc  ait  de  caufiSy 
qu&  virtuusfemma  a  natura  nobis  indita  corrumpmtdoquens :  t^/lcce- 
dunt  etiampc'et£ ,  qvu  cum  n.agnam  fyeaem  dottrma  Japientt&'q\  pr* 
fetulertnt ,  audiuntur  ,  leguntur  ,  edifcuntur ,  ty  inharefcunt  pemtm 
m  mentibuf.  Cum  vero  accedtt  eodem  maximm  quidam  nagifter  ,  po- 
ftdns  atque  omms  •vndique  ad  intia  confentiens  multitudo  ,  tum  plane* 
tnfiamur  opinionum prauitate ,  a  naturdque  ipfa  defctfcimtts.  Simdia 
hb.z.gr  4  plunma ,  cpu&  velut  dtgtto  indicaffefatfuertt,  wverbofitatt 
Ubrum  &  Lclorem  oneremus. 

Quod  Romani  quofdanr»  fibi  deos  non  rationcjfed  adulatiooe    . 
inftituerunt.  C  A  P.     XV. 

^•*¥S  ^3^  autemillis  eligendorum  deorum  etiamipforum 
f^0jfr  falforum  ratio,  ac  non  potius  adulatio  eft?  quando  i- 
!&&tfc~*  ftumPlaronem,quemfemideumvolunr,ranrisdifpu- 
tationibus  laborantem,ane  in  animismalis,Cjuaspra?cipuevca- 
nenda  runt,mores  corrumperentur  humani,nulla  sedicula  fa- 
cra  dignum  putarunt,  &  Romulum  fuum  diis  mulris  pranule- 
runt :  b<juanuis  &  ipfum  fcmideum  potius  quam  Dcum,  velut 
fecretior  eoru  dodrina  commetirfcti  cNam  etiam  ftaminem 
illum  inftituerunt , d  quod  facerdotij  genus  adeo  m  Romanis 
facris  c teftante apice  excclluit , f  vt  tres  folos  flamines  habe- 
rent  tribus  numinibus  inftitutos  :  Dialem ,  Ioui :  Martialem, 
Marti:Quirioa]em,Romulo.  S  Nam  bcneuolentia  ciuium 
velut  recepius  in  cjelum  Quirinus  eftpolteanominatus  :ac 
per  hoc  &  Neptuno  &  Plutoni  fratribus  Iouis,  &  lpii  Saturno 
patri  eorum  ifto  Romulus  honore  pra?latus  eft-.vt  pro  magno 
facerdotium  quod  Ioui  tribucrant,  huic  etiam  hoc  rnbueret, 
&  Marti  ranquam  pau  i  eius,foriiran  proprer  ipfum. 

NL.     V  I  V  E  S. 
£  in  animis  malis.}  Sunt  qui  Ugant:Ne  inanimi  ma- 

Usaly 


Ad  Marceliinum  Lib.  ij.  97 

lu,alij:Ne  a  maltftoptime  omnium,Ne  amma  maltt. 
b  Quamuis  &  ipfum  femideum  potiuS.  \  Cicero  m  Leg.  Dtuot 
&  eos  qut  c*Lf\esfempitr  funt  habittycolunto.liios  quos  mcalum  mertta 
*uocaruntyHercuiemy  Ltbtrum,  Aefculaptum.  Cajlarem,  P  eUlnem)  g*j- 
rtnum. 

c  Nametiamflaminem.}D«y?4wiW^w<e^K-4ffi  j  erunt  ex  Var*  Flamen 
ront,  Dionyf\o,F>fiOyPlutarthj.GelLio,SeruiQ.  Inter facerdotum  ordt- 
nes  Numa  Pompilim  qmfdam  fecit ^dtxitque fiamtnes,quotum  inftgmt 
eratgalerws  >ist  ponttficibus,fid  filum  in  eo  intrat  lana  alba^  htttc  fila-* 
mines  appeUatos,cjuaft  pdarr  tncs.  Sunt  cjut  dicnt  apdeo  ,  quod  non 
procedtf.nam  ty  ponlifictsfileos  habtbant.x^Alij  quaji fiiamint s  a plt, 
tumetta.ncjuvd  per  afkatem.cum prvpter  caiorem  gaierumg<(iare  non 
foffentylimfilu  caput  amciebant.N amnudis  effe  capttibm fub  dto  re- 
Ugio  eratfefiu  tamen  diebvu  tnttr  facra  ptieo  eos  -vtt  erat  ntceffe.  ~Af— 
pianm  tyiitxand)  irtus  fiamtnem  Dialemftmper  'velo  gr  galero  fefiit 
profeCiifque dtibut -vttfolerefcrtbit.Sunt  qui  afiammeo  »  quadgenm 
efi  tegminit  c.ipitUy<\uanuts  multerum  pottu*  cutam  njtrorum  hoc  gentit. 
Sactrdotes prtmum  Numa  trts  creauit:  lont  vnu.qni  dicttur  Dia  ts.a 
DioSyquod  efi  loutr.Martt  'vnumycntt  Marttaln:  (/«trinoimum  ,  qui 
Quirinaltf  Pluribm  dttt  eundim  effe  fiatinmm  ,  -vet  cidem  dcopiurei 
nonltcebat.  Auclut e(i fenftm  hicnumeru*%fy  *>.  tandcmfuerunt^ftne 
%us  qui  confecratu  Cafartbu*  per  aduiationem funt  datt ,  -vt  C.Cafari 
diilatori  lege  Antcntana,quod  Ctcero  v.Phtltpp .indignxtur ,  #•  Aw 
gujio,gr  aitui  permuitts.V  erum  practputfempcr  fuere,  quos  Numa  infli 
tuittnter quos  mttxtmm  futt  Dialu,(jut  Jeuifacra  factebat:  galer6cjut 
folus  •vtebatur  aiboymaxtmaquc  utgnationucfl  diflui.Cuiusceremomas 
&  ieges  fcrtbunt  ^curn  Plutaxahut  tn  Problematts,tum  Geiliut  Itb.x.eX 
Fabio  PittorelMdjfurio  Sabmo,V  arrone,&  aittt.  Aiinimus  tnter  om- 
nesfixmines  erat  Pomonalis,quod  leutfitma  effet  Pomona  dea,  quapo  pomona 
mtsprxefi.^Aiu  erant  mediocrts  matefiatis%vt  VoUanalis  VuicantyFu  Jca 
rinaits  Furidea,Falactr  F aiacrts  pairisyPalatualis  de*,tncuius  tute- 
laerat  Palatium,Fioralts  Fiore  matris. 

d  Qupdfacerdotijgenus  adeoin  Ro.  facris.  }  Fla  r.ines  ta- 
metft  maxim*  autontatiSytamen  pontificis  maxim.  ditto  audientes  e~ 
rant.  Si:  popuius  tufitt primo  bello  Punico  ,  cvtm  L.  Aletellus,  pont. 
max.  iJojihumtum flatnuternyAi arttaltm  confulem  non  eflpaffus  afa-  • 
cris  dtfedere.Stc  beilo  ^Aftatico  prtmo,  cum  p.Ltcinms  pont-  tttdttn 
max.itcr  in  Saritntam  Q^F^ahtj  Ptilorts  pratorisfiammts  Qtttrinali* 
impedimt. 

e  Teftanteapice.}  Apex  fafligitWjty  fummumaliquid  alkui  *d- 
Au£.d*ciu,Dti,     Tom.  j,  g 


$8  AuguftinideciuitateDei 

(titti  rri  Jnflamine  efl  id,quod  in  capitegeflat^ptleusfcil/cet^-velfila  la- 
nea.  Lucams  Ub.  i .  Et  tollens  apkemgenerofo  'vtrtice  flamen.Vder . 
Ub.i.At  Sulpitiointer  facrtficandumapex  prolapfus  eidem  facerdoti» 
abjlttlit>tss€pic  m  non  dabant  Romani^nifl  prtncipibusfuct  rdotibus^t 
nuncmitrAs.Scruiuslib.%.  Aeneid.  Etvocabant   apicem  ab  apendo, 
quod  efl  ~iincire:~mde  aptus.Q»  apiculum  filum,  cjuoflaminesveUtum 
aptcemgerunt.FeJius  dehis  jpictbus  loyuitur  V  ergtl.in  2. 
JJtncexultantes  Salios^nudof^ue  Lupercos 
Lani^erofljue  aptces. 
f  Vt  tres  iolos  \Prtcipuos  &  'verosflamines  ,  qutqueprifla  illa  e- 
rantflaminum  autoritate. 
Romulus   g  iVam  beneuolentia  chiiiwn.^Mortuo  Romulo  fenatus  infufpi- 
deus  ctonern  popubvenitjtantjuam  illuinin  confiho  lacer<ijfmt     Ltnitu  eft 

multitudo  tesiimonio  luiu  Vroiult  ,  qut  turauit  fe  Romulum    vidtflf 
eMntem  in  c&ium.  L mus  hb.  l  .Ennius  hts  'verbis  tnducit  populum  Ro- \ 
manum  lamentantem: 

O^Romule  Romult  dtc, 
Oualem  ttpatrit  cufiodem  dyg*mterunt: 
Tuproduxtfli  nos  intrn  lumtms  oraf. 
O  pater  .0  genitor  putxi^^o  fanguinevlsfwiunde. 
Quirintts    h  Quirinus  eft  poftea. } Aluitis  mutata  nom ina pofl  dnflcationem^ 
nit  augnfttores  njideantur  relUio  bumano  nomine,flc  cju<e  multer  Ledaf 
Nemefls  dtcla  ttt  dea:qu&  Circe^Maria-.qu^  prtus  Ino  ,  poBfaclam . 
d*am  Matuta:cjui  Aeneas  poflea  Iupiter  indiges  Qutrmt^  nominatui 
efl tngrattam Sabinorum,pr<>pter cjuos  Rcmanihonines  Qwrites  ap~ 
fe'latia  Curibus  $abinis+fiue,vt  Ouidius  innmt: 
(Juod  hajia  cjuiris  prifcis  <jl  dttla  Sabtnisi 

Eellicus  ateU  vewt  in  afira  Dcus.    ■ 
Siuefuorfgtnomenpcfuerc  (Juintts, 
Seucjuia  Romann  iunxtrat  ille  Cures. 

Q  '6dfj  diisvllaefTec  cura  iufHticab  eh  Romani  -cdvcce  debuerunt 
ptxcepia  viueneli  poiius  quatn  lcges  ab  almhomir 
nibu$-muruari, 

CAI>.     XVI. 

Irf/Sf^S  *  autem  a-diis  fuis  Romani  viuedi  leges  accipere  po- 

efy&?&  tuiiTent,no  a-liquor  annospoft  Romam  condiramaab 
L^W'S$-  Athenienfibusmuruareutur  lcgesSolonis  :  mias  ta- 
men  vt  non  acceperut,tenucrunt/ed  meliores  &  emedatio- 
resfacere  conatifunt:bquanuisLycurgus  Laccdspmoniis  le- 
jtjesex  Apollinisautoritate  fe  inllituifle  corinxerit.Quodpru 

•     •  denter 


Ad  Marcellinum  Lib.  ij.  99 

clentef  Romani  credere  noluerunt,cpropterea  nonindeac- 
ceperunt.dNuma  Pompilms^ui  Romulo  AiccefTuin  regnu, 
quaftlam  leges,  c<]ua?quidem  regendae  cmitati  nequaquam 
ikfficerent  condidiiXefertur.Qmeisetiam  mukafacra  com- 
tuit/non  tamen  perhibetur  eafdem  leges  a  numinibus  accc- 
pi  fle.Mala  igitur  animi,mala  vita?,mala  morum:quar  ita  ma- 
gna  funt,?vt  his  doctiffimi  eorum  viri  etiam  itantibus  vrbibus 
refpublicas  perire  confirm  ent  i  dij  eorum  ne  fuis  cultoribus 
accklerent  minime  curarunt,  imo  vero  vt  augerenrur  ,  ficut 
fupradilputatum  cit,omnino  curaucrunt. 

L.     V  I  V  E  S. 
a    A    B  Athenienfibusmuruarentur  \e.gtt.\^fnno  cec.abVr-  Lcgts  xij. 
X"\  be  condita,poJi  multa*  inter  pUbem^  patres  dtffenfiones,  trei  tabtdarum 
hgatamtfitfunt  mGr£CiawiiuJhieg'S  Soionn  dejatktrc,  &  tn&res 
atque  tnftituta  reiicjua  Graa&  iOgnofcre  :  -vt  c> >'»p/>nij}atwi  auitatts 
Roman&  exempio  Gr^corum  pofftt.^ytthenui  Ch&rephanes  etat  Ar- 
chon,Oiymptade  ixxxu  Gnauiter  negrttum  es~t  a  legatu  tranfaclum% 
eyproxtmo  anno  redterunt.creaticjue  funt  decemutn  iegum  ferendar%t 
qut  prtmum  decetn  tabuia*  turn  cmt&M  Ro.fcripferunt  \  deir.de  addide- 
funt  dua*  approbat&cjue  funt  omnes  comitus  centurtatu.ataMe  h&  funt        / 
nobiUfiima  leges  Duodectm  tabularum  Liu.it.^.^r  Dionyf.  io.($r  alij, 
b  Quanuis  Ly  cuvgus.^Inclyt&funt  /.ycnrgilegcs^uas  tlle  Laceds- 
moniu  dedtt^x  Apolltms  Deiphict^tfinxit^oraculo.  Pientfunt  Gr&co 
ru  &  Lattnor»  Ubri  Lycurgi  huiws  legurncj.  pr&durarum,  cjuas  Sparta  Lycurgt  U 
w*  tulit.  Est  &  Ubet  a  X  enophonte  de  tlln  ipfis  legibu*  editus,  muitagt  cpaltt 
etiam  a  Plutarcho  de  tts  confcrin^udeo  in  re  nota  nv  ero  leilort  faftidio. 
c   Piopterea  non  inde. }<^4dde  ^uod   magts  adctutb.m  -vttam.Qr 
manfuetudtnem  factcbam  Soi>nis,tjuam  Lycurgt  Uges  agresles  &  fan- 
guinarixjvt  Plato  &  ^riJi.notnrunt.Ftnts  aitm  rarum  noti  erat  aliut% 
mam  xtoptimos  bdiatoresfacerent  Spartanos. 
d  Numa  Pompil.   }  Curtbus  Sahints  natws  eft vir fu&  etatn  opti- 
mw.Dehoc  LiuM.l.Qr  Dtonyf.rp    Piutarch.tntiws  njtta,  &  alu 
quamplurimi. 

c  Quce  quidem  regenda?  ciuitati'}  fjocfatts  notum  esl:  nam  le- 
ges  aliundepctterunt. 

f  Non  tamen  perhibetur.}«_y/*  ^AegerU  congreffws  fimulauit,fed 
nympha  potiws  cjuam  de.t,&  fabulam  effe  cons~iabat.De  hoc  altas. 
g  Vtiisdottifiimieorum  viri.  }  hacere non pcjfum  cjuin  fcsli-  Pidttti  di- 
utfiimum  quoddam  PlautidtclU  ex  Perfa  huc  adducam  :  regat  a»jr.  clum      «c 
pnem  Sagartfiiofcruw^t  mumtum  ttbt  vtfttm  efi  opptdurn  }  rtjperJrt  P*rlA 


100  Augnftini  de  ciuitare  Dei 

illa:Si  incolt  benefunt  morati,pulchrc  munitum  arbitror  :  perfidia  & 
peculatus  ex  vrbe  &  auaritta  fi  exulant,c[uarta  inuidut>  qumta  am- 
bttio  ,  fexta  obtretlatio.  Jeptimaperiuriuw,oc~taua  inditigentta  ,non* 
iniuria^decitna^uod  pefiimum  aggreffu,fcelus./z£*c  nift  vnde  abtrunt, 
centuplex  murus  rebus  feruandis  paru^fl. 

De  rapcu  Sabinarum,nliifqueiniquitatibus,qu:r  in  ciuitate 
*  Romana  etiam  laud.uis  vigucte  cemporibuj. 

CAP.     XVII. 
^3\I^  N  forte  populo  Rom.propterea  leges  non  funt  a  nu* 
|i^!Nf5  miriibusconftituta?,3quia,ficutSaluftiusait,  Ius  bo- 
^^v^^  numque  apudeos,non  legibus  magis  quam  natura 
valtbatf  b  Exhociureacbonocredo  c  raptaseffeSabinas. 
Qmdenimiuftius&melius,  quam  filiasalienas  fraude  fpe- 
ctaculiindu&as^noa  parentibus  accipi,fed  vi  vtquifquepo- 
terat  auferrifNamfiiniqueSabinifacerent  negare  poftula- 
tas,quanto  fuitiniquius  rapere  non  datas .'  Iuftius  autem  bel- 
lum  cum  eagente  geripotuit  ,  quce  filias  fuas  ad  matrimo- 
nium  corregionalibus  &  confinalibus  fuis  negaffct  petitas, 
quam  cum  ea  qua?  repetebat  ablatas.  Illud  ergo  potius  ibi   v 
fieret,vbi  Mars  filium  fuum  pugnantem  iuuaret,  vt  coniugio- 
rum  negatorum  armis  vlcifceretur  iaiuriam,&  eo  modo  ad 
fcEininas  quas  voluerat,perueniret.  A  liquo  eniin  fortaffe  iu- 
re  belliiniufte  negatas,iufte  vi£tor  auferrer,Nullo  autem  iu- 
repacisnondatasrapuit,&iniuftumbellum  cum  earumpa- 
rentibus  iuftexfuccenfentibusgeffit.d  Hocfane  vtilius  ftrli- 
ciufque  fucceffit.e    Quod  eifi  ad  memoria fraudis  illius  Cir- 
cenfiumfpe&aculum  manfit,facinoristamen  in  illa  ciuitate 
&  imperionon  placuitexeplum:  faciliiifyie  Romaniui  hoc 
errauerunr  ,  vt  poftillam  iniquitatem  deum  fibi  Romulum 
confecrarent,quam  vtin  focminisrapiendisfaclum  eius  imi- 
tandum,legevlla  vel  morepermitterenr.Exhociurc  ac  bo- 
nofpoftexpulfum  cum  liberisfuis  regem  Tarqumium,cuius 
filiusLucrctiamftupro  violenter  opprefferat,  lunins  Brutus 
conful,sLucium  TarquiniumCollatinum  maritum  eiufdem 
Lucretia?collegam  fiuun,bc->num  atqueinnocentem  virum, 
propter  nome  &  propinquitatem  Tai -quinioru  coegit  magi- 
ftratu  fe  abdicare,nec  viuere  in  ciuitate  permifir.  Quod  fce- 
lusfauete  vel  patientepopulo  fecit,   aquo  populo  confularu 
ide"Collatinus,ficut  etia  ipfe  Brutus  acceperat.  Ex  hoc  iurc 
ac  bono  hMarcus  Camillus  illius  temporis  vir  egregius ,  qui 

Veientes 


Ad  Marcellinum    Lib.  ij .         101 

Veietes,grauifM^oshoftespopuliRom.poftdecenalebellu, 
quo  Romanus  exercitus  toties  male  pugnado  graniter  afrli- 
#us  eft,ia  ipfa  Roma  de  falute  dubitate  atq;  trepidate,facilli- 
mefuperauit,eorumq;  vrbem  opulentiffnrtam  cepit ,  inuidia 
obtrc&atoru  virtutisfua?,  &  infoletia  tribunoru  plebis  reus 
fattus,tamingratam  fenfit  quam  liberaueratciuitatem,  vtde 
fuadamnationecertiffimusin  exilium  fponte  difcederet:1  & 
dece  milibusaeris  abfens  etiam  damnaretur  : k  mox  iterum  a 
Gallis vindex  pati  ia?  futurus ingrata?.  Multa  commemorare 
iam  pigetfaeda  &  iniufta,quibusagitabaturilla  ciuitas:1  cum 
potetesplebefibi  fubdere  conaretur,ple'bfq;  illisfubdi  recu- 
faret,&  vtriufq;  partis  defenfores  magis  ftudiis  agerent  amo 
re  vmcendi,quam  arquum  &  bonum  quicquam  cogitarcnt. 

L.     V  1  V  E  S. 
a  /""N Via  ficut  Saluftius.}  In  bello  Catilmario  de  veteriba*  JRo- 

\J mann  loqu.nsJu*  e$l  ciutlu  &quita*  vel  fcriptu  legtbus  fcri-  lut 
pta,vel  inflitutu  aut  moributrecepta.  Bonum  ffliurn  ipfiut  origo  ty  Bonum 
Umperatio  atcjue  cmendatio^qtisfit  exprudciia  tudicu  accimodanttsfe 
rationi eauftCtty  flefletts lcgead caufam,  non  caufam ad  Lge,i>t  in  hoc 
propofito  ^nflotelcs  de  Lesbia  norma  dtctt , quinto  Ethtcorum.  Hoc 
bonumfolet  etii  bomt  ty  aquum  nomin  <ri,  -vt  apud  eudem  Salusltu  m  Bonutn 
lugurt.f-it  reu*  Bomilchar  magu ex  ctquo  ty  bono,quam  tx iure  gcn- 
tium  Cic.tn  Brutoilta emm  Crafjw  multa  tum  contrafaiptu pro  *quo 
&  lon^dixit.Dtcituretia  ttquiifiue  tt<-jutta4 Cicero pro  Cec:twa:>s~tti  ^equnm 
locuf<gn,<&  <cformtda>s,&  meex  hoc,ttt  ita  dtca,canpo  *quilatts,  ad 
iflat  verboru  angufltat  ,*&  ad  omncs  Uterarum  angulos  reuora*.  Quiii- 
tilm  4-Q«3  toco  tamen  tudicts  natura  nofcenda  efl ,  iurt  magt*  an  ttquo 
fitoppofua  idem  m6Jurepugnanduman  ttquoi  Dehuno>  qu&dam 
in  noflra  Legum  &de  dixtmws\p\ura<fy  cxattjttma  Gulielmw  Bmittut  Gultelm» 
in  Annot. PandefLexplicans  illud  a  tureconfultn  nonfatu  tntclleclnm:  Bud&iUu* 
Itu  e\~l  ars  xqui  <ty  boni  Quo  viro  Gallta  acuture  ingcnio  ,  acrure  in- 
dicio^exaftiore  diligentia,maiore  erudttione  nullum  xinquam  prcduxit: 
hacvero  tttate  nec  Itaha  qutdem  Nihilefl  vfquam  vel  Gr<ecorum,vel 
Latinorum fcriftorum^qnod  ille  non  euoluent.legertt,excuffrit.  Gre- 
ca  <&  Latina  tuxu  <&fumme  callet.Tamfacilc  vtraq;  lingua  bquiturj 
quam  GaHica,qu<e  efl  eivernacula,haudfcio  an  etiamfacilius.  D<  U- 
bro  Gr&co  qua  funi fcriptajeget  Latine  de  Latino  Graci.  Hac  qu<t 
videamut  tam  elaborate,ta  exculte  ab  eo  confaipta,ex  teporali  funt  ei 
facultate  parta.Faciliut  f»  Gr<tcefcribit>tu  I  atine ,quam  etiam  earum 
lingua,upeTitiflmiitncUiganuNih>lefltanc9ndau,  tk  «bSlruftsm  m 

fi    3 


102,  Auguftini  dc  cmitare  Dei 

kn  UnguU.cfuod  non  perueftigarit^adierit^nfpexirit ,  &  velut  Cerbe- 
tum  e  tenebrtsproduxertt  m  luce.  Jnjinit£  junt  feu  vocum  figmficatio- 
ttes,feuloquendi  ftgura,ac  proprietates^quas  vnius  Bud&t  opo ajciunt 
homines  Tiudtofi  prianb.feculu  ignoratas.  Et  h&c  cjutdcm  omnia  canta 
<&  Um  admtrahiUa  ipfe  per  fefu,  e  magiftro  vllo  perdiduit.    F  celix  ac 
fcecundum  ingenium,quod  in  fe  vno  tnuentt  <&  doftore ,  gr  difcipulum, 
fjtf  docendi  via,  rationemctue.Et  cutus  dectmam  partern  alijfub  magnis 
wagtftrts  vix  dtfcu»t,ipfe  td  totum  kfe  ma"iiiro  edoclu*  eft.Ntltl  dixi 
defientta  turts ,  quaptr  ipfum  insiaurari  collapfa  iam  coeptt ,  nihtl  de 
fhtloJophta,cmus  ipfe  tn  Ubrts  De  ^fje  td  fpecitnen  edidit ,  quod  edere 
nonqutmffetnifthomo^ni  inornntibphilo\ophorumltbrpi  afZtduo  ver- 
fatus effet,maxim6fcjue  in  eu prog.effus  haberet.  Accedit  hn omnibuty 
quodhauddubtec&teratres  vnimrfa*  antecellit ,  probttas  tanta  d<- 
CirmA  congrua  decenfque  tam  ra*a>tdmcjut  admirabilis ,  vt  fme  cate- 
rts  tngenif  dotibu*  monumentifque  miraculum  pojfat  videri :  y$  erudi-. 
tioneUta  &  probttatefuperiorem  non  habet.  Qui  m  omnt  vita  afttbuf- 
ijtse  tam  variu  primas  femper  religtom partes  attribuit.  Q><i  vir  coniu- 
gatwi  Ubtrorumplenus.nunquam  eomrnodu  "vllts  fyr<  ifa>riUa<t*incre-> 
mentis  tranfuerfws  eft  atfus.femper  feejue  fudmque  fortunam  rextt ,  fy 
moderatus  eft:nee  afortuna  quantumuu  magn^fpc  propofuay  ubriptfefe 
fermifu,femper feipfum  habuittnfuapoteitate.  fJomo  verfatus  tn  le- 
vationibus  in  aula.  inter  prinapcs  viros  nihil  vnquam  gratta  dedtty 
nttlU  affentart  in  animum  induxit.patrimonium  nunquam  auxtt,cjuod  4 
reftP  vA  pilum  latu  defleflere  non fuftinuit:in ftipfum  aerior  cjuam  tn 
alios  iudi'X:mun  rtbui  inutdiofifStmu  funSiui ,non  tnuenit  a  quo  labecula 
fyargeretur  vlla,vel fufjncione  crnnints  cjuamlibet  perftrmgeretur  ettam 
in  liberag?nte,nec  ommno  muta,  &  fatt*  fufycaci.    Sentio  me  rvodum 
deftmatdt  breuttatis  egrejjum,  dum  me  hquendi  de  amico  longe  eptitno 
dulcedo  tenmt.  Nunc  ad  mftitutu  )>  reuert^r.  Es~i  ergo  Salmiijfenfaiy 
aquitatem illam  twn  ciuiUm^tjua-n  lus  appettant,  tum etiam  na'.ural£> 
<ttutt  ingenita  esi  a  naiura  animu  bene  fenttentiuw  &  iudicantium,  cp  4 
nihil  cwnfit  melius,idcirco  bonum  nominatw ,  non  magis  valutffe  apud 
JRomanos  latts  legibusrfuam  naturalibus  tudictu  hommum  fapientium, 
b  Exhociure  acbono. h>** cerba  ironia. 
Sahin* c  Raptas  effe Sabinas. }  Cumfceminas ad emiugiumno»  pcffet 4 
rapt*    vkinu  popults  impetrare  Romultto,ex  conftlto  Numttoris  aut  &  fena- 
tttsjudasfefaflurumfimulauit  Neptuno  ecfueflri:  itaeuocatis  fceminis 
litcinarum gentium,eas  omnes  potij?imtt  Sabtnas  medio  !fe<Siaculo  /?o, 
rapuerunt.  S  ic  enim  inter  Romulum  r&fuos  conwnerat,  quarto  ntenfe 
foft  conditam  Roma*vt  Dionyftm  perhibet  ex  Fabio  Piftore-PlVtar- 
thta  xiiij*Cal*SeptembM(tiXo&tCfiit  numerus ;  nam  Rotna  xij.  Cal* 


Ad  Marccllinum    Lib.  ij.  jo; 

jlfdias  esi  ccepta  adtficari,  PalUium  dte.Tametfi  Gelltu*,  non  t^Aulu* 
tlle  Not~lumus,fed  antiquus  qutdamfcriptor,ejuarto  anno  td  fcribtt  co- 
ttgifje,  quod  eji  'verofwnUui.  Et  raptdtfunt ,  tit  Dionyfun  tradtt^fex- 
ceime  @r  oclogtnia,^uod  magvs  credo,  ^ua^n  cjuod  de  tngmtd  fcribunt 
alu^nde  mauarit  Cunarum  num-.rwi.  Juba  tres  addu  ai  numerum. 
Vionyfslniix*  Valenut  qutngentas  uigtnti feptem prodtt .  Sunt  cjui 
njcltnt  T  halafium  nonfuifle  \nrum,fedfignum,cjuo  d  Romului  milittbu*  Thalaflut 
dtreptioni  dedil.  Fejius  ex  V '  arronefignum  lanijicu  fuifle  aittceu  quii 
dicat  rjuafillum^eL  calathum. 

d  Hoc  fane  vtilius.^  Et  htpopuli,c\uirapt.vs  amtfrant.ty a!u,quos  J  ,clJJorum 
njeltftijuulachrymHjTjelexemplum  admultospertinensmouit ,  contra    e  H   ^um 
Iyomanos  ccperunt  arma  ,  Sabtnt ,  Cenintnfes^  C  ruftumeru,  Attenates:  KomnlQ' 
Romulws  cuin  tantum  tnfepmrart  btllum  iideret ,  ad  Ethrufcorum  o- 
pes,cfU£  tune plurimumiiaUbant ,  confngtt.  Ctiiu*  cjutdam  V  ibennut 
Ethrufcui  princtpsfuppettas  tulit  Romulo,a  cjuo  Calms  mons  tn  Vr- 
bt  eft  dtclui.^utti  cjuoque fubjtdmm  nepott  mtfit.Cenmenfes,  Cruftu- 
mertos^  ^Attenates  Romulus  non  magnvs  nec  difficiltbus  p,  sltvsfu- 
perautt,cum  Sabtnvs,  ctim  -vario  &  penculofo  pugnaretur  Alarte  ,  re- 
pente  raptarum precibui  fofdus  &  awfittacout. 
c    Qupdetfi  ad  memoriain.  j-  Ludt  cjuotannn  Ncptuno  ecjuiVri 
ctlebrdbantur-.-uarie  nomindti:Circcnfes,A/dgm,Romam ,  apud  prtfcos 
Confuaha^cui  deo  facrificabatur.quem  pr<teffe  confiiio  exijtimahant  \  a  ^  °J w  ^ettt 
quo  opemconfil  umijue  Romului  in  dfificu'late  coniugtorum  petierat. 
Etus  arafub  tora  fft  dcf  ffa  cjuoniam  conftlium  nonjacra  modv  res  eft 
tnatt  I  lato,fed  occulta  quncjue  <ffe  debet, 
f  Poll  exyuMum.fRurfurtitTontd. 

g  Lucium  T avquimum .;  Expuifis  regibut  comttiu  centuriatis ,  ~Jt 
Seruiut  Tulliuspopulud'fcripferat,conJulei  creantur  L.lintu^  Brtitws, 
&  L.Tarcjuimui  Collatmu*  Lucr>  ti*  ma itu*.  i^fegervfratrv  T  a-  *-  6t,fu'€S 
quintj  Pttfcifiliu6,vt  ditt  Ltutui :  nepos  vero  ,  i/t  Pmnyftui.  BrututPriwt 
cwnnon  modh  regrm  fed  ne  regium  cjuid  m  nomcn-udl,  t  m  Vrbcfn- 
f>ereffe,magi(lratum  cohega  abrogauit,cjuod  T  asqmimw  njecaretur  tfq; 
bonu  fuvs  fumptvs  -vltro  Collatiam  habttatum  migramt  H»c  fatt«m 
Ctcero  tertiu  Offi.iorum  fubindtcat  non  admodum  futjp  conittnflum  cu 
honeftatefedquid-vtiliftmumfuttpdiri*  ,  idcircohoneftum  itiamnji-. 
dert.Obferuatum  cffe  att  IhIius  Obfequens,neminem  cjut  magisiratum 
col!cg£  abrogaffetiannumvixijf^uorum  prtmut  ftut  Brutut  ,  detnde 
T.Gracchui,fp'  P .T araumtus . 

h   MarcusCamillus.}/1//f  Vevos  opuientif?imaro  EthrurU  w?  Camillut 
bem  cepittqui  decennah  obfidtone  erant  oppugnati-  Tnnc  entmprtmurn 

S     4 


104  Auguftini  dc  ciuitate  Dei 

populut  Ro.caepit  w  caflrufub  pellibtu  hybernare  odio  tllius  gentu ,  m 
Mtncdifeederentyquoufquebellumeffeteonfftum  Iwmnde  cnimk  R9 
tnulo  regeper  trecentos  annosprope  contmenter  cum  Vetenttbus  bellwn 
gefferant.Liutus  Ub.^.&Plutarch.m  Vita  Camtllr.  hwc  Camillo  cjuod 
ntalafide  pradam  V  eientanampopulodtcebatut  diuiftjje.  L.  sHpuUiut 
trtb.pleb.  diemad  populum  dtxit :  Camillu*  'vttandtt  inutdt£gratia> 
tametfifalsoaccufabaturyisfrdeamexulaiumiutt  duobw  annti  ante 
Romam  a  Galln  captam. 

I  Et  decem  milibus.  }  Liuitts  cjuindecim  mtlibus  zrts  grauis  mul* 
ftatum  dtcit  Camillum  abfentem.  Plutarchus  yuindecim  mtiibtts  af- 
y  <ts  fMm-alfc*  &  tragrauia  tdemfmff-  efiendit  Bud^us  meus. 
,itft  k  Mox  itcrumzGiWis.lcaptaaGalltsRomayCamdlutcoacla 
exhttqui  <^£llienfi  cladifuperfuerant  >  exercitu,folutus  exilio  fy  co- 
mitiis  cmiatis  diclator  creatus  ab  w,  cjui  tn  Capttolio  el>ftdebanturt 
Gallos primttm  ex  Vrbe leuipralh  exegti :  demde  tna  G^bina  ad  o- 
ttattum  lapidem  ingentt  affecit  c-ede.Liu  lih.  5.  Malutt  ergo  hic  tantus 
tviraffltcl£patri,e)quamfu£iiJiurUmem»r  effe ,  ideo  alter  Romulus 
appcliatuvt  eTl. 

1  Cumpotentes.  }  Hocmalum  pefi  expulfosregesptncper  annos 
quingentos  durauit,~ot plebes  &  nobiles  dtffentionibus  ctiam  odiis  intet 
fe  eertarent)"vtrifque  'volentibus  alterps  tmpcrare:  cjua  sludiafatltonum 
per paucos  fedttiofos  tribunos phbus  ex parte plebts ,  <&fenatores  ex  no~ 
bditate  accedebatur Hinc  Lucan.Et  ch  ofulib.turbates  iura  tribuni, 

Quae  de  movibus  Romanoruvn,aut  metu  compreflis,aut  feueritate  re- 
folutisSaluftijprobatbiftoria.  C  A  P.    XVlII. 

^Taque  habebo  modum  ,  &  ipfum  Saluftium  teftem 
potius  adhibebo,cum  in  laude  Romanorum  dixiflet, 
'vndenobisiftefermo  ortuseft.  Ius  bonumcjueapud 
eos  non  legibus  magis cjuam  natura  valebat ,  prsedicans  illud 
tempus,qho  expulfis  regibus  incredibiliterbreuia?tatis  fpa- 
tio  ciuitas|  plurimum  creuit.  a  Idem  tamen  in  primo  hiftorias 
fua? librO^atque  ipfo  eius  exardio  fa  tetur ,  etiam  tunc  cum  ad 
confules  a  regibus  eftet  trailatarefpublica-.^poft  paruum  in- 
terualluin,iniurias  validiorum,&  ob  eascdifceffionem  plebis 
a patribus.aliafque  in  vrbe  diffenfiones  fuifle.  Nam cu  opti^- 
mis  moribus  &  maxima  concordia  populum  Romanum  d  in- 
terfecundum  &  poftremum  bellum  Carthaginienfe  com- 
memorafletegifTe-.caufamque  huius  boni  non  amorem  iufti» 
tia^fedftanteCarthaginemetumpacisinfidefuifTe  dixifTer, 
vnde  &  Nafica  ille  ad  reprimcndam  necjuitianij  feruandofqj 


Ad Marcellinum   Lib.   ij.  105 

iftos  mores  optimos,  vt  metuvitia  cohiberentur ,  Carthagi- 
nem  nolebat  euerti,continuo  fubiecit  idem  Saluftius ,  &  ait: 
e  At  difcordia,&  auaritia,atq;  ambitio,  &  ca*tera  fecudis  reb. 
oriri  fueta  mala  ,  poft  Carthagims  excidiummaximeau&a 
fnnt:  vtintelligeremus  etiam  antea&  oriri  fo)ere&  augeri. 
Vnde  fubne&es  cur  ha?c  dixerit:Nam  imuriar ,inquit,validio- 
rum,&  ob  easdifceffio  plebis  a  patribus,  alueq;  diffenfiones 
domi  fuere:iam  inde  a  pnncipio,  neq;  amplius  quam  regibus 
exaclis,dum  merusa  Tarquinio,&  f  bellum  graue  cufcthru- 
ria  pofitum  eft,a?quo  &  modefto  iure  agitatum.Vides  quem- 
admodum  lllo  etiam  breui  tempore  vt  regibus  exacT:is,id  eft 
eiecl:is,aliquantulum  a:quo&  modefto  iureageretur ,  metu 
dixit  fuiflc  caufam ,  quoniam  meruebatur  bellum  ,  quod  rex 
Tarquinius  regno  atq;  vrbe  pulfus ,  Ethrufcis  fociatus  contra 
Romanosgerebat.Attendeiraq;  quid  deinde  corexat:  Dein, 
inquit,feruiliimpeiiopa-ffesplebem  exercere,  g  de  vita  atq; 
tergo  regio  more  confulere,"agro  pellere,&  caneris  ex  par 
tibus  foliinimperio  agere.  Quibus  fafuitiis  &  tnaxime  fce- 
norisonereopprefla  plebs  cumaffiduis  bellis  tributum  fl- 
mul&  militiam  toleraret  ,armata  '  montemSacrum  atque 
Auentinum  iufcdit.Tumque  tribunos  plebis ,  &  alia  hbi  iura 
parauit,difcordiarum  &  certaminis  vtrinq;  finis  fuit  fecun- 
dumbellum  Punicum.Cernisexquo  tepore,  id  eftparuo  in- 
teruallopoit  regesexactos,qualesRomanifuerint,dequibus, 
ait :  Ius  boninnq;  apud  eos  non  legib.  magis  quam  natura  va- 
lebat.Porro  h  illa  repora  talia  reperiurur,  quibus  pulcherri- 
ma  atquc  optima  fjifle  prardicatur  Romana  refpublica:  quid 
iam  de  confcquenti  a?tatedicedum  autcogitandum  arbitra* 
mur,cu;npa;i)arim  mutata  ,  vteiufdem  hiftorici  verbis  vrar, 
expulchcrrimaatqueoptima  ,  peffimaac  flaguiofifhma  fa- 
cla  eit ,  poft  Carthaginis  videlicet,  vt  commemorauit.  exci- 
diurnfQusetcrnpora  ipfe  Saluftius,  quemadmodum  breuiter 
recolat,&  defcribat,in  eiushiftoria  legi  poteft,quantismalis 
mrtrum,qua?  fecundis  rebus  exorta  funt  K  vfque  ad  bella  ci- 
uilia  demonftretefl"eperuentum.Exquotempore,vtait,ma- 
iorum  mores  non  paulatim  vt  antea,fed  ton  eris  modo  prar- 
cipitati,adeo  iuuentus  luxu  atq,  auaritia  corrupta  eft ,  vt  me* 
ritodicaturgenitoseflc,  qui  -  nequeipnhaberepoflent  res 
familiares,nequealiospati.  Dicit  deinde  pluraSaluftius  de 
SyJl2evitiis,c«teraquefcedJtatereipublica?:&  alijfcriptores 


lo£  AuguftinideciuitateDei 

in  ha?c  confentiunt^quamuis ni  eloquio  multum  impari.Cer- 
nistamen,vt  opinor,&  quifquis  aduerterit,  faciilime  perfpi- 
cit  colluuiem  morum  peffunorum  ,  quo  illa  ciuitas  prolapfa 
fuerit,ante  noftri  fuperni  regis  aduentum.  H#c  enimgefta 
funt  non  foium  anrequam  Chnftus  in  carne  pnrftns  docert 
coL'piflet,verumetiam  antequam  de  virgine  natuseiTet.Ciim 
igiturtot&  tanta  mala  temporum  illorum  vel  tolerabiliora 
fupenus,vel  poft  euerfam  Carthiginemintoleranda  &  hor- 
renda  diis  fuis  imputare  non  audeat,opiniones  humanis  men 
tibus  vnde  talia  vitia"  fyluefcerent,  maligna  aftutia  inferen- 
tibus,cur  mala  prasfentia  Chrifto  imputant,  cjui  do&rina  {** 
Juberrima  &  falfos  ac  rallaces  deos  coli  vetat ,  &  iftas  homi- 
num  noxias  flagitiofafque  cupiditates  diuina  autoritate  de- 
teftansatquecondemnans ,  hismalis  tabefcenti  ac  labenti 
mundovbique  familiam  fuamfenfimfubtrahit,  qua  condat 
aeternam,&  non  plaufuvanitatis,fediudicio  vcritatisglorio- 
/iflimam  ciuitatem? 

L.     V  I  V  E  S. 
aTDemtamenin  primo  hiftoria?. }  Ethos  libros  hislorisrum 
jiSaiusiij  de  btllts  ciuilibus  amiftmus.  Pauae  qusdam  reslant  ora- 
tiones. 

b   Poft  paruuminteruallum. \Pos~iquindicim  annos.  Liuius  libro 

fecundo:<_Ap.Claudiui  deinde,ty  P.Seruilius  confules  faclt :  '»fig"u 

Tarquinu  hic annus e?i ntmctoT arqutnu  mortu.Ai ortuus  eTt Cumu^uo Je  pos~l 

Superbi     fratlas  opes  Latimrum  ad  ^riTlodemvm  tyrannum  contulerat.  Eo 

mors  nuncioerecli  patres.erecla  plebs  fed patribm  nimu  luxurtofa  fuit  U- 

titia.  Plebt,cuiad  eatn  diem  mftruitum  erat,iniuri£  a  primoribus  fieri 

cceptx. 

JDifcefio-  c  Dilceffionem.} Dtf  <frt plebs  h  patribtu  prhnwn  pr»pter  foenm 

nes  plebu  lt  decnnofcpthnodnno  a  parta   liberta'e.      lurum  propter  tyrannidem 

fatribus      de  emuirorum  tegibu^fercndtsannoccciij.  Ttrttopropter&s  ddienum 

&  long.t  inter  trtbunos plcbn  &  patres  certamitni ,  altcjuot  annts  ante 

bellum  Pyrrhi. 

Punica       <*  I',ter  fecuiidum.\T riafuerunt  bella  inUr  Romanos  &  Cartha- 

bclla  ginitnfsgeTia.      Prtmumper  xxu.annosin  Sicilia  ,  poj\  in  ^jfrica: 

cceptum  anne  ab  Vrbe  condtta  ecccxc  i_App  Claudio  Caudace  &  Q^ 

Locus    in   Ff*1»*0  Flatco  Coff.  tot  annifunt  tn  Plinio  itbr.  xxxiu-  m  cwus  <odi<e 

Plinio  e-   Pro  quingemefxmo  oclogeftm^qumtoM^ndum  ,  quadnngenteftmo oclo- 

tnendatur  gefimoepunt9.   Liuius  &  Eutropius  huic  fumme.  tredecim  annos  adi- 

munt.-^Altcrumpofl  xxitj  annos.Coeptwn  P.  Sitytone,  T.  Semfronio 

\  Cof.in 


Ad  Marcellinum   Lib.  ij.  107 

CofZ.  1»  JJifpania,  Sictlia,  Jtalia,  in  <^/ffrica geftum.ty ibiperfeclum 

a  Scipiont i^sffrieano  rnaicre  decimofeptimo  pcfiquam  i&perat.  T er~ 

tium  pofl  ^nieqninquaginta  annos  Manilt9&  Marao  t^eforino  Cofi. 

Tertto  an.toperfclum  a  Sctpione  ^fricano  Almore*  tctwnvt  ^frua 

ipfagefluw.cmusfims  exctdtumfuit  vriu  Carthagtiuenfis.  Def)u.beUu 

fufuys  Jias. 

c  At  difcordia. }/<fci?»  in  lugurthtno. 

f   Bellumgrauecum  Ethruria.}  Cum  Porfenna  rege  Ethrufco-  porfenwc 

rum potentijiimo,qm volebat  1 arqumios in regnnm  reflitui  ty  'bfxdie-  bellum 

neingentipremebat  Romanos^  txpugnaffet  eos^m  terrttus  sffet  a  Q^ 

Alutto  Scauola.Ltutus  Ub.  i. 

g  De  vita  atque  tergo.}De  vcrberibus.C&debatur  virgis  mortiad  Supplicia 

diclus  apud  Romanos,detnde  necabatur.  Intenm  eitm  faanus  no»  e-  noXtcrum 

ratg^attc^fatts  habebant  vtrgts  cadere.     Tum  ettam  qutcreditoribus  ftom£ 

propter  debita  a iudtcibw  addtcebantur  ,muita  turpta  ty  miferanda pa  j^eiesPor- 

tiebantur  ni-xtapud  iredttores  ymultdjqueferuili  morem  tergo plagat:  c^a  frSem 

hutcmalofubuentre  leges  Parctaty  SempronU  t  qua  Uberumcorptts  hrontx 

Romant  ctitu  virgis  aut  alin  verbertbu*  c<edt  njetant. 

h  Agro  pcllere.}A7<*  diuites  quos  agrospopult  Romani  manucepc- 

rant,p. initm  tanquam preao retphb.nomine afenatu colendos  acetpte- 

ban-.detnc.e  aitt*  ^d  aUorum  facinora  conntuenttbus  dominos  f  facie- 

bant.exciufa  plebt.  Htncieges  ag>  a<  t£  de  agrts  populo  diutdundn  to-  r*f,<<j#r4 

ties  tentatx  magna  indignattone  noLihtatis,  nec  vnqttamfwe  tumultt      rj       ** 

}>m  a^tta.£. 

i  Montcm  facr\ur\.\Primafec(fi:ofuit  in  Sacro  monte,qui  efl  trans  Seafiople 

t^Ameiiem  amitew.vdyvt  Pifo  fcnbittn  ^ytusntino  ,qui pars  efi-vrbts.  buprtma 

ibt  tribum  plebts  prtmumfuntplebi  dativelut  tuteres  eius,quipro  com-  Trib.  ple- 

wodu  eXt  ubarent  interccderentque patriciorum  in  ipfam  inturits:ejjent-  bts 

qw  facroft:c~}t.quos  qut  violaJJet,cut*  caput  lowfacrum  eff.t.bona  ty  Secefio  al- 

familta  ad  Cerein  venderertnr.Secundafectfiiofuit  prtrr.it  :i  m  siuen-  ttra. 

tinum:  demde  qtio  mator  flitudo  ,  ty  extnde  terror  iffet  in  Vrue  ,   in 

Sac  um  montem  eTi  ttinn.  Rurfus  co»pofitts  cumfenatu  rebus  tn  i_yf- 

uenttnum.ibique  tribunas  recuperauif.ex  s4uentwo  ventum  tffe  in  Ca' 

pito'tv»,tbt  a  Pont  Max.comttia habente  creatos  effe  trib.pleb.  L\c  ro 

pro  Cornelto  De  mattTiate. 

k  Vfque  ad  bella  ciwiliz. \lnterpatres  &  Gracchos,Tiberiump,i 

mum,deinde Catwn  ad  b<lla  ciutliaUnter  Martum  fy  Syllam. 

1   Qui  nequeipfi.  }  Cum  luxuperdittfimicffent ,  (ty  qu£cunque 

fapere  poterant*  fubtto  prodtgerent  ,  tta  ad  explendam  effuftonem 

Jianc  in  altortmbona  tmpttum \facere  eoserat  neceffe,  doliumque  ptr- 


io8  Auguftinide  cioitateDei 

terebratum  implere  laborabant. 

m  Eloquio.^PLcuit  ommbu*  atatibut  aTtrifla  illa,  ty  tamen  culta 
•vtuiddque  Saluflvj  dtclio9eumque  Thucididifcrtptori Gr<eco  noflmvi- 
fum  efl  opponere:  ftcut  Qutntti.lib.io, 

n  Syluefcerent. \ln  moditfylua diffunderetur  $r  propagarctur.Sic 

apud  fcrtptores rerum rufltcaruX 'atonem^fy  Columellam,Gr£<t  vho- 

fC*»«v  -vocAitt^quafi  luxnriare  arborss^uod  eft  »4  herbi*  iZvCpitlen, 

Decorruptione  Romanxreipub.  priusquamcultum  deo- 

rumChriftusauferret.  C  A  P.     XIX. 

Cce  Romana  refpublica  :  quod  no  ego  primus  dica, 
^f^f,  fed  autores  eorum  vnde  hsec  mercede  didicimus,ta 


toante  dixerunt  ante  Chrilti  aduentum,  paulatim 

mutata,&  ex  pulcherrima  atque  optima,peffima  atque  Hagi- 

tiofiftima  fa&a  eft.Ecce  ante  Chrifti  aduentum,poft  deletam 

Carthaginem,maioru  mores,non  paulatim  vt  antea,  fed  tor- 

rentis  modo  prarcipitati  ,adeoiuuentusluxuatque  auaritia 

corrupta  eft.Legant  nobis  cotra  luxu  &  auaritiam  pra?cepta 

deorum  fuorupqp.Rom.data.Cuivtinamtantucafta  &  mo- 

defta  reticerent,ac  non  etiaabilloprobrofa  &  ignominiofa 

depofcerent,quibus per falfam  diuinitatem  perniciofam  con 

ciliarent^autoritatem.Legant  noftra,&  per  Prophetas,&  per 

fandum  Euangelium,&  perapoftolicos  A&us,  &  per  Epifto 

Jas,ta  multa  contra  auaritia  atque  luxuriam,  vbique  populis 

ad  hoc  congregatisquam  excellenter,quam  diuine\non  tan- 

quam  ex  philofophorii  cocertationibus  ftrepere,  fed  tanqua 

cx  oraculis  &  Dei  nubibus  mtonare  :  &  tame  luxu  atque  aua- 

ritia,feuifque  ac  turpibus  moribus  ante  aduentu  Chrifti  re- 

pub.peffima  ac  Hagitiojiffimam  fa£ta,non  imputant  diis  fuis: 

aftfi&ionem  vcroeiusquamcunqueiftoteporefuperbia  de- 

3icia?q;  eoru  perpeilar  fuerint,religioni  increpitant  Chriftia- 

„  nae.Cuius  prarcepta  de  iuftisprobifque  moribus,  fi  fimul  au- 

/t  dirent  atque  curaret  reges  ten  ae,&  omnes  popuii,principes 

„  &  omnesiudices  terra?,iuuenes  &  virgines,fencs  cum  iunio- 

/f  yibus,a?tas  omnis  capax,&  vterq;  fexus,  &  quos  Baptifta  Ioan 

„  nesalioquituraexa£t.oresipfiarq;  milites:&  terrasvitsepr^- 

,f  fentis  ornaretfua  fcelicitate  refpubjica,&  vitse  zterneculme 

,,  Keatiffime  regnatura  confcenderet.  Sed  quia  ifte  audit,  ille 

contemnit,plurefqueb  vitiismaleblandientibus,quam  vtili 

virtutuafperitatifuntamiciores,  tolerareChrifti  famuli  iu- 

bentunfiue  fint  regcs,fme  principes,fiue  iudices,fiuc  milites, 

fittC 


Ad  Marcellinum  Lib.  ij.  io^ 

fiue  prouinciales,fiue  diuites,fiue  pauperes ,  (lue  libcri ,  fiuc 
ferui  vtriulhbet  fexus-.peflima  etia  ,  li  ita  necefle  cft,fiagitio- 
fiflimamq;  rcmpub.&  in  llla  angeloru  quadafanctiffima  at- 
que  c  auguftiffnna  curiayrarleftiq;  rcpub.vbi  Dei  voluntas  lex 
eft,c]ariflimumfibilocum  etiam ifta  tolerantia  comparare. 

L.         V  I  V  H  S. 
a    T^  Xaclores.  }£«<:*  $./»r vulgb  Ugitur:  Venerunt  autem  &  pu-  i*riA^ 

L,  bltcam  vt  baptt^arentur^  dtxerunt  ad  tllum  :  Magifter^utd 
faciemuxf^t  itle  dixit  ad  eos  :  Ndni  ampiictt  cjulim  awd  conftitutum 
eft  'uobnfacue.  Profacite  cft  Gr&ce  ir&Asi-n^uod  primui  annotauit 
Erafmxt  uerttndum  cxigite./J  inc  ^/iuguftmtti  rette  exaflores  nsmt- 
nat ,qui  dicuntur  Ttx»^. 

b  Vitiis  male  blandient.  \^AUv.dit  ad  duas  illa*  uitij  <&  -virtutif  Carmendt 
•vs.it  ,qua*  Hefiodn*  finxit-.quem  Virgsiitc*  mittatm  eft  sn  litcra  Py*  htcra  Py- 
thagor&feu^t  aivj  rvoit*nty.^/fufinisi$.  thavar* 

c  Auguftiffima.  }■  Certumeilitadeberelegi:  &  non  anguftifiin*, 
Sed  prttermittsndum  nonelt  cjuod  annotamt  frater.  pene  nmtn  im- 
hi  o>  e  excidit^anguTiam  hic  dict  ral-.ftem  curiam  ,  csuod  inafst  ad  tUam 
artta,*?  pauci  eam  mgrediantur ,iuxta  dtclum  Chriiliferuatoru.  £t 
quo rem  poffent  auditores  meistu  rnemoria  madare,  verftcuiofane  ijuarn 
feTisuo  fignuuit: 

^rcla^fftviaverecjua  ducit  adgaudia  vita. 
De  ratione  metri foiicitum  fe  magnopere  ejfe  mgabat,  vtbtne  tinnirct. 

-Quali  vchm  fcelicuate  gauderc,&  quibus  moribus  viuere,  qui 
tcmpoia  Chriftianae  rehgionis  incufant. 

C  A  P.     XX. 

Erumtalescultores&  dile&ores  dcorum  iftorum, 
quorum  etiam  imitatorcs  in  fccleribus  &  flagitiis  fe 
eiTe  lananrur,  nullo  modo  curant  peffimam  ac  flagi 
tiofiflimamcfie  rempublicam.Tantum  ftet,inquiunt,tantuin  „ 
florearcopiisreferta,  vi&onis  gloriefa,  velquodeft  fceli-,, 
cius,  pace  fecura  flt.  Et  quid  ad  nos  i  imo  ad  nos  magis  per-t/ 
tinet>  fi  diuitias  quifquefemper  augeat  ,quse  quotidianis  ef-/, 
fufionibus  fuppetant.  perquasfibi  etiam  infirmiores  fubdat/, 
quifque  potcntior.  Obfequantur  diuitibuspauperiores  caufa,, 
fataiit  utis,atque  vt  eoru  patrociniis  quieta  inertia  perfruan-  ,, 
tur.  diuites  paupenbus  adclientelas    &  ad  minifterium  fui„ 
faftusabutantur.  Populi  plaudant  non  confultoribus  vtilita- >,„ 
tum  fuarum,fedlargitoribusvoluptatum.     Non  iubcantur// v 
dura,nonprohlbeunturimpura:reges  non  curcnt  quam  bo-«  Y 


iio  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

n  n  nis ,  fed  qua*m  fubditis  regnent:  prouincize  regibus  non  tan*- 
„  quam  reftoribus  morum,fed  tanqua  reru  dominatoribus,  Sc 
,.  deliciarum  fuaruprouiforibusferuiant,e6fquc  no  fynceriter 
/zlionoren  t,fed  nequiter  ac  feruiliter  timeant.Quid  aliene  vi- 
v  neae  potius,quam  quid  fuas  vita?  quifqj  noceat,  legibus  aduer- 
„  tatur.Nullus  ducatur  ad  iudicesjnifi  qui  alienae  rei,domui,fa- 
i  luti,vel  cuiqua  inuito  fuerit  importunus ,  aut  noxius.  Caeteru 
/t  defuis,vel  cumfuis,velcumquibufciinque  volentibus  faciat 
/zquifque  quodiibet.  Abundent  publica  fcorta,  vel  propter  om 
/,  nesquibusfruiplacuerit,vel  proptereosmaxime,qui  priua- 
„  tahaberenonpoflunt.Extruauturampliflimai  atque  ornatif- 
,,  lims1  domus,  opipara  conuiuia  frequententur,vbicuique  li- 
y/  buerit,&  potuerit  die  nocluq;  ludatur,bibatur,vomatur,  dif- 
H  fluatur.a  Saltationes  vndique  concrepent,  theatra  inhoneftae 
// J£titi<e  vocibus,atq;  omni  genere  iiue  crudeliffuna?,fiue  tur 
/;  piffime,  voluptatis  exasftuent.Et  ille  fit  publicus  inimicus,  cui 
//  haec  frelicitas  difplicet.Quifquis  eam  mutare  vel  auferre  ten 
i/  tauerit,eu  libera  multitudo  auertatab  auribus,euertatefedi 
/,bus,auferata  viuentibus.Illihabeantur  dij  veri,quihanc  adi- 
„pifcendam  populisprocurauerunt,adcptamque  ieruauerunt. 
„Colatur  vt  voluerint,ludos  expofcant  quales  voluerint,  quos 
/,  cum  fuis  vel  de  fuis  poffint  habere  cultoribus:  tantu  efnciant 
>  vt  huic  foeiieitati  nihil  ab  hofte,nihil  apefte,nihil  ab  vlla  cla-* 
/,  de  timeatur.  Quis  hanc  remp.fanus,non  dicam  Romano  im 
„  perio,fed  b  domui  Sardanapali  comparauerit?  qui  quondam 
rex  ita  fuit  voluptatibus  deditus,. vt  in  fepulchro  fuo  fcribi  fe- 
cerir,ea  fola  fe  habere  mortuum,qu2e  libido  eius  etiam  cum 
viueret,hauriendo  confumpferat:quem  regem  ifti  l\  haberet 
fibi  in  talibus  iodulgentem,nec  in  eis  cuiquam  vlla  feueritate 
aduerfantem,huichbentiusquam  Romani  veteres  Romulo 
templum  &  rlaminemconfecrarent. 
L,     V   I  V  E  S. 
Salutatio-  a    P  Altationes  vndique.}/» codice  Brugenfi  eft, Salutationes ,  i» 
nesRom*        ^  Colonienfv  eratjSalutationcsfed  abrafum  eTi  u.Studmm  certefa 
lutandi  mapiurn  erat  Rom*,&  inter  magnoi  honorcs  erat  falutari,  \n  - 
ter  pr&cipua  uero  offiaafalutare.  Vtracjueres  erat  nurepLiufibUh^  & 
popularuimultumquefjciebatadpotenuam.  Salujhw  in  lugurt.  Certe 
<\utbm  magna  tndujlria  •vtdeturfalutarcplebem.Defalutatiombnipk- 
Sardanapa  nifunt  omnium  Latinorum  Itbri. 

lm  l  Domui  Sardanapali.}  ThonosconcoloroSiCrmdSardanapa- 

lum 


Ad  Marcellinum    Lib.   ij.  nr 

Imw  mntuparunt ,  rex  fuit  Affyriorum  vltimus ,  ad  omne  voluptatum 
genus  abiecttfitmus  :  cjut  cum  ab  slrbace  Medoparart  aduerfumfe  bA~ 
lumcognouit  ,pr<tltofjrtuna'n  rettentare  fiatuit  :fd  viSlus  n.ulit.bit* 
homo  f*r  imbeUu  tn  aulam  refugtt,ijuamfe(um  ty  cum  cmntgaxa  regia 
tmcendit ,  multo  anted  cttm  ■votnptattbrs  iltmentattts  t?:famrct,fuo  itijc- 
pulchro  tale  vt  mcideretur  epttaphtum  iufiit: 

K<tf  *X»,  tiajtfz-pi.K)  tt<)G&i<nt  tij  ruutfottt 

T*'p7rv  i^radwv.  -nxcA  TroWvttj^if  «"yvCrn  irdn*.  \fauttrmjt 
Quos  Ctcero  in  j.Tufcul.ficverttt: 

/y  *.c  habee  cjux  edi,  <  u*q;  cxaturata  hb.do 

fJaufit.  at  tlla  iacem  multafff prxiUrarehfld* 
ijiddit  id,  m  C  tcero:Outd  aliudmquit  AttTioteUs^  in  bouh  non  in  re- 
gn  fepulchi o infcrtbereS* 'hxc haberefe  mortuum  dtctt.cju&rte  viuus  aui- 
dem  diutms  habebat ,attam  fuebatur .  C  hryjipptts  adfuam  Stctcitattm 
immerut  lilos  vcrfus.Plura  Athm&us  Ub.j. 

Qnx  (cnientiafjii  Ciceroo-sde  Rom.rcp.     C  A  P.   XXI. 

Ed  fi  contemnifur,cpii  Romanam  rempublicam  pef- 
fimam  ac  ftagiriofifmtiartl  dixir :  nec  curant  ifti,cp»a- 
•^— *£i  ta  morumpeffimorum  ao  flagitioforii  labe  acdede- 
core  impleatur  ,  fed  tantummodo  vt  confiftat  &  maneat ,  au- 
dtanr  cam,non  vr  Salurtius  narratpeffima  ac  flagitiofiifimam 
faclam,fedficur  Ciccro  difpurar,  lamtuncprorfus  perilTc  ,  & 
millamomnino  remanfiiVe  rempublicam.  InducitenimSci- 
pjonem  ,  eum  ipfum  cpu  Carthaginem  exrmxcrat ,  de  repu- 
bdica  difputanrcm,  '  cpiando  prsefentiebatur  ea  corruptione, 
<jtiam  deict  ibit  Salufhus  ,  iam  iamcpie  peritura.  bEo  quippe 
tempore  difputabarur ,  <juo  iam  vnus  Gracchorum  occifas 
fuir,  a  quo  fcnbir  fediriones  grauesccepiiTcSaluftius.  Nam 
mortiseius  Ht  ineifdem  libriscommemoratio.  Cum  autem 
Scinioinfecundi  libri  fine  dixilfet ,  ytin  fidibus  ac  tibiis  at- 
que  cantu  ipfo  ac  vocibus ,  concentuseftquidam  tenendusex 
dirtinrSris  fonis ,  quem  immurarum  ac  difcrepantem  aures 
ervditas  fcrre  non  poffunt ,  ifcjue  concentus  ex  diffimillima- 
rum  vocum  moderanrinc  concors  tamen  efficirur  &  co-n- 
gruens :  fic  exfummis,&  mcdiis,  &  infimis  interieclisordini- 
bus  vtfonis,moderara  ratione  ciuitateconicn<"udilfimillimo- 
rum  cocinere  :&c  cju^harmonia  a  muficisdicirui  incatu,eam 
ejle  m  ciuitate  concordianv.arcnffimu  atq;  optimum  omni  m 
i  epublica  vinculu  lncolumitaris,  eamq;  finc  iuitina  nullo  pa- 
ctoelfepoile-.ac  deinde  ciimaliquanto  latms  &  vbcriusdufe- 


m  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

ruifTet ,  quantum  prodeflet  iuftitia  ciuitati,  quantumqueoS- 
eflet  fi  abfuiflet,fufcepitTdeinde  Pilus  vnus  eorum  qui  difpu- 
tationi  aderant,  &popofcitvt  harc  ipfa  quaeftio  diligentius 
tractaretur,ac  de  iuftitia  plura  diceretur,propter  illud,  quod 
iam  vulgqferebatur  ,  ll  Rempublicam  regi  fine  iniuria  non 
pofle.  Hanc  proinde  quarftione  difcutiendam  &  enodandam 
effcaflenfuseftScipio:  refponditq;  nihil  efle,quodadhucde 
republicaputaretdictum  ,  &  quo  poflent  longius  progredi, 
nifi  elfetconfirmatum  ,  non  modo  falfum  efleillud  fine  iniu- 
ria  non  pofle  :  fed  hoc  verifiimum  efle ,  fine  fumma  iuftitia 
rempublica  regi  non  pofle.  Cuius  quasftionisexplicatio,  cum 
in  diem  confequentem  dilata  eflet,  in  tertio  libro  magna  co- 
fli&atione  res  a&a  eft.Sufcepit  enim  Pilusipfc  difputationem 
eorum  ,qui  fentirent  fineiniuftitia  regi  non  pofle  rempubli- 
cam,purgasfe  praecipue,ne  hocipfe  fcntire  crederetur.Egit- 
que  fedulo  pro  iniuftitia  contra  iuftitiam,  vt  hanc  effe  vtilem 
reipublicae ,  illam  veroinutile  veriiimilibus  rationibus  &  ex- 
emplisvelutconareturoftendere.  e  TumLaeliusrogantibus 
omnibus,  iuftitiam  defendere  aggreflus,  afleruit  quatum  po- 
tuit  nihil  tam  inimicum  quam  iniuftitiam  ciuitati ,  nec  omni- 
no  nifi  magna  iuftitia  geri  aut  ftare  pofle  rempublicam.  Qua 
«juadtione  quantum  fatis  vifum  eft  pertractata  ,  Scipio  ad  in- 
termifla  reuertitur,recolitquefuam  atq;  commendat  breuem 
reipubJica^  definitione,qua  dixerat  eam  efle  rem  populi.  Po- 1 
pulum  autem  non  omnem  ccetum  mulfitudinis  ,  fed  ccetum 
iuris  confenfu  &  vtilitatis  communione  fociatum  eife  deter- 
mi nat.  Docet  deinde  f  quita  fit  in  difputando  dcfinitionis  vti- 
lit as  ,  atq;  ex lllis  fuis  definitionibus  colligit  tunc  efle  rempu- 
Wicam,  id  eft  rem  populi,  cum  bene  ac  mfte  geritur,  gfiue  ab 
vno  rege,  fiue  a  paucis  optimatibus,  fiue  ab  vniuerfo  populo. 
Cum  vero  iniuftus  eft  rex,  hquem  tyrannum  more  Graeco  ap- 
pellauitr-.  aut  inmfti  optimates,  quorum  confenfum  \iixit  effc 
fadione.:autiniuftusipfepopulus,  cuinomenviitatunon  re- 
perit,niii  vt  etiam  ipfum  tyrannum  vocaret,non  iam  vitiofam 
iicut  pridie  fuerat  difputatu ,  fed  ficut  ratio  ex  illis  definitio- 1 
nibus  connexa  docuiflet ,  omnino  nullain  efle  rempublieam: 
«pioniam  nonefletrespopuli,cum  tyrannus  eam  fa&ione  ca- 
peileretynecipfepopulusiampopulus  eflet,  fi  efletiniuftus, 
<juomanonefletmultitudo,iurisconfenfu  &vtilitatis  com- 
munionefociata,  ficutpopulusfueratdefinitus.  Quando  ergo, 

refpub. 


Ad  Marcellinum  Lib.  ij.  1I3 

reipub.Romanaraliserat,qualemillam  defcripfit  Saluftius, 
noniampeffimadc  flagttiofiffima,  ficuripfeair,  fcd  otnnino 
nulla erat:fecunduin  iitam  rationtm  quam  difputatio  de rep. 
kinrer  magnos  eius  tu  principes  habita  patefectr.Sicur  etiarrt 
ipfe  TulliusnonScipionis  ,rteccui  .fquam  altenus  ,fed  luo 
fermone  loquens  in  principio  quinti  libri  demonftrauit,com 
memorato  prius'Enmj  poeta?  vei  fu.quo  dixerat: 

A/oribns  antscjuis  resjlai  Romana  -vtr  fjue. 
Quem  quidetlle  verfum,inqutt,vel  breuitatevel  veritateta- 
quam  ex  oraculo  mihi  quoiia  efiemeffarus  videtur.  na  ncque 
vin,nifiitamorara  ciuitasfmtfer,neq;  mortts,ni(i  rnviriprae- 
fuif!enr,aur  fundare,aurra  <Jiu  teuere  potuiffenr  tanta  &  tam 
iufte  lateque  imperante  remp  Itaq;  ante  nofti  a  memoria  ,  & 
mowpfe  patrius  pi  eeftates  viros  adhisebar,  .1  vcterum  mot  e 
acmaioruinftituta  rennebant  excellentes  viri.  Noftra  vero* 
«etascu  remp.ficutpictura  acceptilct  egregia,  fed  euanefcen 
tem  vetuftate,non  modd  cam  coloribusiiidem  quibus  fuerat 
renouare  neglexit,fed  ne  id  quidcm  curauit,vrformafaltem 
eius  &n  extrema  tanqua  lineamenta  feruaret.Quid  enim  ma 
netexantiquis  monbus,quibusille  dixit  rcm  ftare  Romana* 
quosita  obliui  me  obfoleros  videmus,  vt  nonmodd  non  co- 
lantur,fed  ettatn  ignoreturrNam  devirisquiddicamfMorcs 
«nim  ipft  interierunt  °  vnorum  penuria.cuius  tanti  mali  non 
moddreddenda  ratio  nobis ,  fed  eriam  ranquam  reis  capiris 
quodammodo  dicenda  caufa  eft.Noftris enim  vitiis,  non  ca- 
fualiquoremp.verbo  retinemus,re  ipfa  verd  iapridem  ami- 
fimus.Ha?cCicerofatebaturplongequtdem  poft  lnortem  A- 
fncani,quem  in  fuis  hbrisfecit  de  repub.diiputare,  adhucta 
menqante  aduentu  Chrifti.Quaz  fir  diffamata  &  prarualefced 
tcrcligione  Chriftiana  fentirenturatquediceretur  qui>noa 
iftorum  ea  Chriftianis  imputanda  effe  cenferet  f  Qwamob- 
rem  cur  non  curarunt  Jij  eorum,ne  runc  periret  arque  amit- 
tererur  illa  refp.qua  Cicero  longe  antequam  Ch.iftusin  car 
ne  venlffer ,  tam  lugubriter  deplorar  amifTam?  Vidciint  lau- 
daroreseius,etiamillisantiquisviris  &  moribus  qualis  fue- 
rit,vtrumin  ea  viguerit  vera  iuftitia:an  fortenec  tu:  c  fucrit 
viuamonbus,  fed  pi&a  coloribus.  Quod  &  ipfeCicero  ne- 
fciens,cum  eapr<eferrer.exprefTu:fea  alias.fi  Deus  voluent, 
haec  videbimus.Jtnitar  enimfuo  loco,  vt  oftendam  feeudurrt 
defmitionesipfiusCiceronis,quibus  quidfit  reipublica,  $C 


iT4  AugufSini  de  ciuirate  Dei 

<jui<l  fit  populus,loquent€  Scipione  breuicer  pofuic,acteftan» 
tibus  etiam  multis,f}ue  ipfius,  fiue  eorum  quos  loqui  fecit  in 
■eadem  difputacione  fententiis^nuncjuam  illam  fuiile  rempu- 
blicam,quia  nuncjuam  in  ea  fuit  vera  iuicicia.Secundum  pro- 
babiliorcs  aucem  defmiciones,&  pro  fuo  modo  quaedam  rei- 
f>ublicafuit:&mclius  ab  anciquioribus  Romanis  ,  uuam  a 
pofterioribus  admimftrata  eit.  Vera  autem  iultitia  non  eft>ni- 
ii  in  ca  republica,cuius  conditor  rectbroue  Chriftus  eft:  fi  8c 
tpiam  rempublicam  placetdicerccjuoniameam  rempopuli 
cile  negarc  non  poflumus  rSi  auccm  hoc  nomen  ,  <{\apd  alibi 
alitervulgatumefc,ab  viu  noftr<e  locutionis  elt  forceremo- 
Tius^in  ea  cerce  ciuicace  eftvera  iufticia,de  qua  Scriptura  ian- 
cia  dicir.Gloriofa  de  ce  dicta  func  ciuicas  Dei. 

L.     V  I  V  H  S. 

a/^^Vandopvxfcicbatuv.^FluncLcumficlego-.Qu.tndoprafen- 

,       '  \^Jitbat  ea  corrupttone,quam  defcnbit  Salusiiu-i*  iamtapcraura. 

Ttbertus    .^   ^  ^ujppC  temp0re  ^ctim  Tibtrius  Gruccbusaduerfa  typer- 

Gracchus    (M^ ncbditate  Legem  agrariam  trtb.pUb.tuliffet,  'vtlletcj.fbtiribunatu 

contimiari.cjuo  ty  tutior ab  tmuria  diuttu?nejjet,&  cceptaptrfceret,ne 

cjuupiura  qukm  quingena  agn  lugerapofiiderct,  k  Sciftone  Naficaje- 

•cjuente fenatu  fujltb  .occtfus  eft^corpufjue  eius  in  Tiberim  proteci\itn,Sci 

pione  ^Afncano,de  cjuo  hic  loquitur,bellttm  ad  Numanttam  gerente: 

qui  introducitur  k Cicerone in  t  orttsfms  cu  L&Uo  &  burio  difyutas  dt 

Scipionis     repub.pauctsdiebns  anttquammorteobiref.occifusvt  crcdttur  ,opera 

^emiiianrC.Gracchi  Tiberij  <&  Semproni<e.  Gracchorumfororts,  quam  Scipio 

mors         -kabelmt  -uxorem. 

Leo-ati  A-~z  Deinde  Pilus  }Cum  inter fecundum  &  tertium  Punicum  belium 

themenfes  '■^ithemenfcs  Romam  legatos  rniffjent  Carw  adew  ^yfcadeiwcum,  <& 

tres  doclif'  Critolaum  Peripatcticum,&  Dngenem  Stotcumares  nobdifj.  ilhus  &- 

ftmi  itatp'  phtlofophus, Cameades  -vei  cxercendi  fw^vel  oftentadt  ingenijgra 

-tta.pro  tuftitia  elegantem  &  acutanrhabuit  oraiiontw,  Catvne prtjco, 

-Galba  &  a!tis  pUiifj.  prtnripibus  vtns  pr.cfcntUus:* ojlrtdte pro  imu- 

'fiitia  uratiit  eifdem  audicnubus-.dduitq.  owmaprtdta»a  argttmenta  a- 

Uaque  attulitproiniuftiUafortiora^quodfecitex  morefeflt,  cuutsin- 

ftitutum  eft  mhil ipfos  affrmaretatum  confutare  aliena-  tx  hac pojie- 

.   :riore  disj^utatione  decerpftl  fua.L.Furtus  J'ilus,homo  quiperbene  La- 

L.  t urtus  t-^ i0yt[ puta(jatttr Jiieratiufq-  qua  c<eteri,aggrefjuftj; di accuratifi.o- 

rationetiiftitiamvituperare^t  eloquentiam  Ltluexcttaiet  ad  laudes 

illius  virtutis.eadem  mente  cjua  Glauco  Ub.De  repub.Platonu  1  iniu- 

stttiamlaudat,vt  Socratem  de  imiitia  dtfferentem  audtret._ 

d  Remp, 


Ad  Mareellinum    Lib.  i).  hj 

d  Remp.regi  fine  iniuiia  non  poiTe.$K  etusesl  iilud:  Sine  kTti   Remp.fint 
iia  ne  louem  qutiem  poffe  principcm  dgere  ,  vt  Plutarchui  docettn  U  mturta  re~' 
bro  de  Doc.prinapum.cuoiq.  refjubind  adfe  fuamque  libertatem  tu  gt  nv' pofje, 
tandam  f<epe  cogeretur  cum  ciuibus  dgere  inique}tum  ad  uUgcndam po~ 
tenttdm  multd  contra  tus  ac  b^numpatraret^qutpro^re  dcindc  fucce 
d  bant.Romam  hornines  antiquum  tllud  didummuerterut,  dtxerunt- 
tpuefine  tniuria  regt  rempublicam  nov.  pojfe  lflud  tdem  atttngebat  Cac- 
neades^vt  Laclantuts  refert,&  Ronuinh  qnoque  iffis  diccbat.qui  to- 
tii<s  orbtspotirentur  dcmtnn.fi  fkflt  -jtlitit  cffe  h:c  e;!,fiaUcna  rettt- 
tuant,ad  cafiif  eff<-  redeundumy&  in  ttecefittate  ac  rmferits  tacendum, 
t  Tum  L.-eliu>  \Uuitts  c,>ncertatinnis  memmit  Cicci  o  tn  Lalio. 
f  Quanta  fit  m  difput.d.vtil.}  "!ato,^Trtjhte!es:  &  omnes  vete-  jjefinitio- 
res  philofophi  tn  o»m  diSbutdtiom  a  dcfimtione  tncipteuum  ej]e  cznfue-  n,s  <vtiUt06 
tunt,^  tta  tradtderunt.  iVtque  enim  ficile  de  re  quap-am  d:\fcr di  ,  ni 
frius  qutdeafit  pofueris.Rodolpl.us   ^gruoL  in  I.  Itbr-  De  diaUciica 
innentione.yttlis  cfi.inquu^hic  dcfiniendi  ratio}cum prcper  \eium  co 
gmttoncm^qua  dtfimttov.c  ex  ln\it£}mirum  ejl  quopaCh  -jclut  ctrtum 
qttoddam  fignu  r.  dejiinandarutri  cogitattorr.tm proponat  animv.tu  quod 
p.ntt  autontatcmdtjf.renti  -.neque  emnfrem  meltas  r.ofcere  iid(turt 
•sjuarn  quiqmd  ea  fit,brcuitcr  &  a'tc  p<  fht  explicare.H&c  ^grtcola,  &0(l0ULu, 
quem  homtnem  laudauit  tn  1'rcucrbiit'EraJwus  merttif<tmo:<*r  qui  v-  yd^rilQ[A 
nus  exemplo potefi  e(J'e  foriunamtn  omnire  domindrtfitut  Salifiius.  in~ 
4utt.edmcj.rcs  omnes  ex  libidine  md*ts  celebrure  objcu-areque  quam  ex 
•vero.  V  ix  &  hac  no(l>a}& patrum  mcmoriafutt  tnus  atque  alter  dt- 
gntor,qui  multum  legeretur  ,mu!turnq.in  tnamb.haberetur  ,  quam  Ro- 
dolphus  Agrtcola  Uhryfius.T  amumcfin  etusopcib  ttigc,.i],artts.iu- 
dicijygrauitatiSydu!cedints,elocjUentt£,crtiditionii:at  ts pjucifimis  nof- 
cttur,-vtr  non  minus  qui  vt  ab  omntb.cognofcretur  dtgnus  quiim  Poli' 
ttanus-jei  Hermolaus  Barbarus,quos  mcaquidtm  fent*ntta,  @-  maie- 
Jtate  &  fuauitate  diCitonis  ncn  tzquat  modo^ftdetiam  vmcit. 
g  Siue  ab  vno  rege.    }   Ttipluemfpcciem    tangit  admmiftrandjt  & e&lmett 
fetp.N.m  x>rl  rcsp.  apopuio  i^Jo:regitur:hanc  Gr<eci  fvijxxfa.T.asi  dt   Cl(4[tatis 
cunty  td  cj)  popttJt  imperiumfiue a paucishzc o>tytc%i*.,id eji,  Vnnci  trif,iex 
patus  p1xucoru,v.,qu&fitbfehabn^iT^-~"d~»idefi  ,  optimatum  ad-  Qpt^mttfe5 
7rttmJ}rationem.   Optimat  snobdcs  appellant  :  fed  re  -jcrd  quicunque 
dtgnitaie  <&  cpibus  pluvin-uminrepub.  pofiunt ,  ufunt    optimates. 
jdcirco   oKt^dLa^ia.    non  mtltum   tidetur   ab   afnroxjnid.   dtjfrre: 
cj<tod   &  Ctcero  fignificai  ,  ctlm  fecundam  partem  dtcit  paucorum 
cpttmatum.    Tdmetfi  pauVo  dmnfius   idemde  opttmatibus  pro  Se- 
fUo,cauf<t  videlicet  tnferutens  ,  vt  folet,    Regitur  ciuitds  interdum 


u$M,   .     Auguftini  de  ciukate  Dei 

ab  vno,ea  es~l  fxoittf^ix  princtpatus  vnius. 

Tyt&nnto  h  Quem  tyrannum. \Olim  veteres  reges  onmes  principefque  etiam 
iujtif?m,os tyrannos apptllabantwt apud  Kirg.ty Horatmm  r.am <Jf 
ipjum  nomen  cjnod  Gr&corum  efl^rincipatum  tantun.modo  ftgntftcat. 
Plato  quivnut  recle  admintjfrat  ctuttatem,vocatur,rvQfi»&'  >c$m  /2«t- 
mx&Jtytyrannus  &  rex.Feflut  lib  i  S.tyrannos  dttios  putat  a  Turrhe- 
non-mpr&cipua  crudJttate.Sed  illincputopotiut ,  quod  t-trvduclo  ab 
%ytchentenftbu>>  po^ulan  admimflr  atione,zsr  e»s  n.ultt* pcjl*.a  ttuttati- 
b  xmulath  cceptt  tyrannt  nomen  m  odtum  adduci.Et  tyranni  vu^ti 
funt,quifun  covimodtt  imperarent,non pubUctsitum  &  a  b.  omanvs  tftud 
prufcwm^apud  tjuos  mges  fuii  oditnn  regtsr^g^itjue.fd  &  m  Graaa 
quifquks  mcinttate  donnnabatur  ,cju& JeLrtt  tffc  Ubera,  tyrannut  dice~ 

^  hatw,non  rex 

i  DixiteffcfacUonem.J-Aff-wmwf  de  optimattbus  lotjuens  apud 
Salujhu.viAIetum  afcelerejus ad  tgnamam  vrflram  ti.nSiulere , cjuos 
onmis e^.dem  cupereyeade>r.  odtjjt.eadem  mttnere  m  vnum  coegit  -.  fed 

r      tt      h<ec  mter  bonosamtcuta,inttr  raUsfaclto  ifl. 

\Amtcttn    ^  Inter  magnoseius  principes. ^Fmguntur  fermoni illi interfutf- 

Faitio  fe  Sctpio  xylfuann),C  LaUus  -juicgnoa.tnatus  efl  Saptens,  L.  Fu- 
rius^tres  per  iaem  tempm^t  att  PorciitSyCju? agttabant  nobiles:tu,t.  et- 
iam,tuuenes  c  .FanniuiQ.ZcauoU  augur,gentr  Laiij,  Q.  Tubero  ex 
t  larifsimu  familiis. 

Ennins  1  hnnij  poetse  \  H  uius  prtter  fragr»enta<juxdamy  cjua  exvariis 
anticjutsfnptoribus  coRtgere^  in  vnum  vtUt  corpu*  etsperfa  redige- 
re,in  antm  habeojtthU  extat.liudtvs  natus  efl,vt  Alela  QrhyUusfunt 
autores^qu^surbs  esl  Sal  ntmoru*>.r  arenti p\ tmH.n,dehtnc  Hom&fa- 
mtUuiter  vtxit  cum  Catone,Galba>F Uminio,  fy  alits  primtpibut9 
donatu*  cimtate  ab  codem  Flaminio 
m  Eftatus.}-*>*jpf */?/««»  ^Jut  efi verho religionum. 
n  Extrema  tanquam  liueamenta.} S&tUtttdg  a  picloribttt  dedu- 
fla,qui  pnmwnpiclura»,  Unettfolts  defcribunt,tju>z  atcttur  monogram- 
maidemde  cotortm  addunt  &  vtlut fpmtum  ac  vitamcorport  tnortuo 
trib»unt. 

o  Virorumpenuria.y/^ew  SaluTUut  in  Catiiina  dicit,remp.  tan- 
quam  effxtam  tam  oii>t\,nuUum  claru?»  virump  oducere» 
p  Longequidem  \sjnn>sctrciter  jeptuagtntA, 
q  Ante  aduentum  Chrifti.}  Annosfexag:nta\  tot  enimfunt  a  Ci- 
cerone  •-  ot.cjua  anno  ipfeltberos  De  rtpub.fcrtjftt,  ad  tjuadragefimum 
fccundum  annum  imperu  .  Hugufli,tjuo  natus  ejl  Chrtflus. 

Dtiftunare  r  Ditfamata.f  F*/»4  cxtenfa,diHulgataJn  hocfenfn  &  alij  vttltttr, 
V  tSfpuleiu* 


Ad  Marcellinum     Lib.   ij.  117 

t^fpultius 4. jifmr.Et falutis • ommunis  admonens  dtjfa-rat  inccndio 
repetmi domumfuam  pofitders.lllud  rft  lepidum.tjuod  Remtgtus  mter- 
pres  Eptflol  rum  Pauli^it  Epiftolapriorc  ad  Theffal.-vbtinterprester 
ttrat:  a  iiobis  diffawatus  efl  fermo  donnm  dicit  pro  mamfesic  @r  di- 
uulgato  Paulum  parnm  de  verborum  proprietate  foliatum  dtffama- 
ttvn  otxijfe.Quid  faciM princtpibus  tflis  fhilarvm^m  ncndw  fctunt 
Paulnm  non  Lattne.fd  Grtcefcripfiff^  ^um  ettam  nimis  efi  arrogans 
homin<  s  ignorantifitmos  hmus  rationts  io.juendi,  tvties  defijmjicatibus 
njocabulorumi'  epte  difputare  gf  ineptius  defimre:quodpaf?nn  tn  dia- 
lethea&phtlofophtafaiunt  ,  cumnihilmtnus  •videri  velmt  qttam 
gra  nmatici^  indtgw fitmeferant.fi  ^uispaulo  literador  de  vocabttlis 
in  htfcp  artibus  -vel  mtmtntrtt. 

S  Siautem  hoc  nomcn.}s4nhrc  dictt  cjuiar;tfub  popularis  eft  c%- 
uhat^vbipopuius  tmperat-regnum  Chrtsii  ■vntus  jl? 

Qaod  diis  Romanorum  nulla  vnquam  cura  fierit.ne  malis  mori- 
KusrefpMb.aeprnflet.  C  A  P.  XXI  l. 

$fM^fX}  -^  qil°d  perrinet  ad  pra?fentem  qua?fHonem,quam- 
p(^sS^jhbet  laudabilemclicantiftam  fuiiie ,  velefleremp. 
(Jgj^^fecundum  eorum dc£tiffunos autores,iam  longe  an- 
te  Chi  iiri  dduetum  pefiima  ac  ftagitiofiffima  fafta  crat  :imo 
veronulla  erat  ,atqueomninoperierat  perditiffimis  mori- 
lius-.vt  ergo  nonpcihec,dij  cuftodeseius  populo  cultori  fuo 
dare  rra:cipuevitce  ac  morum  prxcepta  debuerunt,a  quo  tot 
templis  ,  tot  facerdotibus  ,  &  facrificiorum  generibus,  taitl 
muitipiicibusvariifque  facris,  totfeitis  folennitatibgs  ,  tot 
tanronimque  ludorum  celebritatibus  colebantur  ,  vbi  nihil 
da?imnesnifi  negorium  fuum  egerunr:  non  curantes  quem- 
admodumilli  viuerenr,imocutantesvt  etiam  perdite  viue- 
rent ,  dum  tamen  honori  iuo  iila  omnia  metu  fubdiri  mini- 
ftrarent.Autfi  dederunt,profcratur,oftendatur ,  &  legatur, 
«juasdeorum  lege^illi  ciui-atidaras  cotempferint*  Gracchi, 
vr  feditionibuscuncta  turbarenr.quasbMauus,&  cCinna  ,  &  _  . 
dCato_vrinbella  etia'progrederetur  ciuilia^caufisin/cjuifh-  LcXfifO 
mufufcepta,&  cuidelirergefh,  crudeinifque  hnita  :  f  quas 
deniq;Sylla  ipfccuius  vitam,mores,facta  defcnbente  Salu- 
ftio  aliifque  hiftoria?  fcri  ptori'ous,quis  non  exhorreat  f  Quis 
illam  remp.Snontunc  periiTefateaturf  An  forte  propterhu- 
iufcemodi  ciuium  mores  Vergilianam  iilam  fententiam,(icut 
folent  pro  defenfione  fuorum  deorum  opponere  audebunt> 
^D-tjceJiae  omnts  ad^th:arifiw  rtUfia 

h    3 


nS 


Auguftini  de  ciuicate  Dei 


Dij  quibtu  imperium  hocfleterat. 
Primu  fi  ita  eft,non  habent  cur  querantur  de  religione  Chri- 
ftiana,qu6d,hac  oftenh  eos  dij  fui  deferuerint,  quoniam  qui- 
dem  maiores  coru  iam  pridern  morib.  fuis  ab  vrbis  altanbus 
tam  multos  ac  minutosdeos,tauquammufca.:;abegerunt.Sed 
tamenh^c  numinum  turba.  vhi  er.at,cum  loge  antequa  mon 
rescorrumperentur  antiqui^aGalhs  Roma  capta&:  mcenfa 
eftf  An  pra?fentes forte  dormiebant  f  Tunc  cnim  tota  vrbe  in 
hoftiu  poteftatcreda£ta,foluscollisCapitohnusremanferat: 
n  qui  etiam  ipfe  caperetur,knifi  faltemanferesdiis  dormieti- 
//  bus  vigilarent.  Vnde  pcne'infiperftitionem  Jtgyptioru  bc 
.  ftiasauefque  colentium  Roma  deciderat,m  cum  anferi  fole- 
itiacelebrarent.  Veriimde  his  aduentitns,&  corporispotius 
quamanimimalis:qu<^  vel  ab  hoftibus,vel  aliaclade  accidunt 
nqncjum  interim  difputo.  Nunc  ago  de  labe  morum,  quibus 
primum  paulatim  decoloratis,deinde  torretismodo  pneci- 
pitati$,tanta ,  quanuis  integris  tectis  mcenibufqne  ra<£ra  eft 
ruina  reipublic*£,vt  magni  autores  eorum  eam  tunc  amiflam 
non  dubitentdicere.Retteautem  abfceiTerantvt  amitteren- 
tur  omnesadytis,arifquerelicl:isdi) ,  fi  eorum  de  bona  vitai 
atqueiuftniaciuitasprafcepta  cotempferat.  Nun.c  vero  qua-r 
lesquasfodij  ruerunt,fi  noluerunr  eurn  populocultorefuo 
viuere,quem  male  viuentem  non  docuerunt  bene  viueref 

l.    v  iv  a  s.. 

Grachi  a  •">  Kacchi.\T.Graccbo  qu>.  bts  Cofbts  triumphalujenfor  ty  au^ 
\^y°urfnit,ex  Corneha  mtnore  /jf>  icanifuperiorts  filia gtntti^ma- 
xtm.t  (<f  ad-i irabiliindole  iuuents:qiioyum  iterqtic  cum  legem  agrana 
tueretur.de  qrrti  dmtdiidts,ab  ir/Ua-td  mbtliiate,in  tribmtatu  c£lus  efl, 
Ttbtfini  a  A afica priuato ,C  aitn  a  L Opimo  ionfule  nouem  annts  pofl: 
itie  fufiibmdiic  tumf.rro:quodfuit primum  ctuil-  belUm in  quo ad  fer-r 
rum  -vfque  'vevtum  efl,jt»no  a  Roma  condita  dcxxvii, 

JWaritts  h  Marh\s.\Hic  ^yfrpwas  fuit^muas homo,adfptimum  confuUtum 
eue£l:4i:Iugurtham primt4in,di inde  Cymbros  ej?  T  euionas  iic  t^dcque 
his  oirmibw  iriumphauit-.ad  extrcmuni  inutdta  &  odio  L.  SyU*  ,  qui 
bello  Iugurthinolegattts ipfittf  ftwra'.,belhnn  ciutle  cum  Sylla  tt.outt ,  ip 
quo  tpfe  Marirn  efl  •viclus^  tn  jtfriiamfttgit. 

Cmrta  c  Cinna.}-Kjr7o  Mario  cum  ad  bAlum  Mithridaticum  SylUprofi- 
Ctfceretur,C .Cornehum  Cinnam^  Oclautum  Cojf  in  -vrbe  rdiquif, 
Cinna  siudio  rerum  nouarwn  a  collega  dtfflenflit.pidfuflque  efl  ab  eo,  &  h 
faclione bonqrum  ex  •vrbe.quam  muxtam  cum omnigtnare  crudAitatis 

Ctnna 


Ad  Marcellinum     Lib.  ij.  119 

Cimiavindtcareftatuifft ,  rmocato  ex  Afnca  Mario,be'Aum patna. 
fccif.in  quam  cum  magnu  coptvs  ingreffut  ,multofque  mortales.  tructda- 
uit^f^fecundumsMariuiwverofepttiiunconJulemfine  popuU  fuf- 
fr.igiiscreauif.quo  inmagijlratu  Atartus  dccej]'it  pojtmulta  jadc  ty 
crndditer  perpitrata. 

d   Carbo. ^Carbones,-vt  Cicero  ad  Papyrtu P&tumJ'cribit,muUifue'.  Carbo 
runt  ex  Papyriagmtejfed  non  tila  patntia  /Jic,de  q  w  ^yiugusi^nw 
locfui,turyCne:n  Papyrtus  Carbofud partium  M4ri4u4n£uqm  w$£lnflk 
Syllaan  SiciUaJugitabique  a  Pompeio  magno  tnterftiius  eft  Ltiy- 
e  Caufis  iiuq\iilC\\ni<;.}L. SyUa,&  Qj/ompt'to  Cojj.  ^Afiaprotwk-  &M(  aut~ 
cia  ty  bellum  Aliihrtda.uUTt  Syll*  obuenerat  }loe  <egrijerebat  iW>4-  '**  Afaria- 
ii  Vypropter  antiquas  cum  Sylla  ftmultatesjam  tnde  a  bello  Lgurihinh;  m  ort£° 
itafue per  P.Sulputum  tnbunutnpleb.  Jedt:io(ljn>r.um  &  JctUraltJh- 
vntm  homiuem  ,  cfjicere  conatus  ei~i,i/t  populm  Ai  tthrtdaucum  bdlum 
fibi  mandaret.  Fopuius  tametfi  ingentt  tumultu  trib.  ferente  fauit  tan- 
dem,aciujht.  Hanc  contumeliam  non  tulu  Syiia  ,  &  impioratoafuo 
exercitu  auxiltojegatos  Alaru,qui  ad  ad  tptendas  Legiones  Capua  tue- 
r  ant  ^iolauit  ,tnfejtdfque  legtones  ad  njrbem  admouit^vtm  &fraudem 
vnmicorum  "vlturuf.   Hmc  femina  bcllorum  omntum  auUiwn.  f\7a?H 
Afarius  cumfu.i  fafitonc  in  vrbc  ad  EfquiUas  occurrit ,  ty  tusia  acte 
decertatum  airoater  ejt. 

f  Qua^  denique  Sylla.  j>F«*>  hicpatrttius  ex  ^ente  Ccvnelia^  cwiuv,  Sylla 
Jlrenuam  optram  bello  foctali  nauufjct  reip  Cof.fattuA  ejt.  ln  eomagt- 
Jlratu  bdU)  ciui  iprofttgato,-cicl6qne  dnnde  Mtthndaie ,  ^rfuperc.tis 
'  Afario  iu;<ene,Carb  ne,Norbano^Sertcrto,Donutio  Sctptone ,  (y  ahh 
Afartanu,(iitctaturanperpetuamlegc  V aitrix  tnuaftt ,  m  cna-uitg. 
milia.cituum  Kom.crudeltfii  i.etr  Jcriffu,  homo  immamjumus ,  &  tn 
omncs  -voluptates  proietlifitm*  iibtduus. 
o    Non  tunc  periifle. fLmtlmm  -ve.bts  Catotm. 

Oitm  ■verajicies  Sylla  Afanoque  receptis         Ltbertatts  ohit. 
h  DilceflTere  omnes  adytis,j-C4rme»  eft  Ktrpi*  i..jc)teicl.qu^d 
Serutws&  Afacrobtus putant ptrtinere adeuocatton-m  deorum.  iVam  Fuocaiio- 
cumoppugnabiiturciiatates,erdtque  inanimo  tmperatoribws  ea$  demo*  nes  uitri* 
liri,nc  cotradeosgert  bdlum  -vtderetur^  tiquefutsfedtbus  mouf-rt  inuiih 
quod  nefas  erat,euocabatur  ex  obfjja  ctuitate  ab  imper.itore  oujidere, 
oit in-vrbem 'vitlricem  uoientes  mig-artnt.  Stcut  P\ttif<ctt  Canuilm, 
ty  Carthagmiatque NumantU !>apio.<g/  Mummivs  Corintht. 
i  A  Galiis  Koma.  }■  GalU  traifalpuii  f&pc  in  Italtam  migrarunt  ^omaa 
magna  manu:poftremi  eorum  fuere  Senones:  ht  cUfiu  n petierunt ,  htnc  ^ailts  '<*- 
Romam^uam (p ceperunt anno ab ea  condtta  ccclx. Joiine  an c&- ltA 

h    4 


Iio         Auguftini  dc  ciuitate  Dci 

terts  Gallit  eifalpmi*  adiunflijncertum. 

^nferes      k  Nifi  faltem  anferes.}  Htfiorta  efi  ,  &  apud  hislorieos ,  ty apui 

Cdp.tolmi  pneta*  rvulg.{ttfl_<na,cum  Unki  explorata  ad  arcetn  -via  filentio  nottn 

ad  e_im  qfccnderit^obdor nvfentf,  ■vigiies.  tlangore  anferu^ciui  in  Ca- 

fttoho  feruabamur  Iunomfacn,proditi,  Jta  M.  Manitvu  c  rrcpw  ar~ 

mn  cjuemprt/num  Gallum  tam  tnfummo  confificntem  offtndtt,  TJtnboM 

detu;bauit,Htc  altos  fe.uw  pondere  corport.  traxit  m  ruina»  :  wterei 

Romum  au  tumultum  dccurrctun\,&  G  Alimagna i/»  r<pulfifunt. 

_i_te*yptio-  \  ln  fuperiHtionem  i£gyptiorum  \fJtcjuufdambeli,a*  proptet 

fum  dif  be-  vtilitatem  confcra  unt ,  tanquam  deos ,  -vt  Ciaro  in  primo  De  nctt. 

luini  deorum  inquit  Etfuse  Diodortu  Itb  fu&  Bthlio.  i.-velut  canem  _ftlcmx 

ibtmibouem,crocodilum,ancipttrem.^'  alia. 

\Anferu  a   m  Cum  an(.\Preptir  itlud benejictum  Rom_e  qttot  annu^t  Plutar- 

fud,  dom.  chtcsm  Forttma  Romanorum  'crtbitdtcam  Lattne  Bud&t  -verbts,  cjui-. 

honer  "***  ,n*m pofcn* elegantius} <_  a  ts  in  crucem  f-blatm  'vfxtur  ,  anfercjue 

in  eleganit  gr  abatul-  .gefiar  iol6-uc ,  cjuam  decentifimefedens.     Plintm 

Itbro  -vtg  fi    o  ncno :  Eadctn  de  caufa  fuppltcia  annud  canes  pendunt  tn- 

t.r  __dcm  \u»entuin<&  .'lummavi^tuitn  furcas  fambucea  arbot_  jixi. 

Qutn  gr  Cenforesprimum  omniuw_cju&pro  magi$iraiufacttmt,facfo- 

tum  anfrum  cibos  Locant. 

Vatietatesrerum  tempotalium.non  exfjuore,aurimpugnatione 

dacmonum,feJ  ex  veti  Dei  pend  reiudjcio. 

C  A  P.     XXIII. 

rl£$  Vid  quod  eHam  videntur  eorum  afFuifle  cupiditati- 

*f$jt  busimplendis,&  oftenduntur  non  praefuiife  refrar- 

ij^J  nandis?  a  Qui enim  Marium  nouum  hominem  & 

ignobilem  .  cruentiffimum  autorem  bellorum  ciuilium  ,  at- 

que  geftorem,vt  fepties  confui  fieret  adiuuei  unt ,  atque  vt  in 

feptimo  fuo  confulatu  morereturfenex,  necin  manusSylla? 

futuri  mox  victoris  irrueret-.cur  no  etiam  iuuerunt ,  vt  a  tan- 

torum  fe  compefceret  immanitate  facinorii?  Si  enim  ad  baec 

eum  dij  eoru  non  iuuerunt,non  paruum  eft.cjuod  &  fjtentur 

etiarr  nopropitiisdiisfuispofTeaccidere  hominiiftam  tem- 

poralem,cjuam  nimis  diligunt  tatam  fo?licitatem,&pofle  ho-« 

mines  ficut  fuit  Marius,falute,viribus,opibus,honoribus ,  di- 

gnitate,longa?uitate  cumulari,&  perfrui  diis iratis: poffe  etia 

homines,ficut  f^it  Regulus,captiuitate,feruitutejinopia,vigi- 

liis,doloribusexcruciari&  emoridiisamicis.  Quodfijtaef- 

fe  concedunt,b  copendio  nihil  eos  prodeffe,&  coli  fuperfiuo 

confjtentur.  I^am  /1  virtutibns  animi  &  probitate  vita?,  cuius 

^rxrru» 


AdMarcellinum    Lib.  ij.  111 

praemia  poft  mortem  fi eranda  funr,  magis  cotraria  vt  popu- 
lus  ctifceret:inftituerunt:fi  nihii  etiam  in  his  rranfeannbus  & 
temporaiibus  bonis,vel  cfa  quoi  oderunt  nocenr.vel  eis  quos 
dilieunt  profunr.  vtqnid  comnrur,vtquid  tantoiludio  coledi 
requirunturfCur  quij  laboriofts  triftihufq;  temporibustan- 
quamoffenfi  obfceflerintmurmuratur,  cx  propterea  Chri- 
ifiana  religio  conuttiis  indignifTimis  la?ditur  i  Si  autemha- 
bent  in  his  rebus,vel  benenvij.  vel  malefrcij  poteftatem ,  cur 
ineisaffueruntpefmno  viro  Mano  ,  &  optimo  viro  Regulo 
defueruntfAn  exhoc  lpfi  inteliiguturiniultiffimi&  peffimi? 
Quod  M  proprerea  magistimcndi  &  colendi  putantur,  ne- 
que  hoc  putentur.  Neque  enimminuseosinuenitur  Regulus 
coluilTe,quam  Manus.  Nec  ideo  vira  peffima  eligenda  videa 
tur ,  quia  maeis  Mario  quam  ReguJo  dij  fauiffe  exiftiman- 
tur. c  Metellus  erim  Rotnanorum  laudatiffimus,dqui  habuit 
quinquefiiiosconfulares,etiam  rerum  temporalium  fcelix 
fuit,e&  Catilina  peffimus  oppreffus  inopia  &  in  bellofu» 
fcelerisproftratustnfcelix:  &  venflima  atque  certiffima  fce- 
licitate  praepollent  boni  Deum  colentes,  a  quo  folo  confen  i 
j>oteft,lllaigitur  refpublica  malis  moribuscum  periret ,  ni- 
hil  djj  eoi  um  pro  dingendis  vel  corrigendis  egerunt  mori- 
bus,neueruet,imo  deprauandis &  corrumpendis addiderunt 
moribus.vt  periret.   Nec  fefe  bonosfingant,  quod  velut  of- 
fenfi  ciuium  iniquirare  difceflerinr.  Prorfusibierant ,  pro- 
duntur,cwnuincuntur,nec  fubuenire  pra?cipiendo,ftcc  latere 
tacendo  potuerunt. f  Omitto  quod  Manus  a  miferantibus 
Minturnenfibus  Marica?  dex  in  loco  eius  commendarus  eft, 
vtei  omnia  profptraret ,  &  ex  fumma  reuerfus  defperarione 
incolumis  in  Vrbem  duxit  crudelem    crudelis  exercitum. 
Vbiqnam  cruenta  quam  inciuilis,  hoftilifque  immanior  e- 
iusvictoria  fuerit:eosqui  fcripferuntlegantqui  volunt.  S?d 
hoc,vtdixi,omitto.nec  Maricarnefciocui  tribuo  Mari)  faiir 
guineamfixlicuatcm,fedocculta?potiusprouideti2e  D. !  id 
iftorum  ora  claudenda,eofque  ab  erroi  ibus  liberandos ,  qui 
nonftudiisagunt,fedh2ec  prudenrer  aiuertunt.  Quia  etft  a-^ 
liquidin  his  rebusdtemones  poflfunt,  tantumpoftunt,  quan- 
tum  fecreto  omniporenris  arbitrio  permitrunrur :  ne  ma- 
gnipendamusterrenam  fceiicitatem ,  qua?  ficut  Mario  ma- 
hsetiam  plerunque  conceditur,  nec  enm  rurfus  quafima- 
Jam  arbirremur ,  cum,  ea  multos  etiam  bonos  ac  pios  vnius 

h     I 


1*2,  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Deivericultores,inuitisd*monibus  prepolluiiTe  videamus: 
nec  eofdem  immundiffimos  fpintus,vel  propter  hecipfa  bo- 
namalaveterrenapropiciandos,auttimendos  exiftimemus. 
Qma  hcut  ipfi  mali  homines  in  terra,fic etiam  illi  no  omnia, 
qu?  volunt  facere  potfunr,nifi  quantum  illius  ordinatione  th 
nuntur,cuius  plene iudicia  nemo  comprehendir ,  iufte  nemo 
reprehendit. 

L.     V  I  V  E  S. 
Mary  cru  a    /^\ Vi  enim Marium.  }  fJic ex  ^fncareuerfm adpileufier- 
deUtaf  \Juos  euocauit:CoUniM,Hoftia^£ntium.Lauimum,  ^rttia 

crudehterdinputVatqm-vaftamt  :  vrbem  mgrediens fignum  militibus 
dedk^yi  quemcunque  non  refidutaffet  bcciderent.Dlci  non poteft ,quam 
multi  hoc  modo  tntaterint  &  nobiies  &  tgnobtles.  Lucanm  optime 
pauct*  verbis  Maru  crudehtatem  defirtpfit: 

Vir  ferm^fato  cupiemi  perdere  Romam  Sufficiens. 

Hic  tamenfeptUum  conful,vt  dixiftn  leclofuo  interiit.Sicut  Lueanito 
inquit : 

Foelix}&  euerfa  conful  moritunu  in  'vrbe. 
Bediitpaulopoft  Syllaex  ^Afia^ Mariumfilium  omnefque  A/a~ 
rtanarumpartium  duces  fuTtulit. 

b  Compendio. }  Lufiu  ^uguflinus antithetts  ,  compendio &  fuper- 
fiuo:iel  compendio,id  ejhbreuitcr,vel cowpendiojd  eft,  •vidiietiicuiM 
contrarium  es~l  dijbendium. 
MeteUifce  c  Metellus. }Valenm  hb  7.&  Plinim  itidem  7 .QJU (teUns  Ma- 
hcstas  cedonicwfceluifiimui  ab  ommbm  iudicatm  est^qund  omuibm  corports 
&  animt  dottbm praditm  fneritudem  conful  &  cenfor  ,  idem  migman 
beliumfahciter  gefferit  .triumpharit ^quatuorque filios  rehquatt ,  tres 
confulares,duos  triumph.des,-vnuin  cenfirium ,  qtartum  pratormm  & 
cnfuUtm  candtdatum  ,<vi  fcribit  Vclleim.quei»  magiftratum  adeptus 
eft:tresfilias  cUrijsimwvirts  nuptas  ex  quibm nepotes  -uiderit^fy  a  ta- 
ta  tdmque  illuftri  &  honorata  turba  a  fe  proremia^extremafene^lafa 
ctiumo  -vitdi  curriculo  'vfm ,rogo  fit  tmpofitm. 

d  Qmnquehliosconfulares.  \  H&c  hiftoriaabaliquofiiolo  de- 
prau  Liu  eft,nec  eredcfic  ^sfignftinum  eainfcripftjje,niji  qins  dicat  quin 
que  iilosfilf>s  fiijfe  confularesjd  eft,confida'.u  iignos.quod  acutifiimegf 
a'/J>e-xit  memfrsinafiimm  interpres ,  &  pla><e  nunquam  tam  acnte  nji- 
dijjet.,nifi  l<</ijjet,dialeclicam,ita -vtfint  confulares,  quafi  confulabiles^ 
'vel  conjuhficabtles  ,  magtftrahter  loquendo  ,  hoc  eft  apti  nati  ad  fien- 
dumconfules. 

£  attUna     e  £r  Catilina.j-Af ores  &  vita  L.Strgij  Catiliit-t  tiQtiGYesfunt,pra- 

pterat 


Ad  Marccllinum     Lib.  ij.  nj 

pterta  quod  Salujlius  qut  de  mfcrtpfit ,  frequens  e7i  tn  manibm  homi- 
num  Huric  ad  comu,\xuomn  conirapairiam  intercxieratnopia  rafii 
;/;;  ians7{h)i.,latumferunt,cuipi-cfuftfiimo  &  fumpiuoffimo  mhdjatis 
erat.Na-nfub  Sylia  multa  tapuerat^nuhu  a  SylU  dono  accepcrat.Quo 
Syll-i  alm  m  altts  pc-  multts.itm  in  occtdi  ndo  Ai.  Alario  jUer.it  i]ui 
carmfi-e. 

f  Omirro  cjuod  M.irius.  \  C.Afarius  cum  ex  ciuili pngva  prima  Marij  ftt- 
folu-  fugereitAlinturna4  Campanfc oppidum  pt  rutnii.  Mtnturnenfes gA 
eum,  vtgratum  SyUtvtctorifjcerentsmmifio piTcujJore tollere  dc-cre- 
ucrant.  i.umqtte  n  afpeclu  &  increp  tione  Ma,  tj  fugiffet,  inrehgio- 
nem  oppidams  ■vemijanaujmln  numtnum proteCh<me  AJaritts  tffet^tta 
tittn adpr  ximum cppido lucumproduxtruntqui Aiaric&facer erat,vt 
inde qualiberct^abirct. ^iutar.in  V  tta  M 'arij-V 'elleiui  puludem  Afa- 
ricx,  diat.De  Matka  La6lantitn:Qu£ prin^mqitit ,Circe  poft  ftclam  < 

d>  am   \  iaricam  vocalam.Sertuw  y.^eneidVjj'  Maricam  dictt  v%Q 
re.n  fuijf:  Faunhqu& eft  uea  Uit;ris  Mmturnenfium  inxta  Lyrim  fiu- 
ftiu  >:./-j  \ratim: 
lnnantem  Aia/va 
1 ittoribuf  tenuiffe  Lyrirn. 
Q^dft  voIuerimHi  accipere  vytbrem  Faum.nonprocedit.     Dij  cnbn 
71-/7 noijd  rfclocalt  s.jd  alixs  rcyiones  nunquam  tranfeunt.   Sed  pote7{: 
dittum  effeptr  poeticam  licentiam,  Laurentino  Afarica,cumfit  Min- 
tutnerifis.    Dxunt  alu  (>er  Afurcam  Venerem  intelltgt  debere ,  cuuvt 
fult facetttim iuxla  Afaricam  in  ijuo  crat  fcriptum^tcv  1*5  d^^Sir^i. 
Sanl  Hefiodw  ttfinum  Circes  &  V lyfiu fiiium dicit.qucd  &  frcr- 
gtlius  ta  ^tt  drcndo: 
So!:<  auiffe  t  >ien. 
Scd  quta  temporum  r.ifio  r>on procedit }i!lud  ^ccipiendwn  ejl  lginvj.  qui 
ait  Lattnos  plyres  fuiffiivt  inteUigamuj  poetam  abuti  nominumfmihtit 
dine  Tantum  Seruiws. 
DeSyljanis  a&ib.iSjquorum^e  dxrmnes  oftenuierunt  adiutoies. 

C  A  P.  x  X  I  I  I  I. 
fc&^TV^  Ylla  certe  ipfe,  *  cuius  rempora  talia  fuerunc  vt 
^ai^^f  fuperiora,qu,orum  vindexeffe  videbatur,  il.o,  • 
Q"~^#-'6B'Yj  compai  ationec|u;rrerentur, ctim  primum  aa  vr 
•fc*Slt*!fe  DCU1  conrra  Mai  ium  caftra  mouifler,  adeo  lcra 
exra  immolanti  fuilfe  fcribit  Liuius,  vt  cuftocliriie  h  Poft- 
humius  harulpex  voluerir  capiris  fuppliciumfuoittjrus,  niii 
ea  qu^  in  animo  Sylla  haoeret ,  diis  iuuantibus  mipleuil- 
fet.  iicce  non difcefferant  adyu  ,  an%ie  relictis  di;, quan- 


U4  Auguftini  de  Ciuitate  Dei 

do  de  reru  euentu  pra*dicebant,nihilq;  de  ipfins  Syllae  corre 
clione  curabanr.Prommebat  prarfagiendo  fcrlicitatem  ma- 
gnam,nec  malam  cupidiratem  minando  frangebant.  Deinde 
cum  efletin  Afia  bellum  Mithridatiorm  gerens,perLucium 
Titiu  ei  mandatu  eft  a  Ioue,quod  eifcr  c  Mithridatem  fupe- 
raturus:&  factu  eft.  Ac  poftea  molienti  redire  in  vrbe,&  fuas 
amicorumq;  fuborrasiniunasciuili  fanguine  vlcifci ,  iterum 
rnandatu  eit  ab  eodem  Ioue  per  militem  quendam  legionis 
fcxra?,priusfedeMithridate  pramunciafle  vi£toriam,&  tunc 
promittere  datuiu  fe  poteftate,  quarecuperaretab  inimicis 
rempublica  non  (Tne  multo  fanguine.Tum  percotatus  Sylla, 
qua?forma  militi  vifafuerit,cum  illeindicafietea,  recorda- 
tus  eius  eft  quam  prius  ab  illo  audierat ,  cjui  de  Mithridatica 
vi&oriaab  eodem  mandata  pertulerat.  Quid  hic  refponderi 
poteft  quaredij  curauerint  velutfcelicia  ifta  nuciare ,  &  nul- 
lus  eoru  curauerit  Sylla  monedo  corrigere,tanta  mala  factu 
rufceleftisarmisciuilibus,  qualunonfolum  fredarenr,  fed 
auferrentomnino  rempublicam?  Nepe  intelligunturdaemo- 
nes,ficutfafpeiam  dixi.  Notumquenobiseft  in  literis  facris, 
refque  ipfa?  fatis indicant  negotium  fuu  agere, vt  pro  diis  ha- 
beantur,vt  colatur.vt  ea  illis  exhibeantur,  quibusi)  qui  exhi- 
bentfociati,vnapeffimam  caufim  cum  eishabeantiniudicio 
Dei.DeindecumveninfetTarentuSylla,atq;ibifacrificaflet, 
vidirin  capite  vituliniiecoris  fimilitudinem  corona?  aurea?. 
TuncPofthumius  harufpex  ille  refpondif  prarclara  ei  victo- 
riam  n"gnificari.iuffitq;  vtextis  illis  folus  vefceretur.  Poftea 
paruo  interuallo  d  feruus  cuiufdam  Lucij  Ponrij,  vaticinando 
clamauit :  A  Beliona  nucius  venio, victoria  tua  eft  Sylla.De- 
inde  adiecit,arfuru  cf\c  Capitolium.  Hoc  cum  dixiflet,conti 
nuo  egreflus  e  caftris,poftera  dic  concitatior  reuerfus  eft  ,  & 
Capiroliu  arfifle  clamauir.  Arferat  autereuera  Capitolium. 
Quod  quidem  da?moni&  preuidf.re  facilefuit  ,&  celernme 
ttuntiare.Illudfaneattende  ,  qucd  adcaufam  maxime  perti- 
net,fub  quaitbus  cHiscnjtiant  e(Te  .  qui  blafphemant  Saluato- 
rem,voiutares  fidelium  a  dominatu  demonu  liberante.  Cla- 
mauit  homo  vatieinado,victoria  rua  eftSylla,  atq;,vt  id  diui- 
no  Jpiritu  clamafle  crederetur,nunciauit  etia  aliquid,&  pro- 
pe  futuru,&  moxfacl:u,vnde  )onge  aberat  per  queiilefpiri- 
tus  loquebatur,non  tamen  ille  clamauit ,  ab  fceleribus  parce 
S  ylla,qu32  ille  victor  tam  horrenda  couimifit,cui  corona  au- 

rea 


Ad  Marcellinum   Lib.  ij.  115 

rea  ipfiusviftoriae  illuftriffimu  fignuin  vetulino  iccore  appa 
ruit.  Qualia  flgna  fi  dij  iufti  dare  folerent,  ac  non  demones 
impij,  pi  ofe&o  lllis  extis,  nefaria  potius  atq;  ipfi  Syllae  gra- 
uiter  noxia  mala  futura  monftrarent.Neque  eninveius  digni- 
tati  tantu  profuit  llla  victoria  ,  quantu  nocuit  cupiditati.  Qiut 
faftumeft,vtimmoder«ttisinhias,&  fecudisrebus  elatus  ,  ac 
prafcipitatus,  magis  ipfe  periret  in  moribus ,  quam  inimicos 
incorponbusperderet.kJecillidij  veie  criftia  vcreq;  lugen- 
da,non  extis,non  augui  iis,non  cuiufquam  fomnio  vel  vacici- 
nio  pi enunciabant.  Magis  enim  timebant,  ne  con  igeretur, 
quam  ne  vioceretur.Imo  vero  efatisagebat  vt  victorciuium 
gloriofus,vicl:usatquecaptiuusnef.mdisvitiis:  &  per  haec  1- 
pfis  etiam  d^monibus  muito  ©biti  icHus  oblideretur. 

L.     V  I  V  fc  S. 
a    P  Ylla  certe  ipfe.}»'.  ttmtaoifeueatcjueimpoteter  Alarianiin 

s3  epub.tca  dov.mai  -niur,  ^y'la  omntum  -uottf  d^ftderujcj;  ad  -vm  J 
ditt.. m  expefaba  ur :turr.  tpfe  ex  bonts  tnttin  tn  tantam  •  rudeiitatem  t  •    *  tlM 
Uitfit yt  wumtijitmus  ttncftt  vijas   \>artm  pr&  iUitLmanw- 

Sylla  cjuocjtte  immenfis  a  cefit  iladibnf-uUort 

Jlle^cjuoU  extguum  rejiabat  fangi.tms  •vrbts 

JJaufu.  iitpoit: 

Tum  data  ibntas  odm  r.-JoUttdciue  legum 

Fr<enu  tra  ruit  non  -unt  cunda  dabaniur. 

Sedfeatfibi  cjuifque  ntfa4.femel  ornma  riflor 

lujjhut. 
b  Pofthumius  }Cicerolib.lDc  dimnatione.hrnicharus^iccmetiam  p  »1     » 
bell.  fcia  t  ftgntfu ?.u  ftjfe  cum  SylU :  cjuo  bello  Cicero  tpfe  mtlitautt. 
idern  Valer  lib.i.  Dep>odtgw. 

c  Mithridatem.  }  fJt  fuit  fofttfimm  rex  Ponti ,  cui  bellum  esl  a  Mithrtda 
pop  Rom.tr.dictum^uod  NicomeCcw  e  Bithynta  expulifft  :atb.llum  tei 
txarfufupr*  rnouum.bvjlta  ctuam  rex  cjuiujmd  ctmum  Romanorum  m 
fv,o  rcgno  negotiabatnr funo  dieutjut  occtdt.  fjutus  opes  luxauit  zylla: 
freg>t  L.LucUilus.extmxtt  Cn.Fompeita.  cjuttotumeiusregrtum  tnpo- 
te[iatem  Romanorumredegit,ipfocciJo.Plutar  tn  VttHity  Apptanm 
<yflexan  in  Mtthridatuo  Floru*& alu. 

d  6eruuscuiufdam.  j»  idem  Plutar.inSylla-.Capitolium  a  Tar- 
cjuinto  Superbo  regc  ej\  extrudum  in  rupe  Tarpesa ,  iemplitm  lout 
omntum  puhherrtmum  ah  FJoratio  PttluilloCoft.  dedicatttm  ,  printo 
hbertatis  anno.^Arfit  beilo  ctuih  AJartano.Cn.  Carbone  ,  gr  L.  Sci- 
pione  CojL  anno  ab  V~rbe  condtta  dclxxK  reftitutHm  a  Sylla  \refetl\tm\ 


ti6  Auguftinide  fiuitateDei 

•vero  <&  dicatum  a  QJOattdo  :  hocflum  fxltcitati  Syllx  neg&tum  ,  vt 

ipfe  tdern  dicebut.Sunt  yuiputent  opera  SylU  incenfum  Capitohum :a- 

Itj  Carbonn  C<fi.-^Appianm  ih  bello  ciuil:  fottuitam  fuijfe  deflagraiio- 

mm,(ef  ranfam  Uterc  fcrtbtt. 

e  Sarisagebant.}/>///cge;*ttT  <ty  anxiecurabant,  quod  &  fatagitare 

dicnur. 

Quantum  maiigni  fpicitus  ad  fh^it-a  irscitent  homines  cum  incom. 

miuendii  fcel<?  ribus  quafi  diuin.im  exempli  iui  dterpo- 

nvinta-itoritatem,  C  A  P.    XXV. 

R^ftJ5?"  Llinc  vero  cpuis  non  intelligat ,  qUis  non  videat,ni(i 
y**,\  J!^  cjuitalescieosimit^ri  magis  eligit,quam  diuina  gra- 
y^U^jtiaabeorum  focictatefeparan,  cjuantum  moliantur 
maligniiftifpiritus  exemplo  fuo  ,  velutdiuinam  autontatecn 
prebere  fceleribusfQmnetiam  ain  cjuadam  Capanie  lata  pla 
nicie,vbi  non  multopoft  ciuiies  acies  nefario  prejio  confii- 
^erut,inter  feprius  pugnare  vi/i  funt.  Nanque  ibi  audiri  funt 
primu  ingentes  fragores  ,  moxcj;  mulri  fe  vidifTe  iiunciarunt 
per  aliquot  diesduas  aciesprejiari.  Que  pugna  vbi  deftitity 
veftigia  quoq;  veiuthominu&  ec]uoru,quanta  deilla  conHi- 
ftione  exprimi  poterant,inuenerut. Si  ergo  veraciter  inter  fe 
numina  pugnarut,iam  bella  ciuilia  excufentur  humana:  con- 
/lderetur  tameque  fittalium  deoru  vel  malitia,vel  miferia. 
Si  autem  fe  pugnaile  finxerunt,c]uid  aliud  egeruntmifi  vt  fibi 
Romanibellando  ciuiliter,tanqua  deorum  exempium  nullu 
nefas  admittereviderenturflamenimcceperatbella  ciuilia, 
&  alicjua  nefandorum  preliorum  ftrages  execrada  precefle- 
rat.b  Iam  multos  mouerat,  c  quod  miiesquidam  dum  occifo 
fpolia  detraheret,fratre  nudato  cadauere  agnouir,ac  detefta 
tusbella  ciuilia,  &  feipfum  ibi  perimesfraterno  corpon  ad- 
iunxit.Vt  ergo  tantihuins  mdkmmime  te;deret ,  fed  armoru 
fceleftorum  magis  magifq;  ardorincrefcerer,mox  hi  d^mo- 
nes,cjuosilli  deos  putabat,cV  colendos  eileacvenerandos  ar- 
t>itrantur,inter  fe  pugnanres  hominibus  apparere  voluerunt, 
ne  imitari  talcs  pugnas  ciuica  trepidaret  afre&io  ,  ied  potius 
humanu  fcelus  diuino  excufaretur  exemplo.Hac  aftutia  ma- 
ligni  fpintusetiam  ludos ,  vnde  miilra  iam  dixi,  fcenicos  fibi 
dicatifacraiiq;  iufierunt.vbideorum  tanta  Hagiria  theatricis 
cancis  atque  fabularum  acliombus  celebrata  funt,  vt  quifquis 
eos  talia  feciiTe  crederet>&  quifquis  non  crederet,fed  tamen 
illoslibcntiifime  fibi  talia  velie  exhiberi  cerneret ,  fecurus 

imitar 


Ad  Marcellinum    Lib.   ij.         117 

imitaretur.  Ne  quis  itaque  exiltimaret  in  dcos  conuitia  potiuS 
,  qua  eis  dignu  aliquid  fcriptitaflc,  d  vbicunq;  illos  inter  fe  pu- 
gnafTe  poetoe comemorarur,ipii  ad  decipiedos  homines  poe- 
tarum  carmina  firm^uerunr,  pugnas  videlicet  fuas  non  folum 
perfcenicosin  theatro  ,  verumetiaper  feipfos  in  campohu- 
manisoculiscxhibetes.  Ha?cdicere  copulfi  1'umus  ,  Cjuoni.un 
peflimismorihusciuium,R.omanam  remp.iam  antea  perdita 
fuiilcnullamcj;  rcmanfiffe  ante  aduentum  domini  noftri  lefu 
Chrifti,autoreseorudicere,  &  fcriberemmime  dubitauerut. 
Qu.un  perdirionem  dii$  iuisnon  impurant,o.ui  mala  tranftto- 
ria  quibusboni,feuviu:mt,feumorianrur,perire  nonpoflunr, 
Chritto  noftro  non  imputant :  cum  Chriitus  nofter  tanta  fre- 
cjuenrer  pro moribusoptimis  prarcepta  contra  perditosmo- 
res  :  di  j  vero  ipforum  nullis  talibus  pra^ceptis  egerint  aliquicl 
cum  fuo  culrore  popuio  ,  pro  illa  repub.nepenret,  inio  eoi- 
dern  moresvelut  fuisexcmplisautoritate  noxia  corrumpcn- 
doegerutpotiusvt  perner. Qjiam  nonidco,vtarbitror,tunc 
peniile  ciuifcniam  iam  dicece  audebit,cjuia 

Difcejjere  omncs  adytti.artf(jue  reb.cln 
Du  :  veluti  amici  virtutibus  cum  vitiis  hominum  offenderen- 
tur  ,quia  totfignisextorum,  auguriorum,  vaticimorum  ,  cjui- 
bus  fetancjuam  pradcios  futurorum  auditorelque  pneliorum 
iactare  &  comendaregeitiebat ,  conuincunturfuiile  prafen- 
tes :  cjui  h  verc  abfcefiilient ,  mitius  Romani  in  bella  ciuilia 
fuiscupiuitatibus,quamilloruminftigationibusexarfiffent. 

L.     VIVES. 
a  TNcniadam-Campania?  lataplanicie.V/H^Otye^HirwiiZH-  sfciesdu- 
lcioSapione  ,C.A'orbano  Cef.intir  Caputtm  & 'V 'ulturnumtn-  dt>£ mttr 
rrcm  flgncrum  fonm  ,  armvrtm.q;  hormtdo  clamoe  audttm  ,  ua  "jt  \t-  u  ethcm- 
dcrctuur  dit£  acics  concu,rere [>er piures dtes.  Reimiraculo  intwt  confi-  rcntes. 
derantibws  -ttsfcpia  ecjuoi  nrt ,  honnnum  _,  ^e?  recensprotrtt&  htrbg  ,  gf 
'vngulta-uija  mblem  mgetfti»  bclh  pcrtcttdere.  H&c  tlle.   Porro  Scipio 
&  Norbamitfueruni  pnrmconfvles,  cum  quibus  SyUa  reuerfus  in  Ita- 
liam  confxit.nam  Afartanarum  erant parttum. 

b   Iammultosmouerat.fr  Cumentm  m  diucrfa  acie prcpincjuifefe 
csnfptctunt^tunc  demum  bellum  effs ctuile  iv.teUi7um.fic  Lucantn  in  4, 

Poflcjuamfpatto  languentta  mtllo 

Alutuacmsytcuos  habuerunt lun;ina  "jii!tttft 

Etfratres  natofj;fuos  vtdere  patrefo:, 

Peprebenfum  tfl  auiUmf^. 


n8          Auguftini  de  ciuitate  Dei 

c  Quod  miles  quidam,&c.  V  U*ms  Ub.79.  H~c  contigtt  cum  CiH* 

na  &  A/anus  hfejiafigna  ad  urbem  duxerut  fluibus  occurrtt  C.Pom- 

&ratres  peius  Alagnipater.  Valer.lib.\  dtctt  mtlium  Pompeiatmmocadifft 

mter  Je  fi-atrem,  qui  trat  in  ex  rcitu  Sertorij.  Liutus pro  Sertorio  C  innam  ha- 

concur-  t>et.bten  vtr.ncjue  poteji :  nam  exercitus  omnes  fre  etant  Cinnt. ,  qui 

rentes     tamen  in  quatunr  partes  erant  dtuift.cjuarum  vnam  Cinna  tpfe^alteram 

Marius  duclabat,  tertiam  Qui  t«s  Sertortus ,  cjuurtam  Cn.Carbo.  & 

Orofius  tonmmjfe  cum  Seriorto  Pompeiumfcrtbit,  yuapugna  conttgif- 

fe  hoc  d   duobusjratribus  rtfert. 

d  Vbicunqueillosmter  fe  pugnaiTe.  }•  Homerus  bello  Troiano 
deos  tnter  fe  facit  pu^nantes  ,  Atartem^  V  entrern  ,&  %ylpollinem% 
contra  Pailadem^lun^ntm^  Neptunum, 

De  fecrais  dar  nonum  monitis ,  qux  pcrtinebant  ad  bonos  roores, 
cumpul^m  in  laciis  eorum  omnis  nequiiiadifccretur. 

C  A  P.    XXVI. 

SBftlSa  V*  cum  *ta  ^nt ,  cum  palam  aperteque  turpitudines 
V&WyJj  crutklitatibus  mixtae}&  opprobria  numinum  &  cri- 
^gd£5  mina,fiue  prodita,  fiue  confi&a  ipils  expofcentibus, 
&  nifi  nerent  irafcentibus,etiam  certis  &  ftatis  folennitatibus 
confecrata  illis,&  dicata  claruerint ,  atquead  omnium  ocu- 
los  vtimitanda  proponerenturfpe&anda  proceiTerint:aquid 
eft  quodiidem  ipMda^mones  ,  qui  fe  huiufcemodivoluptati- 
busimmundos  fpiritus  eiTe  confitentur  ,  qui  fuis  Hagitiis  & 
facinoribus,  fiueindicatis,fiuefimuiatis,eoiumque  fibicele* 
bratione  expetita  ab  impudentibus,  extorta  a  pudentibus, 
'fiLf  autoresfe  vita*  fceletfce  immundaeq;  ceftatur.perhibenter  ta- 
inen  in  adyris  fuis  fecretifq,-  dare  quaedam  bona  praecepta  dc 
moribus,qui<Sufdara  velut  ele&isfacratis  fuis  i  Quod  (1  ita  eft, 
hocipfo  callidioraduertenda  eft,&  conuincenda  malitia  fpi- 
rituum  noxiorum.  Tanta  enim  vis  eftprobitatis  &  caftitatis, 
vtomnis  vel  pene  omniseius  laude  moueatur  humana  natu- 
ra,necvfque  adeo  /It  turpitudine  vitiofa  ,  vt  totum  amittat  . 
fenfum  honcftatis.  Proinde  malignitas  daeraonum ,  nifi  ali- 
cubife,  qiiemadimnlum  fcriptum  innoftris  literis  nouimus, 
transfiguret  inangelum  lucis,  non  implet  negotium  dcce- 
ptionis.  Forisitaquepopulus  celeberrimo  ftrepitu  impietas. 
impiira  circumlonat ,  &  intns  pancis  caftitas  fimulata  vix  io- 
nattPraebentur  propatula  pudendis,&  fecreta  laudandis.  De- 
cuslatet,&  dedecuspatet,  quod  malumgeritur,omnescouo- 
catfpedatores:quod  bonum  dicitur,  vixaliquosinuenit  audi- 

torcs: 
\ 


Ad  Marcellinum      Lib.    ij.  119 

tores:taquam  honefta  erubefceda  itnt,&  inhonefta  gloriada. 
Sed  vbi  hoc  nifi  m  dafmonu  tepiisfvbi  niii  in  fallacix  diuer- 
foriisfllludenim  fit,vt  honeftiores,qui  paucifunt,  capiantur, 
hoc  autemnepluresquifuntturpiffimi,corrigantur.  Vbi  & 
quando  facrati  csleftis  audiebant  caftitatis  pr;ecepta,  nefci- 
mus,,;,ante  ipfum  tamen  delubrii,vbiiimulachrum  illudloca 
tu  confpiciebamus,vniuerfi  vndiq;  cofluentes,  &  vbi  quifque 
poterat  ftantesjudosqui  agebaturnuentiffimifpectabamus, 
intuetes  alternate  coipe&u,  hinc  meretriciam  popam  c  ilhnc 
virgine  deam,illam  fuppliciter  adorari,ante  illam  turpia  ce- 
lebrari.Non  ibi  pudibundos  minus,  nullam  verecundiorem 
fcenica  vidimus.cucta  obfccenitati!>  implebatur  ofhcia.  Scie- 
batur  virginaii  numini  quidplaceret,&  exhibebatur  quod  de 
templo  domumatrona  dodiorreportaret.  Nonnulla;  pru- 
dentiores  auertebant  facie  ab  impuris  motibus  fcenicorum, 
&  artem  flagitij  videre  crubefcentes,furtiua  intetione  difce- 
bant.Hominibus  nanq;  verecundabantur,ne  auderent  impu- 
dicosgeftus  ore  Hbero  cernere,fed  multo  minusaudebat  fa«* 
cra  eius,qua  venerabantur  cafto  corde,damnare,Hoc  tamen 
palain  difcendu  praebebaturin  teplo,ad  quod  perpetrandum 
faltefecretuqua;rebaturin  domo.  Mirum  nimiuii  vllus  ibi 
erat  pudor  mortalium,quo  humana  flagitia  non  libere  homi- 
nes  c6mitterent,quas  apuddeosetiareligiose  difceret.iratos 
habiturinifietia  exhiberecurarent.  Qmsenimaliusfpiritus 
occultoinftinclu  nequiffimasagitat  mentes,&  inftat  facien- 
disadulteriis,&  pafcitur  fa£tis,nili  qui  etia  facristalib.oble* 
ctatui  ,conftituesin  teplis  fimulachra  demonu,  amas  in  ludis 
ilmulachra  vitiorum,  fufurransin  ecculto  verba  iuftiua?  ad 
decipiendos  etiam  paucos  bonos,frequentans  in  aperto  inui- 
tamenta  nequitra?,adpofiidendos  innumerabilesmalosf 

L.     VIVES. 
a/^^v  Vid  eft  quod  idem  ipfi.i  Lccusdeprauatus  ,  fic  cffet  fenfus 
V^/  apertior  .quid  eft  i  wn  tdem  iffi  dtemones  cjmje  hutufcemodi.  vo  - 
luptattbus  immundos  sjuritus  effe conjitentur ,  gr  pbft  :  autoresfe  'vitA 
fceleft*  immunddq;  tijlentftr. 

b  Ante  ipfum  tamen  delubru  vbi  (imulachru.  \  De  Flor<e  de& 
ludi<fentityCjitiameretrur  tts  turpifttmis  <&  tmpudentijlimis  cel»bra  -*'""'*  »** 
bantur,-ut  Plutarckus,&  Ouidtus,&  alyfcnbunt  :  quippe  cumfue- 
rit  & Floraipfa  meretrix.Laclanttushb.l,  Celebrantur  Flor*  ludi 
fum  »mm  iafcmia^conuenuntes  mtmoru  meretncts,  JS/am  frtter  ner» 
*4ugdecinit,pei,        Tom,  j»  j 


ijo  Auguftini  de  ciuirate  Dei 

borum  liantiam^mbui  obfccemtas  omnii  effunditur,  ext.untnr  etiam 
<oeflibus  populeflagttante  merttricts^us.  nunc  mtmorum  funguntur  of- 
ficio,@r  m  confyefiupopaU  yfaue  adfactetatem  impudicorum  lunnnum 
cum  pudendts  mottbus  detinentur. 

c  Jllincvirginemdeam,illamfuppliciteradorari.}  Veflam% 
Pridie  Calenda*  Alaiatfeflum  erat  Flor&,ty  Vefl&^^ipoUinti  & 
xsfuguflt  m palatto^Ouidtus  quarto  Faflorum, 
Extt  tytn  Maiasfeflum  FUrale  Calendas, 

Tnnc  repetam,nunc  me  grandtus  <vr?et  ot<us. 
^ufert  Vtfla  diem,cognatt  Vtfla  recepta  eji 

Linine^fic  tuflt  cotifluuere  patres. 
Phcebus  habet  pa  ie:viVeft&  pas  altera  ctftit, 

Quodfupcrcfl  illts  tertius  ipfe  teuet. 
State  Palatm£  lav.rusypr&textdque  quercus 
Stetidomus  &ttrnos  tres  habet  njna  dcos. 

Qjancaeuerfione  publicx  difcTtplina:  Rom.mi  diis   fuis  pbcnndisfa- 

cMucrint  obfccena  ludorum.  C  A  P.     XXVII. 

a55i^  *'    §rau*s  &-  philofophus  Tertullius  *edilis   futu- 
Si^jfei  rus,clamabatin  auribusciuitatis  ,  inter  csetera  fui 
\^J&lsl  magiftratusofficia  fibi  Floram  matrem  ludorum 
celebritate  placandam:b  cpi  ludi  tanto  deuotius,  cjuanto  tur- 
pius  celebrari  folent.cDicit  in  alio  loco  iain  conful  in  extre- 
mispericulis  ciuitatis,&  ludosper  decem  dies  fa&os:  neque 
rem  vllamcjua?  adplacandosdeos  pertineretpre/enwiilam, 
<jua(i  non  fatiuserat  tales  deosirritare  teperantia,ciuam  pla-  . 
care  luxuria:&  eos  honeftate  ad  inimicithsprouocare^cpiam 
tanta  deformitate  lenire.Neque  enim  grauius  fuerantcjuam- 
libetcrudelif/imaimmanitatc  nocituri  dhommes  ,  propter 
quos  placabantur,ciuam  nocebat  ipfi  cum  viriof  tate  foedifti- 
ma  placarentur.Quadocjuidem  vtauerteretur  quodmetue- 
batur  ab  hofte  in  ccrporibus,eo  modo  dij  cociliabantur,  ciuo   v 
virtusdebellaretur  in  mentibus  •  quinon  opponerentur  de- 
fenfores  oppugnatoribus  mcenium  ,  nifi  prius  fierent  expu- 
gnatores  morum  bonorum.Hanc  talium  numinum  placatio- 
nem  petulantiffnnam.impuriffimam,impudentiffimam ,  ne- 
Quif(imam,immundif/imam,cuiusacloreslaudanda  Romane, 
virtutisindoles  honorepriuauit,etiibu  mouit  ,  agnouit  tur- 
pes,fecit  infamesthanc  inquam  pudendam  verarcjue  religio- 
ni  aduerfandam  &  deteftandamtalium  numinum  placario- 
nem,has  fabulas  in  deos  illecebrofas  arciue  criminofas  ,  haec 

igno- 


AdMarcellinum  Lib.  ij.  131 

ignorniniofa  deorufa&a  fcelerate  turpirerque  confi£ta  ,  vel 
fceleratiusrurpiufq;  commiiTa,oculis&auribuspublicis  ciui- 
tas  tota  difcebar:ha?c  commifTa  numinibus  placere  cernebar, 
&  ideo  non  folum  lllis  exhibenda,  fed  fibi  quoquc  imitanda 
credebat  :  nonillud  nefcioquid  vcl  bonum  vel  honeftum, 
quod  tam  paucis,&  tam  occuke  dicebarur,  C\  ramcn  diceba- 
tur,vt  magis  ne  innotefceret  quam  ne  non  fieret,nmeretur. 

L.     VIVES. 
aT  Tlrgrauis&  philofophus  TzvtaWius.} Legendum  eff-Tul- 
V   liumc.rtuw  eji.Nam  ea  cin&h\cex  eo   addtct   ^Auguflinu*. 
Junt  tn  eiws  Graitjn,brn  Dicendum  ergo.-vel :  V  ir  graun  gr  fhilfo- 
phafl-r  Tulli>4s;-ut  irrideit  ^ugwtmus  eiusphilofcpham  »  (ju<x  a  tam 
jiultn  reltgtonibus  necjutuertt  ipfmn  liherarcr^el  V  ngrjun  ey  philo- 
fopbus  Tertitllius^-vt  nonfolum  lulgcs.fed  prtnctfei  d.  dttos  >ffe  huiuf- 
7/toJiJpurciti^  oiiendac.nec  qfVJHi^  prcnct^es^fed  graues   ,  •&  eofdtm 
philofophos,nec  imfiimt  not.tjed  pr.a  ipuos:-vt  ttr  ad  augendam  fi*ntfi- 
.  cattonem  etus  philofpht*  fa  i  t.ficut  ter  maXimns.CtcerB  erg9  sffliene 
in  Verred.  IMunc  fitm  difi^natus  tdUuJtabeo  rutior.em  qutdapopule  AedilU  c» 
Romano  acctperim:mtht  ludos funftjhmos  vaximd  cum  ceremoma  Ce-  rulu  cff\im 
reri,Libero>Ltberjiq;faci"ndo  jniht  FUram  matrem populo, pltbiciue 
Roman£  ludorum  celebntatc  placandam. 

b   Qmludi.^TalestrantvtprxfenteCatoneAiinore  aclores  agere 
noluerint->Se.:cca,K alenus,! '  lut.<rchiu , M artialu . 
c  Dicit  in  alio  locoiam  conful.fr. Vc7/um>  tnCatilmam^. 
d  Homines  propter  ^os.^Cattltna  cumfuticonturatn. 
C   Tributa  »mouit.\ln  antujuh  e(i,Tribu  mouif.mehus. 
Dc  Chriftijnx  rflgionis  foli.briiate. 

CAP.     XXVIII.  ' 

j^^^  B  iftarum  ergo  immundiffimarum  poreftarum  Tar- 
!wpvC3  careoiugo&focieratepcenali  eiuj  pcr  ChiifH  no- 
•r^te=x  men  homines  .  &  in  lucem  faluberrimse  pieratis  ab 
illa  perniciofiffnrra?  lmj.ieratis  n<  cte  n  aotTerri  qu<eruntur,8£ 
murmurant  iniqui  &  ingrati,&  iilo  nefario  fpii  iru.altfus  ob- 
ftrictmfque  opprefii.qura  populi  confluunr  ad  ecclefias  ca- 
fta  celebntate.honefta  vtriusque  fe;uis  ciifcrerione  :  vbi  au- 
diant,qu;im  bene  hic  ad  tempus  viuere  debeant ,  vr  poft  hanc 
vitam  beatefemperq;  viuere  mereanrur.Vbi  fan&a  fcriprura 
iuftitiafque  doclrina,cie  fuperiore  loco  in  cofpe&u  omnium 
perfonante,&  quifaciunt,audiant  adprxmium,  &  quinofa- 

i     2 


I3&  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

ciunt,audiantadiudicium.  Quo  etfi  veniunt  quidam  talium 
pra2ceptorumirrifores,omnis  eorum  petulantia  aut  repenti-r 
na  immutatione  deponuur  ,  aut  timore  vel  pudore  compri- 
mitur.Nihil  enim  eis  turpe  ac  flagitiofum  fpettandum  imi- 
tandumqueproponitur,vbi  veriDei,aur  pra?cepra  infinuan- 
tur,autmiracula  narrantur,autdona  laudantur,autbeneficia 
poftulanrur. 

De  abiicien  do cu!tu,Deorum  cohortatio  ad  Romanos. 

CAP.     XXIX. 

/Ecpotiusconcupifce ,  oindolesRomana  laudabi- 


||lis,6progenies  Regulorum  ,Sca?uolarum,  Scipio- 
num,a  Fabritiorum:ha?c  potius  concupifce  ,  haec  ab 
illa  turpiffima  vanitate  &  fallacifiima  dxmonum  maligni- 
tate  difcerne.  b  Si  quidin  telaudabile  naturaliter  eminet, 
non  nifi  vera  pietate  purgatur  atque  perficirur ,  impierate 
autem  difpergirur,&  punitur.Nunc  iam  elige  quid  fequaris, 
vt  non  in  te,fed  in  Deo  vero  fine  vllo  errore  lauderis.  Tunc 
enimtibigloria  popularisaffuit,  fed  occulto  iudicio  diuina» 
prouidenriaz  vera  religio,quam  eligeres,defuir.  Expergifce- 
re,c  dies  eft ,  d  ficut  experreCta  es  m  quibufdam,de  quorum 
virtute  perfecla  ,  &  pro  fide  vera  etiam  pafTionibus  gloria- 
mur  ,  qui  vfquequaque  aduerfus  poteftates  inimicifiimas 
confligentes,eafqueforrirermoriendo  vincenres ,  fanguine 
nobishancpatriam  pepererefuo.Ad  quampatriam  te  inui- 
tamus  &  exhortamur,vt  eius  adiiciaris  numero  ciuium  ,  cu- 
ius  quodammodo  afylum  eft  vera  remifiio  peccatorum.Non 
audias  degeneres  tuos  Chrifto  Chriftianifve  detrahentes,  & 
accuiantesvekir  tempora  mala,  cum  quaerant  temppra  in 
quibusnon  fitcjuieta  vira,fed  porius  fecura  nequiria.  Ha'C 
tibinunquam,nec  proterrena  patria  placuerunr.  Nunciam 
cadeftem  arripe,pro  qua  minimum  laborabis  ,  &  in  eave- 
raciter  femperq.  regnabis.  Illicenimtibi  non  Veftalis  fo- 
cus,cnoulapisCapitolinus,fedDeus  vnus&:  verus ,  '  qui  uec 
metasrerum,  nectempora  ponet,imperium  iinefide  dabit. 
Nolideosfalfosfallacefque  requirere,abiice  potiiis  ,  atque 
contenein  veram  emicaslibercare.Nonfuntdijmialigni  func 
fpirirus,quibus  cererna  tua  fcelicitas  pcena  efUNon  tam  Iuno 
Trounisaquibuscarnaleorigineducis  ,  arces  videtur  inui- 
diiTeRomanas,quamifti  dasmones,  quosadhuc  deos  putas. 

omni 


Ad  Marcellinum  Lib.  ij.  153 

.  omni  generihominum  fedesinuidetfempiternas?  Ettuipfa 
non  parua  expartede  talibusipiritibusiudicafti,quado  ludis 
eosplacafti,&perquoshominescofdem  ludosfecifti,  infa- 
mes  effe  voluifti.Patere  afTeri  libertatem  tuam  aduerfus  lm- 
mundosfpiritus,quituis  ceruicibus  impofuerant  facrandam 
fibi  &  celebradam  ignominiam  fuam.  Autores  criminum  di- 
uinorum  remouifti  ab  honoribuis  tuis,fupplica  Deo  vero ,  vr 
ateremoueat  illos  deos  qui  dele&antur  criminibusfuis  ,  fi- 
ue  vens, quod  ignominiofiffimurn  eft,fiue  falfis  ,  quod  mali- 
tiofiffimum  eft.Bene  quod  tua  fpote  hiftrionibus  &  fcenici<» 
focietateciuitatispaterenoluifti,euigilaplenius,  nullomo- 
do  his  artibus  placatur  diuina  maieftas,quibus  humana  digni- 
tas  inquinatur.Quo  igitur  pa£to  deos,qui  talibus  deleftantur 
©bfequiis,haben  putas  ln  omni  numero  fanftarum  ca_*leftiur 
poteftatum,ciim  homines  per  quos  eadem  aguntur  obfequia, 
nonputafti  habendos  innumeroqualiumcunqueciuium  Ro- 
manorumflncomparabiliterfuperna  eft  ciuitas  clarior :  vbi 
victoria,veritas:vbidignitas,fanc"Htas:vbi  pax,  fcelicitas  :  vbi 
vita,a?ternitas,Multo  minus  habet  in  fuafocietate  tales  deos, 
/i  tu  in  tua  tales  homineshabere  erubuifti.  Proinde  fi  a  d  bea- 
tam  peruenire  defideras  ciuitatem,deuita  da?monum  focic- 
tatem.Indigneabhoneftiscoluntur,  quiperturpes  placan- 
tur:  fic  ifti  a  tua  focietate  remoueantur  purgaiione  Chriftia- 
na,quomodoilliatuadignitateremotifunt  notatione   cen- 
foria.De  bonisautem  carnalibus  ,  quibus  folismali "perfi  ui 
volunt,&  de  malis  carnalibus  qu£  fola  perpeti  nolunt:  quod 
neque  in  his  habeant,quam  putantur  habere  lfti  damiones  po 
teftatem,quanquam  f\  haberent,debcrcmuspotius  etiamifta 
contcmnere,quam  propter  lfta  eoscolcre,  &  eos  colendo  ad 
illaquzenobisinuidentperuenirenonpofle:  tamennec  in  i- 
ftiseoshoc  valere  quod  hi  putant,quipropter  ha?c  eos  coli 
oportere  contendunt:deinceps  videbimus  vthic  fithuiusvo- 
luminis  modus. 

L.     VIVES. 
aC  &-brhiovum.}-Fabritiu4  confulfmtbetlo  Pyrrhi ,  quo  temporc  Fabriim 
X    maxime  -viguk  Romana  -virtus,  ■virforti^imas  ,  pauper    conti- 
nens  ,  ab  omni  vel  opum  yiiel-voluptatumjvel  honorts  cupiditate 
ali  tms. 

b  Si  quid  in  te  laudabile.}  Semina  m  nobis  ejfe  virtutum  ,  Stoici  Semina 
dkebant  a  naiura  mdka3aliis  maiora,  alm  mirm*>ea  excoli ,  augeri}  virwnin 

■    3 


ij4     Aug.de  ciu.Dei   AdMarc.Lib.ij. 

perfici  difciplinayedu<:atione^xen  itutione. 

c  Dies  tit.}^dillud  Pauitad  Romanos  ^.Noxpr^cefiit,  dies  ap- 

propincjuaHU.DicS e?i clara notttiabonorum tn  cuitts  poteslate  ejlfol, 

ficut  ait  PfaUtfla,Nox  obfc«ra  &  tentbrofa. 

d  Sicutexperre&a  es  in  quibufdam.J/fom*»©*  alicjuot  ad  Chri- 

flum  conuerfos  effe. 

e  Non  lapis  Capito\inu.s.\ Icui*fimulachrumi»  Capitolio  eratla- 

pideumihinc  per  louem  lapidem  fanclfttmum  Romatm  tufiurandum^ 

tit  etiam  mprouerbium  ceff.rit. 

f  Qui  nec  metas  \Verbafunt  lonis  apud  Yttgilium  i.  Amid.pro- 

mittentts  imperium  Romams  aternum.  Quanto  Saluflttts  faptentius 

inOrattoneadC.C^faremfenemfuturumalicjuando  populi  Romani 

txcidtumait\&  ty4fricanu*  minonum  tncendium  Carthagtnts  jpefta- 

ret,  lachrymabundus  fjomeri  -verfu  ftgnificautt  arfuram  ijuoyue  ali- 

quandofuam  Romam. 

°  Non  tam  Iuno .} Eedcm prtmo  ^yfeneidos. 

V  IV  l 


^ 


AVRELII  'avGV- 

STINI    EPISCOPI    AD 

MARCELLINVM     DE 
ciuitatc  Dci 

L  1  B  E  R     T  E  R  T  1  V  5. 

De  aduerfimibus  quas  foli  mali  mr  tuunt,  &  quas  fempcr  paf. 
fus  eftmundus  dum  dcos  colerec. 


C  A  P.     I. 

atis  di£tum  efle  arbitror  demontm  rnalis 
morum  ,  qua?  pra?cipue  cauenda  rtint ,  nihil 


lfos 


pop 


uloculrori  fuo  ,  quo  minus   eo- 


^jgm!*£&{i  rum  malorum  aggere  premerctur,  fuTuernre  cu- 
ra  (Te,fed  potius,vt  maxime  premeretur,egiffe.  Nunc  de  ll lis 
malis  video  dicendum  ,  qua?  fola  iftiperpeti  nolunt  ,  qualia 
funt  fames,morbus,beiium,exfpo]iatio,  captiuitas  ,  trut  ida- 
tio,&  fi  qua  fimilia,  iamin  primo  Hbro  commemoi  auimus. 
Ha?c  enim  mali  fola  deputant  mala,  quae  non  faciunt  malos: 
nec  erubefcunt  inter  bona  qua?  laudant,  ipfi  mali  elTe  qui  lau 
danf.magifque  ftomachantui  :afi  villam  malam  habeat.cjuam 
fivitam.  Quafihociit  rnminis  maximum  bonum  habere 
bona  omnia  pra,,terfeipfutn:fjd  net>;  talia  mala,  cjue^  ilti  fola 
formidant,dij  eorum  cpiando  ab  eis  libcre  c Tebantur,  neii- 
lisacciderent  obftiterunr,Cum  cnim  vaiiis  per  diuerfa  loca 
temporibus  ante  aduetum  Redcmprons  noftn,  innumcrabi- 
libusnonnullifcpie  etiam  incredibiiibuscladibusgenusconte 
reretur  humanum  ,  quos  alios  quam  iftos  deos  mundus  cole- 
bat,excepto  vno populq Hebra:o,b&  cpiibufdam  extraipfum 

i     4 


i$6  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

populum,vbicunque  gratia  diuina  digni  occultiflimo  atque 
iuftiffimoDeiiudicio  fuerurit  ?  Verum  ne  nimium  longum 
faciam  ,  tacebo  aliarum  vfquequaque  gentium  maia  grauif- 
fima  ,  quod  ad  Romam  pertinet ,  Romaninnque  imperium 
tatum  loquar,id  eft,  ad  ipfam  proprie  ciuitatem  ,  &  quaf cun- 
que  illi  terraru,vel  fbcietate  coniundtar,  vel  conditione  fub- 
ie£Taefunt,quaf  fmtperpefTe  ante  aduentum  Chrifti,cumiam 
^d  eius  quaii  corpus  reipublica?  pertinerent. 

IOANNIS      LODOVICI 

VIVIS     VALENTINI    IN 

TERTIVM      LIBRVM     DE 

ciujtateDei,D.Aurdij  Auguftini 

Commentaria. 


C  A  P.     I 


u 


*W^%1  ^^  mala-}Iw  w*«/te  codicibm-.Si  villam  malamtqu 
kKKT?  ei^  acuttm  diclum  pn  denominationem. 


^^^K2  E*  quibufdamextra  ipfum  populum.  }  Vt  lob,& 
quidam  tnter gentdts  altj  ainatuYA  iegtm  -vttam  fuam  dirigentes :  de 
quibws  aiibi. 


An  dij,qui  &  a  Romanis,&  a  Grarcis  firmliter  colebanmr^caufas 
habuerint,quibiislliuajpaterentur  excidere. 

C  A  P.     II. 

Rimum  ipfa  Troia  vel  Ilium  ,  vnde  origo  eft  popu- 
^fe  k  Romani,neque  enim  pranereundum  ,  aut  diliimu- 
50SW©  landu  eft,quod  &  in  primo  libro  attigi ,  eofdem  ha-* 
bens  deos ,  &  colens ,  cur  a  Gr^cis  viftum  ,  captum  ,  atque 
deletum  eft.''3  Priamo ,  inquiunt ,  funt  reddita  Laomedontea 
paterna  periuria  b  Ergo  verum  eft  quod  Apollo  atq;  Neptu- 
nuseidem  Laomedontimercenariis  operibusferuierunt.il- 
]is  quippe  promififte  mercedemfalfumque  iurafle  perhibe- 
tur.Miror  Apollinem  nominatum  diuinatorem  in  tanto  opi- 
ficio  laborafle,nefcientem  quod  Laomedon  fuerat  promiffa 
•Jiegaturus.  Quanquam  nec  ipfum  Neptunum  patruum  eius, 
fratremlouis,regemmarisdecuit  ignarum  efTe  futurorum. 
eNamhuncHomerus  deftirpe^£neae,acuiuspoftens  con-r 


AdMarcellinum   Lib.  iij.  137 

dita  Roma  eft,dcum  antc  illam  vrbem  conditam  idem  poeta 
fuifle  dicatur,inducit  magnum  aliquid  diuinantem  ,  quem  e- 
tiam  nube  rapuit,vt  dicit.ne  ab  Achille  occideretur,  cuperec 
cum  vertere  ab  imo,equod  apud  Vergilium  confitetur: 

Struclafuis  mambusperiur&  moenia  Trom.  Nefcietes  igitur  tanti 
dij  Neptunus  &  Apollo  Laomedontem  fibinegaturumefle 
mercedem,ftrucl:ores  mcenium  Troiarmrum  gratis  &  ingra- 
tisfuerunt,  Videantne  grauiusfittalesdeo$credere],  quam 
diis  talibus  peierare.Hoc  enim  nec  ipfe  Homerus  facile  cre- 
didit (  qui  Neptunum  quidem  contra  Troianos ,  Apollinem 
autem  pro  Troianis  pugnantem  facit,cum  illo  periurio  am- 
bos  fabuia  narrat  offenfos.Si  igitur  fabulis  credut ,  erubefcat 
talia  colere  nuirina  ,  f\  fabulis  non  credunt ,  non  obtendant 
Troiana  periuria,autmirentur  deosperiuria  punilfe  Troia- 
na,amafle  Romana.Vnde  eniin  coniuratio  CatiHnaz  in  tanta 
tamque  corrupta  ciuitate  ,  habuit  etia  eorum  gradem  copia, 
quos  manusatque  lingua  periurio,autfanguineciuili  alebat? 
SQuid  enim  aliud  totie^  fenatores  corrupti  in  iudiciis , h  to- 
ties  populus  in  fuffragiis  ,  vel  in  quibufque  cauMs  ,  qua?  apud 
eum  concionibus  agebantur,'ni/i  etia  peierando  peccabant? 
Nam  corruptif/imis  moribus  ad  hoc  mos  iurandi  feruabatur 
antiquus,  non  vta  fcelerihusmetureligionisprohiberentur, 
fed  vtperiuria  quoquefceleribus  ceeteris  adderentur. 

L.     V  I  V  E  S. 
a  T}Riamo,inquiunt.}Ker£./>rw>0  Georgicon: 
J_         Sath  iam  pridem  f*  nguine  nojbro 

Laomcdonte£  luimttt  penurii.  Troia. 
b   Ergo  verum  eft,quod  Apollo.V ApollotyNeplunvtA  cum  Lao- 
?nedontem  Phrygiarcgem  mcewbitf  Troiam  ctrcundarei/iderent  ,  o- 
pufque  tQe  ingens,  opcramfuam  rcgilocauerunt  magna  awci  mercedey 
cjuampcrfefto  opere  Lao»  edon  e?i  inficiatut. 

c  Nam  hunc  Homer.}C«w  ^Aeneas  quondam  pr  &lio  cum  ^chiU 
le  manumconferut)fer,fuperareturque  ab  eo,ac  parum  abejfet,quo  mirus 
afortiore  ^chille  otcideretur  3  N  iptunm  fuloquitur  apud  Homerum 
liados  y. 

<tto'  «  y<&  »V« c  ™p  uii  ^xr  l*.  3t«t*'t»  &ytymvfy  yaticmm 

fjn  iufc»i  *j  xf ov/cf  *c  yA^oxd^nrni^^iv  tt^jhKtve  Ncpiunt  . 

tot  3  ^TewTiiVfl.jacpajuiy  jj  ti eV  «Mac&a/, 

*>$(&  U(1  *  ""mpfMc  yntq  xjtf  a<f>eOT0f.  0  A»Totf 

Jttfobi*/r  xfcvif»scfe}  Wvt«»  fihATo  rmtfm, 

i     % 


ij  8  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

IUI  JV  djvHete  /Sih  T^o»;«yiv  «u)«'£», 

)W  ^TaiVfef  crrei«T»v  7ii,^  c»  ^wTOTne&i  ^v.otVTarj. 
Quosverfusftc  vtcunque  Latinosfeam^,fo:umvt  inteiligi  a  Laiims 
poftnt: 

funere  nos  tftum  iam  nunc  reuocemusacerbo, 

Jrarumfteuos  ne  aftns  Saturmuys  h.ros 

Colligai  >hunc  leto  proles  PelUia  forte 

Si  deaerititnfti  licet  bunc  fcbducere  fato: 

Neftirps  tota  cadat,c£fifquc  oppreffa  tenebris 

Jntereat  gens  illafiit  charus,cui  Dardantts  autor. 

Quem  pater  omntpotens  reltqun  plus  omntbus  vnum 

Ptxmina  quos  ipft  genuit^complexus  amore  eft. 

%y4t  poftquam priamigentem  tam  luppiter  odit» 

VjttibuA  y^Aeneas  ty  maieftate  verendus 

Jura  dabit  Phrygitsu.atique  fy  cuncla propago 

xyPeternum  accipietregnumMla  ingente  vetulium. 

Propter  hos  Homeri  -verjus  Dionyfiws  Halicamajfus  fcnbit  prodi- 
dffe  multos  Aeneam  reiiclts  m  Italia  focits  ad  Phrygta.n  reduffe, 
ibique  tnftaurata  Treia  regnaffe^ac  regnum  ptr  manws  jiio  tradtd/jfe. 
Verum  Homerus  de  regno  ty  Troia  Italtcaloquebatur  9qu£  Troia 
illa  Phrygia  m.anauerat,ideft  de  Lauinius  &  ^/fibanu  ,  quorum  origo 
fuit  a  Troiants  ^Jene^focits. 

d  Cum  ante  illam  vrbem  conditam.ViWf  de  temporevrbtt  con- 

dit£  ,  nque de  Homerivatis  £tate  fatts tmer  fcriptores  conuenit :  ta- 

metftde  Roma  minor  'ambiqytitas.  Plutarchus  in  Romulo  fuudamcnta 

vrbts  Rom&  li.  Romulo  &  Remo  iac~tafcnbit*  anno  tertio  fxt£  oiym- 

piadu,cjuo  dte  fuit  Ln£  defeclus.  Dtonyfius  <&  Eufebtui  primo  anno 

fepti<n£  oiymptadts  condttam  volunt ,  poft  dtrutum  lhum  anno  quater- 

centefvKOtrigtfimofecundoj  Soltnut  in  Polyhtftore.  C  incto  Romam  xij* 

olympiade placet  condiiam-.Pichri  ocfaua:Nepoti  ty  Luclatto  opimo- 

ttes  Eratfjfthenis,  (t?  Apotiodori coprobantibut  olympiadisvij.  anno  t/. 

Pomponio  y^Attto  &  M.Tullio  oiympiadvs  vij.anno  iu  CoUatvs  igitur 

noftrn  &  Gradcorum  temportbm  incipiente  olympiade  vij^omam  con- 

PJorneri     dnam  poft  tlium  ca-tttm  ccccxxxiij  anno.De  Homert  tewportb.gr  de 

tempora      patrta  & parcnttbu*  maxi^a  contentio  ex  Gr£ci*  autoribus.  Qu^dam 

Phemiwt     H  omerum  imerf  tjfe  Troiano  biUofrtbut.Ccrte  iffe  in  primo  Od.Ub, 

fjomeri      phemiu  pr&evtorem fnum  pfallentem  in procorum  conuiuto  inducit:  tiifi 

pr£cepter    hoc  ambitiofe  nimit  fecerit  m  gratiam  magiftri  parttm  feruata  rattone 

temporum. 


Ad  Marcellinum  Lib.   iij.  159 

Umpotu.  Alij  centum  annn  pofi  confeflum  Ttotanum  bdlum  affitmant 

iitxtfJe.Non  defunt  cpui  hutc  nttmero  qutnquaginta  air.ios  aducu  nt.Ari 

Jlatchus  eo  tempore  •vixiffe  Homerum  e$}  autor  ,  cjuo  in  \omam  coionia 

eftdeducla,  poft  fjeradtdatum  defctnfnm  a>mtslx.  abello  Trotano 

cxxx.Ctates  nondum  Ixxx.annos  putat  tnteteffe  inter  dtrutum  Jltum 

ty  natum piometum  qutdum eum fitibunt  Tile^acho  Vlyfiufilio^ 

Polycafla  Ntfiorisfiha  genkum.ln  libtts  vtth  chronicts  Eujtbu  C*far 

rienfii  pontijicts  fic  firtbitut:  ln  Latmahifiottatepetimu* ,  ^grippa 

apud  Lat.nos  regnante  Homttus  in  Graciaclarutt,  vt  tefiatur  Apol- 

lodor^  gra--nmatuu*:&  Euph  rbus  htfioricus  ,  ante  'vrbem  condtiam 

annu  cxxuij.   &  vt  att  Corn.  Nepos  ,unte  oijmptadem  primam  annti 

centu//.Quancunque  igitur  rationem  temporum  ficjut  liceat,  fJomerus 

ettt-vrbe  Roma  anticjuior.Quo.d  &  Cic.tefiattirinTufc.qusfi. 

C  Quod  apud  Verg.}  ^.^eneid. 

Peltiis,  tunc  e£0  fortt. 

i  •  •  •; 

CongtiQum  t^Aeneam^nec  dits  nec  •vmbw  £cjuu 

Nube  caua  enpuixupetem  cum  "vetfte  ab  imo 

Strufta  meis  manibui  periura  maema  Trei£. 
e  Gvati<i&  ingrms.^PtiHfaduetbiumestjpofletiiunomen. 
f   Qui  Neptuiium.} PoflqulvnmetcedeiuTiafraudatus  efi  Neptu-   *^fioUo 
nusjroums  mfenfiu  femperfutt.  Apollofaciltor  &  clementiot  mhtlo  Ttounttfa 
eis  minusfamt  quam  antea.V  crg.infexto: 

Phxbegraues  Ttoixfemper  miferate  laboresy 

JDatdana  <]ui  Paridts  direxit  tcla^manufc\ue 

Corpm  in  Aeacid&. 
g  Q^id  enim  aliud  toties  feruatores.  }  Lege  Sempronia  quattt-  g.ex  $em- 
Itt  C.G-ai  chits,tcj(4cfier  ordo  iudicauitper  xx.annosfine  infamta.  Le-  *ro,;,4    J[e 
gt  deinde  Ptautia  ex  fingulis  tribubus  quini  deni  funt creaticountiis  ^^aM 
populi.cjm  e  >  anno  iudicarent,     id  faclum  e?i  alteto  anno  Italu  i  bdh  ^ex  /  /^  - 
Cn.Pompeio  Sextifilio  &  L.Catonc  Cefi.  Poflea  lege  Cornelia,  ctuam  na 
tulit  LSyllaauduta  tta»fl  .tafunt  ad  fenatum\iudtcatunt  x.annos  tur-  j -ex  Cot- 
piflime  &  corrupttfnne.Cic.in  Vetrt.Cum  adhuc ampli^imm  ordo  iu-  nt[it 
dicaretM  cortuptus  ludtciu  multum  queritur.  Poftrewo  Itge  ^urdia,  £ex  ^urt 
quam  tulit  M.iAucehus  Cotta  pt£totiVtetque  ordo  iudtcauit.  \^A 

h   Toties  popuius. \Lucanus  mptimo: 
Hmc  raptifijfces  pretiiyfeclorcjuefauoril 
Jpfi-fui  populusdetalifcjue  ambitus  "vrbi 
i^fnnua  Venali  r.frens  cettamma  campo. 
i  Nifi  etiam  peierando.  }  Nam  iuJtces  iuratiiudicabar.t^ty  po- 
fttlascfimin  fujfragwm  mittebatw ,  tadio  iureiurando  asirtngebar 


140  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

tur  perfeElis  rnodo  facru ,ntc  pretium,  necgratiam  anticptitu  falute  res- 
fublics.  hahiturum. 

Non  potuifTe  ofFendidcosParidis  adulterio,  quodinter  ipfos 
traditurfrequentatum.         C  A  P.     III. 

Vlla  iraque  caufa  eft,quare  dij,quibus,vr  dicunr,fte- 
^jfv  rerar  illud  imperium  ,  cum  a  Grscispr<euaienribus 

probenrur  vitri,Troianis  peieranribus  finganrur  ira- 
ii*  Nec  adulrerio  Paridis  ,  vr  rurfus  a  quibufdam  defendun- 
tur,vr  Troiam  defererenr  fuccenfuerunr.  Aurores  enim  do- 
ftorefque  peccarorum  efle  aflolent,non  vlrores.bVrbem  Ro 
mam,inquit  Saluftius,ficuti  ego  accepi,  condidere  atque  ha- 
fouere  inirio  Troiani :  qui  iEnea  duce  profugi ,  incerris  fedi- 
bus  vagabanrur.Si  ergo  adulterium  Paridis  vindicandum  nu- 
mina  cenfuerunr,aur  magis  in  Troianis ,  aut  eriam  in  Roma- 
nis  puniendum  fuir, c  quia  iEneae  marer  hoc  fecir.  Sed  quo- 
modo  in  illo  illud  flagitium  oderant,qui  in  fua  focia  Venerc 
non  oderanr,vraliaomirram  ,  quodcum  Anchife  commife- 
rat,ex  quo  A  iEneam  pepererat  ?  Ah  quia  illud  fa£tum  eft  in- 
dignanreMenelaojilludaurem  concedenree  VulcanorDij  e- 
nim  credo  non  zelant  coniuges  fuas,vfque  adeo  vr  eas  etiam 
cum  hominibusdignenrurhaberecommunes.Irriderefabu- 
las  forraGis  exiftimor.ncc  grauirer  agere  ranri  ponderiscau- 
fam.Non  ergo  credamus,fi  placer,  itneam  fuiile  Veneris  fi- 
lium.Ecce  concedo/  fi  nec  Romulum  Marris.  s  Si  aurera  il- 
lud,cur  non  &  illud.'  An  deos fas  eft  hominibus  f<rminis,  ma- 
res  aurem  homines  deabus  mifceri  nefasfDura,vel  porius  no 
credenda  condirio,h  quod  ex  uirc  Veneris  in  c  ocubitu  Marti 
licuir,hoc  in  iure  fuo  ipfi  Veneri  non  licere.  Ar  vrrunque  fii — 
marum  eft  autorirate  Romana.  Neque  enim  minus  credidit 
recentior  ^Csefar  K  auiam  Venerem,quam  parrem^antiquior 
Romulus  Martem. 

L.      V  I  V  E  S. 
a      A    &u\terioVan&h>}Hocopinoromnibw&UppUnotum& 
JTV  ionforibtii  effe , vt inquit ille , Nemo nefcit  bellurn  Troianun» 
nat»mcfft,quodt^4lexander  ParU  Uelenam  Menelai  -vxorem  ra- 
pueit. 

b  Vrbem  Romam.}-  Quo  temporefffa  quibun  condita  fuerit  Ro- 
ma,  Dtonyfnu  ,  Solmw  jPlatarchw  ,  &  altj  permulti ,  multa  & 
longe  diuerjifrmareferunt.  ^b  en  petat ,  qut  htcfuse  volueritco- 
vnofcere, 

6  eQ"> 


Ad  Marcellinum   Lib.  iij.  141 

C  Quia  iEne^mater.V  Venerii  lenocinio  vfut  eft  ParU  in  Heltna 
raptenda.  Hoc  emm  munere  Vcnut  in  iudtcto  iearum  deforma  Part- 
dem  iudtcem  corrupit. 
d  iEneam.J-t^/jf hife  (tr  Veneris  fuitfilius.Vergilius: 

Tnne  tlle  ^yfeneas^cjuem  Darda  to  ^/ti%.hifa  - 

Aima  Venus  Phrygias  gmutt  Stmoentts  ad  vndas  ? 
JEt  Lucretiui : 
^/lcntadumgenitrix  hommumtdiuumque  volnptas 

silmaVenui. 
e  Vulcano.V<^«*  mantus  erat  Veneru. 

f  Si  nec  Romulum  Mzi  us.^  Dio»y ,'  Halicarnaff.  ad  Mariu  lu-  RomttU  p* 
cum  cum  Ilta  Vtftaln  virgo  iffet  aquapura  haurtends.gr  attay  m  tem-  ter 
pio  compreffa  cH.Sunt  qutputent  ab  ahquo  exproctA  ,  alu  ab  ^nudto 
ipfo  patruo  dicunt  armato,aUj  ager.io  loct.hec  tlie.Egovcrlt  gr  Romu- 
lum  militts  cuiufpiam  fuifiefiitum  credo  ,  &  ^sfeneam  altcuiui  jcorts. 
Et  quia  mtlites  fub  Marte  tffe  funt  exijitmatt ,  fy  fcorta  fub  V  enere% 
idarco  RomuU  pater  Marsi%^4ene£  mater  V  enu*  eftdtcta.Qus  fue-  s4ent€  flM 
rtt  Aenea  mata  vera^htc  efl  vna  tx  inepUs  tlLn  (p  ftultps  gra  >mati-  ter 
corum  qu£ftiunculm,de  cjutbus  dtsfutart  m  tdts  quatuor  mtlicui  Dtdy- 
mtvolunnmbui  Senecafcrtbit. 

g  Siautem  illud,cur  non  &  i\\u<S?}Prohoc  &  tllud3  Gr<ect  mt- 
re*vd  etiam  Lattnotfd  poeticc  magvs  cjuam  oratortt. 
h  Qupd  ex  iure  V encvi<;.\Occulta  derifto  fed  faceta.Mars  Vene- 
rem  aduUtratus  e(i .  hoc  Ucuit  Marti  in  iure  Venemjooc  eftyin  ratto* 
ne  concubtius  fy  Ubtdints ,«jr«£  funt  fub  Venere:cur  non  idemin  Ubtdint 
ipfa  &  iuxwcta  luebit  tpfi  Veneri^ua  eft  earum  domtna? quod  Ucet  a- 
lienx  beneficio  V  eneru.cur  Veneri  non  ptrmitteretur  infuo  Ubtdinof» 
regno  tam  Libere  ver[ari,auam  aitis  td  cjuod  eft  V eneru permittttur ,gr 
cfaidem  a  Venere  tpfa  : 

1   Ce.fa.i\^fficgentis  erat  lulia^  «jua  m  lulum  ^4ene&  filium  genui  Cafaru  r» 
rtferebat,&  per  Julum  tn  Venerem.  lultagens  ex  t^flba  Umga  m  vr~  ntlf 
bem  a  Tttllo  rege  tradutla  es~l,&  murpatrttias  allefla.  idarco  Cafar 
ditlator  templitm  V  enert  ftruxit ,  cjuod  V  enert*gemtruu  appellautt. 
idem  Cafar  ipfe  apud  framfuiilum:  ^mitte,intj^it,  me<e  lulia  mater- 
numgenus  abregibm  ortum  ,  paternum  cum  ditsimmoytalibu*  contnn- 
clitm eft.nam  ab  „4nco  Marti-funt  MArtyreges.  cjuo  nominefuit  ma~ 
tir:a  Venere  lulij  cutus gentts  famdia  rft  noftra- 
k    Auiair».  fPr»  cjuaun  progenitrue  pof  n^vtfitfepe. 
1    Amiquior.  j-  ^Antiqwor  Romulw  ,  fyreccntto.  Ctfar  ^propter 
tempjra  qutbus  utxtrunt :  inter  quos  DC\  anni  &  plures  mttrftuxere, 


142,  Auguftini  de  Ciuitate  Dei 

Defententia  Varronis,qua  vtile  efTedi.verit,  vt  fehominesexdiis 
geBitosmentiantur.         C   A  P.     I  1  I  1. 

'  Ixerit  aliquis:  Itane  tuifta  credis?  Ego  vero  ifta  non 

credo.nam&virdocHffimuseorum  Varro  falfa  he.c 

2  efle  ,  quanuisnon  audentermeque  hdenter,pene  ta- 

men  fatetur.  Sed  a  vtiie  efle  ciuitatibusdicit,  vt  fe  viri  fortes, 

etiam  i\  falfum  fit,ex diis  genitos  eflfe  credant:  vt  eo  modo  a- 

ninms  hutnanfis  velut  diuina;  ftirpis  liduciam  gerens,res  ma- 

gnas  aggrediendaspr£efumataudacius,  agat  vehementius,  & 

ob  hoc  implcat  lpfa  fecuritate  foelicius.  QjJcE  Varronis  fen- 

tentia  expreffa  vt  potui  meis  verbis  ,  cernis  cjuam  latum  locii 

aperiatfaifitati:  vbi  inteiligamusplura  iam  facra  &  quaft  re- 

ligiofa  potuiffe  confingi:vbi  putatafunt  ciuibusetiam  dei- 

pfis  diisprodefle  mendacia.Sed  vtrupotuerit  Venus  excon- 

cubitu  Anchif^  itneam  parere,  vel  Mars  ex  Syluie  concubi- 

tu  b  iiliu;  Numitoris  Rornulum  gignere,  in  medio  relinqua- 

mus.Nam  penetalisqiiceftioetiam  de  fcripturis  noftris  ob- 

oritur,qua  quceritur,vtrum  pi  *euaricatores  angeli  cum  filia- 

bus  hominum  concubuerint:vnde  natisgigantibus,id  eft,  ni- 

mium  grandibus  ac  fortibus  viris,  tunc  terra  completa. 

L.     V  I  V  E  S. 

Vtile  exifti  a   T  T Tile  efl e  ciuitatibus.  }  Ipfis  etiam  ejuifingunt  njtilim  ,  quo 

mari  dtui-         y  popults  "vtantur  fecundiortbta.  Sic  scipionunquam  eleuan  il- 

nofemme   lam  hominum  exiUimattonem 'voluit  ,cjuod  diuino  femmeortm  ejfit: 

fatum         fy  apud  Lucianum  <_s4lexander  vtile  fibi  ad  resgerendas  dicit  fuijfe, 

quodfiliuf  louus  ^ytmmonisfit  habtius.  Tirnebatur  enim  ,  nec  altquis 

tpfircpuguare  audebat ,  newpe  cjuem  crederet  Deum}oi  £a j>j&*(yi,  m- 

quit^KStn^hdymrdy  uaj&\  iltiiitt  ewSiVaw  ,  otoySfjoi  St»  fqp%t&aj, 

«r*  pat»V  «xgjeTWV  cWrocV. 

Numttor  t>  FiiiasNumitoris.  \  Numitor  Procs  ^lbanorumregisfiltusfuitj 
&eius  U\  ^^fnulijfrattr.Etquidemnutumaior^fedinturiafr^trispriuatus  -vi- 
**"  xi*,  Amulio  rtgnum per  •vim  fff  dolum  oaupante.Nurt ttor filium  ha- 

huit  Lauf.m  ,  gr  pltamRheam,fiue  lliam  Syluiam.Putr  <jr  occifus, 
pueUa  Veslzltbus  ak  ^/fmulto  pr&fecia  eji ,  vt  obteniu  reltgionts  prole 
perpetiio  caraet3cju&  tamengemdlos  ,  vt  dixt ,  Romulum  cjr  Remum 
tx  tinerto  patre  edtdtt. 

Non  probari,quod  dijadultetium  Paridis  ptmierinr,quod 
in  matre  Romuli  non  vlti  iunt.        C  A  P.    V. 
Roindead  vtrunq;  interim  modonoftra  difputatio 
«dSS*?  referatur.Sienimverafunttjuje  apudillos  de  ma- 

tre 


Ad  Marccllinum    Lib.   iij.         14$ 

tre  &nex  &  de  patre  Romuli  lectitantur  ,  quomodo  poflunt 
dhsaduheria  difplicerehominum  ,  quie  in  ipfis  concorditer 
ferunt  f  S\  aute  ftlfa  funt,nec  fic  cjuidem  poffunt  irafci  veris 
aduheriis  humanis,qui  etiam  falfis  dele&antur  fuis.  Huc  ac- 
cedit,quoniam  (\  illudde  Marte  non  credirur,  vt  hoc  quoque 
de  Venere  non  credatur.  Nullo  igitur  diuini  concubitus  ob- 
tentumatrisRomuhcaufadefenditur.  Fuitautem  facerdos 
Syluia  Veftalis  ,  &  ideo  dij  magisin  Romanosfaa  ilegumtl- 
lud  flagitium  ,  quaminTroianos  Paridisaduherium  vmdica- 
redebuerunt.aNam  &  ipfiRomani  antujui  in  ihipro  dete&as 
Vefhles  facerdotes,viuas  etiam  defodiebanr  :  b  aduheras  au- 
tem  fueminas,quanuis  aliqua  damnatione,nulla  tainen  morte 
plefrebant :  vfqueaded  grauius  quse  putabant  adyta  diuina, 
quam  humana  cubilia  viudicabant. 


aN 


h.     V  I  V  E  S. 

Am  &  ip(i  Romani.  \    Si  <\ua  VeTialU  leuiter  ddiqtterat,  Veftal1 


njerbertbtu  a pont.Aiax.c&dtbAtur:  finparum pudtce  casitta-  •viryimt 
tem  habu  rat ,  ftupriqm  conutfia  erat,  Sandaptla  adportam  Collati-fubpUdJi 
nam  effertbatur  tar,qu  .m  mo-  lua  ,  rum  luciu  prppinqw»  w,t  <(rf  necef- 
fariorum  ,  fequ, nttbm pontifictbus  altifque  facerdottbus  inmcesiofilen- 
tio.  luxta  fortam  locus  rftfdnerraneus ,  ad  quemfcaltf  dcfcenditur,in 
twn  uirgo  demittebjtttrfoLi)tolleba<iturqtteJcaU,gf  occludebatur  locus 
vndique,  -ubi  ne  fa-nt  i;ideretur  euetia^vams,  latlts  &  olet  aUqwmtn- 
lumponcbatur  ,fimul  <ty  ardens  lucerna:  qttibm  perf.itn  difcedebant 
facerdotes  ,  atquc  e*  dt~  iuTittmm  erat  in  vrbe,  (ff  mceror  pauorque  non 
extgms ,  prxfertim  quod  magnum  altjwd  mulum  fupUcium  Ve  i  dis 
'virgints  cmitati  atque  tmperio  portendere  arbttrabantur.  Qualn  effe 
VeTialts  -uirgo ,  <ty  qutd  facere  dibcat  t  cttm  alij  ,  lum  GeUtus  ncenfet 
fuse  libro  N  Miitm  ^/ftticarum  prtmo. 

b       Aduheras  autem  fcemmas.}  KSfntt  C&farem  ^uguTium  sidAtt- 
nihil  legibus  inadulteros  eft  canturri.  Ncmo  enim  ,  q^od  equidtmfttatn,  noiultx 
caufam  d'  adulterio  dtxit.   Nnm  Clodtm  de  pollutu  facrts  Bona  de*,  nulla  an- 
non  dt  adulterto  eft  poTiulatus :  non  pr&termiffuru  id  criwen  inimi  te  C*fa- 
cts  ,fi  legeiffet  aliquui  de  eo  consittutum.     Primus  ^yfuguftus  legtmrem 
tultt  de  aduiterits  luliam  >  fedin  vtros ,  &  de  pudicittatn  faemin,tsy 
fed  non  ttagraut  adieciapoena  :  quanquam  poTiea  tn  utrumque  fex-.tm 
dara  eft  attio  adulteru  grautore  poena  addita  ,  vt  -vtdere  eft  ex  re- 
fjxmfis  C<efa>w»  tn  Codice  JuTimiam  ,  #r  qua*r*gc(imvfeptimo  Pan- 
dedoam.  Vtmyfim  tn^inttqmatibui  fcribit  leg<m  contra  adul- 


144        AuguftinideciuitateDei 

terof  iam  initio  vrbi*  ab  ipfo  Romulo  fwffe  la.ta.rn :  quod  credo  ditium) 
effe  *h  eo  vt  m  htsloria  »*»  Uuir^iit  aha  nonpauca* 

Deparricidio  Romuli,quod  dij  nonvindicarunt. 
C  A  P.  VI. 
^^JO^  Liud  adiicio  ,  quia  fi  eo  vfque  peccata  hominum  illis 
ISl^EV^  numinibusdifplicerent,  vtonenfi  Paridis  fa&o  de- 
S£^2J^'  ferram  Troiam  ferro  ignique  domarent ,  magis  eos 
coiura  Romanos  moueretRomuli  frater  occifus,  quam  con- 
tra  TroianosGrzecusmaritusillufus:  magtsirritaret3  parri- 
cidium  nafcentis,  quam  regnantis  adulterium  ciuitatis.  Nec 
adcaufamquam  nuncagimusintereft ,  b  vtrum  hocfieriRo* 
mulusiulTerit,autRomulusfecerit,  quod  multiimpudentia 
negant,multipudore  dubitant,multidolore  diffimulant.Nec 
nos  itaque  in  ea  re  diligetius  requirenda  per  multorum  fcri- 
ptorum  perpenfa  teftimonia  demoremur,  Romuli  fratrem 
palam  conftat  occifum ;  non  ab  hoftibus,non  ab  alienis.Si  au- 
tem  perpetr.auit  aut  imperauit  hoc  Romulus ,  magis  ipfe  fuit 
Romanorum,quam  Paris  Troianorum  caput.  Cur  igitur 
Troianis  iram  deorumprouocauit  ille  aliena?  coniugis  ra- 
ptor,&  ceorundemdeorumtutelam  Romanis  inuitauit  ifte 
fui  fratris  extin&or  f  Si  autem  lllud  fcelus  a  fa&o  imperio- 
<]ue  Romuli  alienum  eft*  quoniam  debuit  vtiqucvindicari, 
tota  hoc  illa  ciuitas  fecit,quod  tota  confeniit :  &  non  iam  fra- 
trem,  fedpatrem,  quodpeiuseft,occidit.  Vterque  enim  fuit 
conditor ,  vbi  alter  fcelere  ablatus  non  permiftus  eft  efle  re- 
gnator.  Non  eft,  vt  arbitror  ,quod  dicatur  quid  mah  Troia 
meruerit,  vt  eam  dij  defererent,  quopoflet  extingui :  &  quid 
boni  Roma  ,  vt  eam  dij  inhabitarent ,  quo  poftet  augeri ,  ni/i 
quodvicli  inde  fugerunt,  &  fead  iftosquos  pariter  decipe- 
rent,contulerunt  i  lmo  vero  &  illic  manferunt,  ad  eos  more 
fuo  decipiendos,quirurfuseafdem  terras  habitarent,&  hic 
ealdem  artes  fallacia?  fuaa,  magis  etiam  exercedo,  maio:  ibus 
honoribus  gloriati  funt. 

L.  VIVES. 
Parri-  a  1~\  Arricidium.?- Nonpatriifolummorsfrdparis  quoqtte,nifi  quis 
adium  x  velit  dicere,quafi  patratio  c&dn.Lex  tft  Nur.tA  antiqutfSto  a  :  Si 
qms  liberum  hominem  niorti  fciens  dnit^parncida  ^sio. 
b  Vtrum  hoc  fieri. \Sunt  qut  tradant  Remum  in  contentione  de  re- 
.  mt  gno,cum  iJtraq\parsfuum  ducem regem  confalutafftt,  'ventumq;  ejfet  ad 
•»wri      manus  3  effe  m  pugna  occifum ,  a  Ronmio  ana  quoquam  altero ,  parum 

(onTiat* 


Ad  Marcellinum     Lib.    iij.  i^ 

ton$at.A\u,fy  cfutdem plures,a  Falio  trtbunof  elerum  RomuU  aefutn 
aiunt  qtihd  noua  gr  hu*ntlta  vrbn  rnoema  etiam  cum  irrtfione  tranfi- 
ltj]et:peracld'f(]ue  c&dem  Romuto  imperante.Quud  faclnm  Cirero  tm~ 
ptum  Qr  inhumanumfhiff  i.Mcat-Sic  tnim  tertto  Off.mqutt :  ^yftquc 
in  eo  regerfui  -vrbem  condiiit^ita  non  eft.  Spectes  emm  utiUtatts  pepu- 
lit  antrrmm  ettti^cui  cum  'vtfim  cffet  ytiltwf.  fAum,  quatn  cum  altero 
regnare^fratrcm  tmercmit .Omftt  hic  & pteiattm^  hu/na>ittatem:vt 
quoi  -vtde  -vidtbatur,neyue  erat,afp.cjui  pojfet:  &  tamen  murt  caufam 
appofmt  rj>rciem  hon  Jlatts,  nec prob  btlan,nec jaue idoneam.  Peaantt 
igtturpace  -vd  Qntrinfvel  RomuUdixcrim 

c  Eorundem  deorum.fsMu  a  Troia  Lauintumprimiim  per  At- 
neam  htnc  Alhampcr  ^fcantu-.  funt  tratfiati.  Ex  ^yflba  Romanti 
per  Remulum  confenfu  Numttom  comtnuntcati.hmc f>er  Tultum  om* 
nino  traducli  Romam. 

De  euerfione  tlij  qnod  dr.t  Marij  Fimbriaexcidit. 

CAP.     VII. 

Erteenimbciuilibusiam  bellis  fcatentibus  ,  quid 
]£?$  miferum  commiferat  Ilium,vtc  a  Fimbriad  Maria- 

narum  partiii  homine  pefiimo  euerteretur ,  multo' 
cfei  >cius  atque  crudelius,quam  olim  a  Grarcis?  Nam  tunc  Sc 
multiindefugerunt>&  multi  captiuati  faltemin  feruitute  vi- 
xerunt.Porro  autem  Fimbna  prius  edictum  propofuit,ne  cui 
parceretur  :  atque  vrbemtotam  cunctofque  in  ea  homines 
incendio  concremauit.Hoc  meruit  Ilium,non  a  Gra?cis,quos 
fua  irritauerat  iniquitate,fed  a  Romanis  ,  quos  fua  calamita- 
te  propagauerat;diisilliscommunibus  ad  ha?c  repellenda  ni- 
hil  iuuantibus  :  iiue,quod  verum  eft  ,  nihil  valentibus.  Nun- 
quid  &  tunc  abfceifere  omnes  adytis  arifque  relictis  dij,  qui- 
bus  illudoppidum  fteterat,  poft  antiquosGraecorum  ignes 
ruinafquereparatumfSiautem  a'bfceileranr,caufam  requiro: 
&  oppidanorum  quidem  quanrdinuenio  meliorcm,tato  de- 
teriorem  deorem.Illienim  contraFimbriam  portasciaufe- 
rant,vtSylla?  feruarent:ntegramciuitatem:hiceos  iratu-.in- 
cendir,vel  potiiis  penitus  extinxit.  Adhuc  autem  meliorum 
partium  ciuiliu  Sylla  duxfuit,adhuc  armis  remp.  rccuperare 
moliebatur.Horum  bonoruinitiorumnondu  malos  euentus 
habuit.Quidergo  melius  ciuesilliusvrbisfacere  potuerunt? 
quid  honeifiusfquid  fidelius  »  quid  Romana  parentela  di- 
gnius,quammelioricaufa?Romanoru  ciuitasemferuafe,  <&i 
*4ug.decm.Deit     Tom.y  k 


146  Anguftini  de  ciuitate  Dei 

contra  pan  icidam  Romanse  reipub.portas  claudere?  At  hoc 
cisinquantum  exitium  verterit,  attendant  defenfores  deo*. 
rum.  Deferuerint  dij  adulteros,Iliumque  flammis  Grarcoru 
reliquerint,vtex  eiuscineribusRoma  caftior  nafceretur.cur 
&  poftea  deferueruteandem  ciuitatem  Romaniscognatam, 
non  rebellatemaduerfus  Romam  nobilem  filiam, fed  iuftio- 
ribus  eius  partibus  fidem  conftantiffunam  piiffimarnque  fer- 
uantem,eamque  delenda  reliquerunt,non  Grsecoru  virisfor 
tibus,ied  viro  fpurciffnno  Romanoru  ?  Aut  fi  Jifplicebat  diis 
caufa  partiu  Syilanarum,cui  feruantes  vrbem  miferi  portas 
clauierant,cureidem  Sylla?  tanta  bona  prominebant,&  pre- 
nunciabant?  An&  hinc  agnofcunturadulatoresfceliciu  ,  po- 
tius  quam  inftrliciu  defenforesfNon  ergo  Ilium  etii  tunc  ab 
eis,cum  defereretureuerfum  eft.Nam  u^emotiesad  decipie- 
du  femper  vigilantiffimi,quod  potuerunt,fecerunt.  sEuerfis 
quippe  &  incenfisoinnibuscum  oppido  fimulachris  ,  fokun 
Mineruee  limulachrumfub  tanta  ruina  tcmpliillius,  vticri- 
bit  Liuius,imegrum  ftetifle  perhibetur.Non  vt  diceretur: 

Dvj  pdtru,cjuornmf  rnperfub  nwmne  Troia 

£/f,Ad  eorum  laudenuled  nediceretur:  Exceflereomnes 
ndytis  aVifmie  relictis  dij,ad  eorum  defenfionem.  Illud  enim 
prjrtfe  permiffi  funt,non  vndeprobarentur  potentes/ed  vnde 
pra-fentes  conuincerentur. 

L.  VIVES. 
a  •*">  Erte  cnim.}- Mortuo  l  aio  Mario  ntfptimofuo  (onfu1atu,C. 
\__jCinr.A,  /' ./'  al-nur.i  J- Licc»m{ibicollegarn  jubregauit  ,  iui  & 
t  /4\w->  prouihciam'?f>  tmtHttC  SyUa  >um  irrperio  tenebat ,  nandauit 
duabu*  Ugton.b-^  uilnhuin.FJic  t -lai cns  tum  auar iti , ttjua  nihd pvtws 
o:iit  exerct:n<,tu>n  ahts  ~.itu<  ntiiitibui  tnwfuy  ,  a  C.  F  imirtu  U^aio 
J\7'i:o-ned'£intrempli-:i  tfi  lmper::'nrcue  ipfe  Finibna  lonfeufu  rmit- 
ta  i occupautt^belium-.ue <wn  a-  tthtdate g<fufatts  foelt  ne.  «  ar  t a- 
tUm  abfuit  *qu"  nnnws  ob\>-ff>*m  Ptrrgawca  >etet:cum<juetn  Ph-ygia 
dufhiret  ex  rcttum,cognoutf]~e'tquc  jlienfes  SiUd  pariesf  qut ,  ptt  do- 
Ittmtn  -vrbcm  adniQus,  it  \Sfppiknt4t  fcrtbtt,fvu  ~ji  capta  ijr'>e  ,  -vt 
fJutits^ciues  &  •vrbe-i-  totam  crndehter  pttdtdtt  unttu  neejmefatrfa  >e- 
queprcf.nin  parctns,a?ims  r/  ill  <&  cjutntiuagintapcjtea ^ uam  a  Grtctt 
erat  dcleta 

b   Ciuilibuslam  belhs.  \  I-Ioc primumbellwnciuile  Matianum 
antecuam  Sylla m  Uaitam  rediret  £r partes  ommno  d<  Lr>.t. 
c  AFimbvia^FuubicpetduifiimxaudacUhomo,  ($  adquod-jis 

facintto 


Ad  Marcellinum  Lib.  iij.  147 

Jacinwi  dtfxgnandum  accommodat  ifiimus  ,cjui  Cr  ffim  int^remit ,  aui- 
fjue  infuntre  C.Mari].Q,Sc&uolam  ■vtrum  ornattj?tmum  tyfancitfit- 
ntt*m  "julneraadum  curautt.Etijbi  f.rrum  non  aite  m  cory.tn  drfcend  f- 
fe  accepijfet,diem  tlli  dtxit*  sjdmtrantibws  cunclh  tjul  dpontifx  rn  a  ri» 
muyi  opttmum  totim  ciuitatii  ctucm  accufare:,c$r  crtmen  expeftantibut^ 
dixitjfeiUum  ac,uf^re,<juod  non  totutn  telum  carpore  excej  ifftt  Ctcero 
eft  autor  pro  Rofcto  ^rncrt>io. 

d  Mni*iianim.\Cinnatiarumpotiu4.Sed tctatllafaclio  SyUa  ad* 
uerfa,ditla  eft  Alarianj. 

C  F erocius \^i j'p tstnm  fcribn  in  Altth-i.U-ico  ,  pojhtdte  eim  dtei 
ejuj  lltum  conflagr xttu ,  t  ttnb)  ta>»  ipfurtijnu  ocnlt*  ov  i,  a  d.U-enier  tf- 
fe  fcrutatum^tunqutd fuperejjet  integrumy-vt  tllud  jMocjue  dtrutret  cy 
incenderet.Ira  nullum  Uienft  iotmcAtum^nttkmm.Umpluin^  acmjtatua 
qnidem  ■vllafiperfutr- 

f  Adhuc  aurem  meliorum  partium. \  SjUifttm  in  CatiUnan9i 
NoHramemorttiiclur  Sy(!a,ctim  DaiBdfypum,  &  alios  huiufct  .  o- 
dt*cj';t  rnalo  reipnblice  creuerant.iu^ilari  i  JHt,(jni>  ftu  f  ctum  nws  Utt 
dabatihomin  ijcclef}os,fac~liojo<,cjuifdittonibt**  rempublicam  exa.i 
taiterant,mer;to  necatos  aiehartt  S^d  ea  rcs  ma>n&  tmtiHm  cladnfmt, 
JEt  ante  CSyllaarmn  recepta  repubhca  ex  bonuinttih  maipi  euentut 
h.tbuit.Quod  .itclwn  <yluguftinuyi  tutigtt. 

g  Euerfis  quiyrtc.}, jppta  iua  citam  &  luiitu  Olfecjuens  fnhunt^ 
JJalUdium  inu  ntum  efje  ilUju-r.  poft  i.icendium.Serw.u  n.  fe,  udo  sie- 
netd.  ftenfu  n  dictt  a  t  imbria,<Qr  /•  omatn  actu-.  clum.  Ecjuidi  m  de»>U 
rorji  iftad  idem  ,J}  Palladtitm  illud  vttH*  Tr  ttnii  auod  al>  ^itnea  m 
Jtdiaportatu  ijfe  dtcttnt  cum  rr...«nu  dus.ty  foft  ^lba.ulatam  cdloca 
Utm  ab  H.ftdio  rege  i.i  xde  V  <ftt >tju<e  tivn  defarrafrt  MftrUut  poti 
fex  maxtmnt  Paliadium  ex  mcendio  rap  if.ob  cjucd  f  fiu  <t  a>?ni junt 
iUipofhea  honores  habnt,  dcj.fub  r  cent  m  R> m  &  Ca.  tharim  m  pa  e, 
prtrno  Pttmcnperfeclo  belio,ant  Fi  nbrtam  pi.t-.  centu  ty  q-.-n^ua-tn- 
ta  annu.Xon  dejuntcjui putent  t„A<neam  reliilo  focm  J.  Umorittn  re- 
gno.m  Phrygta  tredtjfecum  Palla4io'jj*yOriiop*mor>xHfU  >(\  .';  ».>bi§ 
alto  loco.  Vtrum  Lacc.Un  mtj  <ju  cjue  cvd.b.-mt  ft  !'a.i,idium  t!'ud 
Troiiuumprope  Lcucrpdarut.  mplum  haherv.amoA  Te  >  on  qtttdam 
decepto  Ergt&n  -.no  ex  proftfia  Diom*du>^lrgi<  furrtpuit  detuUta.  f  a 
ccd.fnonem.ad  quodferuandnm  Lac  dtmor.es  ora  ulo  adtnottiti.V  lifit 
herou,  erexeritnt  Scd  td  PallaMttm  eftci„cd  dtxi:  us  ab  Vb.ff  &  Dto 
mcderaptuml>c'U  1  roiano.Seruit)  muUa  Palla  'iafimtlu  tffr  a  A.a- 
murriofabrofacla,ne  tliud  vcru  cognofceretttr,  Qun  M»  re  l  ipfum  me  * 
moria  Scrmum  non  dubium  eft.e^r pto  a-,cyhbus pofuiff"  Palladia.. 

k    2 


148  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

Andebueritdiis  Iliacis  Roma  committi.  CAP.    VI II". 

Iisitaque  Iliacispoft  Troia?  ipfiusdocumcntum,qua 
tandem  prudentia  Roma  cuftodienda  commifla  eftf 
Dixeritquifpiam  ,  iameosRomcE  habitare  folitos, 
quando  expugnante  Fimbria  cecidit  Uium.  Vnde  ergo  ftetit 
Mineruae  fimulachrum? Deinde  fi  apud  Romam  erant,quan- 
do  Fimbria  deleuit  Ilium,fortafle  apud  Ilium  erant,  quando 
aGallisipfa  Romacapta  cx  incenfa  eft.  Sed  vtfuntauditu  a- 
cutifiimi  motuque  celerrimi,ad  vocem  anferis  cito  redierur, 
vtfaltem  Capitolinumcollemqui  remanferat  tuerenrur.Cc 
jerum  alia  defendenda  ferius  funt  redire  commomti. 

An  illam  pacem,qus  fub  Numae  regno  fuit>deos 
ptiertitilp  cr-d.ndum  fit. 
CAP.  IX. 
fJ^J^Ietiam  Numam  Pompihum  fucceflorem  Romuli 
^£ra[|adiuuiflecreduntur ,  vttoto  regni  /ui  tempore  pa- 
Rzsir  cem  haberet,  a  &  Iani  portas  quas  bellis  patere  aflo- 
lent,clauderet:eo  merito  fcilicer,quia  Romanismulta  facra 
conftituit.Illi  vero  homini  pro  tanto  ocio  gratulandum  fuit, 
ii  mocio  id  rebusfalubribus  fciflet  impendere,&  perniciofil^- 
iima  fecuritate  negle£ta,De»im  verum  vera  pietate  perqui- 
rere.Nunc  autem  noneidij  contulerut  illudocium,fedeum 
minusfortafle  decepiffent  ,  fi  ociofum  minnnereperiflent. 
Quanto  enim  minus  eum  occupatum  inuenerunt ,  tanto  ma- 
gisipii  occupauerunt.  Namquidille  molitusfit ,  &  quibus 
artibusdeostales,  iibi,velciuitati  confociare  potuerit,  Var- 
ro  prodir.Quod  ii  Domino  placuerit,fuo  diligetius  diflere- 
tur  loco.Modo  autem  quia  debeneficiis  eorum  quasftio  eft, 
magnumbeneficiumeftpax,fedbDeiveribeneficium  eft  ple 
runqueetiam  ficut  fol,ficutpluuia  ,  vira?quealia  fubfidia  lu- 
peringratos&  nequam.  Sed  (\  hoc  tam  magr;umbonum  dij 
illi  Romae  vel  Pompilio  contulerunt ,  cur  imperio  Romano 
per  ipfa  tempora  laudabilia  id  nunquam  poitea  praeftiterunt? 
An  vtiliora  erantfacra  cum  inftiruerentur  ,  quam  cum  infti- 
tuta  celebrarenturfAtqui  tunc  nondum  erant,fed  vt  eflent, 
addebantur:poftea  vero  lam  erant,qu:r  vt  prodeflent,  cufto- 
diebantur.Qutd  ergoeft,quodilliquadiagmtatres-vel  vt  a- 
iij  volunt,tringintanouem  anni  in  tanta  pace  rranfacli  funt, 
regnanteNuma  :  &  poftea  facrisinftiruns,  diifque  ipfis  qui 
cifiktn  facris  fuerant  inuitati  iampiieiidibusatque  turori- 

bus, 


Ad  Marcellinum    Lib.  iij.         149 

fcus,vix  poft  tam  multos  annos  ab  Vrbe  condita  vfque  Augu- 
ftum  c  vnus  pro  magno  tniraculo  commemoratur  annus  poft 
primum  bellum  Punicum,quo  belli  portas  Romani  claudere 
potuerunt? 

L.     V  I  V  E  S. 
aPT  laniport3iS.\  lanicuim  apertAportabeUieratftgnttmydau-  lanus 

£Zfapacts  vndtqne  curn  popuh  Romanir.fJunc  ad  inpmum  Argi- 
letum  Numa  PompiUws  confliiuit  nionumentum pugna  cum  Sabinh,  m 
qua magna  tjh  ajua per  ean portan  erumpens  Romaitt  accedentibtu 
auxiliata efl. ideo  slututumyvt  'velutad  opem  ferendam rcferatus  tffit 
beUo  lanuA.Macrobim primoSaturnal.  Eam  portamprimtti  tpfc  qui 
ddtficarat  claufit.  Secundo  A/anlitu  poH  primum  Punicum  heUum. 
Tertib  Oflantus  Awruflut.Liuirt*  Ub.\. 

b  Dei  veri  beneficium  cf\.\ldeo  chriflttsferttator  nofler  eam  pa- 
eirnfutf  dtfcipuUttmpartiturrfuam  mundw  darenonpotefl. 
c  Vnus  pro  magno  miraculo.V7".A/4>>/*0  Torijuato,&  C.  t_sft- 
tilio  CoJJ  fi  Eutrepio  credttur  hijhrio  non  malo.fi i  confuUs  poslquam 
de  sa  dis  triumpharunt, pace  •vndtque  terra  fy  mari  parta.  lanum 
Quirtnum  clatiftrunt  quod poft  menfes  aliquot  eTi  rurfum  referatumf 
A.  L.  Poflhumio  AlLmo ,  &  Cn.  Fulmo  Centtmaloy  vel  *vt  alu\Sp, 
Carbiho  Loft.beUo  lUyrico. 

An  optandum  fuerit,quod  tanra  bcllorum  rabie  Romanorum  auge 
rctur  imperium.cum  eoftudio  quofubNuma  auftum  eft,&  quie" 
tumefle  potuit  &tutum.  C  A  P.  X. 

^?^^  N  refpondent,  qu6d  nifi  affiduis  fibique  cotinuo  fuc- 
^5^%?cedentibus  bellisRomanum  impenum  tam  I6ge  la- 
g^Q^teque  non  poffet  airgeri,&  tam  grandi  gloria  dilfa- 
manfldonea  vero  caufa,vtmagnum  efletimperium.cur  elTe 
deberet  inquietum  ?  Nbnne  in  corporibus  hominum  latius 
eft  modicam  fraturam  cum  fanitate  haberc,  quam  ad  molem 
aliquamgiganteam  perpetuis  afriictionibus  pcruenire  ?  nec 
cum  perueneris  rcquiefcere.fed  quanto  grandioi  ibus  mem- 
bris,ramo  maioribus  agitarimalis'  Quid  autem  malieffct,  ac 
r.o:>  potius  plnrimum  doui  fi  ea  tempor2  perdurarent ,  quae 
perftrinxit  Saluftius,vbi  air.Igitur  initio  reges , a  nam  in  ter- 
ris  nomen  impeii)  id  primum  fuit ,di uerfi:  pars  ingenium ,  a- 
Jij  corpus  exercebanf.etiam  tum  vita  hominum  fine  cupidi- 
tateagitabatur,fuaquiquefatisplacebant?  Aut  vt  tam  mul- 
tumaugereturimperium,debuitfieriquod  Vergilius  dcte- 
ftatur,dicens; 

k    1 


ijo  Auguftini  de  ciuiute  Dei 

bDtterior  donec  paulatima/:  decolor  *,tas> 

Et  bc2i  raLies,&  arner  fuccfjitt  habendi} 
Sed  plane  pro  taris  beilis  fufceptis  & geftis  iufta  defenfio  Ro- 
manofum  eft:quodirruenribusfibi  imporrune  inimicisrefi- 
ftere  cogebat,non  auiditasadipifcenda?  laudishumanre  ,  fed 
necefiitas  ruendar  falutis&libertatis.Itafir  plane.Nampoit- 
quam  res  eoru.iicut  fcribit  ipfe  Saluftius,legibus,moribus,a- 
grisau£ta,fatisprpfpera,fatifc]ue  pollensvidebatur,ficutiple 
raque  morralium  habentur,inmdia  ex  opulentia  orra  eft.Igi- 
tur  regespopulique  finirimi  belloeosrentare,  pauci  exami- 
cisauxilio  effe,  Nam  carterimetu  perculfi  longe  a  perjculis 
aberanr.  Ar  Romani  donr\i  miliria?que  inrenti  feitinare,  para- 
rc,aliusaliuhortarihoiribusobuia  ire:libertatem,  parriam, 
parentefque  armistegere.Poft  vbi  pericula  virtutepropule-* 
rant,fociisatque  amicis  auxilia  portabant ,  magifque  dandis 
«piam  accipiendis  beneficiis  amicirias  parabar.  Deccnter  his 
artibus  Roma  cretrir.  Sed  regnanre  Numa,  vt  rani  ionga  pax; 
clfet,  v  rrum  irruebanr  improbi,bcl  ioque  renrabant ,  an  nihil 
corum  fiebar,vtpoflet  paxilla  perfiftere?  S.i  enim  bellisetia 
tum  Roma  laceiTebatur,ac  armis  arma  obuia  ferebatur:  qui- 
bus  modis  agebatur,vr  nulla  pugna  iuperati,nullo  Martio  im 
petu  territi  fedarentur  inimici  :  his  modisfemper  agererur, 
vtfemper  Romaclaufls  laniponispacataregnarGt.  Quodfi 
inpoteftatenonfuit,  non  ergOvRoma  pacem  habuitquan- 
diudij  eorum  ,  fed  quaniUu  homines  nnitimi  circumquaque 
voluerunt:quieam  nullo  bello  prauocauerunt:c  nifi  forre\ii j 
taleseriamidhomini  vcnderc  auuebunr,  quod  alius  homo 
voiuitfiue  noluit.  Intereft  quidem  iam  viriopropriomalas 
mcntesquatcnusfinantui  i!H  da?monesvel  terrere  vel  exci- 
tare  Sed  fi  femper  hoepoiTent,nec  alia  fecretiore  poteitate 
conti  a  eoi  u  conatu  fa?pe  aliter  agerctur  ,femper  in  poteftate, 
haberentpacembeilicafque  victorias,qua?  femperfcifc  per 
humanorum  animorum  motus accidunt. 


N; 


L.     V  I  V  E  S. 

* 

Arr  in  terris  nomen  imperij,}  Sic  etiam  luftinutinpri- 

mo\Heredotw<e<(r  Piivitii*Hi)C  imiitutumm  ,-Jegypto  tri-* 

Rcxpri-  mu)m  repertum-.apud  quos  Afenes  primki  rexfuent,  referunt.    Quan- 

tnua  ejuam  ante  hunc  regnaffe  Ofveidem  &  f/orum  ,  &  altos  uonnullos 

deusJDiQdQriiiptrhtbettNQTirfificrqliM*  Nembroih  filium  Chufi, 

prtmum 


Ad  Marcellinum   Lib.  iij.  151 

primum  reg.mfuiffe  perhibent,<*jr  Babylone  tmperaffe. 

b  Deterior  donec.}-  Quinque  hvmini*  ttatts  Hefwdusfinxit  in  o- 

pere,cut  tttuim  i'<yyt  *,  lifji^^quein  locwn  in  hunc  mocium  ordttur. 

2gv<rtoi  /j$f>  <wpoTi<roL  yiv&  u*(y<armi  uiBpofirmv 

a^uretrct  7rtiinrjuy  s'a  vfxmx  «fojf^r  t^cvnc. 

6i  uSfi  'tyki Kfov*  Jjoxtv. 
fiunc(uutijunt  r ergtlius,Ouidtui,<*y  reliqui  poet£.Priman>  £tatetn  ffomitium 
atunt  fuiffe  aureamfub  Satumo  fine  b  Uu,magna  concordiagenern  iu-  auwque  &- 
mamfuie  iitibmfine  querelu-.qu*  Saturma  tempora  nominantur.  Al-<  tates 
tera  eji  argenteafub  loue:cu>n  bella  puUulafcerent,&  cur&^tyfraudcSy 
ty  odia.TerUa  eft&nea,cumgenui  niortaltumtotum  undique  beUvs  co- 
cuttretur  ,cruentaque efjent  onmia.Quarta  heroumfcmideorum,  quoru 
animi  tuT\iti&  qutdem  erant  d.diti^fed  tnftno  amere  beUtgerandifla^ 
gsabunt.Quinfa  eft  frrea  tn  qua  nuUut  malorum  eft  medut,  cunflafe- 
fe  -velut  cffraclts  carceribus  ingenus  humanum  fmitd  ctfuderunt,  aper- 
t£  fraudcs,apcrta  odia  &  betla  cap/talidjCtdtS,  rapint,  incendta  ,  *v4* 
Tiationes. 

c  Nin*  forte  dij  talcsvendere. \Nift forte tatn  maltac  tmpudentes 
fvit  :lli  dii,utpro  benficto  td  vendant  hominibus ,  quod  ex  voluntate 
(Utufquam  cTi  profeclum  ,  &pro  eo  tanquam  dfe  dato  gratiam  rcpo- 
fianf.umfit  p:.ttw  muncris  aitm.lnterprts  nosier,quiafi^uram  tllam 
lvq»cndt  non  wt.llcxit,(jfutiit  quodt  flprimum  'vent  tnm.ntcm  ,  (*? 
fnper  dio  vclut  faxeofundamento  connruxtt  mi.ru  de  -vendendo  <ed>fi- 
ctu,&  depotcTiace  d&monum,  fy  dc  aff  Citbus  huma  us  ;  ex  fimthbut 
imtus  maxim.i  pars  corum  qu.c  phtloj  •phi  f£  theologt  infcholn  nugan- 
Wr  <fi  orta.C  ommcntifunt  'vtdclicet  mirafommafu  er  hn  iocv>  \>tl  A-> 
riftoteltSj-vel  facr°rumfcrtptcru'i),qu£non  intellio-vbart ,  fceltces  a*cht- 
tecli  quorum  ftruCl ura  ad  c<clum  tifque  erccla  elegAQufi*ma  cy  forttfi- 
tna  creditur,cuius  efifumus  profundamento, 

De  fimulachro  Cumanf  Apo'lini*,ciiius  flems  etrdins  efi;  cla- 
dem  Gracoruin,qcr(bus  opituTari  non  poteu*»  mdicarc, 

C  A  P.     XI. 

Vastame  pleruncjue  cotraeoru  fieri  voiutate,  nofo- 
lum  fabular  mulra  mentientes,  &  vix  veri  aliquid  vel 
£€^5^indicates.vel  ilgnificates,fedetiaip<a  Romanaconfi- 
tetur  hiftpria,aNeq;  enimaliude  ApolloiHe  Cuman^jCuad- 
uerfus  Acha^os^regem^ue  Ariftonicu  a  Komanis  bellaretur. 

k    4 


15*  Auguftini  de  duitare  Dei 

<juatriduo  fleuifle  nunciatus  eft.quo  prodigio  harufpices  ter- 

riti,cumid  (lmulachrum  inmare  putauiflent  efle  proiicien- 

dum,Cumani  fenes interceflerut  atque  retulerut  tale  prodi- 

giu  ,e  &  Antiochi,d  &  Pcrftdisbcllo  in  eodem  apparuifle  fU 

gmento:  &q\iia  Romanis  foeliciter  prouenifl~et,ex  fenatufco- 

iulto  eidem  Apollini  fua  dona  efte  miffa  teftati  funt.Tuc  ve- 

ro  pentiores  acciti  harufpices  refpondcrut,fimulachri  Apol 

linis  fletum  ideo  profperum  efle  Romanis,quonjam  c  Cum« 

coloniaGraeca  eflet,fuifq;  terris  vndeaccituseflet.id  eft  ipfi 

Grasciae  lu&um  &  cladem  Apollinem  fignificafie  ploratem. 

Deindemoxregem  Ariftonicu  vi&um  &  captum  efle  nun- 

ciatumeft,quevincivtiq;  Apollo  nolebat&  dolebat:  &  hoc 

fui  lapidis  etiam  lachrymis  indicabat. Vnde  non  vfquequaque 

jncongrue\quanuis  fabulo(is,tamen  veritatisfimilibus,  mo- 

resdaemonum  defcribuntur  cai  minibuspoetarum.  Nam  Ca 

millamDianadoluitapud.  Vergilium  &  Pallantem  moritu- 

rumHerculesrleuit.Hincfortaffis  &  Numa  Pompilius  pace 

abundans.fed  cjuo  donate  riefciens,nec  requirens:  cum  cogi- 

taret  ociofus  ,  quibufnain  diis  tuendam  Romanam  falutem 

regnumq;  committeretmec  verumillum  atq;  omnipotetem 

fummuDeum  curareopinaretur  lfta  terrena:atq;  recoleret 

Troianosdeos,quos  Aineas  aduexerar.neq;  Troianum,  neqi 

Lauinienfeabipfo  /Enea  conditum  regnum  diu  conferuare 

potuiile,aljos  prouidendosexiftimauit ,  quosillis  prioribus, 

iiue  qui  cum  Romulo  iam  Romam  tranfierant ,  fiue  quadoq; 

Alba  euerfa  fuerant  trafituri  .  vel  tanquam  fugiiiuis  cuftodes 

adhiberet,veltanquam  inualidis  adiutores. 

L.     V  I  V  E  S. 

a  X  "TEqueenimaliunde  ApolloilleCumanus.  ^ttaluf  4- 
±.^lfe<£  rex  teftamento  populum  Romanum  heredem  fccerat  regni. 
jdt^riftonicusE»menii^_yifttalifatrufiliu4  ex  concubina  renitu* 
fr&occupamt  '.  hinc  bellum  efi  ei  tndiclum  :  miffus  eb  Ltctnius  Craffui 
Ccft.&pont  max  -viftus  efi  ab  ^/fxisionico.  M  Perpenna  confui  in~ 
fecfuentn  anm.audua  Crafitfortuna^magntsitineriifus  in  ^ufiam  venit9 
wclumque  acie  ^ArtTiowcnmfame  domititm  ,/'/»  deditionem  Strato- 
pic£t<juo  poTipr&lium  confugerat,cepit ,  Romdmque  mifit.  Romanif 
pitcomedes  BtthynU,Mithr'tdates  PonU^sfriarathes  Cappqdoci*. 
JPylemanes  Paphlagoni&jegesfauehant.Artsionico  ^ylchaia. 
h  IlegeitKj;  Ariftonicumi,i/2*f  ^jfolhnH  lachrymath  contlngit 

%/fm 


Ad  Marcellinum  Lib.  iij.  155 

vAppio  Claudio,  M.  Perpwna  Cofi.  vt  Ittlius  Obfiecjuens  narratin 
fragmentoltbrt  Defrodigm.lnuutt  entm  :  ^p.  CLud.o,  M.  Perpen- 
na  Coff.Publtus  Craffus  aduerfus  Ariftonicum  dtmtavs  occ.fus.  Apol-  Craffus  Of- 
limsfinuluchrum  la:hrymauit  per  tjuatriduttm.     Vates  portenderunt  "J"* 
Gr&c\<tfore  exittwn.-vnde  d,  dutium  effiet.  facrtficatum  tum  a  Roma- 
ms,dondcjue  tn  tempio  pcfitta.  H*c  ilU.  Fletus  fimulachrcrum  malum 
altquoipr&iunaabant  Ins  cjuibusfiaiurent ,  -vt  JJetus  lunonts  Soi~}tM  Sudanits 
Lautm  L.t^AtmtUo  Pau(oyLn  Bcbto  1'anfhdoCoff  mgem  fejiilen-  dtj 
ttafecuta.Sic  Lucanusin  Prodigus  bcll  rum  ctutlium: 

Indigetes  fileutfifi  deos,i/rbijtjue  laborem 

T tfiatos  Judore  lares. 
C    lir  Antiochi.  V   SyrU  regis.  cjuem  L.  Cornelius  Scifto  ^friedni  Antiochus 
frater  -jicit.Lmtusfiuse  Decad.quarta. 

d  EtPerfidisbello.  V  ^Uj  X erxis ,  melius  Perfe  PhtUppifilij 
Macr>tonumregis,cj»em  intrapaucas  horas  deutctt  L  ^yfernilios  Pau 
lusjid*  Maccdomco  ficundo.  Plutarch.in  Vtta  ^ytemtlu  Pault ,  gr 
alij. 

e  Qjoniam  Cumana  Colonia.J-K*/  Cums  celonia.Chalcidienfics  Cume 
&  Ctmxt.-uteflapud  Strabonem  libs  fofuh  Gracta  mao-na  olim  rlaf- 
fe  m  Jtulianin.iutgarunty  appulfitcf,  ttttori  Campano,  'vibim  tbt  condt- 
dere:duces  erant  Cumaorum  tiippochs,  Chalctdunfinm  Mejuflhc- 
nes:upat\tfunt  tnter  fey-ut  altert  colontam pofinier ent gentis:altert  no- 
me;t  i.ir<.nt.ltafaclum  eft:Cum£  dtcuntur  }  fy  colonta  eft  Chalcidia. 
y~erotnfextodeCumis  : 

C.jaL  iJicaque  leuts  tandemfiuperaftitit  axce. 
fianc  -urbem  Strabo  affirmat  cunclas  <(<;  Itaiia  &  SicdU  iirbes  -oetu- 
ftaie  intecedere. 

Qiumos  (ibi  Heos  Romani  prxter  conftitutionem  Numj  adiece- 
rinfjcjuoium  eos  numeroiitas  nihil  iuuetit. 

C  A  P.  XII. 
^?vF  ^C  ms^acris  tarnen  Roma  dignata  eft  efle  cotenta, 
Sf§p$  4liaj  tam  mu^ta  l^tc  Ponipilius  conlriruerar:  nam  i- 
Upiius  fummuin  remplum  nondum  habebar  Ioiw<:. 
aRexq:iippeTaiquiniusibiCapirolium  fabricauir.  l  Aiku- 
lapiu<  aurem  ab  Epidauro  abiuir  Romam,  c  vt  peritiffiinus 
medi:usin  vrbe  nobilifiima  artem  glorioiius  exercei  et.Ma- 
ter  er.am  deuma  nefcio  vnde  a  e  Pefiimunte.Indignum  enim 
erar,vtcum  eiusfiliusiam  colli  Caputolino  pradiderer,  ad- 
huc  bfa  inlocoignobililatitaret.  Qua?tamenh  omnium 
^eoiLm mater eft ,  non eft fecura folum  Romam  qnofdam 

k    5 


154  Auguftini  cle  ciuitate  Dei 

filios  fuos,verum  &  aliosprafceflit  ctiam  fecuturos.  Mirot 
fane,fiipfa  peperitCynocephalum  ,  f  qui  longepoftea  venit 
ex  iEgypto.f  Vmim  eriam  dea  Febris  ex  illa  oafci  fit,hviderit 
iEfculapius  '  pronepos  eius.Sed  vndecunque  nata  ftr .  non  o- 
pinor  audebunt  eam  iguobilem  dicere  dij  peregrini k  deam 
ciuem  R.omanam.i>ub  hoc  tot  deorum  pradidio  ,  Cjiics  nu- 
merare  cjuis  poteft,  indigenas  &  alieuigenas ,  ca?  lires,  :erre- 
ftres,infernos,marinos,fontanos.fluuiales:  &  vtVarrodicit 
certos  atque1  incertos,in  omnibufcjue  generibus  deoiu  ficut 
in  animalibus  mares  &  foeminas  i  Sub  boc  ergo  tot  deorum 
prarfidioconftituta  Roma,non  tam  magnis&  horreniiscla- 
dibus,cjualesexmultispaucascommemorabo.  agitari  afrli- 
giquedebuit.  Nimisenim  multosdeos1"  grandifurr.ofuo, 
"rancjuam  iigno  datoad  tuitionem  congregauerat :  cjuibus 
templa,altaria,facrificia  ,  facerdotesinftituendo  atcjueprar- 
bendo,fummum  verum  Deum,cui  vni  ha?c  rite  gefta  ceben- 
tur,offenderet.Etfoelicior  cjuidem  cupaucioribus  vixit:  Sed 
Cjtianto  maior  fa£ta  eft,ficut  nauis  nautas  ,  tanto  plures  adhi- 
bendosputauit^credo  defperans  paucioresillos,  fub  cjuibus 
incomparationepeions  vita?  melius  vixerat,  non  fufficere 
ad  opitulandum  granditati  fu^.Piimo  enim  fub  ipfis  regibus 
excepto  Numa  P6pilio,de  cjuo  iam  fupra  locutus  fum  ,  cuan-r 
tum  malum  difcordiofi  certaminis  fuit,cju6d  fratrem  Romu- 
h  coegitoccidi'1 

L.     V  I  V  E  S. 

Ex cjuippe  Tarcjuinius  \Tarquimuf  Superbuf.Liuiut  libro 
primo. 

*4'fcu!a-  b    /Efculapius.}-Z?<?//0  Samniticoex  Epidaure  Romk  esl  adtefiut 
fiut  a  (^ufrito  Ofdnto  legato  anguu  manftieti  ^e  ic  •'  tranfnauitquein  in- 

fula.n  Ttberu^vbi  eitemplum  e?i  extruclum^  fcn&  CalendJanua- 
riu  dat£.  !}orro  Epidaurmyqu*  ante  £pttauruf,-vt  fcribtt  Strabc  oppi- 
dum  eft  m  .-ichata  fupra  Corinthum  Orientult  httore  :  quod  Satonium 
vocat  Pltniuf,  inclytum  <_/trfculapu  templo  >  qaod  fuo  inagrohabety 
qutnque  paffuwn  mdibxi  ab  njrbe. 

c  Vtpentjffimusmedicus.  \  ^Aefculapij  tres  fucrunt  Ctceroni. 
primu*  dpolUnv  ftliut  ^quem  Arcades  colunt.  Secunduf  ,  fecundi 
A1  ercurt],V alentu  fy  pheronidu plij  fater^u  fulmine  perrufjus,  dict- 
tur  humatuf  ffe  Cynofuru.Tertiuf  ^Arfppi  (_y  ^ytrfxnoe  ,  quitrimus 
fugattotte alut  detifque  euu'ftonemtvt  ferunt,  tnueni  '.cuiuf  tn  <_Arca- 
dvA^ioionge  k  Luf\o flumitye  fe£ulch<t* ,  tylucuf  ojledttur.  ^tfcula- 

ftum 


r; 


Ad  Marcellinnrn   Lib.  iij.  isf 

pittm  illum  nabilem  mcdtcum  T  orawnim  de   lllufirtbws  •virif  diffc~ 

rens,ficuteft  apu.l  Lacl«ntium  ,  ait  incertupjrenttbus  natum  expofi- 

tmn  &  x  -wnatortbtu  inuer.tuw  ,  canmo  lacie  itttiritum,  Chirom  tra~ 

dttum,  didtafje  medicinam,fi,tjfe  autem  Mcffent»m  .f;d  Epta.-un  /  a- 

biaffe .  H  ippocr  ates  Cou4  belium  cut  nautcula  ncmen  efi.Jctfyfiffe  i.lmn 

refrt.vt  nas  in  phdfophi<e  tnitiu  diximus.  Cor.  Ce  fia  m  deorum  nu~ 

mer  w  r.aptwn  tradit ,  cum  mcdtcinam  a  muc  rudttn pauto  fubuhut 

cxcolvtjf  t. 

d  Nclcio  vnde  nata.}/ rnobile erat  eiws genus,  vt  Saturnt  fratris, 

JS!am  Opcm  hanc  dicu>>t  finffi  ,  tdctrco  filtj  C&hfunt  habtti ,  quhd  co- 

ru  /.  tgnoramtur  ongo  ,  cum  tamen  magm  &  tn  admicatione  hominum 

efjf-nt.Eos  vero  qw.fiunt  talesyde  c<eio  tftfcendtffe  -oulgtisfcrunt. 

C  Pra?neftinum  montem. \tocm  htc  eft  w  omntbus  exemplartbus9 

<f/u£  q  id^m  'videre  mtht  cont  gtt,rr,endof^s.   %^\ibi  ftc  :  A(<*ter  <  ttam 

denmntfiio  vnde  a  Pcfitmunte  monte.fed  fatiu,  eritpro  Pnenefithum 

leg<  re  Palatmum.LVaw  tn  PaUttolocata  e(i  m.igna  dettm  mater  a  ma  - 

Xt  aduecht  Ron.arn.Li»  hb.$6,rtr  V  tclorm  V  rbnregtomb. 

f  Qwj  Ipnge'  poftea.  j-  >acra  ^c^yplia  Romam  <ffe  tntroduflj.  tt- 

poribiu.  ^ylUfigmficat  ^Apultiw  in  Mitamorphofi ,  hoc  <ft  ,  cntum 

ampaus  ~nms  posiq.ua  n  nater  dctim  <(l  Romam  trarflata.   Sed  L. 

Pif°  &  4.  Gaiun.u,   Cofi.  edtclo  fianxeruntme  in  Capttolio  ejjhtt: 

tametfi  hjcfeqttemibm  tenforibus  eft  abolituo-.T  crtullianm  tn  Apo- 

log  tico. 

g   Vtrum  etiam  dea  Febris.}  ^AhLl^njtrum  etuwdent  Februui 

ex  iUanatns  fif.quodn  n  co>ig,utt,iti<n  Feb>m<-  fit  Pluto  »  ci-.t  Febrna- 

rio  menje  fiicrtficatur  apurgattone  diflySyde  ri^non  dubitatur.Sed  @* 

legendum  <JJe  fcb,  ;r,  ofUndtt^quod  thco  addtt»r,i/iderit  ~Jtfitdap:u*j 

{</  alia  qu<efi  q^untur. 

b   Viderit  /tfculapius.f  Faceth  quiamedicus. 

i    Pronepos. }(^/<* ^Apoilinis  pJmsthic /omm, lupiter  Opis. 

k  Deam  ciuem  Roinanam.  j-  Ethocfalfum.  NamRomaniFe- 

brem  dea<»  finxtrunt. 

\   Incei^tos.}- Xamfunt  autdam  dv  auorutn  dtmnitate  non  fatis  ccn~ 

siat,qualesfmt  1; a-i<.s,SyluaniiNy.)phdiOutdius  tn  l.iMetam.ver- 

bu  Iquts: 

Sunt  mihi  femidei,fimt  rusiica  numina  Faur.i. 

Et  i\'y'>pl)£.Saiyrique,{jrr  monttcolg  Syluani. 

Qjios  Ljuonta  n  nondum  cs.ii  dtgnamur  honore, 

Ojw  dcdtmus  ee>  te  t,  rrxt  habtt^re  fxnamus. 
Efujmodt  Junt  ty  Hippo\yns,<&  Corybantes^  ^Sltys,  ?s  Sabba- 


i<j6  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

XiiM  quos  Lueianus  cfvTnpn^h.m  (Mrouovt  Si*(  &  Jw(iJ\x{  vocat- 
iu  efi^incjmUnos  dcos^ty  ambiguos. 

m  Graadi  fumo  Cuo.^S-icrificiorum.vel  vawtate^t  ad allegoriam 
furm  alludat.namfumutpro  re  vana  aty  inamfolet  accipi:  vnde  illud 
jumos  vodere, 

n  Tanquam  figno  dato. \SeWcu  aut  fufpeftii  temporibm  in  sditii 
freenlts  fjfcei  lignorum  prttenutum,  flerauzficcorum  ponttntjpeculato  - 
re$<vtft  ouh  velfubitus  hofttum  aduentus  emtneat ,  velterrur  aliquis 
extftat.,  pof?int  quaa  primwn fafcihw  incenfis ,  #»  fuos  &  vicines  cer- 
tiorssfacere  tyux  reoV  Gr&ct  tdgenws  faf  ium  njocant ,  qmbus  intet- 
dum  ad  centcfimum  laptdem  intrafemihoruUm  figmficatur,  vt  amici 
ad  propeVendum  periculum  p>f?int  intanpore  accnrrere : poteTi  etiam 
tntelhgi  hocfignum  qnod  ^uguTiiHtts  dtcit ,  depgno  quod  m  prali* 
foht  dan. 

Quo  iutc»quo  fadereRomani  obtinuerintprimaconiugia. ' 
C  A  P.  XIII. 
^  Vomodo  nec  Iuno  ,  qua?  cuin  loue  fuo  iam  fouebat 
.omanos  rerum  dominos  gentemque  togatam, 
lecVenusipfa  iEneadas  fuos  potuit  adiuuare :  vt 
bono  Sc  zecjuo  more  coniugia  mererentur,  cladefmie  tanta 
irruit  Kuius  inopia?,vt  ea  dolo  raperent ,  mbxque  compelle- 
renturpugnare  cum  foceris:  &  miferaf  foemina?  nondum  ex 
iniuria  maritis  conciliata?,  iam  parentum  fanguine  dotaren- 
tur.  Atenim  viceruntin  hac  confiiclationeRomani  vicinos 
fuos.  Quantis&  miam  multis  vtiinque  vulneribus  ac  fune- 
ribus  ,  tam  propinquorum  quam  confinium  ifta?  vicl:ori«e 
con(tirerunt?aPropter  vnum  Caefarem  focerum,  &  vnum 
generum  eius  Pompeium:  iam  mortuaCa?farisfilia  vxore 
Pompeij ,  quanto  &  quam  iufto  doloris  inftin&u ,  Lucanus 
exclamat: 

Bella  fa  per  Emathios  pltts  qua>n  ciuilia  campos, 
lufq;  datumfceUrt  canimus.  Vicerunt  ergo  Romani ,  vt 

ftragefocerorumanibus  cruentisab  eorum  filiabus  ample- 
"xus  miferabiles  extorquerenr.nec  illa?  auderent  flere  patres 
occifos,neofFenderentvi6toresmaritos:qua?adhucillis  pu- 
gna ntibus  c  pro  quibus facerent  vota,nefciebant.Talibus  nu- 
ptiispopulum  Romanu  non  Venus,fed  BeU^na  dotauit:d  aut 
fortaffis  Alecto  illa  infernalis  furia,  iam  eis  fauente  lunone, 
plus  in  illos  habuit  licemia?  , quam  cum  eiusprecibus  contra 
i£neafueratexcitata.eAndromachefoelicius  captiuata  eft, 

quara 


Ad  Marcellinum  Lib.  iij.         157 

ouam  illa  coniugia  Romana  nupferunt:  licetferuiles,  tamen 
pofteiusamplexusnulluTroianorum  Pyrrhus  occidit.  Ro- 
mani  autem  foceros  inrerficiebat  ln  prae liis,  quorii  iam  filias 
amplcxabanturinthalamis.Illa  vittorifubdita ,  doleretanti 
fuorum  mortempotuit,non  timere.Illa?  fociatze  bellantibus, 
parentum  fuorum  mortes  procedentibus  vii  is  timebant,  re- 
deuntibus  dolebat,nec  timorem  habentes  liberum,nec  dolo 
rem.Nam  propterinteritumciuium,propinquorufratru,pa- 
rentu,aur  piex  cruciabantur,aut  crudelirer  laerabantur ,  viero- 
riismantoru.IIucaccedebatquodvtfunt  alterna  bellorum, 
aliquse  parentum  ferro  amiferunt  viros ,  alia:que  vtrorumq; 
ferro  &  pareres&  viros.Neq;  enim&  apud  Romanos  parua 
fueruntilladifcrimina.  Siquideadobfidionequoqueperuen 
tum  eit  ciuiraris.claufifq;  portis  fe  tuebantur. *  Quibus  dolo 
apertis,admifsifq;  hoitibusinrra  maenia,Sinipfoforo  fcelera 
ta  &  ninusatroxiutergenerosfocerofq;  pugna  comifla  eft. 
Et  raptoresilli  etiam  fuperabantur,&  crebrofngienresinrra 
doinos  fuas,h  grauius  fcedabar  priftinas  ,  quanuis  dC  ipias  pu- 
dendas  lugenuafq;  vi&orias.  Hic  enim  Romulus  de  fuoi  um 
iam  virrure  defperans,1  louem  rogauit  vt  ftarent,*  atque  iile 
hacoccafione  nomen  Srarorisinuenir.  l  Nec  finis  eflet  ranti 
mali,nifi  rapta*  illse  laceratis  crinibus  emicarent,  &  prouolu 
ta?  parentibusiram  eoru  iuftiffimam  ,  non  armis  vi&ricibus, 
fed  fupplici  pietate  fedarent.Deinde  T.Tatium  rcgem  Sabi- 
norum,fociumregni  Romulusferrecompulfuseft,  germani 
conforris  impatiens:n'fedquando  &  iftum  diu  toleraret,qut 
fratrem  geminumque  non  pertulit?  Vnde  &  ipfo  interfe&o, 
vt  maior  deus  eiTet,regnum  folus  obtinuit.Quje  funt  tfta  iura 
nuptiarum,qua;irritamenta  bellorum,  quar  foedera  germant 
tatis,afri:iiratis,focietaris ,  diuinitatis  i  Qua*  poftremo  fub  rot 
diis  ruroribus n  vira  ciuirans  ?  Vides  quanra  hinc  dici  &  ouatn 
multa  poflent,  niii  quaj  fuperfunt  noftra  curaret  intentio  ,  Sc 
fermoinalia  feftinaret. 

L.  V  I  V  E  S. 
a  T^RoptervnumCaffarem.V/^-v"^  CC&lamfilia,Cn. 
X  l'ori'peio  Aiavno  nupfit.i.tcgrauida  e  partu  obut:patre  bellum 
in  GalUagerente.Demdi' focer  &gtnerg<fjttuni  belluwciuile. 
b  Per  Emathios.  V  Emathiam  anteay^u£posha  Macedonia  fuit, 
duLt  )f,auihor  efi  Plm.lib.4Ja  hat  Poptim  (?  Cxfar  >ccmrerunt. 
t  Proquibusfacerentvota.  \  Outdius  }.  fafiatum  de  $abimsy 


i^8  Auguftinideciuitate  Dei 

cum  inprocinclu  ejfent  acies  Romanoru  (<y  Sabinorum,Mars  loquituri 

Conmmunt  nupt&  diflam  Iunonts  in  &dem, 
Qua<s  tnter  mea  fic  eir  nurws  aufa  loqut : 
O  parner  rapte,quomam  hoc  commune  teuemui 
Non  vltra  lent&pcffumm  ejfepi&. 

Stantacies,fd  vtra  dij  funtpro parte  ro^andit 
Eligtte,hinc  coniunx,hincpa'er  arma  tenet. 

Qu&rendum  efly  vidu&  fieri  maUti4}an  orb&  f 
d   Autfortaffis  h.\z€to.\Tresfuri&,t^fleclo,  Tifiphone  ,  &  Me- 
g&ra  o4cberMpis  &  Nottufhtfic  fi'u&  dicuntur.  x^fieclo  tras}  odta% 
turbaf,fedttiones  rixas,bella,c&des  in  genere  humano  excitat. 

Qu&  pofiwvnanimes  armare  inpr&Uafratres, 

^ttcjue  odm  verfare  domos, 
ffanc  aducrfus  Trotanos  luno  ftimulat  t^/feneid.f. 
c  Andromache.} H efior u  contunx  Tetioms  Thebarum  Cilici&  re 
gufilia.  ffancposi  enerfum  lUumvxorem  duxit  Pyrrhus  %yfcht\liti 
filiia. 

f  Qmbus  dolo  aperris.j-i^/SftY*  Roman&pr&erat  Sp  Tarpeiw.hu- 
iusfiitam  Tarpeiam  virginem  magnu  prornifin  corrupii  Tatim  rex  Sa 
binorum:vt quumpetititrn aquam exiret  ,  armatosm  arcem  adr/ttte- 
ret. Ipfa  fe  failuram prormfj,ft  q-.od in  l&uis omncs  gefia- ent  ,fi  ida- 
retur.Accephcondittonem  rex,&  quum  imm  iam  ejj '  m ^vtrgmero  fcu  • 
tu  obrutam  intercmerunt.fi  &c  em,;i  inl&uisgejlabant ,  quumde  au- 
rets  armillisfinfijfety  quas  tnfimftris  braihin  habtbant.  Plutarchrt*  in 
Paraliehshoc  ^lbanui,nor%  Sabtnvs  ^contigiffefcnbtt  ,  ex  ^rtsi>de 
Milefio Sed  ego  Laxinus  fcriptortbm  Liuio,F abio }Pifoni>Cincioy»iiam 
Dtonyfto  Gr&co  magvs  accedo. 

g  In  ipfo  foro.J  Inter  cclles  Capitolinum  &  Palaiinum  e(l  pugna- 
tuin. 

h  Grauuis  foedabant  priftinas.}tVo»«fc  Sabinis  viCloriM.fid  de 
C<nine>fibus,Crujtuifnnis  <&  stntennatibm. 

i  louem  rogarent  vt  ftarent>>£*«wtf  Ub.i.vcr^is  Romuli  ,fuisfu~ 
vienttbui'.  ^sit  tupatcr  d.itm  homtnumque himfaltem  arce  h  ftes  dt- 
rnt  f-rrorem  Romani<figdmquefcedamffte.  fJic  ego  tibt  templum 
Statori  lcm  ,  quod  mdr.u nentum  fupoftertiy  tua  pr&fintt  opeferuatam 
vrbem  eJJ  -vou.o.H &c  ttte. 

k  Atque  llle  occafione  Statoris.t^ fiflendo,mfi  fi<rte  abftandot 
id  eji>eri{end<j  :  quotnam  conctderant  Romanorum  antmi.  Cicero  Io- 
uem  hunc  cuftoaem  t  perq  Romam  freqnenter  nomtnat.  Credo<quia 
titiA  tempium  eratfut  domm  vnmum.  DiuHt  ffteronymuf  louem 

Statunm 


Ad  Marcellinum    Lib.   iij.         159 

StatoremPare  dtcit,nm  quod  uleo  dlium  Statoremputety  oubd  reilus 
fttt,fed  quod  lupitcr  tonans  ficut  annotautt  fiermotaus  Barbarus}ft- 
dens fin^atur  in  antiqun  meneta  ac  fiti.ulathru  :  Jiatcr  v,rb  Jians  t«n- 
quam  treclus  adfcr^ndam  opcm.  Semca  m  4  De  beneji-tjs  libro.altio- 
remri dd<t  caufamcur  Staior  duatur :  Non,$i$quM~,  quem.  dmvdum  hi- 
ftoriiitradidcrunt ,  tx  e<>  qubd pojt  vctumju  ctptum  adti  Ro-i.^noiun* 
fugientium  ftttit  ,fed  qubdjiant  benefictc  tnu  omnia  Jiat  rftabilitor<ji 
eji.  (.  icero  ron  difsmiltter.  yjtque  cttam  tttnzm  cu»  o(  t.AJax  dicm:ust 
cumj;  eundem  faiutaremji  fjnaiim.jiatoren>.h  ,  utttUtgtvoluumi.f*- 
lut> m  ommum  m  eitts  tffe  tntda,  verum  vtirque Stt-ic»  r/  ore.  Nama- 
pud  Ciccronem  ea  verba  o.ut  citaui ,  ioquiiur  Cato  Stcicus  3.  Dejini- 
bus.  Stoiciud  altkrtftntedtttm  h.ec  omnia  de  dm  rmocakant. 
1  Nec  fims  eflet  ranri  mali.J-  Media  pwma  ra.tx paft*  crinibus 
int.r  duas  aa< sfe  conteccrunt.  Et  hirc  vi;  os,  inde  f  arenta  ad  conior- 
diatn  <r>recibus  <&  Luhrymu  adduverunt.  Ita  tntermijjo  prtiio  ftxdus  eft 
iitumjSabit  t  >n  auttatem  ad  '■ifii,&  Tattus  mpartem  regni. 
m  Sed  quado  &  lirum.V  Lanrtmes  Titum  Tatium  Lauini  interfs- 
ccrut,quinto  a>mopoftquam  ccrp<fjct  rtjrnfrt  cum  JRomulo  ,  qubd  a'b  etus 
propmqut*  le»a<t  jm  (ffent  fulfati.Rommni  eam  rtm  lntus  acccpit. 
n  Inra  ciuitatis.  \  In  vetusii*  exemj  laribns,  m  altero  eft  vtta,  m  al- 
tero  uitx  ciuit,it*s:vtrunquc  ar^utius  quam  tura. 

Deimpictmc  bclli»qudd  AlbanisRotnarii  intulerimt ,  Scde 
victona  dominandi  libdine  adepta. 
C  A  P.  X  I  I  1  I. 
^f^v":  Vid  deinde poft  Numam (ub aliis negibus ?  Qua-nto 
AlJ&'  )j*  malo,nonfoitimfuo>fed  eriam  Romanorum,in  bel- 
^£^2  lum  Albaniprouocati  funt  i  quiavidelieetpaxNu- 
mae  tani  lbtiga  viluerat,  quam  erebr«e  ftrages  Romani  Alba- 
niqueexercirusfuerunr,  &  vtriufque  comminufio  ciuitatis. 
*Alba  nanqueilla,quam  filius  ftntx  creauit  Aicani.is,  Ro- 
mae  rriater  propior  ipfa quam  Troia a  Tullo  Hoftilio  ree,e 
prou^cataconflixir.  Coniiigens  autem  &  afi  icla  elt&afHi- 
xn  ,  donec  multorum  raederet  pari  defedtioue  ctiTaminum. 
Tunc  cueurum  b  bclli  dc  Tergcminis  hinc  atqueiWdefra- 
tribus  placuit  experiri  :  a  Romanis  nes  Horarij ,  at)  AiSanis 
autem  trcs  Curi.xrij  proceilerunr :  aCurianis  ti  ibus  cVio  H^- 
rnri|  ,  ab  vno  autem  Horatio  tresCtiriarij/upe! -ati  &  e:-;Mi:iti 
ilint.  Ira  Roma  extitit victrix!,  ea  clade  etiam  Ln  Cerfami- 
ne  extremo  .  vr  de  iex  vinis  vnus  rediret  doinum  Cui  da- 
Imnum  in  vtrifqite  ?  Cui  iucitus  oifi  /£nc*  ftnpi ,  nifi  Afcauij 


i6o         Auguftini  de  ciuitate  Dei 

pofteris,ni  f\  proli  Veneris,nifi  nepotibus  Iouis  ?  Nam  &  hoc 
plus  quam  ciuile  bellum  Fuit ,  quando  filia  ciuiras  cum  ciuita- 
te  matre  pugnauit.  c  Acceffit  aliud  huic  Tergeminorum  pu* 
gnar  vltim^  atroxatq;  horrendum  malum.Nam  vt  erant  am- 
bo  populi  prius  amici,vicini  quippe  atque  cognati,  vni  Curia- 
tiorum  clefpofata  fuerat  Horatiorum  foror:  h^ec  poftea  quam 
lponfi  fpolia  in  vi£rore  fratre  cofpexir,  ab  eodem  frarre  quo- 
niam  fieuir,  occifa  eft.  Humanior  huius  vnius  fcemina?,  quam 
vniuer/i  populiRomanimihividetur  fuifleafleclius.Illa  quem 
virumiamnde  media  retinebar,aur  forre  eriamipfum  fra- 
trcm  dolcns,qui  eum  occiderat,  cui  fororem  promifci  ar,pu- 
toquodnon  cuipabilirer  fleuerit.  Vnde  enim  apudVergi- 
Jium  d  pius  Aineas  laudabiliter  dolet ,  hoftcm  etiam  fua  per- 
cmptum  manu.  Vnde  Marcellus  Syracuianam  ciuirarem  re- 
colens ,  eius  paulo  anre  culmen  &gloriam  fub  manus  fuas 
fubito  concidifle ,  commune  m  cogitans  condirionem  flendo 
miferaruseft.  Quaefo  abhumanoimpetremusaffe&u,  vtfce- 
mina  fpofum  iuum  a  frarre  fuo  peremprum  fine  crimine  fie- 
uerit,  fi  viri  hoftesa  fe  vi&oseriam  cum  laude  fleuerunr.  Er- 
gofponfoafratre  illaram  mortem  quando  fceminailla  fle- 
bat,  runc  fe  conrra  marrem  ciuitatem  tanta  jtragebellaf- 
fe,  &  ranta  hinc  &  inde  cognari  cruoris  effufione  vicifle  R.o- 
ma  gaudeb^t.  Quid  mihi  obtendirur  nomen  laudis,nomenq; 
vi&oria??  Remorisobftaculisiniana?  opinionis,facinora  nu- 
da  cernanrur,nudapenfenrur,nuda  iudicenrur.  Caufa  dicarur 
Albie,ficur  Troia^adulrerium  dicebarur.  Nulla  ralis,nulla  fi- 
milis  inuenirur.  Tanrum  vt  defides  mouerer  Tullus  in  arma 
viros,&  iam  defuera  rriumphis  Agmina.Illo  itaque  virio  tan- 
tum  feelus  perpetrarum  eft  focjalis  belli  atque  cognari. 
Quod  vitium  Saluftius  magnum  rranfeunrer  arrigir.  Cum 
enim  laudans  breuirer  antiquiora  commemorailer  rempo- 
ra  ,  quando  vira  hominum  fine  cupidirate  agitabarur  ,  &  fua 
cuique  faris  placebanr :  Poftea  vero  j  inquit,  quam  cinA- 
i»a  Cyrus ,  in  Gnrcia  Laceda?moriij  atque  Athenienies,cce- 
pere  vrbes  atque  nationes  fubigere  ,  libidinem  domiran- 
di  caufam  bellihabere,maximam,gioriam  in  maximo  impe- 
rio  putare ,  &  ca-tera  qua?  ipfe  inftituerat  ciicere.  Mihi  huc- 
ufque  fatisfir  eiusverba  pofuifle.  Libido  ifta  dominandima- 
gnis  malis  agitat  &  conterit  genus  humanum.  Hac  libidi- 
«e  Roma  tunc  vi&a  Albam  fe  viciffe  triumphabat  ,&  fui 

fcelem 


Ad  Marcellinum  Lib.  iij.  161 

fcelerislaudegloriamnominabat.  Quonia  laudatur ,  inquit 
fcriptura  noftra,peccator  in  defidea-iisanima;fu2e,&  quiini- 
qua  gerit,benedicitur.Fallaciaigiturtegmina,&  deceptorie. 
dealbationes  auferantur  a  rebus,vt  fyncero  mfpicianturexa- 
mine.Ncmo  mihi  dicat,maguus  ilie  atque  ille,quia  cum  ilio 
&  illo  pugnauit,&  vicit.Pugnantetiam  gladiatores,  vincunt 
&ipfi  :  fhabetprxmia  laudis,&  illa  crudelitas;SedputoefTe 
fatius  cututlibet inertise  pctnas  luercquamillorum  armoru 
gloriamquarrere*fc:ttamen  i\  in  arena  procederetpugnaturi 
inter  fegladiatores,qnorum  alter  filius,alterpatercifet,tale 
fpec~taculum  quisferrerfquis  non  auferret:  Quomodo  ergp 
gloriofum  alteriusmatns,alteriusciuitatis,inter  fearmorum 
potuitefTecertamenf  Anideo  diuerfum  fuit,quod  arenavlla 
no  fuit,&  latiores  capi  non  duoru  gladiatoru  ,  fed  in  duobus 
populis  multorum  funenbus  impiebatur:g  nec  amphitheatro 
cingebanturilla  certamma,  fedvniuerfoorbe  ,  &  tunc  viuis 
&  pofteris  quouftyifta  fama  porrigitur,impium  fpcctaculum 
prarbebaturfVim  tamen  patiebatur  ftudij  fui  dij  illi  pradides 
imperi)  Romani,&  taliu  certaminum  tanquam  theatrici  fpc- 
clatores,donec  Horatioru  foror  propterCuriatios  tresper- 
emptos,etiam  ipfa  tertia  ex  altera  parte  fraterno  ferro  duo- 
bus  fratiibusadderetur,ne  minus  haberet  mortiu  etiam  Ro- 
ma  qu^  vicerat.hDcinde  ad  frudtum  vi&oria?  Alba  fubuerfa 
eft.Vbipoftllium  quod  Graeci  euerterunt,  &  poitLauinium 
vbi  rex  Latinus  itnea  regem  peregrinu  atq;  fuginuii  conftH 
tuerat,tertio  loco  habitauerat  numiuaillaTroiana,fedmore 
fuo  etiainde  iam  fortalle  migraueratJdeo  deleta  eft.  Difce- 
ferant  videlicetomnesadynsarifq;  reli&is  dij,quibus  impe- 
riu  lllud  fteterat.DifcelTerat  fane  ecce  ia  tertio,vt  eis  quarta 
Roma  prouidentifiime  crederetur.Difplicuerat  &  Alba,  vbi 
Amulius  expulfo  fratre,&  Roma  placuerat,  vbi  Rcmulus  oc 
cifo  fratre  regnauerat.Sed  antequam  Alba  dirueretur,tranf- 
fufus  eft,inquiunt,popuIuseiusin  Romam,vt  ex  vtraquc  vna 
ciuitas  fieret  fcfto,ita  faCtum  fu, vrbstamenilla  A  fcanij  re- 
gnum,  &  rertium  domicilium  Troianorum  deorum,ab  vrbe 
filia  mater  euerfa  eit.  v  t  autem  beili  reliquia?  e  duobus  po- 
pulis  vnuni  facerent  mifcrabilecoagulum.multusante  fufus> 
vtriufqj  fanguis  fuit.  Quid  iam  fing.ulatim  dicam  fub  cieteris 
regibustotieseadem  beila  renouata,qua?  vi&oriis  finita"  vi- 
dcbantur,  &  tantis  ftragibus  iterum  atque  iter um  confeci^ 
^»£.de  ttmt  £)ch     Ttm,  p  i 


i'6i  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

ireru  ireriimq;  poft  fccdus  &  pace  inrer  generos  &  foceros,&: 
coru lriipem  poirerbfq;  reperitafNon  paruu  indiciu  calami- 
tatishuius  fuit,quodpoitasbelli  nullusclaufirilloru  ,  nullus 
crgo  illorum  fub  tot  diis  pradidibus  in  pace  regnauir. 

L.     VIVES. 

Alha  a  A  Lba  namc]ue. \s4lbjefnnt7mlt*.  E(l  enim  Alha  in  His~^a~ 
X\  nia,<ju<£  &■  Vngo  dicttur.hlin  lib.$.EJlin  Galiia  Narbonen- 
fi  I-JdhOtum  oppidum.Eji  m  ltalia  ad  Ucum  tucmum  :  tnde  Alhm- 
fes,Eft  i/i  Gallia  citenore^ud  cognominatur  Pompeta  Eft  in  Latio  in 
dorfomonm  Alhani^cjua  ^silbalonga.Rotnaverbjtori  illa  modb  cjtam 
Romulws condidtt>eolonia  efl  huitn  ^ytiba^uam  deduxerunt  Romului 
4ff  R^mus.ftd  ctiam  veterem  tllam-.cjus  ante  hancfuit  yfunt  cjui  arbi- 
trantura  Romulo  Aene& jilto  conditam.Peinde  cum  ob  c&lum  peiii- 
lensjtum  (y  incurftones  haftittm  dtfereretur,ab  ^Albanit  miferantibtu 
ejfe  rtftttutam  mtftvs  ee  defuis  ctu.bui.cjui  lapfa  repararent,  ty  frecjue- 
temfactrent  'vrbemfolitariam. 

t>  Belli  de  Tergeminis  \Liuim  Ub.j.  Res  eft  -vulgarts  ,  Metim 
Sujfetitts  Albanorum  diclator^Qc  conftiium  fy  ftbi  cepit  ,<&  TuRo  dU\ 
dit  Romanorumregi%neftrdge  njtriuftjue  popultns  deaderetur  ,fd 
tranftgzrctur  per  paucos.ltafoedere  itio  commtjfum  tftfortun&fex  nji- 
rorum^-vter  populus  alten  tmperaret  BiniT ergemini  erant  m  iltti  ex- 
erctiibtualh  commiftifunt^t  cuiits  populi  ctues  yicifjent,penes  eum  tjjet 
..  ^Hmperiwn. 

c  Acceffir  aliud.  }  SatUfufte%yfuguft'mw  id  narrat  vt  intelligi 

poftit. 

<\  Pius  F&nQZS.ytaufum  Mez^entijfilium  in  dccimo  ^yfenetd. 

r>^Y't  e   lnAf\i\Cyru^.\Cyridtiof.ierwtt,A-taioydecjnohicloi]uitur.cjui 

tytftam,Scythiamytvtu»}cjU{.  0>ient<m  domuit,eo  temfor-  cjuo  Tarcjni 
nim  Superbus  regnahat  Rom&:Crceft\m  Lydorum  opulenltfj.rtgem  ce' 
pit:a  Thomtri  Scythanmrtgina  capxw  gr  inurfefltti  e[i  ,  captte  in 
cacabum  humani  fanguimt  plcnum  conieclo,  'vtfangume  fe  humauofa- 
turarct  ,cj\iem  tantopere  fitte  af.PlutarchusStrabo^Trogat  :  EJerodo- 
ttu,&'  alu  cjuamplurhi  iGrxci-Htrodotushunc  [Aiyihar  &i<nxn*a/o- 

Mavnus     cat.Vndc  &  c&teti  Perfarum  regesftc  njocart  viluerum.    Alttrfuit 

rcx,  Cyrus  Mirior  Darii  fthtts,Artaxcrxtsfrater,cuius  cvndficteiv  in  Per- 

ftatnfcYtpftt  X  enophon. 

Thedtrumi  Haber  prannia  laiidis.fCoro»<*5  leminifcatas. 

amphitea-  g^  Nec:  atfiphitheatro. \Theatrum  tft  tn  modumfemicirculi.amphr- 

rum  theatrum  iri  modum  circulhharena fli rnahatwr^  *n  t0  munusgiadia- 

torium  edebatur. 

h  Deindc 


AdMarcellinum  Lib.  iij.  163 

h  Deinde  ad  fruclum  vittoria?.} Liuius prtrr.o  beiio  Veienti.  Cum 
A1*tiu$  silbanus  cum  exercitu  medium  fe gefiiffti^ntc  TuUo  Romano 
fegipugnanti  tx  foedere  «ffuiff  t,  Tullus  Meiiumquadrigis  dtferpi, 
^dibam  verh  dirut  itifit^^ibanofjue  Rom*m  nugrare. 

Qualis  Romanorum  regum  vita  acque  exitus  fuerit. 
CAP.      XV. 

Pforumaurem  regu  quiexitusfueruntfDeRomulo 
^J  viderit  adulatio  fabulofa  ,  qua  perhibetur  receptus 

in  cselum.  Viderint  quidam  fcnptores  eorum,  a  qui 
Ciim  propter  ferocitatem  a  fenatu  difcerptum  efVe  dixerunt, 
bfubornatiimque  nefcioquem  Iulium.Proculum  ,  qui  eu  fibi 
apparuilfe  diceret,eumque  per  fe  populo  madafle  Romano, 
Vt  inter  numina  coleretur,eoque  modo  populum  qui  contra 
fenaru  mtumefcere  cceperar  repreflum  arque  fedatum.  Ac- 
ciderat  enim  &  folis  defcCtio,quam  certa  ratione  fui  curfus 
efte£tacimperita  nefcies  multitudo  meritis  Romuli  tribue- 
bat.Quafi  vero  fi  lu&usillefolisfuiffct,nond  magisDeocrc- 
dideberet  occifus,ipfumqucfcelusauerfione  ,  eriam  diurni 
luminisindicatum-.iicut  reuera  facVu  eft,  cumDominus  cru- 
cifixois eft  cruclelitate atque impictate Iudarorum/Quam  fo- 
lis  obfcurationem  noex  canomco  fyderum  curfu  accidiffe, 
fatis  oftendit,quod  tuc  cratpafcha  Iud^orum:  namplcna  lu- 
nafolenniteragitur/  Regularisaute  folis  defecUo  non  nifi 
luna?  fipe  coijtingit.Satis &  Ciceroillam  inter  deos  Romuli 
receptionepuratairuigis  fignificat  eiTe  quam  facVa,quando  & 
laudas  eum  in  hbris  De  rep.  Scipionifq;  fermone.Tantu  eft, 
inquit,confecutus,vt  cum  fubito  folc  oblcurato  no  coparuif- 
fet,deorum  in  numei  o  collocatus  putaretur  :  qua  opinionem 
nemo  ynquam  mortalis  aflequi  potuit  ,  line  eximia  virtutis 
gloria.Quod  aute  dicit  eii  fubito  no  compai  uifle  proftCto  lbi 
intelligitur,aut  violentiatepeftatis,  autca.*disfacinoiiiq>  fe- 
cretum.Nam  &  alij  fcriptorts  eorum,defectioni  folis"  addut 
etiam  fubitam  tepeftatem,queprofecl:o  aut  occaiioncm  lce- 
leri  pr«ebuit,aut  Romulum  lpia  confumpfit.hDe  Tullo  quip- 
pe  etia  Hoftilio,qui  tertius  a  Romulo  rexfuit,qui  &  ipfe  ful- 
mine  abfumptuseft,  dicitin  eifdem  librisidemCicero,pro- 
pterea  &  iftu  non  creditum  inter  deos  receptum  tali  morte, 
quia  fortaiVe  quoderatin  Romulo  probatu,ideftperfuafum» 
'Romani  vulgare  noluerunt,ideft,vilefacere,fihoc&  alteri, 
facile  tribueretur.Dicitetiam  aperte  ininuecViuis:  Illum  «juf 


164  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

iSanc  vrbem  codidit  Romuhim,ad  deosimmortalesbeneuo- 
lentia  famaq;  fuftulimus:vt  non  vere  fa&u,  fed  propter  me- 
rita  virtutiseiusbeneuolentia  laclatum  diffamatumqi  mon- 
ftraret.kIn  Hortenfio  vero  dialogo  cu  de  folis  canonicis  de- 
fe&ionibus  loqueretur:  Vt  eafdem,inquit,  tenebras  efticiat, 
quaserfecit  in  lnterituRomuli,  quiinobfcuratione  folis  eft 
fa&us.  Certehicminime  timuit  hominis  intentum  diccrc, 
quia  difputator  magis  quam  laudator  fuit.Cseteri  aute  reges 
popuh  Romani,excepto  Nurna  Popilio  &  Anco  Marcio,  qui 
morbo  interierut,quam  horredos  exitus  habuerunt .'  Tullus, 
vtdixi,Hoftiliusvicl:or&  euerfor  Albje,ciun  totadomo  fua 
fulmine  concrematus  eft.]Prifcus  Tarquiniusper  fui  decef- 
forisfilios  intereptus  eft.SeruiusTulliusgeneri  fui  Tarqui- 
nij  Superbi,qui  ei  fucceffit  in  regnu,  nefario  fcelere  occifus 
eft.Nec  difceffereadytisarifq;  relictisdij,tanto  in  optimum 
ilhus  populi  regem  patricidio  perpetrato,quos  dicunt  vthoc 
mifera?  Troia;  facerent,eamque  Gra?cisdiruendam  exuren- 
damq;  relinquerent,adulterio  Pandis  fuifle  commotos.  Sed 
infuper  interfeclo  a  fe  focero,Tarquinius  ipfe  fucceffit.Huc 
illidij  nefarium  parricidam  foceri  interfectione  regnatem, 
inluper  muitis  bellis  vi&onifque  gloriantem,&  de  bellorum 
manubiisCapitoliumfabricatem,nonabfccdentes,fedprae- 
fentes  manetefq;  viderut,&  regem  fuum  louem  tti  lllo  ahif- 
fimotemplo,hoc  eft  in  opere  parricid*e,fibi  priefidere  atque 
regnarc  perpeffi  funt.Neque  enim  adhuc  innocensmCapito- 
lium  ftruxir,&  poftea  mahs  meritis  vrbe  pulfus  eft ,  fed  ad  i- 
pfum  regnum  in  quo  Capitoliu  fabricaret  immaniffirni  fce^ 
leris  perpetrationeperuenit.  ,l  Quod  veroeum  Komanire- 
gno  poftea  depulerunt  ac  fecluferut  muenibus  ciuitatis  ,  non 
ipfius  de  Lucretia?  ftupro,fed  filij  peccatum  fuit,illo  non  fo- 
lum  nefciete,fed  etiam  abfente  commiflum.  Ardeam  ciuita- 
tem  tuc  oppugnabat,&  pro  pop.Rom.belium  gerebacnefci- 
musquidfaceret.fi  ad  eius  notitiam  flagitiu  filij  deferrerur, 
Ettameninexploratoeiusiudicio  &  inexperto  ,  ei  populus 
ademit  imperium:&  recepto  exercitu,a  quo  deferi  iuilus  eft, 
claufisdeindeportisnonfunt  paffi  intrare  redeutem.Atille 
poftbellagrauilfima.quibuseofdem  Rom.  concitatis  finiti- 
misattriuit,pofteaquadefertusab  eis  quorum  rictebat  auxi- 
licregnum  recipere  non  valuit,°in  oppido  Tufculo  Romx 
vi«ino.quatuordecim,vr  fcrtur,anhos'  priuatam  vita  quietus 

ha.buir, 


Ad  Marcellinum    Lib.  iij.  165 

habuit,&cumvxoreconfenuit  ,  optabiliore  forraf/is  e*itu, 
quam  focer  eius  generi  fui  facinore,poec  ignorante  filia  ,  fi* 
cut  perhibetur,extinctus  Nec  tamen  iftum  Tarquinium  Ro- 
mani  crudelem,  aut  fceleratum,fedfuperbum  appellauerut, 
qfortaffis  regios  eiiis  faftus  alia  fuperbia  non  ferentes.  Nam 
fcelus  occifi  ab  eo  foceri  optimi  regis  fui  vfque  ade6  con- 
tempferunt,  vteum  regem  fuumfacerenr.vbi  miror  fi  non 
icelere  grauiore  mercedem  tantam  tato  fceleri  reddideriit, 
nec  difceflere  adytisarifque  reli&is  dij.  Nifi  forteqwifpiam 
fic  defendatiftosdeos,vtdicateosideo  manfifTe  R.omx,quo 
potlent  Rom.magispunirefuppliciis  quam  beneficiis  adiu- 
uare,feducentes  eos  vanis  vi£toriis,&  bellis  grauiffimis  con- 
terentes.  Ha?c  fuitRomanorum  vita  fub  regibus  laudabili 
temporeillius  reip.vfqueadexpulfionem  TarquinijSuperbi 
per  ducentos  ferme  Sc  quadraginta  &  ti  es  annos,cum  illa?  o- 
mnes  viftoria^  tam  multo  fanguine  ,  &  tantis  emptaj  calami- 
tatibus.vix  illud  imperiumrintra  viginti  ab  vrbe  miliaria  di- 
latauerinr.quantum  fpatium  abfnvtfaltem  ad  alicuius  f  Ge- 
tuixciuitatisnunc  territorium  comparetur. 

L.     VIVES. 
a /^v  Vi  eum  propterferocitatem.V Dionyftws  Ub.  i.  refert  pa-  pomuU 

y^JtresdtfcerpfjJ    flomulum   :  ac  vnumcjusnjuefrujlwn  *Lqu>d  mgri 
corp.ru  fub  t  ga  occulutff  ne  cjuid  vfjuam  comparerct  :  ita   (juomodo 
Romultti  ohierit  k  mutittudine  eff  ignoratum. 
h  Subordinatum  nefcio  quem.  \   Legendum  fubornatum:  nefcto 
cjuem  aditt^vei  propter  obfcurttatem  &utorti   ,  vdpropter  vttlt.atetn 
mendacij  <fy  periuru. 

c  Imperitia  nefciens  mu\z\n\do.^ ^ntequa  n  oftenfa  ejfet  vulgo 
apotlofophU  ratto  def  fluumfolps  &  luna  homtnes  cum  tUafydera  de- 
ficerevderent  autfcelns  sltcjuid  in^ens.autmorte  ;-  eorum  wetutbat. 
JJtcpaior  noninrudh  flumerat  plebefdineruditH  cju  que  ,  velut 
Steftchoro  &  Pind^r   LyrtcM  •vatihw. 

d  Magisideo  credi  deberet.  }•  Totafententta  ^ft  inuerfa  defeflu 
tteg  itt  >nts.  Utcendum  emm,non  tnagps  tdeo. 

C  Qua  m  folis  obfcurationem. \mteruentu  lun*  tnter  folem  ty  nos 
duferuntur  nhufolps  radu,  tdcjue  dtfeclws  foivs  dtcttur.  Interiecla  -verb 
tcr*a  wter  fol.m  ty  lunam,tlltuf^  vmbra  in  lunam  ingrucnte  tft  luna 
delujutii:  d,  irco  ncc  deficerefol  poteji  nift  lunafilente  ,  cum  ct  fubttci- 
tttr^hcceftyin.oituipforum  jyderwn:  neclunatpfa.  mfi  cum eft plena, 
cum  rnax  ime  vtdtlicet  afoU  dtjlat,  tum  dcmum  tnsm  terrafoln  ^Un^ 

1    i 


'  i66  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

eiorem  auferre  eipoteft. 

f  Regularis  \ldemcTf-rcgularisqucd  canonicusia  canone  Gracoz 

htnc quidam  monachi  diut  ^^ftig, fttnt  nt  non  fen.ei  putentur  rcgAa- 

restbts  hoc  vocarigaudent. 

g  Addunt  etiam  fubitam  tempeftatem. }  Liuiiu  :  Shhitb  coorta 

tempeftas  cnm  magnofra^ore  tonitribnfcjue. 
TuUas        h  DeTullo.  \  FJunc  cfuidam  fulmme  cumtota  clomo  confiagrajfe 
fjoftilius  f-ribunt.  1/tlij  incenfam  eias  domum  ab  ^ytnco  Martio ,  qui  pofica  re- 

gnauit,affirmant. 

i  Romani  vulgare  noluerunt,id  eft,vilificare.V  Qu^diSfugu- 

ftinusfcrtpferat  'vilefacere  parum  *rat  fcite  &  doclrinauter  dtclum. 

ideo  'vilifacerefuitpro  eo  fubftituendum  >  prafertim  f\  7  ullianu*  ah- 

cjuis  emendauit^quibus  omnia  in  hancformam  couertuntur,  homtmfica- 

Ye^animalificare>acc!dentificare,afviifi:are. 

k  In  Hortenfio. ^Hortenfum  amifi.nus.  Nam  quem  quidam  pjor 

tenfiumeffe  putar,t,quartus  eft  ^cademicarum  quaftionum.  Macc  Uus 

tsi  tcflts  tn  plertfjue  locvs. 

PrifcM      1  Prifcus  Tarquinius.J-Qww/w  Romanorum  rex ,  Demaraii  C  o- 

Tarquh     rinthij  fihus,a  paftoribu* ,cjuosfilu  ^nct  Alartij  fubomarunt ,  occifui 

mm  eft,Huic  futccjttt  Scruius  Tulltus gener9  -vir  magnus  &  pace  (<y  beRoy 

qui  multts pr&daxvs  ty  'vtilifiimts  inftuutts-vrbem  ornauit,  atqu  adtu- 

uit.Opera  Tarquinij  Superbigeneri  eft  occtfus.  Tarcjuinius  tnjuos  ci- 

ues  afper  &  immitis,belloftrenuus. 

Capitoliu   m  Capitolium. }ld  Saturnio  coHe3quipoflea  Tarpeiws  eft  diclusjo- 
ui  regi  opt.  max..tdificauit. 

n  Qupd  ver6eum.i5c/>f/w«*  hicrcx  &  vltimus  fuit  expulfw  a 
jBrutOtCoIlatino, Lucretto  ,  Fahfio,  Horatts,  &  altu,cumob  multas 
acct.pt ai  antea  tniurias,tum  obrecens  Sexti  eimfilij  fa.inus  in  Lucrc- 
liam.Ardeam  oppugnabat  rex^cu^npnpul^  et  imptrium  abrog.:uit:tpje 
eum  in  urbem  i>e}iiret,exercitu  etiamfpoliatus  eft  a  Bruto,  cjw  alia  vta 
ad  raftraproperau.rat. 

o  In  oppido  Tufculo.}  1r ulgatior  opinio  e$r,cu  Cumis  dievbufe, 
natumanvosfcrenonaginta  apud  ^Ariftodemum  tyranrium :  tametfi 
haud  negauertm  alicjuot  annos  eU  Tufculimanfiffe  atud  Oilauium 
'fktaniiliumjrenerum  :  quoufc/uenobtliillaadla,um  Regtllum  pugna, 
frlAmiUus  a  T  H r  nmiti  l  gato  occiftv  e$~t.  Qu£  resforfanfecit ,  o* 
^tugusl  nuf  menoria  lahe  cturinre  iitdelket  exigua ,  &  qu*  non 
m  hu    ni'r    at  fic  aut  ft  cu*  narrari. 

p  Ncc ignorante  Hlisi^/mifUtfcribHUt^mulante  virum ,  njt  id 
facinm  tantumfaaret. 

^  Fortaffa 


Ad  Marcellinum    Lib.iij.        167 

«5  Fortafiisregioseiusfaftus.  }  Feftiuum  dtclum^  acetipUnum. 
t  Intra  viginti  ab  Vrbe.  \Sextu*  Ruffu*  ociodectm  mtttartapsnit, 
rvf,ueado${tamabKsfncorege  tnportupofttam,  Eutroptui  nonnift 
fedecim. 

(    Getula?  ciuitatis  \  Getulia  pars  eTi  Afric&prop*  traffum  inho-  Getulid 
fpitaUm  ty  tnhabttabtle,ftcut  Altia  Pomp.  dcfrtbit.   De  Getulufic 
Salusr.tn  lugurth.Afri.ahabuere  tttitto  GetuU  as^eri  ir.culticjue  qni- 
bui  ctbws  erat  caro  fertna,atqu£  pabJum  ■vttpccoribu*.  Ht  necjue  mo- 
rtbui,necjne  legc aut  tmptrto  cutufquam  rcgcbantur ,"vagi palantes,  cjuo 
nox  coegeratfrdes  habebant.  fltc  &  alia  nonnulla  tdem  Saluftitu  dc 
Getuits.Eamgentcm  Aiela  frequentem  multiplt.emque  cff>:  fcrtbit. 
De  primis  apudR.omanosconfuIibus ,  quoiu  -ilter  aherum  pjttia.de- 
pulit.moxque  R.odiar  pofl  atrociffima  parncidiaa  vulnrrata 
hofte  vulnecatysinteriit.  CAP.  XVI. 

Vic  tempori  adiiciamus  etiam  tempus  il  lud.  quouf- 
quedicitSaluftius,a;quo  &modcltoiure  agitatum, 
Jr-!&py>-  ^um  mctus  *  Tarquinio  &  graue  bellum  eum  Etru- 
ria  pofitum  eft.  Quandiuenim  Etrufci  Tarquinio  redirc  in 
regnum  conanti  opitulatifunt ,  grauibello  Roma  concuffa 
eft.Ideodicita^quo  &  modefto  iurc  gcftam  rempub.  metu 
•nremente,non  perfuadente  iuftitia.  In  quo  breuiffimotern- 
porequamfuneftusille  annus  fuit,quo  primi  confules  creati 
funt,expulfa  regia  poteftate.  Annum  quippe  fuum  non  com- 
pleuerunt.  Nam  luniusBrutusex  honorum  uecit  vrbe  col- 
legam  Lucium  Tarquinium  Collatinum Deincie  moxipfein 
bello  cecidit,  a  inutuis  cum  hofte  vulnerib.  boccifisa  feipfo 
primitusfiliisfuis<x  vxoris  fua?fratribus ,  quod  ecs  pro  refti- 
tuendo  Tarquinio  coiurafle  cognouerar.  Quodfa&urn  Ver- 
gilius  poftea  quam  laudabiliter  commemorauit.  continao 
cleir.enter  exhorruit.Cum  enimdixiflet, 

Natofque pater  noua  belia  mouentes 

^Adpoenampulchrapro  libertae  -oocabit, 
Mox  deinde  exclamauit  &  ait*. 

Jufoelix^tcuncjue  ferent  ca  facla  tmnores. 
Quomodolibet,inquit,ea  facla  pofteri  ferant,id  eft  praeferat 
&extollant,quifiliosoccidir,mfoelixeft.  Ettaquam  ad  con- 
folandum  infcelicem,fub*unxit. 

Vicitamor  patri&  laudumque  immenfa  cupido. 
N6nne hoc  in  Bruto,qia  &  filios  occidit,c  diafe  perculTo  h^- 
ftifilio  Tarquinij  mutuo  percuifus  fuperuiaere  non  potuit, 

1     4 


168  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

ciquepotiusipfeTarquiniusfuperuixit,dCollatinicollega5 
videtur  innocentia  vmdicata  ,  qui  bonus ciuis  hoc  Tarquimo 
pulfo  paffus  eft,quod  tyrannus  ipfe  TarquiniusfNam  &iden\ 
BrutusconfanguineusTarquinij  fuille  perhiberur.  Sed  Col- 
latinum  videlicet  mnilitudo  riominis  prefiit,  cjuia  etiam  Tar 
quinius  vocabatur.  Mutare  ergo  nomen,  nopatriam  cogere- 
tur,f  Poftremo  in  eius  nomine  hoc  vocabulum  minus  elfet ,  f\ 
L.Collatinustantummodo  vocaretur.  Sed  ideo  non  amiiit 
«juod  fine  vllo  detrimento  poffet  amittere,  vt  &  honore  pri- 
inus  conful,&  ciuitate  bonus  cims  carere  iuberetur.  litiam  ne 
iftaeftglorialuriij  Brutidereftanda  iniquitas  &  nihilo  vtilisv 
reipublicsefEtiam  nead  hanc  perpetrandam, 

Vicit  amor  patri£,laueiu'pcjuc  tmmenfa  Cupido? 
Jam  expulfo  vriq;  Tarquinio  ryranno,coful  cum  Bruto  crea- 
tuseft  maritusLucrctice  L.  Tarquinius  Collatinus:quam  iu- 
fte  populus  moresin  ciue,  non  nomen  atrendit,quaminiufte 
Brutus  coMegam  prima?  ac  noua?  illius  poreftatis,  que  polTet, 
fi  hoc  oft~endebatur,nomine  tantu  priuare ,  &  patria  priuauit 
&  honore.Hsec  mala  facta  funt,h^c  aduerfa  acciderut,quan- 
<lo  in  illa  rep  a?quo  &  modefto  iure  agiratum  eft.s  Lucretius 
quoquequiin  locuBrutifueratfurrogatus,morboanrequam 
idemannus  terminaretur,abfumptus  eft.  Ita  P.  Valerius  qui 
jfuccefterat  Co31atino,&  M.Hor^»rius,qui  pro^efiin&o  Lu- 
cretio  fufteclusfuerat.annuillumfunereu  atq;  Tartareu.qui 
confulesquinquehabnit,c6pleuerunt.  Quo  anno  confulatus 
ipiius  nouu  honorem  ac  poteftare  aufpicara  eft  Ro.refp.tunc 
jam  diminuto  paululum  metu,  non  quia  bella  conquieuerat, 
fed  quia  no  tam  graui  podere  vrgebant.  Finito  fcilicet  tem- 
pore,quo  a?quo  &  modefto  iure  agitarum  efhfecuta  funt  qua? 
ide  Saluftius  breuiter  fic  explicar.  Deinde  feruili  imperio  pa 
tresplebeexercere,devira  atq;  rergo  regio  more  cofulere, 
agro  pellere,&  caeteris  expertib.foliinimperio  agere.Qui- 
busagitatafa?uitiis,&  maximev  foenore  opprefTa  plebs  ,  cum 
affiduis  bellis  tributum  &  militiam  fimul  tolerararet,armata 
inontem  Sacrum  arque  Auennnum  infedit.  Tuncq;  tribunos 
plebis&  alia  fibiiuraparauit,difcordiarum,&  certaminisY" 
triufquefinisfuitfccundumbellumPunicurru 

L.    V  I  V  E  S. 

3~N  A  Vtuis  cum  hofte  vulneribus.  }  Cum  jirtmU  T&qui- 

J  *\nio  regi  filtQ)  monuttm  matront,  annum  luxerunt :  fellegq 


Ad  Marcellinum     Lib.  iij.  169 

Valerius  laudauit,edque  fuit  prtmafunebris  oratio  Ro>ȣ. 
b  Occifis  a  CeipCo.\ue  reducendn  c^am  Tarcjumm  V  stellij  frdtres 
vxoris  Brutiycum  legatu  regi*  agebanty(ff  afi/ueram  in  corfiU.-.m  T. 
fff  Tib  lumos  Brutos  confults  filws.Brutus  re  deteda,defln>  eff  vxo~- 
rui  fatribu/S  fupplici  <4mfumpfit. 

c  Et  afepercufTohofte  &filioTarotuinij.  V  Siclegitur  invetu~ 
ftts  Ub.n.eff  afe  pncuffo  hoftiplio  Tarqumu  mutuo  percuffus. 
d  Collatini  coliega?.  ^Uixi  obferuatum  effe ,  cfui  cotleg£  magftra- 
tum  ahrogarit^annum  nonvixijfe. 

e  Nam  &  ldem  Bi  utus.^ /jicfuit  M.lunu  {ff  Tarquinijregufo- 
TortsfiUus. 

f  Poftremo  fi  in  eius  i\o\x\vc\z.\Me\iusft  cotuunftio,  f\  alio  tranf- 
ferretur  fic:  Poftiemh  inetus  nomine  hoc  -vocabulutn  minus  ifftyfe  Lu>m 
cius  Collannus. 

g  Lucretius.  Primus  annus  confularis  quinque  habuit conful.  s*Bru~ 
tum  (ff  Cotiatinum primum.C olhutno abrogato  magiftratu  fuffecfus  eft 
puhlim  V  alerius  P  ubluola.Bmto  rnortuo  tnbello,P alertus  Spurium 
Lucretium  f  ucretie patremfubftituit :  huicmorbo  abfumplo  ,  fuccefSit 
Jlt.fJoratiu*  Pulutllus. 

Poft  initia  confularis  imperij  qnibus  raalis  vexata  fuerit  Roroana 
refpublica»ciiis  non  opitulantibus  quos  colebaat. 

*  CAP.XVII. 

\t*8  Vid  ita  ego  tantas  moras  vel  fcribens  patiar  ,  vel  le- 
'Ifyti  cturis  afteramf  Quam  mifera  fueritilla  refp.tam  16- 
ja  a'tateper  tot  annos  vfque  ad  fecundum  bellum 
Punicum,bellisforinfecusinc]uietareno  defiftentibus,  &  in- 
tus  difcordiis  feditionibufque  ciuilibus  a  Saluftio  breuiter 
intimatum  eft.Proinde  vicloriafillce  nonfolida  bearorugau 
dia  fuerunt,fed  inania  folatia  miferorum  ,  &:  ad  alia  atque  a- 
lia  ternbilia  mala  fubeunda  illecebrofa  mcitamenta  minime 
quietorum.  Nec  nobiscjuia  harcdicimus ,  boni  Romanipru- 
dentefcjue  fuccenfeanf.quanquam  de  hac  re  nec  petendi  fint 
nec  rhonendi,quado  cos  minime  fuccenfuros  effe  certiffimu 
eft.Neq;  enim  grauius  vel  grauiora  dicimus  autoribus  eoru, 
&  ftylo  &  ocio  multum  impares.Quibus  tamen  edifcendis  & 
ipfi  elaborauerunt,&  filios  fuos  elaborare  compellunt.  Qui 
autemfuccenfent,cjuando  meferrent,fi  ego  dicere,quod  Sa- 
luftius  ait?  Plurimae  turba?  feditiones  &  ad  poftremum  bella 
ciuilia  orta  f«nt,,adum  pauci  potentes ,  tjuorum  in  gratia  ple- 
riOjUe  concefferant  fub  honeftopatru  auc  plebis  nomine  do- 

1    5 


170  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

minationes  afte£abat:bonicj;  &  mali  ciues  appellati,non  oh 
merita  k  inremp.  omnibus  paritercorruptis, fed  vtiquifq;  lo 
cupletiffimus  &  iniuria  validior,quia  pra? fentia  defendebat, 
probono  ducebatur.Porro  fi  illifcriptores  hiftoria?  ad  hone 
ftam  lfbertatem  pertinere  arbitrati  funt,  mala  ciuitatis  pro- 
prit^  non  tacere,quam  multislocismagno  pra^conio  laudare 
compulii  funt,ciim  aliam  veriorem  quo  ciues  £terni  legendi 
funt  non  haberent:quid  nosfacere  conuenit,quoru  fpes  qua- 
to  in  Deo  melior  &  certior,tato  maior  debet  efle  libertas  cu 
malapra?fentia  Chrifto  noftro  imputant,vtinfirmioresimpe 
ritiorefque  metes  alienetur  ab  ea  ciuitate  ,  in  qua  fola  iugiter 
fceliciterque  viuendu  eft  ?  Ncc  in  deos  eoru  horribiliora  nos 
dicimus,quameorumidentidemautoresquos  legut  &  pra?- 
dicant:quandoquidem  &  exipfisquae  diceremus  accepimus, 
&  nullo  modo  dicere,vel  taha,vel  cun&a  fufficimus.c  Vbi  e- 
rant  ergoillidij,quipropter  exigua  fallacemquehuiusmudi 
fcelicitatem.cojendi  exiftimantur,cu  Ro.  quibus  fe  colendos 
mendaciffima  aftutia  venditabant,tantis  calamitatibus  vexa- 
renturfVbieratquando  Valeriuscoful  &  ab  exulib.  &  feruis 
**incefum  Capitoliu  cu  defenfaret,occifus  eft?Faciliufq;ipfe 
prodefle  potuit  afdilouis  ,  quailliturbatat  numinu  cum  fuo 
maximoatque  optimo  rege,cuiustemplii  liberauerat.fubue- 
nire.Vbi  erant  quadodenfifmnisfatigata  ciuitas  feditionum 
malis,  cum  legatos  Athenas  miflosad  leges mutuandas pau- 
lulum  quietaoperiretur,grauifamepeftiletiaquevaftata  eft? 
Vbi  erant  quando  rurfus  populus  cum  fame  laboraret,pre/e- 
ftum  annone_primum  creauit,  atque  illa  fame  inualefcente, 
cSp.rEmilius,quiefurientimultitudini  frumeta  largituseft, 
regni  affectati  crimen  incurrit,&  eiufdem  praefecti  inftantia 
per  di&atorem  L.Quintiu  artate  decrepitu,a  (VSeruilio  ma- 
giftro  equitu,cummdximo  &  periculofiffimo  tumultu  ciuita 
tisoccifus  eftfVbi  erant  quandopeflilentia  maximaexorta, 
diisinutilibus  fine  rcmedio  populus  diu  multuque  fatigatus, 
noua { lecTifternia,quod  nunqua  antea  fecerat,exhibenda  ar- 
bitratuseftfLe&iaute  fternebanturin  honorem  deoru,vnde 
hoc facrum  vel  potius  facrilegium  nomen  accepit.Vbi  erant 
quando  perdececontinuos  annosmale  pugnando  crebras  Sc 
magnas  clades  apud  Veios  exercitus  Rom.acceperat,nifi  per 
Furium  Camillum  tandem  fubueniretur,  quem  poftea  ciui- 
tas  ingrata  damnauitiVbi  erant  quando  Galli  Romam  cepe- 

runt, 


Ad Marcellinum    Lib.  iij.  171 

runt,fpoliauerunt,incenderunt,ca?dibus  impleuerunt?  Vbi  e- 
rantcuin  illa  infignispeftilentia  taingentem  ftragem  dedit, 
qua  &  llleFuriusCamillusextincluseit,  quiremp  iagratani 
&  aVeicntibus  ante  defendit ,  c\  deGallispoitca  vmdicauit? 
Inde  m  hac  peftilentia  fcenicos  ludos  aliam  noua  peftcm  no 
corporibus  Ro.fed.quod  eft  multo  perniciofius,moribus  m- 
tulerunt.  Vbi  erant  quado  alia  peirilentia  graufs*  rie  vcnenis 
matronarum  exorta  credita  eft,quaru  fupra  fidem  mukarum 
atque  nobilium  moresdeprelienfi  funt  omnipeftilentia  gra- 
uiores  ?  Vel  cjuando  in  Catidinas  furcas  a  bamniribus  obfeiii 
ambo  cum  exercitu  cofulcsfoedus  cu  eisfoeduilt  facerecoa- 
cti  funt:  ita  vt  equitibus  Ro.fexcentis  obfidibus datis ,  ca_reri 
amiffis  armis  aliifque  fpoli.iti  priuatiq;  tegmmibus,  fub  iugu 
hoftium  cum  veftimentis  (mgulis  mitterentur  ?  Vel  qu?ndo 
graui  peftilentia  caetens  laborantibus ,  multi  eria  in  cxcrcitu 
ictifulminepeneiunt?Vei  quando  itidealia  intolerabilipe- 
ftilentia  Aifculapium  an  Epidauro  quau"  medicu  Deum  Ro- 
ma  aduocare  atque  adhibere  copulfa  cft;  qu<  niam  regem  o- 
mnium  f  o.ie,  qui  lam  diu  in  Capitolio  fedcbat.multa  ftupra, 
quibus  ad  olefcens  vacauerat.uo  permilei  ar  fortafle  difcere 
medicinam  ?  Vel  cum  confpirantibus  vno  tempore  hoftnus 
Lucanis,Brutiis,Saniribus,  Etrufcis&  vSenonibus  Gallis  .  pri- 
mo  ab  eislegatiperempti  funt:deinde  cum  prserore  oppref- 
fus  exercitus,feptem  tnbuniscum  illo  pereunribus.&  miliru 
tredecim  milibus?  Vel  cfuando  poft  graues  &  longa*  Ro. fedi 
tiones  qtiibus  ad  vltimum  plebs  in  Iamculum  hoftiii  direm- 
ptieneiecefTeratrcuiusmalitarn  di>a  calamitaserat ,  vt  cius 
rei  cnufa.quod  in  extremi<;  periculisfien  folebat,  &:  ciicl.itor 
crearerur  Hortenfius.qui  plebe  reuocata  in  eodem  m.<giltra 
tuexpirauit  ,quodnulli  diclatoriante  contigerat,  quoa  illis 
diisiam  pre/ente  /tfculapio  grauiuscrimen  fuit.  h  Tum  ve- 
10  tam  multa  bclla  vbique  crcbruerut,vrinopiamilitum  pro 
letarijilli,  quieoquod  proligigncda?  vacabat,ob  egeltatem 
militare  non  valentes.hoc  nomen  acceperat,miliria?  confcri 
berentur.AccitusetiamaTarentinis1  Pyrrhusrex  Grarcia?, 
tunc  ingenti  gloria  celebratus  Ro.hoftis  effectus  cft,KCui  (3 
nede  rerum  futuroeuentucofulenti,fatis  vrbane  Apollo  fic 
ambiguu  oraculum  e^didit ,  vt  eduobusquicquid  accidiflerr 
ipfe  diuinus  haberetur.  A  it  enim:Dico  te  Pyrrhe  vincere  pof 
fe  Ro.atque  irafiuePyrrhus  a  Ro.fiue  Romani  a  Pyrrho  vin. 


ij£  Auguftinide  ciuitateDei 

cereturfeourusfaudicus  vtrunlibet  expe&aret  euentu.  Qu£ 
tunc  &  quairi  horrenda  vtriufq;  exercitus  ctades, l  in  qua  ta- 
inen  fuperior  Pyrrhusextitit,  vtiam  pofiet  Apollinepro  fue* 
intelletru  predicarediuinu:nifi  proxime  alxo  prafiio  Ro.ab- 
fcederent  fuperiores;m  atque  ln  tanta  ftrage  bellorum  eriam 
peftilentia  grauisexorta  eft  muheru.Nam  priufquam  matu- 
r6spartusa?derent,grauirle  moriebantur.Vbifecredo  iEfcu 
Japius  excufabar^quod  n  */> ^iaipv  fe,  non  obftetricem  proHte 
batur.Pecudes  quoque  firuiliterinteribar ,  ita  vtiam  defefru- 
rum  genus  aniinaiiu  credet  etur.  Quid hyems  iila  memorabi 
listamincredibiliimmanitate  fjeuiens,  vt  niuibus  horrenda 
altitudineetiam  inforo  per  dies  xi_.maneribus.Tiberis  quo- 
<jue  glacie  durareturfSi  noftris  remporibusac.cidiiTer,Cjuae  ir 
fti&  quantadixiflent?°Quid  illa  itidemingenspeftilentia, 
quandiu  faruimr,quam  muitos  peremit  i  Qua:  cum  in  annum 
ahfi  multo  grauius  terideretur,fruftra  pre/ente  JEfcuIapio  a- 
ditum  eft  ad  libros  Sybillinos.  P  In  quo  genere  oraculorum, 
licut  Cicero  in  libro  De  diuinanone  commemorat,  magis  in 
terpretibusvtpolTunt  fiue  voluntdubia  conie&anribuscredi 
folet.  tunc  ergo  diftu  eft  eam  e(Te  caufam  peftilenti£,q  quod 
plurimas  ardes  facras  multi  occupataspriuatim  tenerent:  fic 
interimamagnoimperitke  vel  defidias  crimine  iEfculapius 
liberatuseft.Vndeautem  amultis  edesilla?  fuerant  occupa*- 
tse  nemineprohibente  ,  nifi  quia  tanta:  numinum  turba?  diu 
fruftra  fueratfupplicatum,atqueirapaularim  locadefereban 
tur  a  cultoribus,vttanquam  vacuafine  vlliusoftenfione  pof- 
fertt  humanis  faltem  vfious  vendicari i  Nam  qua?  tunc  velut 
ad  fedandam  peftilentiam  diligenter  repetita  fuerunt  atque 
reparata,nifi  poftea  eodem  modo  negie&a  atque  vfurpata  la 
titarent,  non  vtique  magnae  peritia?  Varronis  tribueretur, 
<juodfcribensdea:dibusiacristam  multa  ignorata  comme- 
morat.  Sed  tunc  interim  elegans  non  peiulentiae  depulfio, 
fed  deorum  excufatio  procurata  eft. 

L.  V  I  V  E  S. 
a  T^\Vm  pauci  potentes.} Homincs de plebe^uivel  odtonobi- 
JlJ Ittatn^-vel  capmnd^ popularts  auragratia  remp.turbabant, 
Vt  eo  patlo  resfus,  meltores  & potanttores  e(ftnt :  HUd  tumen  atlicni- 
btufun  prtteadebant,  fe  iura  populi  ty  commune v  UbertaHm  defen- 
4ere:patritu  verb  conti  a  mti,  &  muUnm  ae  commodts  'vulgt  detrane- 
teM  tdftbifttifyue  apponerent ,  tUoprxtextu^quod  dignimem  fena- 

tustut- 


Ad  Marcellinum   Lib.  iij.  175 

tttt  tuerentur^quam  efft  quamamplfi  e  rep.  foreufd  rcveraprofuaf 
tentia  qmfque  certare  atcj.te  contendcre. 

b  In  remp.inccflerant.}  ln  codice  Colonienfi  non  habetur  inceffe- 
ranf.ty  haud  dubiefubmla  ea  vocefenfus  eTi  tntegrior. 
c  VSi  erant  ergo  illi dij.fr  H*c  omnia  qt&  ^Angufi.  rccenfet futtt 
ex  Liuio,  quatfiitius  erit  vbi  upud  eum  inueninpef^mtytndicare.ne  Unr 
gps  tijrrati  mbus  ty  oneri  Uflortfimus  &•  fafidio. 
d  Inccnfum.}. \'on  ab  tncendo  fedab  itifiendo,quod  fl  afcendo.tic- 
que  eni-n  mcen.Uram^fed  afonderantudeo  ali>  ifcnbitur  tnfcenfiim. 
e   Sp.  fc\ra\i\AS.\Certum  eSl Ugendum  effe  Melnts,  e.x  hijiorta. 
f    Le£tifternia.j"£,ec7w  oltrn  cubantes  epulabantur.  x^/£t  quoties  in  LeclMgf* 
templo  ahcjui  publtco placandd  Deum  m  caufa  conuimum  exhibeba  nmn 
tur^aut  noclunm  eratfacrwn  ,  diifque  tanquam  epuUturis  aut  cubitw 
rts  leHjUrnebantur.id  Uclfiernium  vocabant.     Liu.  lib.^.L^borante 
pcfitUntta  cimtate.paucts  anna  ante  Rouiam  a  Gatlu  captam  ,  ex  /i- 
bru  SybdLniSypnmwt*  Uclifiermum  invrbefaclum  per  Jtes  oflo  ,  tri- 
bwstunchcits  apparatu  Apol'int&  Laton* ,  Dtana  ty    Hcrculi^ 
A/ercurio  fy  Neptuno.  Leihjtermum  illud  fuiffe  primum  .  nefcto  qui 
con$retycu niudtsftcuiaribm.  quosprimus  P.  V aler .h 'ubltcola^m cum 
Bruto  confulfmt.ftcit  Jeftficrnium  per  trinoclium  fuerit>vt  apud  P~a 
Uriu/n  legitur  Ub.z.ty  Cenfortnum  de  die  Natali. 
g  De  venenisuiatronaru:n.l£fNJ«j//6  8  Cl.MarcelloyT ' .V aUr, 
CofS  prima  tunc de  veittfiats  qutefiio habttatcum multtprtnctpes  vene- 
ms  mulierum  intcrhffent. 

h  Tum  vero  tam  multa.}7»  GalUs  TareutinotySammtes,  Luca- 
nos^B<utios,Hetrufcos:pofiremo  his  ommbus  addttus  efi  Pyrrhw  E- 
piretaru  rtx.DeproUtarin  nonnulla  dtczm.Seruius  T  ullius  fcxtusRo. 
rexypo.Ro.tnfix  claffes  dtmfif.prtma  claf?is  erat  eot»  qm  centum  mtlia 
afiumin  cenfu haberent  ,  autplura^  tatmtfidUregecenfwsmaxtmui 
futt  cXM.vttradu  Plm.lib  53. Secunda.qm ctnfum tntra centum  & 
feptur.gintaquwqnegrauis  ttris  ,/nha  efjettprofefit.  Tertta,  eorumqui 
qmnquaginta.  Quarta  ,  qut  qutnque  Qr  vtgintsmilta.  Quinta.qui 
vndeam  milta.  Htc  vna  centuriaf-Att  immunis  miluta  tenmum  konu- 
nuwprolt  tariorum  ty  captte  Ccnforum.  Prolerartj  ejant  qui  mille  g> 
qutngentos  affts  in  cenfum  deferebant  ,plus  mmus :  quifoium  in  ciui-  Pr<dttartj 
tate  fufficimde,  proli  nttilt  ulttri  viderentur  vacare  publico  muneri. 
vnde  a prole proletarij  nuncupatt.Capite  cenfi  tenuiores  erant ,  qui  ccc-  n  -* 

Ixxv.affes  habtrent  in  cenfu.qui  quontam pecunta  nonvidtrentur  cenfi,      *       "^ 
capstefuo  cenfebantur,  numerum  ciuium  augentes.  H&c  duo  homtnum 
genera  tmmuniafeeit  miUtta  SeTuius  Tullius,  non  quod  armatpfis  tuto 


174  Auguftini  de  ciukat e  D  ei 

non  commltterentur,aut  qtibd  tmlium  habcrentvelut  ohfidem  inpatria] 
quipro  eorumforti  opera  ffonderet ,  qualem  putabant  vel  pr&cipuam 
pecumam.fed  aupa  beUtcos  fumptus  ferre  nonpofjent.  lllu  uttm  tempo* 
ribus  miUtes  defuofe  aleb^nt.  Fieripoteslfvtpoft  tnlutum  insiitntu 
vettn  mes  remanfertt ,  &>  caufx  cur  ilit  homines  non  mthtarent ,  tules 
fint pop.Rom.-vtf^^m  omnia  pecunia  metitbatur.  Narn  cas  V  alcnus 
&  _A.Ge\liw  reddunt.Prolctarij  iam  altu  temporibm  militarktttyca- 
pUe  cenfis p  tmus  armaded.it  C.Marim  beR)  lugurthino  ,  autores  Sa* 
luji.&  yjler.ldem  Quimdianus  tangtt  tn  miltie  Mariano.  hmc  tpfe 
Marius  t  •  perator  captte  Ctnfm  nuncupattu  eji. 
Pytrhus  i  Pyrrhus.j-  Materne genere  ab  t_Achtlle,paterno  ab  Hercule proge- 
nttH&,vtro^ue  a  loue.  Hic  cum  orbn  unpsrium  animo  agitaret>a  T  a* 
rtnttm*  ad  ferendam  jibicontra  Rom.opem aduocatus  auidus  accurrit_ 
eccafion-rm  fibi  oblatam raius  Jtaltam  totumcjue  orbem  fuperandi  ,vt 
_y4lexa;ider  paulo  anteafecerat. 

k  Cui  d\ni  de  veruin  f.e.}Ctc.z,De  diuin.verfumfcribit  effe  En+ 
nij.^totc  Aeacida  Romanos  vincere pofJe.Quod  poeta  oraculum  dicit 
ab  ^potline  Pyrrho  datum  rogantt  de  bAU  euentu.idcirco  Ctc.ficfcri- 
bit:  Sed  iam  ad  te  -uenio  ofanfie  ^polla^ui  vntbilicum  terrarum  cer~ 
tmn  obftdes^ndt  fuperjlttiofa primum  f&ua  euafu  vox  ftra.  Tuis  enim 
oracults  Chryfipptu  totum  isolumcnimpleuit^pawmfalfiivt  egoopi- 
nor.parUm  c&fwvertsyvt fitin  omni  oratione fapifiimeipartim  fiextlo- 
quis  <gf  obfiurii,vt  interpres  egeat  interprete ,  ty  fors  ipfa  referendafit 
adfortes:parttm  am'iguts,  &  qtta  ad  dialctttcam  ref  rendafint.  H&c 
illcicjui  verfum  ah  Enniofiftum  videtur  afierere.t_Aeactdes  eft  Pyrrhus  ' 
quoniam  _Achdl>s  P elei filius.hic *_Aeaci.V erg.in  6 .Eruet  ille  Argos 
i_Agamemnonidfi]ue  Mycenas  :  Jpftimque  i_Aeacidem  genus  armipo- 
tentis  <_Achillt.  Pyrrhum  fignificans. 
Heraclia  -  Inquatamenfup.}Kif>e/^mW  P .V alerium  confulem  ad  He 
njitleria  racleam,fed  magnafuorum  c&de.vnde proutrbium^Heracltavicloria. 
detndefupcratus  eft  a  P.Sulpitio^  P  Decto  Cofi.poftremb  vifimfn 
gatw>  eft  a  Curio  Dmtato^ex  Italia  pulfus. 
m  Atcj;  int.f.M Hac  qu&  narratfimt  ex  P.Orofio  acceptaM.4  cjua 
firibtt  conttg:)fe  Fabto  Gurgite  item,<(_y  C.Genutto  Cofi.  belloPynhi. 
•    j^  n  dt> li&Tfv.^Prituipem  medicum-  lavfO'  emm  medictts  eft:  obJietrix 

c[ti£j>«rtt*rientibus  adejl  perita  infantn  excipiendi. Fuerunt  &  *rX'A" 
/tC'o<  medi-i  prhtcij>um,vt  m  Codice  lufti.Ue comtiib'.',-  <&  d^ni^Qtf, 
qjtriml  ntedict,cjui  hodie protomedicinomtnantur  ab  Httyann. 
o  CLui4  il la  itidem  ingens.j-Orofu»  Ub.+.fub prtmum  bdlum  Car~ 
tbannienfium, 

pl* 


Ad  Marcellinum    Lib.  iij.        175 

p  In  quo  genere oraculorum.}  Cic.z.De  diuin.De  Sibyllinis \ib% 
ty  Sihylln  alto  ioco  fufe. 

q  Qupdplunmas  sedes  facras.}-  idem  rejpondirmt  arutyic:*, 
Cic.temporexum  prodigta,  <\u&  per  cos  dits  conUgerant  procnfanntur, 
Ctc.in  Orat.de  arufpicttm  rtfbonjis. 

Quantz  dades  Rom.fub  bellisPPnicis  triuerint,fnifrra  deorum 
prxfidiisexpetuis.  CAP.     XV III. 

f^Xf^r-  Amvero  Punicisbellis  cum  inrer  vcrunque  impe- 
fe/j  fej  rium  vuftoria  diu  anceps  atque  incerta  penderet,po- 
c*v^*^a  pulique  duo  praeualidi  imperus  in  alcerutrum  fortil- 
iimos&  opulentiffimosagerent  ,quot  minurioraregna  con- 
trita  func  ?  qua-  vrbesampla:  nobilefq;  deletse  1  quotatHicta?? 
quot  perditafc  ciuitaresfquam  longe  Lreque  ror  regiones  cer- 
reeqiie  vaftato:  funr  ?  Quo*ries  victi  hmc  atque  inde  viftores? 
quid hominum  confumpcum  eft,vel  pugnanrium  militum, 
vel  ab  armis  vacantium  populorum  r  Quara  visnauium  mari- 
nis  ctiam  pra?liis  opprehV  ,  &  diuerfarum  tempeftacum  va- 
rietate  fubmerfa  eft,fi  narrare  vel  commemoi  are  conemur, 
nihil  aliud  quam  fcriptores  etiam  nos  erimus  hiltorue.  Tunc 
magno  mctu  perturbata  Rom.ciuitas,  ad  remedia  vana  &  ri- 
denda  currebat. a  Inftaurati funt  ex  autoritate  libroru  Sibyl- 
linorumludifeculares ,  quorum  celebritas  intercentuman- 
nos  fuerat  inftituta  ,  fa.-Ucioi  ibufque  teporibus memoria  ne- 
gligente  perierat.^Renouarunteriampontiricesludosfacros 
inferis,&  ipfos  abolitos  annis  retrorfum  melioribus.  Nitni- 
rum  enim  quando  renouari  funr,  tata  copia  morienrium  dira- 
tos  inferos  etiam  ludere  dele&abat:cum  profecto  mifen  ho- 
miuesipfa  rabida  bella  ,  &  cruentas  animofitaces  funereafq; 
hmc  acqueinde  victorias,  mngnosageredudos  dx monum,cx: 
opimasepulasinferorii.  Nihil  fane  miferabiliusprimobello 
Puiuco  accidic,  qua  quod  ica  Rom.vi&i  funr,  vt  eriam  Regu- 
lusille  caperetur  ,cuius  in  primo  &  inaltero  libro  mentione 
fecimus ,  vir  plant  magnus  ck  viftor  anrea  domitorq;  Pa.no- 
rum,  quietiamipfumprimumbellumPunicu  ciifecifler,  niii 
auiditate  nimia  laudis&  glorke  duriores  conditimcsquain 
fcrre  poffenr  fefiis  CarthaginiefibusimperaiTet.  Illius  vh  i  & 
captiuitas  inopinatiffima  ,  &  feruitus  indigniffima  ,  &  iuratio 
fuleliffuna,  &  mors  crudelifsima  (\  deos  illos  no  cogiterubc- 
fcerc,  c  verum  eft  qudd  arrei  funt,&  non habec  fanguine.  Nec 
malaillotemporegrauiffnnamtra  mceniadefuerunt.  d  nan> 


i?6  Auguftini  Je  ciuitate  Dei 

exundante  nimis  vltra  moremfluuio  Tiberino,pene  omnia 
vrbisplana  fubuerfa  funt :  aliis  impetu  quafltoiTentisimpul-. 
iis:  aliis  velut  ftagno  diuturno  madefactis  atque  fublapfis. 
c  Iftam  deinde  peitem  ignis  perniciofior  fubfecutus  eft ,  qui 
correptiscirca  foru quibufq; celfioribus ,  f etiam  templo  Ve- 
fLefuo  fa  miliariffinio  nonpepercit, vbi  ei velut vitamper- 
petuam  diligentiffimafubftirutionelignorum,  nontam  ^ho- 
noratse  quam  damnatx  virgines  donare  confueuerant.  Tunc 
vero  dlic  ignis  non  tantum  viuebat,  fed  etiam  faruiebat.  Cu- 
ius  impetu  exterrira:  virgines,  facra  illa  fatalia  ^qua?  iam  tres 
in  quibus  fucrant  prefferanr  ciuitates,cum  ab  illo  mcendio  li- 
berare  non  pofient, '  Metellus  pontifcx.fua;  quodamodo  fa- 
lunsobhrus,  irruenseafemmftularusabripuit.k  Necjue  enim 
Vel  ipfum  lgnis  agnouit.  Aut  vero  erat  ibi  numen,  quod  non 
etiam  (i  fuiffet,fugiiTet.  Homo  igitur  potius  facris  Vefhe,cjua 
iila  hominiprodeilepotuerunt.  i>iautema  femetipfisignem 
nonrepellebant;ciuitatem,cuiust^erifaiureputabantur,(juid 
contra  lllas  acjuas  flammafq;  poterat  adiuuare,ficut  etiam  rcs 
ipfanihil  prorfuspotuiife,patefecit.'He^iftis  nequaquamob-  j 
iicerentur  a  nobis,  fi  illa  facra  dicerenr,  non  tuendis  his  bonis 
temporalibus  inftituta,  fed  iignificandis  arternis :  &  ideo  cum 
ea  qua?  corporalia  vifibiliaque  effent  perire  contingeret,  ni- 
hil  his  rebus  minui ,  propter  quas  fuerant  inftituta,&  poffe  ad 
cofdem  vfus  denuo  reparari.  Nunc  vero  cccirate  miferabili, 
eisfacrisqua^perirepofTentfieripotuifre  exiftimant,  vtfalus 
terrena ,  &  temporalis  fcelicitas  ciuitatis  perire  non  poffet. 
Proindecum  illis  etiammanentibus  facris ,  vel  falutis  con- 
tritio,vel  infcelicitasirruiffe  monftratur,  mutarefententiam, 
quam  defendere  necjueunt,erubefcunt. 
L.  V  I  V  E  S. 
Ludife-  a  T Nftaurati  funt. V  Puto  nonfuturum  ingratumftudiofis  antiquita' 
cuiarts  l *»  fi  de  ludts  feculanbw  nonnulla  dtxero  ,  alt tus  repettttsprmctpijs, 
yalefim  Sabmut  homo  -vt  illo  tempore  erant  optimt  cjnocjue ,  ruTiicptf, 
&(rrotantibu,i  tribus  Itbats ,  ac  propcmodum  mortbundu  ,mter  -vota  & 
comprecationes  uocem  audwt,fiUosforefaluos  yfiper  pronurn  Tiberim 
Teratumportaffet,  tbtc^  tx  DttUpatrts  &  Profi  rpin&petita  aqua  ca- 
hd.t^juam  illi  defi>erajfent>recreaffet.  V  alcfi*,  de  Tarento  -vrbe  ratu* 
oraculum  mtelligendum, tametfi  procul  ea -vrbs  aberattnee-vllus  eratad 
Tarentum  Ttberis,  tamen  naue  conducla  ,&inea  impofitis puerts  fe- 
cundofiumine  Ofiim  contendtt ,  ad  camptm  AiartiHmpYope  Romam, 


Ad  Marcellinum    Lib.  iij.  177 

cumpueros  m  ficctt  cxponeret.  -vt  t&dtu  nauigationis  leuartt ,  velletcr, 
ignemaccendere^  confuluttgubernatcremy  \>nde  ignis  peti  poffet.  Itlei 
proxtmo  Terento  refpodit.nam paftonttum  ignem  njid^ bat  ibt  UcereJ»- 
cus  tlie  Terentus  dtcebatu.  y  cjuod  Ttbcrt*  amnium  tnore  ripam  mcllem) 
tcrcrcty-uel  cjuod  ara  Dttts  eo  Iocofub  terra  occulerttur.V aUfius  nomi- 
ne  audito  Utus  iliuc  nanem  appellt  tubet,  exiftirnans  de  tllo  locofee(fe 
diuiaa  -uoce  ai  onitum acmtertm  dum  ipf  tn  \rbem  ad  aram  emen- 
dam  cutrtculopropt  rat,iubetf?ruos  altefodcre,ijbi  collocaretur  /vigin- 
tipedes  aliumf  dere.ty  aram  -veterem  tbi  imtncrunt  tum  infrtptiont 
Diti  fy  Profcrpinx  eani  Rom.oltm  condiderant p-.fl pctaclum  dius  in* 
fertifacrumcump:gnaturicum%_y4hann  in  acte  lamium  cmturfuri 
ftarentyiuf?ta  ditmorie  tdfacere,priws  quhm  manum  nnfereretu*  Re- 
dtit  ex  -vrbe  f-dter^  ad  mttentam  aramfumas  hofttat  Dtti  &  Pro~ 
ferpint  facrificautt\ty  trcs  nocirs.tot  enun  crantftb*  xgr<tts  dtts  tbtfa* 
clo  le£ltfler>tio,exe<rit,cutn  cantibm  gr  ch-renj.,berpstd>n  morbaltbe- 
raiu.Eundem  morem  tn  <vrbetnduxtt-jnus  txpoflerts  V  aleflt  tltus.P. 
V ale.  PubltcoL,primo  libcrtatts  anno  a  matertbu,  jith  a  ccptum.Tri"* 
duum  &  trinoxiumfacrts  totus  populvts  operabatur  ad  aras  louti  & 
ty^pollimsscjuibuS  maclabatur  candidus  taurus  ,  &  huic  canebatut 
carmen  a pueris  acpuellts  matrtmis  patrimiscjue.  Deinde  lunonvs,  cui 
iuuencaitidemcandtda,&  h<e.  cjuideminterdtu  ,  noflu  vcro  Dtanet 
Vroferpin&sT err&,ty  Parcarumcjuibusfu>ruithofiiaylu<vindjue  accm 
dtbantur .Exhibebantur  eo  ttmpore  ludtfcentci  tn  honorem  %fsfpoiltnts 
&  Dtarttt,(ff  circenfes,hicjtte  ludt  tam  cel  bres  &  magntflct feculares 
dicebantur rfubd fmel  fingults  ager.  ntur  fecults.Scculum porrbfpattum  SeculufH 
eft  vita  humans  lengijUmtttn,*s4tru  •varto  anuorum  numero  dcfcrti lHtt 
njt  efl  apud  Cenfortnum.  Romani  ctntum  anms.idaueinterualium  tnter 
tudos  feculares^t  V  alerius  tSfntta*  <&  Vat •  o  &  Im«M  lib.ljf»$ed 
ex  commentaHts  x-v  utrorum  &  edttlo  Citfaris  ^uguflt ,  Camnneojue 
Horatij  feculart  decem  annt  huic  numero  adduntur  \-vt  centcflmo  qu»  • 
Gjtte  <&  dectmc  annofi.tnt.Ta.-nctfi  c  trmen  tllud  Horatij ,  cju o  tn.txtmi 
Cenforinui  <*?  alu  nttuwu,  ,C crtus  vnden  s  decies per  annos:  non  -vi- 
deo  curltginonpoflit  Certus  ut  dcnos de<ies per ann*s  :  tyficnonnul- 
li  legunt.Sed  aliud  carmen  a  Zofmo  citatur  Gr&cum*  cjund  <gf  tpfe  Si  • 
byltinum  effe  dtctt,tn  cjuo  efl  tit  trrtti  ityfrivJli&itvxtMivctfl&mi) ,  fmg 
apktbws  ty  notis  pronunctationts.  Porrbpr&co  cum  ad  hos  ludos  conue- 
cabat.ad  eos  xti  luJoftienirent  dkcbat  cjuos  nemo  ipfoi ttm  ant<a  s%e- 
£taf]et,nemoeffetpoflmodumfpc(tdturus.  hinc  illa  Vttellij  affentatio 
CUudio  ludos  feculares  exhtbcnti,S<epefacta6.  Primuy  hoslud^s  Pu-  ^sptf^ 
hiisola^tn  dixtmusfccit  anno  ab  V rbe  cond.rcxlitu.fecundt  fatii  funt  (filfi 
Aug.de  att.Dei,     Tvn.  j>  m 


178  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

ex  hbris  Sybillints  anno  ab  yrbe  condtta  quingentejimo  &  altero,  Pl 
Claudio  Ptuchro,L.lunio  Bruto  Cofi.vndectmo  anno  priim  belli  Pu- 
ntci.Teriijprimo  anno  t<rtu  belh  Punici.M .Al anlio,Al artio  Cenforio 
Ccff  quarti  non  expeflatoi<Jlo  tcmpore,L.^Aemiho  Lepido^L.i^fu- 
relio  Orejie  Cojj '.Quintos  Auguflus  &  Agrtppafecerunt  >  Furnioty 
Sjiauo  Oy?  reduclos  qd  *quu?n  tempm.Sextos  C  i  C<*\ar  anttcipatos3 
feiy&  L.y itellio  principts  patre  Oj.CoJt.Septimos  Domuianus  ve- 
riore  computationeffe  xiv-j  &  L.Mtnutto  Rufjo  CcJf.Oftauos  luflo  te- 
pore  Septimius  Seuerus,  Lhilone  (ff  V  tbone  Ccf.  Nonos  Phtltppus 
y  ojlrenjis  anno  ab  Vrbe  cond.M .^Aemiltano  &  ^quilino  Ccjf.vt 
tradit  Caftodorus.Hxc  de  lndt*  fectduribus  ex  y  arrone ,  V ale.  Hor, 
L.FloroyteftetZofimo-.Herodiano^Suet.Ctnfori.CafiiodoroyPorphy* 
rionct  Acrone^r^Angelo  Pi  iitiano.Nunc  ad  cxtera  pergamus. 
b  Renouarunt etiam  Ponti.fices.J-  ^ttos  videtur  veite  cffeludos 
l)iu<fy  profrpir.A  ,  atqueftrcutartS,citmowntseofdemeJJe  dtcant, 
niftdtmdatfurie  AuguJHnus  ludos  &  facrificta  deorum  inferornm,a 
ludu  &  facrts  aliorum  deorumyqu<t per  tlUs  dits  fitbant  ,  <ty  profttio 
Tauri  ludt  htdi  deorum  mferorum  aliam  <videntur  habutjje  ot  igtncm  qnamfecula- 
res.Feslu<ewm  ad  hunc  modumfcribit :  Tauri  appellabantur  ludiin 
homrem  deorum  inferorum  fat~li:in{iituti  autem  vtdentur  hac  decaufa: 
RegnanteT arquimo  Superbo  cummagna  incidtjft  ptjidentia  in  mu- 
lieres grauid.vs tqu<e fuerat faCla  e.x carn? dtu ver.dita populo  taurorum, 
ludt  ob  hoc  dits  tnfern  imiitutt  <&  Taurt  tocati.hxc  FcTius.  ^dde 
quodfaulares  lndi  ^potitnttntcrdiu,^  Dian<e  fiebant  notltt  >  Tauri 
vero  diis  tnfris. 

c  Verum  eft  quod  a?rei  Cimt.\Altbi  aerij,  &  congruentius  opinio- 
ni  ,Jv<nrjUni:nant  J-'latonut  d&mona-s  aereos  fjje  dueb^nt ,  cum  quibus 
^ugujlinus  vidaur  aliquot  iocts  cu;>Jtmire,vt  pbji  dis^utabimus  porro 
inpudorcfangwA  rubure  ixornat  factem. 
7    .        d   Namexundante.}OrG/itfi/,6.4. 
/     .        e   Wms.Vlbidew,-/?  /,iuhb.i9.vr  Ouid  tib.6,Fa$~l.  Dedamatores 

UildatlO,  1    ■.  ,-  n     ,•  ■  J  r  u 

„  ahuci  .V  w<  cam  htio  /«  cxercent  ar^umento,  prtuancius  ne  it  Aietcitus 

Row&  con  /       ,  iir  r     1  ,-       j     ■  r 

n  J.ic  raotio,cfuoil\itc£cus,pofi;aUge,vt  ficeidos  integtrjit. 

"  &  f  iEtiam  tcmplo  Veft«£  fuo  familtfi i(C.Qttonum  tn  eoignts  cole- 

batur.qtiod mox  Auyufi.dstarat. 

g  Honorata?.j-iV^w  honos  earitm  rraximus  apud  omnes  homines  or- 
Meteiim    dtnej^ue  eratfacerdott  y  efs.  etiatn  magijlratus  vta  ceddat. 

h   C^^e  iam tV£.<s.\ihum,LauMium,Aibam. 

i  Metelluspontifex.  j-  L.   Cxcdius  Metdius  poniif  x.  max.bis 

cBnfui  .ditlatcr^magifttr  equitum  xvuir  agris  diutdwidn.quiprimus  eit 

phantos 


Ad  Marcellinurn   Lib.  iij.  179 

phantos  prtmo  Punico  bellom  trtumpho  dnxtt^de  cjuoQ.  Afetellut  etu* 
Jilius  m  ca  oraiione  quam  infunere  ipfiui  >  abntt,fcnptu>n  reliquit,  de- 
cem  maxima*  res  optimdfiue  inqmbu*  qnxrend^  ja^ientes  xtatem  exi 
gerent3confummaff.:eum  att  voiuiffeprimarium  beLutor.m  ifje,  pwit* 
oraturem.fortifnrmm  impcrai.,re  ■.■,auftici»fuo  rnuxtmas  res  g  n,ma- 
seimo  honore  vti,fumf afmpientta  efse.f<mmumftnator>  m  ha<  ert  peiu- 
ni^m  rnagtizmbono  moJo  tnuemrt,?nnito<  liberos  rtlin<jt**rt,(tf  Jartf- 
funum  in  cmtate  effe.  PUn.Ub.J . ca;>.^. 

k  Neque  enim  v  el  ipfum  \C*tu*  mendofus  &  qui  varU  leguur, 
altlnpro  rveroi-veru>»,*vt  ref  rati-r  a  >  numen:alibi,cju:.d  tw  etia  u  fifn- 
gifot^effugtffet-.quafi  non effngtflU  num<.niittan 'fif*giff*t  Miteilus. 

Deaffliftione  belli  Punici  fecundifqua  vircs  vtriufque  partis  con- 
fumptae  funt.  C  A  P.   XIX. 

Pf?'&$k  Ecundo  autem  bello  Punico  niniis  longum  eil  com 
c^^t^N^)  memorare  clades  dnorum  populorum.tam  loije  fe- 
ly^i^y  cumlateque  pugnantmm,ita  vt  hisquoque  fatenti- 
bus  qui  non  tam  narrare  bella  Romana  quam  Romanu  im- 
peiiu  laudare  inftituerunt.iimilior  vi&o  fueritille  qui  vicit. 
Hannibaiequippe  ab  Hifpania  furgente,  &  Pyreneismonti- 
bus  fuperatis,Gallia  tranfcurfa,  Alpibufque  diruptis,taui  lon 
gocircumitu  au&isvinbus  ,  cunCta  vaftandoaut  iubigendo, 
torrentis  modo  Italiaf  faucibusirruente,quam  ciucn.a  bella 
gefta  funt,quam  multa  pfseliarquoties  Ro.fuperati.qua  mul- 
ta  ad  hoftem  oppida  defecerunt,quam  multa  capta  cl  oppref 
fa,quam  dira."  pugnae,&  toties  Hannibaii  Ro.cladeglonoi^f 
^De  Cannenh  aute  tnirabiliter  horrendo  malo  quiu  dica,vbi 
Hannibal  cu  eitet  crudeliilnnus,tamcn  tanta  nimicoi  um  a- 
trocifiunoru  ca?defatiatus,cparci  iuffifle  perhibetur?d  Vnde 
tres  modiosannuloruaureoru  Carthagmem  mifit:quo  i.uci- 
Jigerent  tanta  in  illo  prselio  uigmtatem  cecidiile  &omana,vt 
faciliusea  caperet  meofura  quara  numerus:atq;  hmc  ttrages 
turbse  c;etera?,tant6  vtique  numerofioris,  quato  lnfrmioi  is, 
qua?  iine  annullisiacebat  coniicienda  potius  quam  nuncianda 
putaretur.Denique  tata  militu  mopia  fecuta  eft,c  vtRo.reos 
facinorum  propofita  lmpunitate  colligerent,*fei  uitia  liber- 
I  tate  donarent,atqueexillispudendus  ,  non  tam  fuppleretur 
gquam  mftrueretur  exercitus.  Seruisitaque,h  imo  ne  facia- 
rnus iniuriam,iam  libertis,pro  Ro.rep.  pugnaturis  arma  de- 
fuerut.DetraCiafunttempliSjtancjuam  Komani  diis  (uis  di- 

sn     2 


1S0  Auguftini  dc  ciuirate  Dci 

cerent:Ponitc  quae  tam  diuinaniter  habuiftis,n*  forte  aliquid 
vtileindefacerepoiTunt  noftra  mancipia  ,  vndevosnoftra 
numina  nihil  facere  potuiftis.  Tunc  etiam  ftipendiis  fuffi- 
ciendis  cum  defecifict  ar rarinm,in  vfus  publicos  opcs  venc- 
repriuata?,adeo  vnocjiiomie  id  quod  habuit  conferente  ,  vt 
praeter  fingulos  annulos  aureos,u*ngulafciue  bullas  miferabi- 
lia  dignitatis  infignia,nihil  fibi  auri  fenatus  ipfc,cjuanto  ma- 
gis  cajteri  ordine^tribufque  relincruerent.  Quis  ferret  lftos 
li  noftristemporibusad  hancinopiamcogerentur,  cum  cos 
modd  vix  feramus.cjuando  pro  fuperflua  voluptate  plura  do- 
nantur  hiftrionibus,cjuam  tunc  legionibus  pro  extrema  falute 
collata  funt." 

L.    VIVES. 
a  T  TT  iis  cjuocjue fatentibus.  fr  Liuius  inproaemio  tertia  Deca- 
V   dts,&Siltus  Italtcus  libro  prin,o:Proptujque  fuere  pertclo.Queie 
fuperare  datum.Qut  duofcriptores^lU  orationejoluta     htcnumern  a- 
ftrtflubeltum  hoc  ^unicum^multts  Itbrn  pafccuti  funt:alu  quoqueptr- 
-    multt.tdcirco  htftorU  narrandx  fuptrfedebo. 
_;   j  b   deGannenfi.  }•  %_Ad  Cannas  Hanuibalnobtlidade  Romanos 

affecit  ,  terttoanno  belUPunici,  L.  ^yfemdio  Paulo.ejty  h.Teren- 
tio  Varrone  Cojf.Ltuius  ttbro  duodedmo  Cannattt  SabMtcus  in  ^Jn- 
notattombusfentitjiom.fi  Catinufmmopptdum  ,  jed  i/icus  in  ^yfpu- 
Ita  prope  ^yiujidttm  amnem^qut  nunc  'vulgarifermone  CannelU  nomi- 
nantur. 

c  Parciiuffifteperhibetur.Jo^w^/V  ^yfuguftinus  -vocem  illam 
fubftgntfc ut  f/aw.ibatts  ,  qua  M aharbali  pr&f  i\o  equitum  fuadenti 
njt  mditem  h  pugna  recentem  <(ff  cruentum  adhuc  Komam  ducerct,  re- 
Jpondifje  fei  tur%pt£cedant  hoftesd&ta  res  tft,nos  poftea  fequemur.  nam 
Jrfanntbalem  tn  ipfo prtlio^elpof1  pralium  confeclum  miltttbus  Ro- 
mann  cjuiadetant  peperi!J]enond;tu:  legt.iWtjifittUud  ,  cjuod  Liuius 
quoque  narratypoft  Cannenfem  ptfgnam,quod  nunijua>/;  altas  conttge- 
rit.vocatos  ejjc  ab  f-fanntbatc  Romanos  ,quos  rnittjatts  ferrrone  (it  al- 
locntus:Nr>n  intetneciow  ctuiur- ftbi e[Je cum  Ro.bellum,  de  dtgnitate 
atput  i,»perio  certar  e,iiaque  redimendt  f  c&ftiuu  copiamfacere  pre- 
ttumfore  tn  captta  tquiti  qtitngcnos  quadrigatos  numosjricenos  pedtti, 
feruocentum. 

d  Vnde  tres  modios.}  K^fttj  kuic  menfura  dimtdtum  addunt  mo- 
dium-ahf  •vnicum  dicuntfmffe  medtum  >  &  hanc Jamam  -virtorem  ef- 
fe  affrmat  Liuius.^nnuius  inftgne  eratequeftrts  ordinis  %  quo  aple- 
bt  dtftingucbatur.vtebantur  tamen  eoftnatus  (ff  nobililaf^Plm.lib.ft, 

frt- 


Ad  Marcellinum      Lib.    iij.  181 

premifcuum  eius  vfumfutffe  bello  fecundo  P  unuo  fcribit;  Ndm  alioqui, 

inquit^non  potutffent  trimodta  tlla  annulorum  Carthaginem  ab  Han- 

mbale  mitti  Porro  modtus  cuiufmodi  ftt  menfura  ,  dcclarat  Budtus  in 

<j4ffe  Juo :  vbt  alta  menfurarum  genera.Rts  eji  longayilltncpetat,  qtd 

defiderat. 

C  Vt  Ro.reos  ficino.  \Orofius  Ub.4r  h°c  a  l***o  Bubulco  di&atort 

faclum  dicit^ad  exemplum  Romuli  qui  fcelefttt  &  factnorojh  homini- 

Ifus  t^iylu  <*/  eruit.Ltuius  idem  libro  iJ.Af . inquitylumus  defcendit  e- 

quoydixitque  qut  capttalemftaudem   auftquique  pecunia   tudicati  in 

mmmia  ejJent,quteoru?n  apudfe  nulitesjierent  :eos  uoxa  pecuntdque  fe 

txoluiiuffurum. 

f  Seruitia  \Ofio  milliaferui  donattfunt  Ubcrtate  tffmilitaruntVo- 

lones  nominati,quod  cumftngult  togarentur,\ieUefe  militare  rcfftonde-  ^  , 

runt.Liuius. 

g  Quam  mftrueretur  exercitus.  V  Oflomiliaenim  erant  feruo- 

rum  tyfex  nulntfaanorofumiqua  armauit  fpolu*  Cailicts  trtumph» 

CFlaminu  tranfl  itis. 

h  Imo  ne  hcumus  \Tametft  nonfnerunt  Uberi ,  antequam  ffan- 

nonem  ad  Beneuentumwceruntidonaticjuefunt  libertate  a  T.  Gra» 

cho  tmperatore,fub  quoforte  in  mtlitia  opcram  nauarant. 

i  Tvibii(c^ie.\Ho<verbum -anfxt  additum  ab  altquo,  nefcio.  Certe  TrtbuS 

fenatores  thfi  trant  ex  trf.ubus^quas  prtmum  ex  totafua  multttudme 

Romulus  tres  fectf.procedente  dttnde  tempore  au£l&,ad  qutnque  ey  tri- 

gwtaperuinerunt.Senatores>equite<t&  plebetm  has  erant  dtuifijtequt 

erat  qutfquan  ciuts  Rom,  qm  non  tff.  t  ali.  mus  tribus.  Ctcero  sJntonta- 

na  fcxta  ad  po.  Ro.Num  qntfnam  efi  vejirum  ,   qui  tnbum  tion  habct? 

atqui  certc  nemo.llmm  qutnque  ty  trtgtnta  trtbus  patronum   adfta- 

vunt.Quid  ergofxbi  -vult,c*tert  ordtnes  tnbufque.quafi  tta  effent  dtfim- 

c7<e  tribvs  a  fenatu^vt  reltqm  ordines,equej}ir  gfpLbeius :  anfortaffe 

hoc  eodem  didtur  modo^qno  UiudjSenatus  populufque  Rom.ftu  fenatus 

populu>  piebsq.  Romana.cum  mpopulo  &  Scnatus  intelltgatur  &plebs 

hocpotius  credtdenm. 

De  exitio  Sagun'inof'.im,ou,ba<;  proriter  Romanorum  aniicitiam 
peteuntibusd)  Romani  aux  lium  non  tuletum. 
CAP.     XX. 
ffc  Edinhisomnibusbelli  Punici  fecundi  malis  ,   ni- 
hilmiferabiliusacmi(erabilit]uereladignius,  quam 
___S£_3  'exitium  Saguntinorum  fuit.  Ha_c  quippe  Hifpa- 
_n__  civurasamiciffima   populo  Romano  dum  eidem  populo 
i.demicruat,eucrfaei.  Hinc  enim  Hannibal  frafto  foedere 

m    3 


181  Auguftini  de  ciuirate  Dei 

Romanorum  caufasqusefiuitquibuseos  irritaretad  oellum. 
Saguntum  ergoferociter  obfidebar.  Quodvbi  Romae  auditti 
eft,miifi  funt  legari  ad  Hannibalem  ,  vt  ab  eius  obiidionSdi- 
feederet,Contempti  Carthaginem  pergunt,querimoniamqj . 
reponut  fcederisrupti,infecl:6que  negotio  Romam  redeunt.  j 
Dum  hse  rnora?  aguntur  ,  miferailla  ciuiras  opulentiiTima, 
fua?  reip.  Romanseque  chariffima  ,  octauo  vel  nono  a  Pcenis 
menfedeleta  eft.Cuiusinterirum  iegere,quanto  magisfcri- 
bere  horroris  cft.Breuiter  tamen  eum  commemorabo:ad  re 
quippequa?  agirur  multum  pertinet.  Primo  fame  contabuit. 
narri  edam  fuorum  cadaueribus  a  nonnullis  pafta  perhiberur. 
Deindefefla  ofnniu  rerum,ne  fairemcapriuainmanus  Han- 
nibalis  peruenirer,ingentem  rogum  publice'  ftruxit,  in  quem 
ardentem,ferro  etiam  trucidatos  omnes  fe  fuofque  miferiit. 
b  Hic  aliquid  agerent  dij  helluones  atque  nebulones  facrifi- 
ciorumadipibusinhiantes,&  fallaciumdiuinationum  caligi-  - 
ne  decipientes:hicaliquidagerentvt  ciuitati  populiRo.ami- 
cifiima?  fubuenirent,&  fkiei  conferuarione  pereutem  perire 
non  iinerent.  !pfi  vtique  medij  praefuerunt,cu  Romana?  reip. 
interie&o  fcedere  copulata  eft.  Cuftodiens  itaque  fideliter 
cjuod  ipfis  pra?ftdibus  placito  iunxerat,fide  vinxerat,  iuratio- 
ne  conftrinxerat,a  perfido  obfeifa,opprefia,cofumpta  eft.cSi 
dij  ipfi  tempeftate  atque  fulminibus,  Hanibalem  poftea  Ro. 
proximum  mcenibus  rerruerunr,longeque  miferunr,  ruc  pri- 
lnum  tale  aliquidfacerent:audeo  quippedicere,honeftiusil- 
los  pro  amicis  Romanorum  ideo  periclitatibus,  de  Romanis 
fragerenr  fidem,&  nullam  opem  tunc  habenribus,  quam  pro 
ipfis  Pvomanis ,  qui  pro  fe  pugnabant  atque  aduerfus  Hanni- 
balem  opulenti  erant  potuifle  tempeftate  fseuire.  Si  ergo  tu- 
toreseffent  Roma.fceIicitatis&  glori;e,tamgraue  ab  ea  cri- 
menScjguntinaecalamitatisauerterent.Nunc  veroquam  ftul 
te  creditur  diis  illis  defenforibus  Romam  vi£tore  Hannibale 
non  penffe.qui  Sagutina?  vrbi  non  potuerut,ne  pro  eins  peri- 
ret  amicitia  fubuenire  ?  Si  Saguntinorum  Chriftianus  popu- 
lus  eflet.&  huiufmodi  aliquid  pro  fide  Euangelica  patererur, 
«juanquam  feipfe,nec  ferro,  nec  ignibus  corrupiflet ,  fed  ta- 
men  (i  pro  fide  Euagelica  excidium  pateretur,e^  fpe  parene- 
tur  quain  Chriftum  crediderat,  nonvtmercede  breuifiuni 
tempoi  is,fed  a? ternitatis  inrermina?  potiretur.  Pro  iftis  aure 
<diis,cniipropterea  coliperhibetur,piopterea  colendi  requi- 

runtur, 


Ad  Marcellinum     Lib.  ii j .  185 

runtur,vt  harum  labentiumatq;  tranfeuntium  rerum  foelici- 
tas  tuta  fit,quid  nobis  defenfores  &excufatoreseorum  de  Sa- 
guntinis  pereuntibus  refpondebunt ,  nifi  quod  de  illo  Regu- 
lo  extin£to;  Hoc  quippe  intereft ,  quod  ille  vnus  homo,  hcec 
tota  ciuitas,vtnufque  tamen  interitus  caufa,conferuatio  fidei 
fuit.Propter  hac  enim  ad  Uoftes  &  redire  ille  voluit.&noluit 
ifta  tranfire.Conferuata  ergo  prouocat  deoru  iram  fidesf  An 
poflunt  &  diis  propitiis  perire  ,  non  folum  quique  homines, 
verumetiamingrate.  ciuitatesfVtrum  volunteliganr.Sienim 
fidei  feruata?  irafcuntur  ilii  dij,  quxrat  perfidos  a  quibus  co- 
lantur.Si  aute  etiam  illis  propitiis  multis  grauibufque  crucia- 
tibus  affiicti,  iutenre  homines  ciuitateTq,  polTunt ,  nullofru- 
&u  foelicitatis  huius  coluntur.Derinant  igitur  fuccenfere  qui 
facns  deoru  fuorum  perdiris,fe  infoelices  faftoseile  putant. 
Poilent  enim  illis  non  folum  manenribus  ,  verumetia  fauen- 
tibus  non  ficut  modo  de  miferia  murmurare ,  fed  ficut  tunc 
Regulus  &Saguntini  excruciati  hornbiliter  etiam  penitus 
intenre. 

L.    V  I  V  E  S. 

aT^  Xitium  Saguntinorum.}L'Wf«*  Ub  zi.Saguntttf  irbs  efl  J-Ji-  Saguntm 

\^_jfani£  xltertorn,TtnUe  pajiibus difl.ms  amannrflro ,  a  Z^cyn- 
thiis  &  Ardeattbui ,  tncjutt  Sdivbt,condita  (y  poffcfja  :  qux  gcmes  ht 
J-Jiff>awam  ante  capturn  llium  <venere:  fide  tn  Roinunos  &  cladc  Jua 
nobUn  tjcterus  ampUtudtnt*  &thagmjtceMi*  fpjcUntur  adhuc  -vjhgta 
adificin  anttquitate  ueneran.  ts ,  ty  mormm^ntts  maiorum  infa  ipn  -t^ 
bufcnte  anttquijhmtt ,  eju£pajum  efl  itdire.  Murum  -veicrcm  p 
Ungu  t  nunc  vocant  ,ag,  t  mris  j)  V alcntim.Supercfl  tmago  ct*d.aa  prtfli 
n£  arcts  inmonte.cjnimagna  fjifyamt  partvm  dimd;t-\il£-ham  ctut~ 
tatem  Poi  bius  Ub.o  J-Jiflortcrum  tertto.fcnbil  c*t*rt>  JJifp^nts.  ctui- 
tatibtn  ty  terrcsirtum  frugwn  copia,s<r  numero  ctuium  ,  &  fortttudtne 
perittaque  rei  militaru  antecelluiffe  fJanc  <&  oderat  fjawnb  l ,  cjuod 
focictate  Romanorumfrctajnultts  Ca  thagtmenfiumtn  fJffi:nriafociit 
graues  miurtat  intultff-f.e^  belio  tmpttut,tnm  -vt  ill*4  -ulcifc.retur,  tum 
etiam  njt  occafioncm  tnuemret  b,  llt  molem  tn  Romanos  conuertendi^ua 
re  nuUam  ardentim  iam  tnde  a  nono  atatf-fuA  anno  concupterat. 
b  Hicaliquidagerenthellusnes.}Z}e /?<*:/  ,-vt  fttdu  hettumes, 
cj.-voraces.ln  re  honesia  -ufus  efl  Ctcero  ,  San  Catonem  lumorem  /»- 
brorttm  heUuonem  nominamt  tertto  De  pn.quomodo  heUuonesflnt  ,  #• 
n(bulo»es,declaratquodflafimfe<.juttuu 

m    4 


184  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

C  Siipfidij }  Ltuitu  hl.xxv)  Curnante  maenia  RomanaTfarei 
fj  anmbal.iam  cum  Ro.comm  jjtiru-s  prtlium ,  cuitn  pramtum  eratf»- 
tura  Romana  -vrbs^maximaftcuta  csi ten>peftas  ,  cjua  duai  actes  dt-. 
rtmeret.  Reuerfis  Carthagtntcn.m  casira ,  Rornanttm  -vrbem  »  rmra, 
tranqtiillita*  cum  feremtate  ellficuta.  1  dem  contigit  posi>  idie  <um  in- 
Ttrufhad  pugnam  ambo  exereittn  confitterent  fignum  expeclantes: 
qu£  res  in  religtonem  HanmbaU  ventt  ,  tanquain  a  dtu  arceretur  ah 
<vrbe  Romaytta  mousri  inde  casha  iufot. 

Qu3m  ingtata  fuerit  Rnmana  cjuitas  Scirioni  libetatori  fuo,&  in  qu^ 
bus  monbus  egerit.cjuando  cam  Saluftius  optimam  fuitfe defctibit. 

C  A  P.     XXI. 

^Jrf^K  Orrointerfecundum  &  poftremu  bellumCartha- 
-S»^ft<  ginicnfe,  quando  Saluftius  optimis  moribus  &  ma-» 
--  JGK*'  xima  concordia  dicit  egiffe  Romanos,  multaenim 
praetereofufcepti  operis  modum  cogitans.  Eodem  ergo  ipfo 
temporemorum  optimorum  maxirn#queconcordia?a  Sci-. 
pio  ille  RomeTtalia?queimperaror;eiuic1emque  beJli  Punici 
iecundi  tam  horrendi,tam  exitiofi.  tam  periculofi  prseclarus 
mirabilifque  confe£to.r,victor  Hannibaiis,domit6rque  Car- 
thaginis  :  cuiusab  adolefcentia  vitadefcribitur  diisdedita,- 
tempiifque  nutnta  c  immicorum  accufationibus  ceffu  ,  ca- 
renfque  patria ,  quam  fua  virtute  falua  6V  hberam  rcddklit, (l 
in  oppido  Linternenfi  egit  ,  reliquarncompleuitquevitam, 
poftinfignemfuum  mumphum,  Tmlioillius  vrbiscaptus  de- 
fiderio,eita  vt  iufilirepeihibeatur  ,  nefaltem  mortuoin  in-? 
grata  patria  funus  jferc&f Deinde  tunc  primum  per  Cn.  Man 
iium  proconfulemde  G3i]ografcistriumphantem,gAfiatica 
juxuria  Romam  omni  hofte  peior  irrepfit.  Tupc  enim  pri^ 
inum  le&i  aerati,&  preciofa  liragula  vifa  perhibentur.  Tunc 
judu&a?  in  conuiuia  pfakria;,  &  alia  hcentiofa  nequitia.  Scd 
nunc  de  his  malis  qua?  intolerabiliter  homines  patiutur,  non 
4e  his  quje  libenter  faciunt,dicere inftitui.  Vnde  illud  magis 
quod  de  Scipione  commemoraui,qudd  cedens  inimicis  extra 
patriam  quam  liberauit  mortuus  eit ,  ad  praefentem  perrinet. 
cifputationem,quodeiRomana  numina  ,  aquorum  templis. 
auertitHannibaie,nonreddideruntvice>qua?propter  iftam, 
tantummodo  coluntur  fcelicitate.Sed  quia  Saluftius  eo  tem- 

f>oreibidixitmoresoptimos  fuiffe  ,  propterhocde  Afjana 
.uxuna  commemoranduputaui ,  vtintclligatur  etiamillud  a 

Saluitic* 


Ad  Marcellinum     Lib.  iij.  185 

Saluftioin  comparatione  aliorum  temporum  diclum  ,  <quibui 
temporibuspeiores  vtique  in  grauifiimis  difcordiis  mores 
fuerunt.Nam  tunc,id  elt,inter  fecundum  &  po  tremum  bel- 
Jum  Carthaginienfe,'1  lata  eftetiam  illa  lex  Voconia,ne  quis 
he/edemfoeminamfaceret, '  necvnicam  llliam,  Qua  lege 
<quid  iniquius  dici  aut  cogirari  poffit  ignoro.  Veruntamen 
toto  iilo  interuallo  duorum  bellorum  Punicorum  tolerabi- 
lior  infoelicitas  fuit.  Bellis  tantummodo  foris  contercbatur 
exercitus,fed  vi&oriis  cofolabatur.  Domi  autem  nullje,  flcut 
alias,difcordiae  f<euiebat.Sed  vltimo  bello  Punico  vno  impe~ 
tu  alteriusScipionis,  quiob  hoc  etiamipfe  Afiicani  cogno- 
tnen  inuenit,£emula  imperij  Romani  ab  ftirpe  deleta  eft.  Ac 
deinde  tantis  maloruinaggeribus  opprelTa  Romana  refpu- 
blica,vt  profperitate  ac  fecuritate  rerum,vnde  nimium  cor- 
ruptismonbus  mala  illa  congefta  funt,  plus  nocuifle  moiiT. 
ftretur,tam  ciro  euerfa,quam  prius  nocuerat tamdiu  aduerla 
Carthago.  Hoctoto  tepore  vfqueadC:cfarem  Auguftu,  qui 
videtur  non  adhuc  vel  ipforum  opinione  gloi  iofam  ,  fed  c6- 
tentiofam  &  exitiofain,  &  plane  lam  eneruem  ac  languidam 
hbertatem  omnimodo  extorfifle  Romanis,&  ad  regale  arbi- 
trium  ciidta  reuocalTe,&  quafi  morbida  vetuftate  collapfam, 
velutiinftaurafle  ac  renouaflerempublicam.Toto  ergoifto 
tempore,omitto  ex  aliis  atque  aliis  caufis  etiam  atque  etiatn 
bellicasclades,k&  Numanrmum  faedushorrenda  ignominia 
maculofum  : !  volauerant  enim  pulli  de  cauea  ,  &  Mancino 
confuli,vt  aiunt,augurium  malum  fecerant,  quafi  per  tot  an- 
nos,quibusilla  mexigua  ciuitas.Romanorum  circufefla  cxer- 
citu  afrlixerat,ipsique  Rom.reip.  n  terrori  e^Q  iam  cceperat, 
alij  contra  eam  malo  augurio  proceiTerint. 

L.     V  I  V  E  S. 
3  P  Cipio  ille. }  P.  Corneutu  ^cipio  ^yffrtcanw  ,  qui tranfitufno  in  Sdpio  A- 

wJ \Slfruam  H anmbalcm  ex  Italia  timdem  pofl  fextumdtcunum  frkattm 
annum  quk"  erat  ingrejfu* ^eHetLtt ,fy  earn  in  sifrica  -vicityfugauitque^ 
ac pertculofiftimo  beV.opnem  impojv.it , 

b  Diisdedita.j-  Liuitu  Ub.xxi,).de  Scipione.  x^fdh&ciaminde  ab 
intu.prtparans antmo  ,  ex y.o  togam  vtrilem fumpfit ,  tiuUo  die  prim 
vUampublicam priuatdmque  rem  egit.cjuam  in  Capttolium  iret  ^ngrtf- 
fufque  sdem  confderet^ plerunque  ttmpmfolw  ibitereret.  H.c  mos 
fer  totam  -uuamferuabatwr, 

m    j 


\%6         Auguftini  dc  ciuitate  Dci 

c  Inimicorum  accufationibus. \Litnns  Ub.xxxMiu&  Plutarchta 
invitaeivts. 

d  Inoppido  Linternenfi.  }  In  Campania e& ,feu potius tnuilla 
JLtnternenfi. 

e  Ira  vt  iuffifle  perhibeatur.} Liuim  varias  fcnbentium  opimones 
dt  loco  mortts  sjfncamrecenfet.Non  enim  tnter  eos  fatts  conuenit  ,m.nt 
obterit  Roma. 
Gallogrx-  f  Deinde  tunc  primum.}- Liuitu  lib.xxxix.  Gallogr<ecipopultfunt 
d  I»  ^fia  mtnoreyqut  Cir&ca  lingua  dteuntur  Galat<e,ex  Galln  ,  qutfub 

Brenno  in  Gr&tiam  tranfiuere,&  Gr<zcts  comrnijii, 
g  Afiatica.}i^4/t<€  minvris,  de  quaalibi. 
LexVo-   h  LataeiletiamillalexVoconia.K^/MMmQJ^orowf^ 54X4 
tonia  tribuntu  plebu.Suaftt  M.Catofemor  ,paula  ante  bdium  Afacedoni- 

curn  P erf&.Liwwi  Ubro  quadragefimoprimo  3  quo  in  locopro  Voconio 
legitur  Volumnius. 

i  Nec  vnicam  filiam  }Ettamfifolam  vnam  haberet  filtam,nec  plu- 
res  liberos. 

k  Et  Numantinum  fcedus.  }  fJoTiilij  Afancini  cmfulis,  quicvtm 
triginta  milia  mtlitum  fub  ftgnts  haberet  j  a  quatuor  Numanltnorum 
mtiibws  'viflttftfoedtt*  cum  iiin  tcere  coaclm  ejlfibt  fy  reipublic*.  igm- 
nnmofum. 
Tulliin  1  Volauerant.}5o/«£<*»f  Romaniin  bellts  ferre  fecum  pullos  in  ca- 
aufbicio,  ttea,qui  eos  cuJlodiebat,pullurtus  duebatur.  Sipafccbantur  pulli  aui~ 
dejbonum  tratfignumfi  tam  auide ,  vt  ex  offa  aliquid  tn  terram  de- 
cideret ,  opttmum.  id  enitn  erat  tripudium  foliftimum,  olim  tenipa~ 
uiumdtcebatur ,  quod  terrampauiret,hoc  ejl ,  feriret  id  quod  ex  ore 
Soliftimum  pullorum  caderet  poTi  tripudturn.  Soltsiimum  'veroquod  tnfolumca- 
deret.  $jc  emm  fcribebatur  tnlibrts  auguraltbus:  tripudium  fieriy  fi 
cjuid  ex  offa  puilorum  infolum  cecidertt.  Ominojum  <(y  trifte  ,ftpul- 
li  non  pafcerenturftcut  P.Claudio  Cxcifilto.  Peius  muito  ftex  cauea 
fugerent.  yiugures  ,  vt  FcTitts  docet ,  quinque  fgnorumgcnerafole- 
bant  obferuare\exc£'oiexauibtt6,extripudits,ex  quadrupedtbtn  ,  ex 
dirt'. 

m  Exigua  ciuitas. \Sine  muris.fine  turribws^ix quatuor  bellatorum 
mtlia  ad  bellum  emtttebat.  Origo  belit  ^uit ,  quod  Stdigenfes  confan- 
gutneosfuos  hosles  populi  Rornani  ■vitlos  adfe  refugientes  vrbe  ty  te- 
iits  excepiffent. 

n  Terrori,}CY<wo  Numantiam  fy  Carthaginem  duos  terrores  im- 
pertj  Romant  appeiiatpro  Alurena, 

De 


AdMarcellinum  Lib.  iij.  187 

Dc  Mithtid  .li,  edifto*  quo  omnes  ciues  R.omanos,qui  intta  Afiam 
inucwirentur,iulfit  occidi.  CA.P.     X  X  I  L 

Ed  ha?c  inquam  omitto ,  quanuis  illud  nequaquam 
racuerim,*  quod  Mithridates  res  Afi  ar,  vbique  in  A- 
fia  peregrinantes  ciues  Romanos,atque  innumera- 
bih  copia  fuis  negotiisintentos,  vnodieoccidiiuffn:&  fa- 
c]:umeft.  Quamiila  miferabilisreru  facieserat,fubito  que- 
que  vbicunque  fuiilet  inuentus  in  agro,  in  via,  in  oppido,  in 
JoniOjin  vico,in  foro,in  templo,in  lecio,in  conuiuio  ,  inopi- 
nate  atqueimpicfuiiTetrucidatum  ?  Qujs  gemitusmorien- 
tium,qiue  lachrymse  fpectantium,fortaiie  etiam  fericnmim 
fuerunt?  Quarn  dura  necefiitashofpitummon  (olum  viden- 
dt  nefiriasillasca?desdomifua?,verumeuamperpetrandi:ab 
llla  blanda  comitate  humanitatis,  repentemutatisvultibus 
ad  hoftile  negotiu  in  pace  peragendum,mutuis,  vt  ita  dicam, 
omnino  vulnei  ibu<;  :cum  percuflusin  corpore  ,  &  percuilor 
jn  animo  ferireturfNum  &.  i(ti  omnesauguria  contepferant? 
Numdeos  domefticos&  publicoscum  defedibusfuis  ad  il- 
lam  irremeabilem  peregrinationem  profedti  funt,  quws  con 
fulerent,  non  habebant.'1  Hoc  (1  lta  eft,non  habent  cur  lfti  in 
hac  caufa  de  noftristemporibus  conquerantur.Olim  Roma- 
ni  hasc  vana  contemnunt.Si  autem  confuluerunt,refpondea- 
tur  quidiftaprofuerunt,quando  perhumanas  duntaxat  leges 
nemine  prohibente  talia  licuerunt. 

L.     V  I  V  E  S. 
a    /^"~\VodMithridatis.  }■  Pr.mm  Mtthridates  ex  genere  fuit  Mithriia 
V  J^  fepteiU.urum  Perf^ru,:,qui  Magh  imperium  abTiultre .  huic  tesquotfuS 
inimtcmfust  ^^Ant^onmrex  Syrt£,expuUiqw:  eum  in  Cappadoctam>  rtnt 
vbi  pofteeiregnauityerrniimqnL' ptr  manuvfilin  tradidu,illique  afege- 
nitvs  lontmuaferie  'vfijue  ad  fextitm  uepotem.    Sextmftut  Muhri- 
datcs  ,  cjui  bellum  cum  Romams  gefltt :  -vtr  tngenti  corporvt  robore  >  nec 
ntinus  anmo  atque  tngento petens.      Scxiuges  equos  regebat  ,  'vtginti- 
du.vs  dwrfiru»  gentium  fon.ib  it  hngttxs  ,  M  agntifque  tft  cgnjnt- 
natm  fjic  primum  amism  fmt  Rom.  nam  contra  ^Artflomcum  au- 
xilta  Craffo  Cc(f.  mifit :  detnde fufcepto  cum  Nicomederege  Btthyni<t 
beUs ,  altenatm  tfl  ab  ets ,  itain  lJhrygtam  preumctam  Rom.  inua- 
fit  .  pulfo  ^Aquiltolegato,mox  Q^QppiumproconfuUm&  eundtm 
i_Aq»tltum  legatum  in  imcula  comecit :  literafqueper  totam  ^fistp 
fuvs  prafeclts  mifit ,  njt  certo  quodamdie,  qutcqutd  ciuium  Roma  orttn 
infna  dtttone  ejfet ,  tructdaretur  :  nec  cuiqttam  vel  digmtas  ,   W 


i88  AuguftinideduitateDei 

ttas^velfexuttvel  locut.ad  auem  confugiffetiprodeffet:  quodilli  it4>  vt 
rsx  mptrauerat>executtfunt. 

De  intetioribus  malis,quibus  Romana  refp.  exagttata  eft ,  pra> 

cedente  prodigio  ,  qu6d  in  rabie  omnium  anima. 

lium>  ]ux  hominibus  ft-nnunt.fuit. 

C  A  P.     XXIII. 

Ipf^i^  Ed  iam  illa  mala  breuiter  quantum  poflumus  corn- 
fe"V^>  memoremus  :  quequanto  interiora,tanto  miferio- 
Jisgzisi  ra  extiterunt:difcordi2eciui!es,vel  potius  inciuiles: 
nec  iamfeditiones,  fedetiam  ipfabella  vrbana,  vbi  tantus 
fanguisefFufus  eft:vbi  partium  ftudia,non  contentionum  dif- 
fentionibus,a  variifque  vocibus  in  alterutrum ,  fed  plane  iam 
ferro  armifque  f^uiebant:bella  focialia  ,  bella  feruilia,  bella 
ciuilia  quantum  Romanum  cruorem  fuderut ,  quantam  Ita- 
lie^  vaftationem  defertionemque  fecerunt  f  nam  antea  quam 
fe  aduerf^s  Romam  bfocialeLatium  commoueret , c  cun&a 
animalia  humanis  vilbus  fubdita,  canes,  equi,a(im,  boues  ,  & 
queque  alia  pecora  fub  hominum  dominio  fuerunt ,  fubito 
cfferata  &  domeftic^  lemtatis  oblita ,  reli&is  tettis  ,  libera 
vagabantur:&  omnem  non  folum  aliorum,  verum  etiam  do- 
minorumauerfabanturacceflum,non  fine  exitio,velpericu- 
lo  audentis,fiquisdeproximovrgeret.  d  Qupd  quantimali 
fignumfuit*  Quodfihoc  fignumfuit,quod  tantum  malum 
fuit,quantum  malum  fuit  illud,  cuiushoc  fignum  fuitfHoc  fi 
noftristemporibusaccidifTet,rabidioresiftosquamillifuaa- 
nimalia  pateremur. 

L.      V  I  V  E  S. 
a    T  T Ariif que vocibus.} Xam  antea  conuitMyiurgiis^rixts^rbo 

V  rum  -veltratione  res  agebaturjndntbu*  abftinebatttr. 
b  Sociale  Latium.  }  Ctlm  adwrfu  potentiam  equttumtfui mdiciit 
pr&erant  lcge  C.Gracchtfenatus  M.Liuium  Drufum  trtbunum plc. 
bis  curaffet  creandum ,  Liuius  ouo  maioribus  viribus  caufam  optima» 
tium  tucretur  sfocios  &  Italtcos  populos  vt  fecur.  confentirent,fte  «- 
Uitatisfolicuauit.  Hancftem  cii-n  dlte imbibtffent  Italict  omncs  ,  net 
Littto  repente  mo/tuo  jides  exolueretur,  primum  Picentes  ceperwtt  ar- 
nta.  flosfcutifunt  yeflini,  Marfi,  Lattni.  Peltgni.MarucinitLw 
eani^amnites^confultbus.Sex.lulio  C<efare,L.Martio  Pbttippo  s  ab 
V .  C-  o  c  l  Xii.  ann.  vartegeftumfuartafortunapartitwn.  Tand.m 
Jtaltci  populi  fubatti  funt  a  diuerfis  imperatortbus.  fjtftoria  eft  a 
multis  confcrtptaMuio^Floro^Plutarcho.OrofiOiKclleiQ  ,  isfpiano, 

b  Social 


Ad  Marcellinum  Lib.  iij.  189 

b  Sociale  Latium.j-c^  Latinis  caepit  inUium  motuu  ejuiftriit  La* 
tmts  in  montc  ^Albano  C*f«rem  &  PhtUppum  Ccfi.  Rom,  decreut- 
rant  obtruncare. 

c  Cun&a  animalia  humanisvfibus.  }  Oroftushb.  yluliu*  Obfc 
quens  in  Prodigin  d~.  hoc  tempore-.x^frmenta  in  tantam  tabu  m  cot.ct- 
tata funt ,a»t  -vaflandofuos  hosttle  imaginartntur  bcllumdachrymantef- 
que  multis  affeciibus  cal*mitatem  pr^fagirentfun, 
d  Quod  cjuanti  mali  fignum.  }■  In  anttcjups  codtcthut  fu  haheturi 
Veprcxatwrgeret ,  quantimalt  ftgnumfuit^fihoc  fignumfuit,  cjuod 
tantutn  malumfi  euamjignum  nonfutt.  Puto  fy  htc lcgtndum  ttiam 
fifignum  nofnf.njtfigntficct  %j4uguflmw.ne<effe  ejfe  tlUd  niulumfutf- 
fe  airox  &p  rntci  ftfstmum ,  cmt*>  fignum  ira'  tale,  x/t  ipfumper  fe  e- 
tidtn  fi  alttrius  maUprtenuncium  non  effet ,  maxtmun.  fy  cum  prunH 
horrendum  eat.Lecliocodtcu  tmprefjt  mtht  non  nnprobatur  ,  tamttft 
fenfti*  manet  vtrobique  tdem. 

De  difcordia  ciiutUquaai  Cracchiz  feditiones  cjcclrauecunt. 
C  A  P.  X  X  I  I  I  I. 
Nitium  autem  cimlium  bellorum  fuit,  feditione* 
*#  a  Gracchorum  agrariis  legibus  excitats.  Volcbant 
^J  enim  agrospopulodiuidercquosnobilitas  perpe- 
ram  pofrulcbat.Sedeis  tam  vctwftainicjuitatcm  auderccon- 
ueilere  periculofifsimu,imovero  vt  ipfaresdocuit,pernicio 
liOimu  fuir.Que  funera  factafunt,  cum  priorGracchusocci- 
fus  cfhqueetiamcum  aliusfratereius  non  longo  interpofito 
tempore.Necj;  enim  legibus&  ordine  potcftatum.fedrurbis 
animorumcj;  coflictibus  nobilesignobileTcj;  necabantur.Poft 
Gracchi alterins intei  fectionem, Lucius  Opimius  conful,  qui 
aduerfus  eum  intra  vrbem  arma  comouerat,  eocj;  cum  foche. 
opprefTo  &  exrin£to,iugentem  ciuium  ftragem  fecerat,  ciim 
cju^ftionem  haberct  iam  iudiciai  la  incjuifitione  cc^teros  per- 
fcquens,tria  millia  hominum  occidirTe  perhibetur.Excjuo  ia 
telligi  poteft,  quanra  multitudinem  mortiu  habere  potucric 
turbidus  contliftusarmorum,  cjuando  ranram  habuitiudicio- 
rum  velutexaminata  cognitio.b  PerculTorGracchiipf  usca- 
pur  cpiantum  graue  erat,tanto  auri  pondere  confuiivendidit. 
Hec  enim  pa£tio  cfdem  preceflcrat.  In  qua  etiam  occims  eft 
cum  libeiis  c  Marcus  Fuluius  confularis. 

L.     V  1  V  ES. 
a    f>  Racchorum.  j-De  hts  altbi  dtxi,waiorfuit  Tibtriu*  ,  minor 
VjT  Laim.  Ttbertm  nouem  anms  ante  Catu  esl  <*fus,re$  esl  nota* 


190  Auguftinide  ciuitate  Dei 

nuUns  fcriptor  non  metnwit,lJlutarckus,s4ppianiu,  Valeritts  ,  Cicerot 
Orofii4S>Saluj}iwiFlorttiy&  alij. 
Caitt*        b  PercuiTor  Gracchi.  V  C.  Gracchux  cum  uideretfuam  manum  a 
Cracchus  confulc  (y  fenattt  hco peliijin  iucum  Furtrxs.  conf^gtt.L.Opimim  con- 
filfe  Gracchi  caput  auro  repenfurwnper  prtconem  tuftit  pronunctari. 
Ita  Septtmuleiu>>  Ana^ninus  famtltarts  Graccho cum.plactde  tn  lutum 
'veniffet,  mu.taprimfannliariter .  i>:  foltbat ,  ccUocutus  cum  Graccho 
ipfum  mhdfufptcantern  confoiit ,  capuUjue  abfctait ,  &  cjuo  ejjetgra' 
uiwi ,  pro  ccrebro  ,  cjuud  cruerat.pUmbum  tnfudit.  Purru  L.Opwitt* 
confu'.  fmtcum  Q.  Fabto  Alaxtmo  Pauli  nepote  Graccht  propin- 
-  tjuo. 
c  Marcus  Fuluius  confularis.  }  Qunito  ante  anno  conful  fuerat 
cumAi.PUutio. 

De  xde  Concordiae  ex  fenatufconfuUo  in  Ioco  feduionum  8c 

csedium  condita.  C  A  P.    XXV. 

*p£%  Legantifanefenatufconfultoa  eo  ipfo  loco  vbi  fu- 
p&  nereustumultusille  commiflus  eft,vbi  tot  ciuesor- 
_^§  dinis  cuiufque  ceciderunt,  ba?desConcordiaf  facta 
eit^vt  Lrracchorum  pcenae  tertiscconcionantium  oculosfen- 
ret,  memoriamquecompungeret.  Sed  hoc  quid  aliud  fuit, 
quam  irriiio  deorum  i  Illi  dee^  templum  conftituere  ,  qua?  d 
efletin  ciuitate,nontantisdiffentionibus  dilacerata  corrue- 
ret?  Nifi  fortefceleris  huius  rea  Concordia,  quia  deferuerat 
animosciuium,  meruitin  illaafde  tanquam  in  carcere  incla 
di.Cur  enim  fi  rebusgeitiscongruere  voluerunt,non  ibipo- 
tius  a?dem  Difcordia?  fabricauerunt  f  An  vlla  ratio  reddirur, 
curConcordia  dea  fit,&  Difcordia  dea  non  iit :  vt  fecundum 
Labeopis  diftin&ionem  bona  fitifta,illa  vero  malafNecipfe 
aliud  fecutus  videtur,  quam  quod  aduertit  Romx  etiam  Fe- 
bri,'ficutSaluti  templum  conftiturum.  Eo  igitur  modo  ,  non 
taritum  Concordia?,  verumetiam  Difcordiae  coftitui  debuir. 
Periculofeitaq;  Romanitamala  deairata  viuere  voluerunt, 
d  ncc  Tipianum  excidiuin  recoluerunt  origincm  ab  eius  of- 
fcniione  fumpfiiTe.Ipfa  quippequia  interdeos  nonfuerat  in- 
uitata,trium  dearum  litem  aurei  mali  fuppofitione  commen 
tata  eft.Vnde  rixa  numinum,  &  Venusvi&rix,&  rapta  Hele- 
na,  &  Troiadelcta  eft.Quapropter  fi  forte  indignata  ,  quod 
inter  dcos  in  vrbe  nullum  templum  habere  meruit.  ideo  iam 
turbabat  tantis  tumultibus  ciuitatem  ,  quanto  atrocius  po- 
tuit  irritari,cum  in  loco  illius  c«edis,hoc  eft,  in  loco  fui  ope- 

risad 


Ad  Marcellinum    Lib.   iij,        191 

ris  aduerfaria?  fua:  conftitutam  a?dem  efle  videret?  Hsec  vana 
ridentibus  nobis  illi  ciocvfci  fapientefque  ftomachantur ,  &  ta- 
men  numinum  bonoruiw  malorumque  cultores  de  hac  qua?- 
ftione  Concordia:  Difcordi*ecj;  non  exeunt,fiue  pratermife- 
rintharum  dearum  cultum,eii«}ue  Febrem  Bellonamq;  pra>- 
tulerint,  quibusantiquafanafeceruHit  :  fiue&  iftascoluerint, 
cum  fic  eos  difcedentc  Concordia  ,  E\ifcordia  fsuiens  vfquc 
ad  ciuilia  belJa  perduxerit. 

L.     V  I  V  E  S. 
a  "P  O  ipfo  loco.}  ^ppianwsinfiro  dtcit.ldem  Varro->  &  P.Vi- 
L  flor  de  Regtontbm  vrbvs ,  otlaua  regione  pomi :  id  eft  ,  m  foro 
Romano  ,  cum  pugna  fit  commtffa  ui  ^yiu.ntino  ,  tametfi  inceptaad 
Caprtolium. 

b  iEdes  Concordia?.}  ^Acdes  Concordt&  Ro\n&  fuerunt  plures,  ^yfedes 
wctufiifii.)  a  quam  propter  fecef?tonem  mtlitarem  vouu  extiuxkque  Con  or- 
Af.r  urtifs  Camiliw  :  de  qua  Ouidin*  prtmo  Fashrum.  Ncfao  an  ea-  dl£  ,,/„_ 
dcmfit ,  quam  Flauius  <edUn  m  ^rea  Vttlcantmaxima  nobilitdtit  m~  res 
mdta  dicauit,  P  Sulpitio,  P.Sempfoni0  Lofi.Liuius  hbro  9.  Credo  non 
tjfe  eandem.  ^Ahera  eft  ,  quam-vomt  L.Manltuspr&tor  ettampropter 
jeditionem  mtlitarem  m  Callia.  Faciemla  eft  lccata  a  duumuirts  ,  Gn* 
Vupio  Ctfone,  Quiptio  Flamuno  ad  hoc  creatts  a  prxtore  vrbts,  dica- 
ta  tn  arcc  a  M .ty-Gn.i^Atttlus.  Ltuius  Itbro  vigefimofecr.ndo  ($  vige- 
ftmoterttt.     Tertia  cft  mfra  Romano ,  prope  GMCoflaftm  sdtftcata  k 
L.Opnmo  confule  ,  deleth  Gracckatm  parttbus ,  vbi  efl  etiam  baftltca 
Opwiia    Varro  libro  3  De  lingua  Latina.  Erecla  eft  C4  <edes  ingenti 
indignatione  popttli  Romani ,  ad  quam  etiam  ctirn  ccmiruerrtur  tnfcri- 
ptw»  efi :  Opns  VecordtA.  Quarta  adrs  Concordi&  pofta  eft  h  Liuia 
K^/iit^usia , m(i eadcmfii ant:qutfima,quamfecerat  Camillus, repara- 
ta  a  Liuia,quod  vctustate  laberctur  :  de  qua  Outdiusprtme  FaTiorum. 
Fertx  huius xvtij.Calend.Ftbruarias. 

c  Concionantium.  }•  Trihunorum ,  fy  eorum  qui  cum  populo 
dgebant:ne  qtiid  apud  populwn  de  fenatuparum  h  iionfice  auderent 
dtcere ,  ixewplo  Gracchi ,  cuius  facinorts  tllud  ifftt  mcnttmentum, 
deterriti. 

d  Nec  Troianum  excidium.}  Cum  adnuptias  Pelet  tyTethidts 
Dtfcordia fola inuitwi^non  effet ,  tndignata  aureum  in  conutmum  ma- 
lum  tmmifit  ,fictnfcrtptum  ,  ti"  *w«mj  xafiiju ,  td  eft  ,  pulchra  accipiat. 
H inc  d  forma  inter  Venerem,  Mineruam  >  ^  Jmoncm  crta  conten-  Bclii 
tio.  Itumque  eft  ad  Pandem  tudicem ,  ex  quo  ittduio  natum  eft  illud  Trciaxi 
maiorum  pelagus  beiit  Troiani.  origo 


192,         Auguftini  de  ciuitate  Dei 

De  diuetfis  genetibus  belli,qux  poft  con&tam  aedem 
Concotdijc  funt  fecutA», 

CAP.  XXVI. 
Raeclaru  vero  feditionibus  obftaculum,2edem  Coft- 
cordiae  teftem  cardisfuppliciicjue  Gracchorum  cou- 
cionantibus  opporiendam  potarunt.  Quantu  ex  hoc 
prorccerint,indicantfecutapeiora.  Laborarunt  enim  dein- 
cepsconcionatoresnonexemplum  deuitare  Gracchoru  ,  fed 
fuperare  propofiturn.L.aSaturninus  trib.plebis,b  &  CCe.far, 
SeruiliuspiiEtor,  c&  multo  poft  aMarcusDrufus,  cjuorum  o- 
mnium  feditionibus  caxiesprimo  iam  tunc  grauiffim2e,dein- 
de  focialia  beiia  exarferut :  ijuibus  Italia  vehemeter  affli&a, 
&advaftitatem  miferabilem  defertionemcjue  perdu&a  eft. 
*Bellu  ddnde  feruile  fucceffit,  &  bella  ciuilia :  in  cjuibus  quai 
prselia  commiffa  fmr,  cjuid  fanguinis  fufum  ,  vt  omnes  fere  1- 
talixgentes  quibus  Romanum  maxime  prapollebat  impe- 
rium,  rancjuam  fa;ua  barbaries  domarentur.  Iam  expaucif- 
ftmis ,  hoc  eft ,  minus  cjuam  fe^tuaginta  gladiatonbus  cjucm- 
admodumbejlumferiulecontraftumrit,  ad  cjuantumnume- 
rum  &  cjuam  acrem  feroc£mcjue  peruenerit :  cjuosille  nume- 
ruslmperatores  populi.&omani  fuperauerit,cjuas  &  cjuomo- 
do  ciuitates  regione'fAjue  vaftauerit,vix  quihiftoriam  fcripfe- 
runt ,  fatis  explicaye  potuerunt.  Necjue  idfolum  fuitferuile 
bellum,  fed  &  IViacedoniamprouinciam  prius  feruitia  depo- 
pulata  funt,d.iinde  Siciliam  ora-ncjue  maritim2.  Quata  etiam 
&  cjuahorrenda  commiferintprimoiatrocinia,deindevalida 
bella  pi.rata?,cjuispro  magnitudine  rcrum  valeat  elocjui? 

L.     V  I  V  E  S. 

aQ  A.turnmus.\Gn.^puleitts  Saturmnttf  trib.phb.cum  tempub.lt- 

^gibus  ugrarus  turbaretya  C.Martofextum*  &  L.Vale-m  iriacco 

CofS.qwbus  fsnatm  dederat  negotium,  •vt~uniertt)ne  quld  refpub  detri- 

trentt  caperet^occifvu  eft-.cum  tamen  legefrrety-vt  Martogratiji  aretur* 

b    Et  C.  Ccefar.  V  Cafar  <ft addttum  ,  nec  eft  m  vetertius  ltbrt>,fed 

Glauciafolum  C.Seruilttts  Glaucia  pr&tor  ,  qut  cum  Saturnino  f.Miebat.Ci- 

Satur-    ccro in  Bruto :  Seditioforu»  poft  Gracchos  L..^Apuietus  Satnrninu» 

ninus       eloquenttfitmus  njifus  eft.    Magis  ipfe  tum&  motu  atcjifeipfo  ami- 

<f/«  capiebat  homtnes  ,  quam  aut  dicendi  copta  ,aut  mediocritate  prw 

aenti£.  Longe  autem  poft  natos  homines  improbiftunus  C»  Serutliut 

Glaucia  fd  peracutus  ,  gr  cailtdut ,  cum  primifque  ridicuLs.  ts  cum 

txfumma  &fortttn*  &  ^'itttfordihm  inprttura  corful  fattus  effct, 


Ad  Marcellirium     Lib.   iij.  19 j 

firationem  ettts  habtri  liccret  iudicatum  effet.Nam  typhhem  tenebdt, 
&  xqueflrem  ordmem  bweficio  legu  demnxerdt.J s  prxtor  eodem  dte„ 
quo  Sdturmnu*  tribunw  pleuts,  Mano  e$r  Flacco  Cojf.  publice  eflin- 
terfeftu*  H&c  apud  Ciceronem.Siquvs  tamen  C.  Cxfaren  Ugi  -veUet) 
nonerraret  ommno.Sed  tempoi ritmn congruerent.  Nan,  hic  ,  quifratet 
fuit  L.C&fa  16  conciombm  jtiK  pj.ulun,  Rom.rnouitytiufque  ntmia  cum 
Sulpttio  trib.pleb.contemio  caufafitt  belli  ciutlu  M<iriam.  i/f  Pdcdta- 
nws  memort£  mandautt.httnc  Cafarem  Cicero  m  Brutofcrtbit ,  xdtletn 
curuletncfuotidic  conaones  habwffe. 

C  Et  multo  p.ofr.  j-/  egendum,non  multo pofl^nempefptem  anms:tot 
enirnfunt  a  Saturmno  trtbuno  ad  Liutum  trtbunum,  td  efl,a  Mario  gp 
Flacco  Cofl  ad  Flaccum  gr  Herenmum  Cvff. 

d   M.Dnifus.^M.Ltutus  Vrufuf,dequo  amedixt,nobiUgencrey  ty  j\4ar(. 
dd  dtcendum  paratusfuperbifhmui  ommum  Rom.qut  cum  afenatuio  J^rnftti 
careturfenatum  potttt,-  adfe  vtntre  iufit  ,  &  fnatus  paruit.  Huius 
patremftnatw  patronum  appellautt. 

e  Bellum  deinde  krmlc.  $■  ln  Sictlta  bellum  fitrutle  tfl  exutatum  BeUum 
antefuddleab  Euno  Syro  qwAam  ,  qui  fe furore  magn&  matrts  deum  fertttU 
correptumfvt.uLuit^fexagintamUia  hommumfuntab  eo  iQdclai$f  pr* 
tores  quatuor  'viclhcfflrdque  ab  ets  capta-  Perpenna  fngitiues  tandern 
obfffos  victt.  P  auto pbft  Cleon  Ctttx  alterum  bellumferuite  mtadem 
infula  excitautt  ,ingentes  conftats.  copi&.ty'  prxtoresficut  antca  o>*c7/, 
fy  caflru  exuti,bellum  M.xf/S^uiiim  confcctt.ln  ItJiabeUumferuile  a 
Spartaco  ty  Chryfo  motumyqut  cum  quatuor  &  feptttdginta  gladiato- 
ribus  eo  ludo  LentuLi,qui  «rat  CapuA  ,  profugtrunt  ,  quibus  fe  tngerti 
feruorum  manw  adiunxit.  /-' .  V  arenum  pr&torem,  fff  Claudtum  Pul- 
chrumlegatum^quiprimiifis  drmdtioccurrere  ,  incerunt.  Detnd* 
Chryfus cumfim copits  a.Q.V ariopr&tore ctfus  eft.Spartacus,  quifu- 
perfutt,cum  confule  Lentulo  primum,demde  cum  L.GeUio,(jrr  Q  y-rio 
pr&tore:pofl  cum  Caj?io proconfule,  &  Gn.  Manlio  pr&iore  prosfcre 
confltxit.t^fd  pfjlremum  M.Cr<..ffus  pr&tor  ipfum  fuperautt  ,  ex^rci- 
tumque  eiuys  dehutt. 

f  Quanta£tiam,&c.latrocinia.  J-  CiUcespirats.  mare  infeflum  £^i[am 
cum  redderent,niffus efl aduerfus  eos  P  .SeruiUus  proconful ,  qut  ifau-  ptrattcUTft 
ros,/<r  aliquot  aluvs  eorum  vrbes  cxpugnauttquo  dtgrtfjo  ipfi  -validio- 
res  infurrexeruotigr  ad  Caictam  "ofque  Miffenum  fy  Ofliam  cum  ma- 
gno  Romanorum ttrrore  grdedicore pr<td  .budtperuenert.Gn.Pom~ 
feius  lege  Gabinia  imperator aduerfws  eos  creatut>toto  nari  imra  qua- 
draginta  dtes  expulit.Limut  Ubro  99» &  Ciceropro  lege  Mamlia^  t*a 
Floruf^gr  alij. 

,     4ugMcmt,Dt'u       Tom,  y  a 


194  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

JD_eMlociuili,MarianoatqueSyMano.        C  A  P.    XXVII. 

Vm  vero  Marius  ciuilifanguineiam  crucntus,  mul- 
tisaduerfarum  fibipartiumperemptis  ,  vi&usvrbc 
prorugiflet  ,  vix  paululum  refpiranteciuitate,  a  Vt 
verbisTullianisvtar/uperauitpofteaCinnacuMario.  Tum 
veroclanffimisviris  intcrfc&is  ,  lumina  ciuitatis  extintta 
funt.bVltusefthuiusvi&oria?  crudelitatempoftea  Sylla:  nec 
dici  quidem  opus  eft,quanta  diminutione  ciuiu,  &  calamita- 
tereipublica».  De  hac  enim  vindicla  cjuse  perniciofior  fuit 
quam  fi  fcelera  quc^  puniebantur  ,  impunita  relincperentur, 
c  ait  &  Lucanus: 

ExcefSit  mediana  modum.nimiumquefecuta  ejt 
Qua  morbt  duxere  mantts.periere  nocetites. 
Sed  (un  iamfoli  pofjentfupereffe  nocentesy 
Tunc  datalibertaf  odth,tefolutdcjue legum 
Frtntsiraruit. 
IllobelloMariano  atqueSyllano,   exceptis  hiscjui  foris  in 
acie  ceciderunt,  in  ipfa  quoque  vrbe  cadaueribus  vici  ,  pla- 
tea?,fora;theatra  ,  templacompleta  funt :  vt  ckfficileiudica- 
retur.quando  vi&ores  plusfunerum  ardiderjnt,   vtrum  prius 
vt  vincerent,an  poftea  cjuia  viciflent.  Ciim  primum  vicTtona 
Mariana,cjuando  de  exilio  fe  ipfe  reftituit  ,  exceptis  paffim 
quaqua  vcrfum  ca?dibusfactis>  caputO&auij  confulis  ponc- 
returinroftris:Ca?far,&  d  Fimbria  indomibustrucidarentur 
fuis  :  c  duo  Craffipater  &  filius  in  confpectu  mutuo  macla- 
rentur  : f  Bebius&  Numitorius   vnco  tracfifparfis  vifcen- 
businterirent -.sCatulushaufto  vencno  ,  femanibus  inimi- 
corum  fubtraheret:  h  Merula  flamen  Dialis  pra?cifis  venis 
Ioui  etiam  fuo  fanguine  litarct.  In  ipfius  autcm  Marij  oculis 
continuo  feriebantur,  *  quibus  falutantibus  dexteram  porri- 
gerenoluifiet. 

L.     VIVES. 

a  T  TT  verbis  Tullianis  vtar \H~c  qu^fcquuntur.  Superauitpo- 

V  jhaCinnatum  Afario.Tum-ver»  cUrfiimts  vnis  interfccltfy 

htmma  ciu*tati<  txtinSa  funt.V  erba  funt  Ciceronif  tertia  Inuecliua 

r  ^ ,  in  Catil.Quos  interfe:  eriut  Citina  Qr  H\  arim  nosprolixe  in  tertia  Syl' 

f    '  /    .      lana  perfectiti  fumm:htfuere  duofratresC.Qr  L.lulu  Cafares  ,  c^fT- 

tiViwS€fanw,P.Lentu\WyL.C>affnuAl\yintonixiioratcr^  Gn.Q- 

&  C  mna   ftluiMi L\Corne\ltAi t Merulafiamen  Dialts  Co$,L.Catu\tMy  C  %jfr - 

cariwsfM.&ebiti£,JS?umit9riMiSex.LiCtniHt, 

b  Vlms 


Ad  Marcellinum    Lib.  iij.  195 

b  Vltus  eft  huius. *tVerbafunt adhttc  Ciceronn  eodem  Ivco. 
c  Ait  &  Lucanus*} Librofeamdo: 

Sylla  quoque  immenfis  acc.fitt  cladibus  vltor: 

Jile  cjnod  exiguum  reftabatjangumps  vrbi, 

FiaufxtAwnque  nnnvs  lamputnda  membrartciditt 

Excejtit  mtdkma  modumynir/,iiimqueftCuta  efi 

Qua  morbt  duxere  manu* . 
d  Fnnb riz\Fuit  C :-qutdam  Fimbria,  quem  V  eRcim  Flauium  no~C.     Fim*t 
mtnat  :  htc  pa>  ttum  futt  Martanarum,qui  Troiam  deleutt.  h  uit  alter  bria. 
C.Fimbria,fcd  Lictnitu  qutvixtt  cum  Oracchn,  perutnitque  ad  beU  Liciniui 
la  cintha>   in  quibm  efl  occifiu  intrapcnates  fu&  domut  :  quemadrno- 
dum  &  C&far,autor  Ftorut.   Fiutws  F  irnbrta  memtntt  tn  Clam  ora- 
toribtts  Cicero,cp4em  ego  puto  futffe  illu.qnt  tudex  tn  tontentione  de  vtro 
bono proaunciare  nolutt.  Cuius  rttautor  ejl  Ctcero  m  3.  Offtc.gr  V  alc- 
rius  libro  7 . 

e  Duo  Crafli .\Ftlius  ab  equitibus  Fimb  Ufatellitis  Ctnna  efl  occi- 
fus.  Pater  ne  tn poteflatem  hofttum  vcniretjnanum  fxbt  mtulit. 
f  Bebius.}//*. fcrarumrttu  inter  manus  carnificum  ,  fine  ferro  dt-  Btltm 
fccrptusefl.Lucanus  librofcundo: 

yix  tefparfumper  vtfcera  Bebi 

lnnumera*  inter  carpontts  membra  corona 

Dtjcerpftffe  manus. 
g  Catulus  haufto  veneno.  \  L.LuBatius  Catulus  collega  fuerat  Lu&atiu* 
Maru  m  quarto  eius  confulatu  belle  Cymbrtco  ,  ambd^uede  Cymbrts  Cautlui 
triumpharant.Pro  hoc  cum  apud  Marium  totus  fenatus  fupplex  deprt- 
carctur,Marius  nthil  aliud  quam  mortendu  effe  refpondtt.  Jtaque  Ca- 
tulusvbi  hoc  Manum  dixiffe  refnffet^accenfts  carbontbus  fefuffocamt. 
Dubium  an  hauftts  prums>vt  Portta  Bruti  coniunx.anfumo  in  cubtcu- 
lovbique  occluf  &  rectnsgypfo  incruflato.  Nam  ca  xes  leialts  efl,m(i 
certa  remedia  adhtbeantur-Sunt  qui  haufijfe  tllum  venenum  putent,  vt 
htc  %^/Lugufttnus. 

h  Merula  flamen Dia\i<;}  fjicfibiin cella Jouisvenas prtcidit. 
i   Qmbusfalutantibus.j-i/WerdtJigHM/M,  quod  Marius  mtlitibus 
dederat. 

Qyalis  fuerit  Syllana  vi&oria  vfndex  Mariana?  crudelitatii. 

CAP.      XXVIII. 

Yllanavero  vicloria  fecuta  huius  videlicet  vin- 

dex  crudelitatis,  poft  tantufanguinem  ciuiu  quo 

fufo  comparatafuerat,  finitoiam  bcllo  inimici-» 

tiis  viuentibus  crudelius  in  pace  grafl a ta  eft .  U^ 

n    % 


l$6  AuguftinideciuitateDei 

etiam  poft  Marij  maioris  priftinas  ac  recentiffimas  caedes  ad- 
ditaefuerantalia?grauioresaaMarioiuuene  atque  Carbone 
earundempartiumMarianarum.  Qui  Syllaimminentenon 
folum   vicloriam  ,  veriim  etiam  ipfam  defperantes  faiu- 
tem,cunfta  fuis  alienifque  czedibns  impleuerunt.*  Na  pra?ter 
ftragem  latex  per  diuerfa  difVufam,obfefTo  etiam  fenatu,  de  i- 
p(a  curia  tanquam   decarcere  producebantur  ad  gladium. 
bMutius  Scaiuola  pontifex  quoniam  nihil  apud  Romanos  te- 
plo  Veftae  fanctius  habebatur,aram  ipfam  amplexus,  occifus 
eft:cignemque  illum  qui  perpctua  cura  virginum  femper  ar- 
debat,fuo  pene fanguine  extinxit.  Vrbem  deinde  Sylla  viftor 
intrauir.^qui  in  villa  publica,non  iam  bello,fed  ipfa  pace  fe- 
uiente  feptem  milia  peditum  vndecunque  inermia  ,  non 
pugnando,fed  iubendo  proftrauerat.In  vrbe  autem  tota  que 
velletSyllanusquifajUeferiebat.   Vnde  totfunera  numerari 
omnino  nonpoterant/donec  Syllae  fuggereretur  finendos 
efTealiquosviuere^vteiTentquibuspoflent  imperare  qui  vi- 
cerant.Tunc  iam  cohibita  qua?  hac  atque  hac  paffim  furibun 
da  ferebatur  licentia  iugulandi/  tabula  illa  cum  magna  gra- 
tulationepropofita  eft  ,  quaf  hominum  ex  vtrocjue   ordine 
fplendido,ecjueftri  fcihcetatque  fenatorio  ,  occidendorum 
ac  profcribendorum  duo  milia  continebat :  contriftabat  nu- 
merus,fed  confolabatur  modus.Nec  quia  tot  cadebant,  tan- 
tum  eratmoeroris^quantumlastitiaf  ,  quia  czeteri  nontime- 
bant  Sedinquibufdameorum.quimoriiuffierant,  etiam  li- 
cet  ipfa  crudelis  ca^terorum  feeuritas.genera  mortiu  exqui- 
(ita  congemuit>:Quendam  enim  fine  ferro  laniatium  manus 
diripuerunt:immaniushomiueshominem  viuum  ,  quam  be- 
ftia?  folent  difcerpere  cadauer  abieclum.hAlius  oculis  eftof- 
fis  &  particulatim  membris  amputans  ,  intantis  cruciaubus 
diuviuere:vel  potius  diu  tnori  coactuseft.  l  Subhaftara?  func 
etiam  tanOjitam  ville  quardam  nobiles  ciuitates.Vna  vero  ve- 
lut  vnus  reus  occidi  iuberetur,fic  tota  iufla  eft  ciuitas  trucida 
ri.Hafc  fa&a  funt  in  pace  poft  bellum,non  vt  acceleraretur, 
obtinenda  vid:oria,fcd  ne  contemnercrur  obtenta.  Pax  cum 
bello  de  crudelitarccertauit,&  vicit.  Illud  enim  proftrauit 
armatos,ifta  nudatos.Bcllumeratvt  quifenehatur,  /i  poflet, 
ferii  et:pax  autem  vt  quieuaferatjViueret^fed  vt  moriens  non 
repugnaret. 

L.     VI- 


Ad  Marcellinum   Lib.  iij.  197 

L.     VIVES. 

a    it    Mario  iuuene. \Htc  futt  Marij  feniorisfiliut,  qui conful cum  Marij  fi* 

Jt\,  Gn.  Carbonefuit  ante  annos  vigintiquinque  per  -vtm  failus,  Uus 
cjm  vnafi<rnficatione  Uterarnm  Damafippum  pr&lorem  fatelUtem  fuum 
iufiit  quicc/uid  erat  in  -vrbe  patritiorum  mierficerejbonufque  QrdtUgem 
fatell  siuffa  domini  fedulo  executus  efi;nam  fpecte  confutendt  contraclo 
fenatu>patritios  omnes  interemit- 

b   Miuius  Scafuola.  j-  Liuim  Ub.  87.  Lucanus  -vero  hb.t.a  Mario  Sc£v.ola 
feniore  -videturfrtbere  Sc^uolam  interfeclum.  Hifiortct  a  Mario  »«- 
uene  tradunt. 
c  Ignemque  illum  }lmitatio  Lucani: 

^yfnte  tpfum  ptnttrale  de£,fimperc]ue  calentes 

Maclauerefocos:parumfcdfffifeneclu4 

S avguims  ejfudit  iugulo,flanimi\que  pptriit. 
d  Qui  in  villa  publica.j-  Apud  Liuium  &  Florun  eft  ,  in  viapu- 
blica,gr  Liuius  oclo  miiia  ponit.  t_/fpud.  autarem  libelii  De  'viris  tllu- 
flribus  eii,m  vdla publica;&  numerus  efi  nouem  mtiium. 
€  DonecSyll<£.  \  Hoc  SylL&aQ.  Catulo  diclum  putant  Eutro- 
pius  &  O ■  f\  n.i^€lif  a  C.MeteUo  tuuene  freto  affinitate ,  <£•  ex  ca- 
lore  £tatu  audari.Sunt  qui,TJt  Pluianhui  refert  a  Fufxdio  affentatore 
SylU.  idem  Florus ,  etfi  ^pud  Plutar^hum  Offidius  pro  Fufidio  le- 
gatur.fed  mend&  ewfm>di  apud  illum  autorem^iicl  tpfiusyvel  intcrpre- 
tumy-vel  Ubrariorum  culpa  fane  non  pauca.  Apud  Florum  &  Oro- 
ftum  Furfidus.  Huius  Fufidij  meminit  Salufitus  tn  Oratione  Lepidi 
confuits. 

f  Tabula.f  T  abula  profcriptionis  ,-vtcertus  numerus  occidendo- 
rum  defvgnaretur  ,  %>t  fctret  cjuifcfue  •vifiurm  nc  an  mortturu*  efjet. 
Profcriptoslicebat  occidere.eorum  bona  d.mdcbantt.r  ,  fy  pars  cede- 
bat  SylU>pars  percttffori.Fdij  priuati  htreditate  etiam  petere  hono- 
res  lege  SyU.£  prohibebantur .  Tunc  prtmitm  tabula  profcripttonts  es~l 
Rom£  ijtfa. 

g  Quendamenim  fine  ferro  Bebium.  }  Hicfuit Bebtus  Ma-  $&•  fcc 
rianus:  alter,  de  quo  modo  dixumu  ,/.-</£  Syllanus.  Eodemgenerefatt  cerp^ 
ambo  perierunu     Nant  SylL>>i  vt  fe  de  M.rtants  eadem   rattone 
erudelttatisycjua  HU  njfi  fuerant,  ■vindicarent:  idem  Manano  Bebiofe- 
cerunt,quod  fuo  erat  fatlum  a  Mananu.    Vtriufaue  Btbij  meminit 
Florus.  Marij 

K  Aliusoculis.VA/.  Marius  Gratidianu*  C.  Marij  propinquus.  Gratidta* 
Hanc  triideUtatem  extrcurt  L.    Catilina*ad  buslum  L,  Catult  innimm 

a     3 


198  Auguftini  dc  ciuitare  Dei 

Mario  hominegratief(?imofquitribunw  plebU  &  bis  prator  fmT4l\ 
vt  Q^Cicero  in  Paranefi  adfratrem  Mfcribit.  Primum  enim  brachia 
iki  Qr  crurafregit ,  aures  deinde  ,  linguam  &  nafum  prefecutt ,  oculof 
defodit}poThremo  capite  truncamt. 
Subfoflan  i  Subuaftatje  funt  etia.}//>  codice  Laurinilegiturfubhafiattyhaud 
dubte  congruenttus  htsiorts..  Florut :  Municipia  ItalU  fplendtdtftmd 
fub  hafta  v*nierunt,SpoletumJnt*ramna,  Pr<enefte  ,  Fluentta.  Nam 
Sulmonem  •vetm  oppidum  focium  atcjue  amU  um,facimr.  indignum,  no- 
dum  expugnatum^vt  objldes  irnne  bellt,fy  modo  morie  danmati  duct  iu» 
benturftc  damnatam  ciuitatem  iufit  Sylla  dehrt  H<ec  apud  Florum  li- 
bro  tertto. Lmam  Ub.%%.  Pr*nesimos  omnes  inermes  i^ffos  effe  a  Sylla 
interimi fcrtbit.Porro  fubhaTiare  votabulumfutt  <etatn  y4iigu$~iim^uo 
mtuntur  Ctfares  illorum  temporum  Thtodofiui  &  ^yfrchadiw.C.De 
tefctnd.vend. 

T>e  comparatione  Gothicac  irruptionis  cum  eis  cl3dibus,quas  R.omani 
vcl  aGallis,vela  bdlormnciuiiium  autoribus  acceperunt. 

CAP.     XXIX. 

Va»  rabies  exterarum  gentium,qu£  faruitia  barbaro* 
um,huic  de  ciuibus  vi£toriae  ciuium  comparari  po- 

teftfQuid  Ron\arfuneftius,tetrius,amariufque  viditf 
Vtrum  olim  Galloru,&  paulo  ante  Gothorum  irruptionem, 
anMarij  &  Syllar,  aliorumque  in  eorum  partibus  virorum 
clarifflmorum ,  tanquam  fuorum  luminum  in  fua  membra 
ferocitatemfGalli  quidem  trucidauerunt  fenatum  ,  quicquid 
cius  in  vrbe  tota,pra?ter  arcem  C  apitolinam,  qua?  fola  vtcu- 
quedefenfaeft,reperire  potuerunt.Sed  inillocolle  confti- 
tutis,  auro  vitam  faltem  vendiderunt ,  quam  &  ipfi  ferro  ra- 
perenonpoflent,poflenttamenobfidione  confumere.Gothi 
vcro  tam  multis  fenatoribus  pepercerunt ,  vt  magis  miru  fit, 
quod  aliquos  peremerunt.a  AtveroSylla  viuo  adhuc  Mario 
ipfumCapitolium  quod  a  Gallistutum  fuit ,  ad  deceniendas 
ca?desvi&orinfedit.EtcumfugaMarius  eflet  elapfus  fero- 
cior  crucntiorq;  rediturus,iftein  Capitolio  per  fenatusetia 
confultum,tam  muitosvita  rebufque  priuauit.  Marianis  au- 
tempartibusSyllaabfente  quid  fan&um  cui  parcerent  fuir, 
quando  Mutio  ciui,fenatori,pontifici  ,aram  ipfamvbi  erant, 
Vtaiunt.fata  Romana  miferisambientiamplexibus  non  pe- 
percerunt?bSyllana  porro  tabula  illa  poftrema,vt  omittamus 
alias  innumerabiles  mortes,plures  iugulauit  fenatores  quam 
Gothi  vel  expoljare  potuerunt. 

L.  V  U 


Ad  Marcellirtum     Lib.  iij .         199 
l.    v  1  v  E  s. 

a    A   T  veroSylla.  V  Inprimaviiloriade  Afario  cwnper  fena- 
JjLtufconfultum  SulpittumtAfarios,  0  altos  tmmicos  fuos  koslci 
teipubliae  curauit  declarari. 

b  Syllana  porro  tabu\a.}plutarchu*  in  Sylla,  ter  eum  intra  pa*~ 
eos  dtesprofcnptionum  diuerfas  tabulas  propofmjfefcrtbtt. 

De  conncxione  bellorura,qux  aduentum  Chrifti  plurimi 
&guui(Tima  ptarceflerunt. 
CAP.  XXX. 
Va  igiturfronte,quo  corde,qua  impudentia,  qua  in- 
fipientia,vel  potius  amentia,illa  vel  diis  fuis  non  im 
_  putant,&he-c  noftro  imputat  ChriftorCrudelia  bella 
ciuilia  omnibus  bellis  hoftilibus  ,  autoribus  etiam  eorum  fa- 
tetibusamariora-.quibus  iila  refpublica  necafflufta  ,fed  per- 
dita  omnino  iudicata  eft,longe  ante  aduentum  Chrifti  exor- 
tafunt,  &  fceleratarum  concatenatione  caufarum  a  bellp 
Manano  atque  Syllano  a  ad  bella  Sertorijb&  Catilinae,  quo- 
rum  a  Sylla  fuerat  ille  profcnptus,  llle  nutritus:cinde  ad  Le- 
pidi&  Catulibellum  ,quorumaltergefta  Syllana  refcinde- 
rc,alter  defendere  cupiebatAnde  ad  Popeij  &  Crnfaris,quo- 
rum  PompeiusfedtatorSyllze  fuerat,eiiifque  potentiam  vel 
3cquauerat,vel  iam  etiam  fuperauerat.  e  C*far  autem  Popei  j 
potetiam  non  ferebat,fed  quia  no  habcbat,  quam  tamen  illo 
vifto  interfecloq;  tranfcendit.fHinc  adalium  C&farem,  qui 
poft  Auguitus  appellattis  eft,peruenerunt,quo  iutperatC  na- 
tus  eft  Chi  iftus.  Nam  &  ipfe  Auguftus  cu  multis  gefilt  bella 
ciuilia,&  in  eis  etiam  »  multi  clariifimi  vin  perierunt  ,  intef 
quosh  &  Cicero  difertusilleartifcxregedas  reipublicc,Pom 
peij  quippe  vicVn-envCaium  Cadarem  ,  quividtoria  ciuilcm 
clementer  exercuit,fuifque  aduerfariis  vitam  dignitjtemque 
donauitftanquam  regni  appetitorcm ,  quorundam  nobilium 
coniuratiofenatorumvelut  pro  reipublicse  libertatein  ipfa 
curia  trucidauit.kHuius  deinde  potetiam  multu  m;>nbus  dif- 
par,vitiis  omnibus  inquinatus  atq;  corrupt us ,  irfeclare  vide- 
batur  Antonius,cui  vehementer  pro  eadem  illa  velut  pati.ia» 
libertateCicerorefiftebat.^Tunc  emerferat  mirabili',  ii.do 
jis  adolefcesille  aliusC«efar,illiusCaij  Ce/arisfiliu-,adopti- 
u»s:qui,vtdixipofteaappellatuseft  Auguftus.  Hnic  adole- 
fcenti  Capfari ,  vt  eius  potentia  contra  Antonium  nutrirctur, 
Ciceio fauebatifperans eum  dcpulfa &  oppreiTa  Autonij  do- 

n    4 


Gn.Pem 


200  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

minatione  inftauraturu  reipublicaz  libertatem  ,  "Vfqueadeo 
cascusatque improuidus  futurorum,vt  ille  ipfe  iuuenis ,  cuius 
dignitatemacpoteftatem  fouebat ,  &  eundem  Ciceroncm 
occidendum  Ant onio  quadam  quafi  cocordia?  paftione  per- 
mitteret,&  ipfam  libertatem  reipublica?,pro  qua  multum  il- 
leclamauerat,ditionipropria?  fubiugaret. 

L.  V  I  V  E  S. 
a  A  DbellaSertori) \QSertorim  M irfinim ,  Marianis  rebm 
Jr\^per  ignautam  ducum  ruentibm  cumexercttu,  quem  duciabat, 
per  loca  afpera  ac  difficilia  in  Htifaniamfe  receptt^bi  bellum  aduer- 
fm  duces  SyUanos  flrcnuegeflit.  ,j  d  -vlumumfratlm  a  Pompeio  A1a~ 
gno  proditione  fuorum  M.  Perpenme ,  ^Antonq  ,  gp  aliorum  ccenans 
confoffm  cft,magnm  dux,  <&  cuilibet  veterum  » fi  materia  melior  cla  • 
rtorque  ajfuijfet ,  c  emparan  dus . 

b  Et  Catilina?.  £  Catilina,  partiumfuit  Sylianarum  ,  quovfm  e$i 
Syttainmultv  occidendu  carmfice.  Hic pofteacum  fierifque patrttiis 
comurauit  aduerjm  patriam:  a  Cicerone  <ty  C-  Amomo  Cofi.  oppref* 
fmeft. 

C  Inde  ad  Lepidi  &  Gzt. \M.x^emilio  Lepido,  Q,  Luclatio  Ca* 
Udo  Coff^SyUa  decefiityfepultufque  eft  in  campo  Martiojn  eiu*  funere 
de  componettdarepub.  &  atlts  SyLUrefmdendn  inter  duos  confules 
*vfquc  ad  turgia  eft  progreffum. Inde  Leptdo  'volente  -vt  profcrtpti  aSyl 
lareducerentur  ,  eifique fua  reddcrentur  bona  Catuimconiradtc-.bat 
cum fenatu,non  quod  iniquum  hoc  iffet  ,fed  quod  -vidcbant  h.iiium  cffe 
tumultux  ,<jui  nuUo  tempore  effet  futurm  grautor,quam  tunc,  cum  afflr 
fla  refpublica  recreari  &  rtsjnra^e  -videreturMa  ex  diffcnftone  ad  ar  - 
ma  "ventum  eft.Gn.Powpeiu*  ty Q^Catuim  anrato exercitucum  Le^ 
pido  conferuerunt  maim,eumque  ieut  pr  &lio  fiupefatum  copin  omntbm 
exuerunt,reditumque  eft  m  wbem  fine  tamultui&  iis  qu£  beUum  fequi 
folent.V iftoria  fuit  moderattfiima.armdque  flatim  pofita. 
,  d  Inde  ad  Pompeij  &  Ca?faris.}G«.  Pompetm  magnm  Gn,  Po-> 
peij  Strabonis  filim  >  SyU&  ex  ^fiaveni  nti  cum  tribus  bgtombm, 
quasinagro  Piceno  colLgerat  ,eccurrit;  magnoque  vfui  &  momento 
fld  njiclortam  SyU&fuit.ldcirc»  eum  SylU  interpr&cipuos  babere  ami 
cof  y  tlli  res  maximas  ccmmendare ,  reltquifa  belli  ciuiiis  in  Stcilia,  A-. 
frteailtalia,>&  ffiftania  confedt.Triuphauit  bt>  eques  Rowanm,an- 
tequam  effct  fenator .  Piratas  ing<  ntifelicitate  &  celeritate  domuit . 
Mitbridatery»  &  totum  Orientem  vtcit ,  de  quis  gentibm  terttum 
triumphum  duxit  fpceicfifllimum ,  maximdfque  opes  eSi  natiu*  ,  ty 
fnmmam  inrepublKA *tti»ritatem,pdtentidmciue,fedcwlem  ,qu*  w 

W4 


Ad  Marcellinum  Lib.  iij.  201 

mafufxus  in  Pompeto  fugiente  perjecutusfum .  %^€d  extremtm  betlum 

ciuile  a  C&fare  motum gcfiit  pro  republtca,  in  quo  viEhm  ad  opes  Pto~ 

lem&i  puen  pupilli  fui  confugit ,  in  cuiws  regno  a  mmrftru  regtt  occiftu 

eflyiit  viftori  C&Jarigrattficarentur. 

e  C«efar  autem  Pompeij.}-  Cluiim  C&far,Lucij  fititw  fuit ,  cuius  Iulius  C*~ 

amita  luha  C.Mario  nupfit  hmcconfuli  fnatus  opera  Pompcu  Gal-far 

liantiproutnaam in quinquenmum decremt:quo  tranfaftj^ ait<rum  qutn 

quennium  tt  ejl  additumyautortbus  Pompeio  &  CraJ]o  confultbus  :quo 

dccennio  totam  Galliam  C&far  fubegit :  eumque  Pompctu  m  fiusmre- 

publica  p^jfe indignaretur^naclus  aitas  caufas  Jtlii,arma  mpatrtamin- 

du  it.Lucanus  m  primo: 

Nec  cjuenquam  tam  ferre poteft^C&fdrve prtorem^ 

Pompeiufve  parem. 
Suetenius  m  C&fare  caputfribit  De  caufxs  beili  ciuiiU  Pompetani.Ve- 
rum  Pompeio  mortuo  dictaturam  perpetuam  C&far  inuafit:  ommaque 
inrepubhca  arbitratu  fuo  dijpofutt  regto  more.De  hoc  audi  bcilofnpft 
re  C&far  ipfe  m  Commentarm  ,  Ptutarchus  m  Vitis  diuerforumt 
iSfpptanus  in  Bettt*  ciuitibus,  L.F lorus,OrofiuS)Etttroptus,<£r  Cice- 
ro  muitvs  loas  &  explicatius,  qmppe  qm  beilo  wterfuit  nonpoTbrema  & 
ipfe  pars. 

h  Hinc  ad  a\ium  Cxfarcm.^C.Oclauiusfiltusfuit  Gn.  Octauij  C.Ocla- 
pr&toru  viri  ty  <^Acii&.    *_Aciia  fiha  A Slq  Baibi  (ff  tult&  C&farn  mus 
fororis.   HuncC.Octamum  C&far  heredem  pod>  rvore  teflamcnto  fcrt 
pfit  ex  dodrante:vt  Suetonitis  narrat,quem  ty  ferre  nomen  tujltt.^/fd 
eum  peft  C&farem  intnfncium  multi  vettram  propter  nomen  auun- 
\cult conuenereyquibus,Cicerone autore,partes  \enatus contra  Af.<_sfn- 
tonium  defendtt  adhuc  adelefcens:quem  <&  vicit,  <ty  compuit  in  Gal- 
liam  viteriorem  ad  M .   Lepidumfugere,  cum  quo  redienstriumuira' 
tum  exfoedere  confiauit:hoc  esi,  internecionem  reipubltc&.   Tnumuiri  Triumui- 
fuerunt  Af.  ^/tutonius.  M,  Lcpidus^COCtautusC&far.  tnter  con-  rdif4S 
uenta  'erat ,  vt  M .  .^Antonius  Jinertt  auwculum  fuum  Scxtum  Ju- 
lium  C&farem  profcrtbi:  M.  Lcpidus  fratrem  fuum  fuctum:OEta^ 
uius  Cicerenem,qucm  patris  colebat  loco.  idque  posiulatum  eflab  t^/in- 
tonio  ,  qnod  oratiombus  tiiius  hoshs  effet  afenatu  luduatus-     Ex  liiit 
tribus  pr&apuisvirtsfolus  Cicero  ab  Antonu  fateliitibus  ejl  occtfust 
>  altj  euaferunt.   Beitauit  deinde  Oclautus  cum  Cafiw  &  Bruto ,  adiu  * 
uante  coilcga  M.  Anlonio ,  illofque  opera  %yLntonu  in  PhUtpptcn 
campis  victt :  deinde  cum  L.^/fntonio  tnumutrifratre,  quem  ad  de- 
ditionem   Perufit  compulit.     I-ftnc  cum  Sex.  Pompeto  Mag; :ifiio, 
quem  priuamt  claffe ,  cum  Al%    Lepido  trtummro,quem  tnwmuratu 


201         Auguftini  dc  ciuitate  Dci 

txuit.  PoSlremb  cum  M.  Antonio  triumuiro  ad  isfclium  >  ejuem  & 
tiictt  '.falufque  fuperfuit  lmperator  populi  Romani  ciuilibus  ommbut 
confeclu  belln  ,  i^/tuguJiufque  a  Vaierio  Meffala  oratore  nomine.fe- 
natui  & pop.Rom  ftlutatui  es~l.  Imperij  hmus  anno  quadragefimo- 
quarto  a condita  Roma  dccl).feUa  vndtyue  terra  mtrique  parta  pa~ 
ce,quietu  tranquUlifque  vntwrfogenererebus  ,  inBethleem  ludana- 
tut  efi  Icfus  ChriTius,natur*  princeps,&  conditoryex  regum,&  do- 
tnintts  dominantium. 

g  Multi  clarif/imi. }  Triumuiri  longe  plures  omnit  fexus  ty  or- 

dinis  profcripferunt ,  quam  Sylla.  hos  tres  luuenalis  Satyrico  nafo 

Sylla  difcipulosappellat,  magiftrumque profcribendi  arte  vicijfe  figni- 

ficat. 

Ctceroms    J,  £t  Ciccro  difertus  ille  artifex. }  Tres  fjyfexaginta  natus  an- 

mer*  nos  interijt,  vt  LHitus  fy  Aufidius  Baffus  computant.  De  cuius  mor- 

iefi  quis  variornm  vidcre  fententias  dtfiderat  ,  habet  apud  Seneeam 

libroprimo  Suaforiarum.   Difertum  artificem  appellat  ^uguslinus, 

cjubd  lingua  velut  clauo  nauem  retpubitcA  moderaretur  ,  fy  ageret  qub 

'vellet.P  nde  ty  ille  verficuiws  ab  eo  fuorum  faclorum  confcio  tifurpa- 

tus,qui  inimicos  male  momordit :  Cedant  arma  tog£ ,  concedant  laurea 

lingua.Pliniusfenior  eumfalutans:Salue,inquttjrimus  m  toga  trium- 

phumjingutq;  lauream  merite. 

CCafar   i  C.CxCzrem.}M.&  D.BrututtC.Caj?ius,&  alijadlx.fenatores 

in  eum  confftrauerunt,  ac  jdtbus  Martiis  in  euria  Pompeiana  pugio- 

mbus  confoderunt. 

Marc.An  k  Huius  deinde  potentiam.}  Conful  tmc  erat  M.  Antonius  cum 

tomus         P.Cornelio  Dolabelld.  x^ntomus  exercitibus  occupatis  fummum  in 

republica  imperium  &  dominatum  affttlabat ,  quem  repulit  primum 

fuis  oratiombus  Cicero-.deinde  triumuvr  rft  faflus  ,  "vt  dixi.  HtTiortam 

belh  <^/fntomani  nenio  hiftorkus  melius  poteft  perfequi  cpiam  Cicero  in 

Philipptcif  fecit. 

1  Tunc  emerferat.}Crcero  authoritate  &  eloquentia  fua  Ctfarem 
Ottauiumadolefcentem,  Hmtumy  Panfamconfules  in  Antonium 
a  mauit. 
SSmui  m  VCciucade6c&cus.\SatiseratCieeroaM.Brutoadmonitus,ne 
nimiumpotentiam  Oclauij  aleret ,  neve  plus  aquo  puertli  fideret  in- 
geniOyCjuamlibet  bono :  pofje  immodica  fortunamutari ,  &  infolefce-* 
re.Grauifiim&duA  epiftoU  Bruti,altera  ad  Ctceronem  ipfum  ,  altera 
ad  Atticum  de  ea  ipfa  re  adhuc  extant  ,  cjua  plane  •dirtle  illud  t& 
puidentU  plenum  Ai.  Brutipeclus  indicant ,  gp  fere  aperiunt*  T a- 
meifi  Ctcerontm  non  adebftupidum  credtderim,  quin  vt  alia  permulta 

cccul- 


Ad  Marcellinum    Lib.  iij.  203 

•ccultiora^ta&in  hoc  ammo  &  cogtiatione  prauidcrtt.  Quod&  fi- 
gnifcawt f&penumero  amtwverbo  illo  toties  ab  tpfo  -,furpa:o  :C<tfa~ 
rem  Oflauium  laudandt4m,ernandum,toUendum  Cuius  memmttVcl- 
leiws^<f  D  Brutws  m  quadam  epiftola  ad  Ctceronem. 

Quod  impudcnter  pre^ fentia  ineommoda  Chriftoimputent,  qui  deos 

colere  non  finuntur.cum  tant*  clades  eo  tempore  quoco- 

lebantarextitennt.  C  A  P.    XXXI. 

Eos  fuos  accufent  de  tatis  malis ,  qut  noftro  Chrifto 
ingrati  funt  de tantis  bonis.Certe  quando  iila  mala 
fiebant,calebant  arae  numinum, aiabaeo  thure  feitif 
qiu  recentibus  halabant :  elarebant  facerdona,  fana  renide- 
bant,facrificabatur,ludebatur>furebatur  intemplis:  qaando 
paffim  tantus  ciuium  fanguis  a  ciuibus ,  non  modo  in  cafteris 
Iocis,  verum  inter  ipfa  quoque  deorum  altaria  fundebatur. 
fc  Non  elegit  templum,  quo  confugeret  Tullius :  quia  fruftra 
clegeratMutius.Hi  vero  quimulro  indigniusinfultant  Chri- 
ftianistemperibus,  autadloca  Chrifto  dicatiffima  confuge- 
runt,  aut  illuc  eos  vt  viuerent  etiam  ipfi  barbari  deduxerunt. 
Illudfcio  ,  &  hoc  mecumquifquis  fine  ftudio  partium  iudi- 
cat,facillime  agnofcit:  vt  omitram  csetera,qu£  multa  com- 
memoraui,&  alia  mulro  plura.que:  commemorare  longutn 
puraut ,  «i  humanim  genus  ante  bella  Punica  reciperet  Chri 
itianam  difciplinam  ,  &  confequeretur  rerum  tanta  vafti- 
tatio  ,  quanta  illis  bellis  Europam  Africamque  contnuit: 
nullus  talium  ,  quales  nunc  patimur  ,  nift  Chnftiane  religio- 
riilla  mala  tnbucret.Multo  autem  minus  eorum  voces  to- 
lerarentur,cjuantum  attinet  adRomanos,ft  Chnftiane  re- 
ligionis  rccepttonem  &  dirfamationem,vel  irruptio  tlla  Gal- 
lorum  ,  vel  Tibenni  fluminis ,  igniumque  illa  depopulario, 
vel  quod  cuncla  malaprazcedtt ,  bella  illa  ciuilia  fequeren- 
tur.  Mala  etiam  alia  ,  qi;£  vfqueadeo  incredibilia  accide- 
runt ,  vt  inter  prodigia  numerarentur ,  fi  Chriltianis  tempo- 
ribus  accidiffent,  quibus  ea  nifi  Chriftianis  hominibus  tan- 
quam  crimina  obiicerentf  Omitto  quippeilla ,  qua:  magis 
fuerunt  mira  quam  noxia,c  boues  locutos ,  infantes  nondum 
natos  de  vteris  matrum  quardam  verba  claniaffe,  d  volaflc 
ferpentes,e  foeminas&  gallinas  ,  &  hominesin  mafculinum 
fexum  fuiffe  conuerfas  :  &  c^tera  huiufmodi  que  ineorum 
Jibris,  non  fabulofis,fed  hiftoricisfeu  vera  feu  falfa  fiur,non 
inferunt  hominibusperniciem,fedftuporem.  fScd  &  ciun 


io4  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

%s  pluit  terra,gcum  pluit  creta^cum  lapidibus,non  vtgrando 
appellari  folet  hoc  nomine,'  fed  omnino  lapidibus.Ha?c  pro 
fe&o  eriam  grauiter  la*dere  potuerunt.  Legimus  apud  eos 
k  /Etneis  ignibus  ab  ipfo  montis  vertice  vfque  ad  littus  pro- 
ximum  decurretibus  itaferuifle  mare  ,  vt  rupes  exurerentur, 
&  pices  nauium  foluerentur.Hoe  vtique  non  leuiter  noxium 
fuit,<juanuis  incredibiliter  mirum.1  Eodem  rurfusaeftu  igniu 
tanta  vi  fauilla?  fcripferunt  oppleram  efle  Siciliam,vt  mCati- 
nenfis  vrbis  te&a  obruta  &  oppreiTa  diruerent,(]ua  calamita- 
tepermotimifericorditerneiufdem  anni  tributum  eirelaxa- 
uere  Romani.°Locuftarum  etia  in  Africa  multitudinem  pro 
digij  fimilem  fuifle,cum  iam  eiTet  populi  Romani  prouincia,- 
lireris  mandauerunt:  confumptis  enim  frucTibus  foliifcpie  li- 
gnorum,ingentiatCjueinafftimabilinubeinmaredicuntefl"e 
deiectam.  Qua  mortua  reditacjue  littoribusatcjuehinc  aere 
corrupto,  tantam  ortam  peftilentiam  dicunt,vt  p  in  folo  re- 
gno  Mafmifla?  q  o&ingenra  hominum  rnillia  penfle  referan 
tur,&  r  multo  amplius in  rerris  littoribus  proximis:  tunc  Vti- 
ca?f  extriginta  milibusiuniorum  qu^ibi  erant,decem  rema 
iifle  confirmant.  Talis  itaque  vanitas  qualem  patimur  eicjue 
refpondere  compellimur:  quid  horum  non  Chriftian<e  reli- 
gionitribueret,fi  temporibus  Chriitianis  videret  ?  Et  tamen 
diisfuis  nonifta  tribuunf/cjuorum  ldeo  cultum  requirunt, 
neifta  vel  minorapatiantur  ,  cumeamaiora  pectulerinta 
«juibus  antea  colebantur. 

L,     V  I  V  E  S. 
Sabai        a    0&hxo.}SabaipopulifuntiuxtaSyriam&  isdrabiam ,  apud 
Cj quos  nafcitur  thuiy^ ergilitts: 
India  mitut  ebur-,moUes  fua  thura.Sab&i. 
Seruim  Sabaos  nominato  ait  a  <A@t&ztf ,  quod  eft  colere:  quia  thurt 
tjuod  apud  eos  nafcitur,deosplacamuf. 

b  Nonelegittempliim.ObiitinFormtanofuOyCurntentat*  naui- 
gatione  trans  mare  ad  Brutum,temprftate  repulfus  effet. 
JSoues  lo+  c   Boues  locutos.  }  Frccfnentifiime in  Prodtgm  apud  h'ts~ioricos  ,  vt 
Cuti.  bello  Pumcofecundo  Q^Jabio  Maximo  ^uartum  ,  gr  M.  Marcello 

iij.CoJ~.quo  eodem  anno  Spoleti  exmuherevir  eftfaclttt ,  &  Marucia 
infansin  -vtero  ib  trtumphe  clamauit.<_/futor  Liutwi  Itb.r^.Locuta  & 
bos  belio  t_sfntiocheno,Roma  caue  tibi,&  btllo  ciuili  ^Antoniano^  bos 
njrgentife  in  opere  dixit^  non  defuturumfrumentum  ,  fed  homtnes  qui 
illud  ederentjgr  aliasf&ptfiims* 

d  Vo- 


Ad  Marcellinum  Lib.  iij.  205. 

<J  Volafle  ferpentes.}  In  Ltbya  foiitudmtbus  [erpentesfunt  plnri-  tr^^^ 

m&  uolucres :  qua  ^frico  vtnto  in  agrum  Ae^yptium  cum  magna  %n  •  ftrttentti 

digenarum  permciefe  effundunt.  idarco  Cictro  ibem  ab  illts  cultum  ho 

mmibusfcribit.quod  i.oc  ammal  eampeftem  ab  Aegypto  auertat.  idem 

fierodotus  m  Euterpe. 

e   Fceminas  &  gallinas  &  homines.^Sexus  mutatos  ,  exfaemims  FocminM 

howiiubusvirosfacloSjtxgab/.isgJlo)  & galiinace;s  Mendumnui   JU  IrnUS 

lum  cft  tnfcripiura  admoneo ,  quandoqmdem  ~jim  coniun&tonvs  nvfter  ^k» 

mterpres  parum  mteliigens}p arum  n  cletic  iegi putut  F oemina*  &  gal 

Una4i&  homtnes:  tum  itiam  quld  foemtnam  ncn  pcfje  ad  aiiaanina* 

lia pertin<.re exiftimat,  quam  ad  homines:  fy  homini  s  cff  taniummo- 

do  vtrtivs  fexus.ideoftc  expiicatfoeminas  conuerfas  tn  homtnes  :  td  ci?, 

in  vtros,  mqutt.En  quales  fumims  fve»irab:<ti<r,  fccuim  pnus :  qus- 

nam  fumebant  fi.bi  -veterts  autorcs  enarrandos,  cum  nondumfirent  h»  * 

mtnes  etiam  ad  mulieres pertinere,<&fcrrT  i>;*4  de  brutts  quoque  antma- 

libus  dicii  Et  miramur  tam  ccrruptas  nos  artes  tmnes  apatrtbus  a  ce  - 

ptff } Miremur  pottus  cum  tale  hommum genus  millas  inuafertt,nos  aU* 

cjuos  ommno  accepiff.Porro  hanc  fcxus  mututior.e.Pim.Ub.  7.  non  ef- 

fefabuiofamdicit :  ty  aitquot  ttftimoma  affert  fudmque  fidem  tntcr- 

ponit^quvi  teftificanfe  que  v.dait,  atat.  Et  profecto  confideranii mi- 

hi  ration,  mfexuum^  difjiale  xidetmt  ex  mare  fitrifcemtnam.    Ccntra 

fiert,  non  ttcm.  nam  rit<ahere  naturam  -vtrde  mtmbrum  tntrinfecus  fa~ 

ceriqueex  eolocosfoeminecsdifficdiimumeft  :  expeilere  •vero  locosfo" 

ro4  ,p'.nifijue  in  modum  deformare,&fi  rurum.peri  tamenpotefttfaci- 

lius  quam  credatur. 

f  Sed  &  cum  v\uit.}TerrapLtffeidquo  nonfemel  aut  iterumrerum 

fcriptores  tradunt.Liuius,Sjrr  lulius  obfequens  .fy  alu. 

g   Cumpiuircrera.J-Oty^Hens  in  prodtgns,g^Aietell9,TulUo  Di- 

dio  CoR.  creta  candida  piiut. 

h  Cum  pluir  ]apides.}AV<y«c  hoc  rarum.     Pvimmm  poft  conditam 

Ro    an^  TuUohftdiorege  conttgtt  qu  id  vtx  credibde xndebatur.po- 

ftea  tottesy-vt  nul.t  mkum  lam  (ffit:ociofu>*fit  in  re  creberrtma  exempia 

afir-e. 

i  Sed  omnino  vel  terrse.  \  ^ntiqui  Ubrific  habent :  Sed  omnino 

lapidibus:h<£<.  profetto^&c. 

k   JEtneisignibus.  }   Aetna  mrns  eft  in  Stcilia   VuUano  facer,  Aeinanwt 

qui  per  nptlem  fiammas  euomuit  per  hiatum  sladiorum  xx.  quem 

craterem  uocant  :  quos  duos  efje  <vult  Solinus  tn  Poljhtiton.  difl  tS 

fic  -vel  ab  Aetna  fiiio  Brta  retCyclopis ,  iel  ab  Aetna  filia    Caii 

&  T err*  ,  quam  alu  Thaliam  voeantj  quemadmoium  Serutus  dscit. 


Cauna 


io6  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

&unc montem  Vtrgthus  defcrtpftt  longo  carmine.  Omdio  funt  qui  4t- 
trtDuant.  Seneca  Ouidium  a  d^fcribendo  ^etna  dttemtum  referU 
quodiiiuma  V  irgtlio  iam  faret  cjntatum.  Cornelu  Seueri  putant 
effe  nonnulU.  Exnndat  f&pe  incendtts  vitmit  agrts  gentibufque  noxns. 
Sk  Gn.Seruilto  C&pione^  C.Lalio  Cofi.  Tum  Seruio  Flacco  ty  Q^ 
Calphurnio  Cofi.hoc  quod  %j€ugufi ,  htc  narrat  contigtt ,  M-^Aemi- 
lio,  L.^yfureUo  Cofi.Obfequtns :  ^Aetna  mons  ttrra  motu  ignes  fu- 
perverttcemlate  dijfudtt  ,&adinfulam  Liparas  mare  ejferbutt ,  ty 
quibufdam  aduTiu  uautbux  vapore  pkrofque  naualevs  exantmautt, 
JPifctum  vim  magnam  exanimem  difperfit  ,quos  Liparenfes  auiditti 
epuln  appetentes  contamtnatione  ventm  confumptifunt :  ita  vt  noua 
pefiilentta  vafiarentur  mfuU.  Haclenus  verbafunt  lulij.  ^4cctdi% 
isiudpaulo  antefedtitonem  C.  Gracchi ,  Oroftus  addttmultos  morta- 
lestniendto  abfumptos^coa[i6fque  effe  deferttsfuis  quam  longifiime  au- 
fugere. 

1  Eodem  rurfus  afte&u.  \Orofiu*  Ub^.capite  u. 
m  Catinenfis  vrbis.  }■  ^tlibi  Catanenfis,  idem  efiilla  enim  ciuita* 
&  Catana  &  Catina  dicitur,  etft  Catinafit  etiam  m  Hifpania ,  & 
in  ^frcadta.Pltn.lib.^.Mons  t^fetnanoClurnis  mirus  incendtvs ,  cra- 
ter  etus  patet  4mbitufiadiorutn  xxfauilla  Tautominium  &  Catanem 
rufqie  piruenit  feruens. 

n  Eiufdem  zim\.}Orofita  decemannornm  tributum  afenatu  eis  re- 
rniffum  efiautor. 

o  Locuftarum  etiam  in  Africa. }£««'«<  Ub.9,OrofiustEutropiust 
iultus  obfequens^contigitetiam  antefditionem  C.Gra  chitP,Plauth 
His}eo}MFtduio  Flacco  Cefi. 

p  ln  folo  regno  Ma/mifl^. }  ^Anpotius  Micipfe  filtj  ein*.  nam 
Maftniffa Um  obterat.Seddicipoiefi  Mafwiff&  regnum  ,  quod  illud  ei 
pro  maxtmii  meritU  populus  Romanui  dedit. 
q  Ocnngenta  hominum  milia.}  Sic  Orofius ,  quity  regnum 
Afictfifie  nomtnat.Obfequens  dcccc .hominum  nUltain  vniucrfumfcribit 
fato  deceBiffe.  Eutroptus  tamcifi  non  bonm  admodum  computator  ,fic 
inquit:QuaptTidenttain  Numialt  dccc;.milia  hominum,  circa  Car- 
thavinem  vero  cc. M-Romanorum  naro  militum,  qui ibi  ad prafidium 
erantxxx.  M.exttntta  funt.eadem  pene  Orofiws ,  mfxquodpxo  non> 
gentus  oclingentapomt.  , 

Y  Multo  amplius  mterris.J-  Diuerfum  fcribunt  hifiorici  quos 
legiwus  ,mfi  ^Auguftmut  altos  autoresfit  fecutus  yveloratorio  mod» 
inflexerit  hifioriam  adfnam  vttlitatem.  Quod  licerefieri  Cicero  fub 
perfona  fjtttki  docct  m  Brttto;  &  ab  ipfo  Ciceroue  nonnmquam  efft 

faclum 


Ad  Marcellinum    Lib.   iiij.       207 

ftclum,  &  nos  interdum  in  eit*s  orauombus  deprehendimus ,  &  yjfco- 
nius  P&dianus  annotautt. 

f    Ex  triginta  milibus  virorum.}  lreteres hbri  habent ,  iumontmc 
certe  de  mdittbus  ejt  mtetltgendum  ,  yut  Vuca  reltflt  erunt  prjtfidtutn 

t    Quorum  ideo  cultum.}  Legendum  ,  quorum  tdeo  cultum  recjut- 
tunttne  tTia  vel  mmora. 


AVRELII  'AVGV- 

STINI     EPISCOPI    AD 

MARCELLINVM     DE 
ciuitate  Dc?i 

L  1  B  E  R     Q^r  A  R  T  V  S. 

Dc  hi$  qux  piimo  volumine  difputata  funt 

C  A  P.     I. 

E  ciuitateDei  dicere exorfus,  prius  refponden- 
im  putaui  eius  inimicis,  qui  terrena  gaudia  con- 
fe&antes,  rebufquefugacibusinhiantes,  quicquid 
in  eistrifte  ,mifeiicordia  poriusadmonenus  Dti 
punicnris  ieucritatc  pariuntur,  rcligioni  increpitanc 
Chriftiana»  ,  quae  vnaeft  falubris&  vera  religio.  Etquoniam 
cum  fitin  cis  etiamvulgus  indo&um.velut  doc~torum  autori- 
tate  in  odium  noftrum  grauius  irritantur,  exiftimantibus  Uu- 
pei  itis ,  ea  qua?  fuis  temporibus  infolite  acciderunt ,  per  aiu 
retro  tempora  accidere  non  folere.  Eorumquc  opinionem, 
ctiam  iis  qui  eam  falfam  eiTe  nouerunt,  vt  aduerfum  nos  lufta 
murmura  habere  videantur  ,  fuae  fcicntiz  difihnularione  tir- 
mantibus:  de  libris  quos  autores  eorum  ad  cognofcendam 
przteritorum  temporumhiftoriammemonz  mandauerunt.. 


2o3  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

longe  aliterefle  quamputant,  demonftrandum  fuit:  &  fimul 
docendum,  deosfalfosquos  velpalamcolebant,  vel  occulte 
adhuc  colunt ,  eos  efle  immundiffimos  fpiritus  &  malignifii- 
fnnos  ac  fa llaciffunos  dasmones :  vfque  adeo  vt  aut  veris  ,  aut 
fiftis  etiam  fuis  tamen  criminibus  dele&entur,  quar  fibi  cele- 
brari  per  i ua  fefta  voluerunt :  vt  a  perpetrandis  damnabilibus 
faftis  humana  reuocari  non  poffit  infirmitas ,  dum  ad  harc  i- 
mitanda  velut  diuina  praebetur  autoritas.  Ha?c  non  ex  noftra 
coniectura  probauimus,  fed  partim  ex  recenti  memoria,quia 
&  ipfi  vidimus  talia  ac  talibus  numinibus  exhiberi :  partim  ex 
literis  eorum.qui  non  tanquam  in  contumeliam,fed  tanquam 
in  honorem  deorum  fuorum  lfta  confcripta  pofteris  relique- 
runt :  ita  vt  vir  do&iffimus  apud  eos  Varro,&  grauiffimaj  au- 
toritatis,cum  rcrum  humanarum  atque  diuinarum  difpartitos 
faceret  libros,alios  humanis,alios  diuinis  pro  fua  cuiufque  rei 
dignitate  diltribuens,  non  faltem  m  rebus  huma  nis,fed  in  re- 
bus  diuinisponeret  ludos  fcenicos :  cum  vtique  fi  tantummo- 
doboni&  honefti  homines  in  ciuitate  effent,nec  in  rebus 
humanis  ludi  fcenici  efle  debuiflent.  Quod  profeclo  non  au- 
toritate  fua  fecit,fed  ouoniam  eos  Roma;  natus  &  educatus  ia 
diuinis  rebus  inuenit. 

IOAN  NIS      LODOVICI 

VIVIS    VALENTINI    IN 

QVARTVM      LIBRVM      DE 

ciuitate  Dei,  D.  Aurelij  A  uguftini 
Commentaria. 

[flv  vft  ^nc  ex  rebusge?iispo.Rom.ad  religionem  eius  facra  ,  cere* 
^^njK  u,0,udfqu^  tranfeundum.  Superioribus  lib/it  nullam  pr&- 


Z^  fat>  fi*n.us  vcniam ,  qubd  atla  i&iuS  popult  ,fi  non  ad  ple- 

nuni  ex  alMtto,  ouiniam  perijt  magnapars  T.Liuijfcriptorn  rcrutn  co- 

piofifimi 3  cerie  ex  muliit  qn,quo  m$do  colitgi  potutrunt :  quatmr  li- 

brifJequtntiStis  >  fed  tn  prwnshoc  quartoignofci  nobvs  pettmus  ,fi  quo 

in  loco  vel  diligentiam  noTiram  UElor  dcfidtrant ,  vel  ingemum. 

jtiuUus  de  hls  rebus  autor  ad  hanc  memoriam  pcruenit,  cjui  quideextet.  •' 

AnUqui-  Intercidcrunt  enim,  vt  alia  eiufdem  viriquamplurtma.fic  &  Antiqui- 

tates  M.  tates  M-  V arronis ,  qute  vnas  fi  haberemus  ,fatufacere  potujjemus 

Vatronn  %y£uau$Unoyvnde illiftmtfere qux  di.it  defwnftA,  Ita% emendtcanda 

nebii 


AdMarcellinum   Lib.  iiij.  199 

nohii  e  vartn  fHerttMrfHK  h*cafferremHys,ne nudt  ojnnino &  inopesg 
omniq.  non  modb  cultu  ac  ornatu.Jed  inlhument» cfuoque  domejUco ege- 
ni  vtderemuriiju^fi  non  magmjice  conftrucla  typarata  funt,cont€tt  eri- 
mtn  hoc folo,non prorfu*  v.dtrt pudedancjira meaici;ate,cjHod  noajfe- 
cutis  ettaventa  danda:pr£frttm  nuUa  cenatut  &  diligtntta  culpa,  ejtf 
inre  cuiut  cum  maxtme  maxtmogemru  malo  vtgtrtt.plurimt  erant  & 
qutdem  dot~riftmt,yt  de  vulgo  tactam,  crut  non  paruam  fane  partem  i<- 
gnorabant.Stcut  tjje  teftatur  k '  arro.Profedh  luuenalts  in  Satyrapri* 
ma  nefiiffe  vid  tur  1'uumampro  dea  Romants  cultam^curn  ait. 

Et  ftfunejla  ptcuma  ten.plo 

Nondum  habitat,nuUa4  nummorum  ertximws  aras. 
Quam  tamm  cum  ^iermo  (tf  Argenttno  V arro  intcr  dcos  numcratt 
Qups  ergo  tmreturfi  rem  ope  fry  bcnignttaie  Chrijh  ex  hominum  vitA 
%am  oltm  pulfammosadeb  non  teneamus  exatie\vt  vel  quiuts  ex  tllopa 
pulo,vel  ettamfi  dto placet,V arro  ipf  ,qui  Rom^nus potificilws  vppro» 
brare  necfalfo  aufut  eji,ejj'e  infuts  dits  ac  reltgtontbm  iomplura  ,  qutt 
iUos  laterent  >  cju&  omma  tpfe  aperuit  &  dcclarauit  vtr  totius  veteris 
aui  conjultiflimu»}  Ijiis  ommbus  atcedit  nuUam  fore,aut  rebus  hnn.ams, 
aut  eruditunt  iacluram,ft cj uemadmodum  devfu  vttd^ue,fic  ettam  tU 
memoria  tmptetas  etufmodiabiret.Qutd  emm  confert  erudttioni  flagi* 
tia  louis  aut  Venevis  nojfe?  efutbus  dits  tju£facrafant^u£  ojlenta,  yui* 
bus  hojitis  facrifque procuradatcjua  augurtaprodigidcjue^k  cjuibus  mit* 
tanturhjuomodo  expientur\ft  tjuibus  h<c  placent ,centendant  nes  ptr  ea\ 
fteriperitiores.  Ego  vero  cjui  non  pauctora  ex  tllis  dehramentts  noui, 
quam  attiuis  eorum^contendofuturum  vttlius  vtta  monbusque  in  totA 
nefctrtiqua res minus  me  reddttfolicitumsft cuius  dtutdiuxcj. dtutmt..te, 
genus  templa,aras,fJ}a}certmoiiias,facra  horum  ommum  rationem (jtf 
ntodum  huudijttajuam  copiost  perfcutus  fum.tametft  a..hibtta  nobts  eft 
cperas  ne  lefior  harum  rerumjiudiofus »  vacuus  earum  a  leclione  n»» 
arorum  commtntariorum  difcedat. 

Dehisquxlibro  fecundo  &  tertio  corninentur.  CAP  II. 
£?m£$)  Tcuioniamin  fine  primi  libri  cjua;  deinceps  dicen-» 
Qpf^  da  eflent ,  breuiter  pofuimus,  &  exhiscjua?dam  in 
i^rc**  duobus  Confecjuentibusdiximus  >  expettationi  le- 
gentium  quze  reftant  reddentlacognofcimus.  Promiferamus 
ergo  quaedam  nos  efle  dicluros  *  aduerfus  eos,  cjui  Romanse 
reip.cladesin  religionem  noftram  referunt,&commemora-' 
turos  o,uaf cuncjue  &  quantacunque  occurrere  potuiflent, Vel 
fafis  efle  videretur,mala,qua?  illa  eiuitas  pertulit ,  Vel  ad  eius 
imperium  prouinciae  pertinentes,ante<juam  eorum  facriEcijt 
f4%Mcin.Pei*    Tm,  )*  O 


iio  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

prohibitafuiiTent:qua?omniaproculdubio  nobis  iribuercnt, 
i\  iam  vel  illis  noftra  clareret  religio,vel  ita  eos  a  facrilegiis 
prohiberet.Haec  in  fecundo  &  tertio  librisfatis ,  quantum  e- 
xiffimo  abfoluimus  :  in  fecundo  agentes  de  malis  morum, 
qua?  mala  vel  fola,vel  maxima  deputanda  funt.  In  tertio  an- 
tem  libro  dehisquse  ftulti  fola  perpetiexhorrent,a  corpons 
videlicet.externatumque  rerum  ,  qua?  plerunque  patiuntur 
&  boni.Illa  veromala  non  dico  paneter.  fedlibenter  habet, 
quibus  ipfi  ftunt  mali.  ct  quam  pauca  dixi  de  fola  illa  ciuita- 
te,atqueeiusimperio,nec  inde  omnia  vfque  ad  Ca*farem  Au 
guftum.Quod"  M  ita  commemorarevoluiflem,  &exaggerare 
illa  maiaqua^nonlibiinuicem  homines  faciunt  ,  (icut  funt 
vaftationes,euerfioneique  bellantium:fed  exipfius  mundi  e- 
lementis  terrenisacciduntrebus  ,  bqua;vno  loco  Apuleius 
"breuiter  ftringir  in  eo  libro  quem  De  mundo  fcripMt :  terre- 
naomnia  dicensmutatmnes,  cconuerflones  atque  interitus 
h.rbere.Namque  immodics  tremoribus  terrarum,  vt  verbis 
eiusvtar,diffiluifle  humum&  interceptas  vrbes  cum  popu- 
iis  dicit  :  abruptis  etiam  imbribus  prolutas  totas  effe  regio- 
nesrillasetiatvt  qua?  nrjusfuerantcontinentes,  hofnitibusar- 
quenduenisfluctibusinfulatas  ,  aliafque  defidia  maris  pe- 
deftriaccefllt  peruiasfaclas.ventisac  procellis  euerfas  effe 
ciuitates:  incendia  de  nubibus  emicuifle  ,  quibus  Orientis 
regionesconflagrata?  perierunt:&  in  Occidentis  plagis  fca- 
turigines  quafdam  ac  proluuiones  eafdem  ftrages  dedifle. 
Sic  ex  Aetnar  verticibusquondam  eftufiscrateribus,  per  de- 
cliuia,incendio  diuino  ,  tOrrentis  vica  flammarum  ftumina 
cucurriffe  Si  ha?c  atque  huiufmodi ,  qua?  habethiftoria,  vn- 
depoflem  colligere  voluiflem,quando  finiflem ,  quar  illis 
temporibus  euenerunt,  antecjuam  Chrifti  nomen  illa  ifto- 
rumvana&  verar  falutiperniciofacomprimeret  i  Promife- 
ram  me  etiam  demonftraturum,quos  eorum  mores,&  quam 
ob  caufam  Deus  verus  ad  augendum  lmperium  adiuuare  di- 
gnaruseft,  in  cuiuspotelrate  funt  regna  omnia  ,  quamque 
eosnihil  adiuuerint  hiquos  deosputaut  ,  &  potiusquantum 
decipiendo  &  faliendo  nocuerint:vnde  nunc  mihi  video  di- 
cendum.&  magis  de  incrementis  imperij  Romani.  Nam  de 
noxiafallaciacta?monum,  quos  velut  dcos  colebant ,  quan- 
tum  maloruminuexentmoribuseorum  ,  in  fecundo  maxi- 
me  litro  non  pauca  iam  dicta  funt.Per  omnes  autem  abfolu- 

tos 


Ad  Marcellinum      Lib.    iiij.         zn 

tosrres  librosvbi  opportunum  vifum  eft  ,  commemoraui- 
musetiaminipfisbellicismalis,  quantum  folatiorum  Deuj 
perChriftinomen  ,  cui  tantum  honoris  barbaridetulerunt, 
prseter  bellorum  morem  bonis  malifque  contulent,qui  facic 
folem  fuum  oriri  fuper  bonos  &  malos  ,  &  pluit  fuper  iuftos 
&iniuftos. 

L.     VIVES. 
a /**~>Orporis  videlicet  externarumque  revuml;. V  t  eft  triplex 

K^jbonorum  genus>tta  ty  mal.  rum  t.ipl  x  tlia  contrarium. 
h  Quajvnoloco  t\ipu\tiuS.}Alt^tineaitirrotL,  ^ylpulctus  Ma-  ^Afuleim 
daur^nfis phtlofophusfuit  Platonicus^nnqux  diclionts  amaur  gr  &' 
mulus.  Ltbm  Metamorphofeos  ex  Luctano  'vertit  ac  mklt*  adattx  fttii 
fectf.De  mundofiue  Cofmographia  tx  ^nftotele  ad  \>erbu  diftmuiato, 
ciuod -vehementer  miror,autore>tametfi  ^rtftotclemy  &-  Thtophraftum 
fequife  m  eo  opereprftfiieatur,ina.<d:tj  autti  loquendt  formu.a  :  nam 
furripere  appeUat  jequi,cjuod  ciudiusttiam  eft  quam  jug£,  credendt  no- 
men  indere  :  credo  cjuhdfeqtn  "voc.xretprs.currere.ac  ■vtam  rr,o>flrare: 
ty  plane  tfttfunt  wnouat.STj  cufignificaiiones  ,  cjuogratior  jiat  oratto 
atquelepidior.LibeUuDcmunde-vtreceiuiorestranfcam,  *vtt  res,de        er    ^e 
quorum  numrofunt  Juftinus  phtlofophus  ac  martyr,ty  ThemtJlius  Eu  mundo   an 
phradx^  ^rijiotelts  ejfe  dicut^uantjuaphrafts  f  aru  tU  i-Jica.  e  -vtdea-  -^ry '**• 
tur,florentior  &  ctcinnior  quamflet  efje  <^/fr  ftoteiica.Sed  4*  h  >c  non 
eft  t.unc  dijputadi  locus.Ctrte  -vel  ab  <_slri(}oiele  ,  vel  a  Theophaftroy 
>vel alicjuo  illorum  temporum  t^rfnftoteltc*  docirine  feclatoreconfcri- 
ptum  effe  res  oftenditycompendiu.ftcut  htftmus  incjuit,  'ertpa:eticx  pht 
lofph.A  illtus  qu£  ad  naturamfpeflat.yerba  hxc  qut  ab  <_y4ug*fttno 
atantur,difunt  tn  exemplart  ^ipuleu  Florenttno  :  tjuod  mihi  Petrus 
^tgidtus  ^ntuerptanusyhomo  apprime  exud.it  s  ,  &  amrus  omntum 
quos  norim  candidifmus  aique  mt  gerrimus,ac<>mmodauit.Dffiint  ^f 
tn  Keneto  antiquiore^quod  'vtdimus  apud  egregium  -virum  Petrum  A" 
poftoliu,(€f  in  mfiro  recentiorequod  excufit  ^/fjulanus  t^/fldtfocer.Stc 
enim  in  ets  omntbus  hab'tr.r.7 errena  omniamutattones  fy  conue.fto- 
rtes,poftremo  intcritfts habct.PoJbremo  qwd  eft  tntrirenn  gubernacor, 
(jrr  tamen fcripfiffe  h*c  ^/fpuLium.qu^  ^/fuguftinus  adlncit,apparet, 
tumexfoformdq^orattonisplaneKy^pul  tar.a  tti  etiam  quod  m  dri- 
flotelx  libro  Lgwttiir  s/d  hunc  cntm  modumdicit  tfiquis  f«rterequirit 
Gr£ca  verb a:\liva.  t*  tw  x0ft\iai,th*  vuto  ah -rboj  «jj-dx»  tf-»'^i»7w  tw- 

|/V  JlXMKOf/UHTdU.iiJH  «  TTOTt  et  M.0/»^1»T«  IMTt  JUUj'3"»    ,    i&§rt7r*  f  TU   *^7J 
y^itvTfiTrlalCVTU^y^atftTt^piaicrtiS  ,  j^   5m3")»  *f«  ftAKTdj.  (TU9(jU$ 

Tf)*  fiitJpi  >jn)>b.ci  fufn  <r?(  y"|  «uijjp»^*».  u^oji  r%  wriichvwui  ••»*,- 

0      2 


iil  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

»<w«p*{  t  f}*x*iloimr')&4  dwx*T7a<  tJGrup»0Tty'&iaj  t»  tn^l/LytTwv  yj^  t» 
<U»v»v«V«,0Tt  W*«co\rt*  «i*Tff4-/.v.frwe<5tiraJTt  ,  *j  <|>>  e^t.tfj  /^f*  «5 
rffipt»»  7«>o'^«l/(»g^T»g^V,eiVwip  ^fltCHV,^'  9su'6ovt«5  7ttt>€9i  «*»  /*u»»i  V 
TifM^cw.eu  'j  <®e?$  «Vmgaff  wi>*ic  «««/SXyfftta^^&K^t/crBtTtttratf,»^^» 
^lp  t^lTc*  «t^TVM  KfdTyifuy  <txafpa.yiinot\/,)tjV '  euct'  Ttul  yiv    ? tgf/u«'v»v^H- 

^a'*»»  fiil&i.HaCtthtis  ^rtjhtelis  Qu<e  virka  Lattna  s/j  ultiusred' 
diti-vbi  Orientts  regtones  cmflagraffe  dicit.Phae'ihonti.<  i  iendtum  A- 
rtjloteles  dtjerteexpluat,tllius  qucmjolufiLiuwfufJ'  ftrhthet  ,& **~ 
Atn<t  con T*gan<Lt  tgnorantta  c<tLum  &  tt rra*  tncet.diffe.hec  vetb  tyfein*  ion- 
a  t:Q  fiagrattoprimaefi  eruptioignts  exeomvnte  qu*ficundo  anno  ocautc 
&  oClogefima  Olympiadu  ,tribus  ante  natum  PLatonem  annu  contigtt: 
fi  modb  Eufebto  C<eja  unfi  benefitnt  tempora  dtgefta  cjucd  non  tem<re 
contingityhaud  dubteltbrariorum  potius  'vitto^quam  ,  utern.  Jn  confla- 
grattontfiruatos  ejfepios  homines  mtrac*  lo  quodam  ne  ab  tgne  L&dt~ 
rentur.ty  hcc  Dt  mundo  libro  attingit  %yfrtfioteLes  ,  Qr  fifius  tn  Aii- 
rabdihut  natur*  auditiottibus  expLnat  ,  c^uemtiiam  Ititum  uondum 
certutn  haLteo  nutnfit  ^ArtfioteLtcus» 

c  Conuerfiones,&  intenfioncs,&  remifn"ones,atquei.h.fPe- 
riijjet  nugator  tlLe,  mfi  aliud  admifcuifj-.  t  ^Kgujtino  de  intenttunt  & 
remtfiione  frmarum  Juper  qua  re  maior  efi  tnter  eos  dtgL..diatio ,  quam 
vnquam  mter  Gr<tcos  &  Troianos  fuitfuptrformofa  HcLcna  :  ntrni- 
rum  tUcts  fucvs  formas  mhilumforma  hi-.tus  deiere  cedere  exifltmanf.ln 
antiquts  Auguftim  librts  non  Leguntur  tlia  duo  terbajntentt  m  s  &  re- 
nnfiiones ,  nec  in  Gr<zco  ArifloteLucodtce,  fedfolwn  «T»e?««r«c ,  t&4 
va8»,quafi  conucrfiones  tyititernutyideo  nec  enerfiones  dicendum^fei 
cenuerfiones. 

An  latitudo  imperij.qua:  nonnifi  beUis  acquiritur»**  bono 
habenda  fit  duc  lceiicium  fiue  fayicntium. 
CAP.       III. 
^cjutcjj  Am  itaque  vidcamus  cjuale  i1t,cjuod  tantam  laritudi 
^irfliMj!  nem  ac  diuturwtiltcip  impcrij  Romani  illisdiisau- 
IfcSyJ^sfi  dent  tribuere:<juos  etiamper  tuipiu  ludorum  ob- 
fecjuta.&per  turpium  hominum  minifteria  fe  honetlecoluif- 
fe  contendunt.Quanquam  prius  vellcm  paululum  incjuirere, 
cjuse  fit  ratio,cjua!  prudentia,cum  hominum  fa^licitatcm  non 
poflis  oftedere,rcmperin  bellicis  cladibusA  in  fanguine  ci- 
uili  vel  hortili,tame  humano,cu  tenebrofo  timore,  &  cruen- 
ta  cupidirate  verfandu:vt  vitro  la?titia  eoi  u  coparetur  fragi- 
liter  fpledid*:cui  tiuicatur  horribilius  nc  repete  fragatur:  de 

irnpcrij 


Ad  Marcellinum  Lib.  iiij.  215 

imperijmagnirudineaclatitudinevellegloriari.  Hoc  vtfa- 
ciliusdiiudicetur  i  non  vanefcamusinani  ventofitate  iactati, 
atque  obtundamusintentionisaciem  altifonis  vocabulis  re- 
rum,cum  audimus  populos,regna,prouincias  ,  fed  duo  con- 
ftituamushomines.Nam  fingulusquifque  homo,  vtinfermo 
ne  vna  litera,ita  quafi  elementutn  eft  ciuitatis  &  regni,quan- 
talibet  terrarum  occupatione  latiffimi.  Quoru  duorum  ho- 
minem.pauperem  vnum.vel  potius  mediocrcm,alteru  prar- 
diuitem  cogitemus:fed  diuitem  timoribus  anxium,  mccrori- 
bus  tabefcentem,cupidirate  fiagrantem,  nunquam  fecurum, 
femper  inquietum ,  perpetuis  inimicitiarum  contentianibus 
anhelantem,  augentem  fane  his  miferiis  patrimonium  fuum 
inimmenfum  modum,atqueillisaugmentiscura  quoque  a- 
mariiTimas  aggerantem:mediocrem  vero  illum  re  familiari 
paruaatquefuccin&a  fibi  fufricientem  ,  carifiimum  fuis  co- 
gnatisvicinis,amicis,  dulciffima  pace  gaudetem,pierate  re- 
Jigiofum,benignum  mente,fanum  corpore.vita  parcum,mo 
ribus  caftum,confcientia  fecurum.Nefcio  vtrum  quifquam  i- 
ta  de(ipiat,vt  audeat  dubitare  quem  prarferat.  Vt  ergo  in  his 
duobus  hominibus,ita  in  duabus  familiis,ita  in  duobus  popu- 
lis,ita  in  duobus  regnis  regula  fequitur  a?quitatis.  Qua  vigi- 
lanter  adhibita,fi  noftra  mtentio  corrigatur,facillime  videbi 
mus  vbi  habitetvanitas,&  vbi  foeliciras.  Quapropterfi  verus 
Deuscolatur  ,  cique  facrisveracibus&  bonis  moribus  fer- 
uiatur,vtileeft  ,  vtbonilonge  lareque  diuregnent.  Ncque 
hoc  tam  ipfis,quam  illisvtile  eft.quibus  regnant.Nam  quan- 
tumadipfosperriner,pieras&  probiraseorum ,  qua?  magna 
dona  Dei  funt,fufticir  eis  ad  veram  faelicirarem,qua&  ifta  vi- 
ta  beneagatur,&  poftea  percioiaturazterna.In  hacergo  rer- 
ra  regnum  bonorum,non  tam  illts  pr<eftatur,quam  rebus  hu- 
manis  Malorum  vero  regnum  trugis  regnanribus  nocet ,  qui 
fuos  animos  vattunr  fcelerum  m^iore  licentia:  his  autem  qui 
cisferuieadofubduntur,  non  nocetnifi  iniquitaspropria.Na 
iuftis  quicquid  malornm  ab  iniquis  dominis  irrogatur,non  eft 
poena  criminis, fed  virrutisexamen.  a  Proindebonusetiam  (i 
feruiatjiber  eft:malus  autem  etiam  (i  regnet,feruus  cft:  nec 
vnius  hominis,fed  quod  eft  grauius,tor  dominorum,  guot  vi- 
tiorum.Dequibus  vitiis  cum  agerer  fcriprura  diuina  :  A  quia 
cnim  quis,mquit,deuic"tus  eft,huic  &  fcruus  addiftus  eft. 

o    i 


ir4  Auguftini  de  ciuicate  Dei 

l.  v  i  v  e  s. 

Stotcichri  *T\&~Qmfe  bontis  etiam  C\  feruiat.}  Stcicum  paradoxum ,  cuitis 
(iianu  6ro-  *■  memmt  Ciceroin  Paradoxu& pro  Alurena-.idctrco  Hierony 
Ximj  mtts  Stotcamfeflum  ftrnillimam  cenfu  Chrifiianx  reltgtonti* 

Qum  Umilia  fint  larrociniis  regna  abfque  iuftitia. 
C  A  P.     I  I  I  I. 
gyF&Y^Emota  iraqueiuftitia.quid  funt  regna,  nifi  magna  la- 
^ip^trocmia'3  quia  &  ipfa  latrocinia  quid  funt ,  nili  parua 
S&i^!regna  ?  Manus  etenimipfa  hominum  cum  impeno 
principisregitur.patlo  focietatisaftringitur,placiti  lege  pr^- 
da  diuiditur.Hoc  malum  h"  in  rantum  perditorum  hominum 
accefiibus  crefcit,vt  &  loca  teneat,fedesconftituat ,  ciuitat.es 
occupet,populosfubiuget,euidentius  regni  nomen  atTumit, 
cjuod  ei  iam  in  manifefto  confert  non  adempta  cupiditas,  fed 
addita  impunitas.Eleganter  cnim  &veraciter  Alexandro  ilu  - 
Magno  b  quidam  comprehenfus  piratarefpondit,  Nam  cum 
idem  rex  hominem  interrogafTet,quid  ei  videretur,  vt  mare 
haberetinfeftumfillelibera  contumacia,  quid  tibi,  inquit  ,vt 
orbem  terrarumfSedquiaid  exiguonauigiofacio  ,  latro  vo- 
^or;quia  tu  magna  claile,Imperator. 
L.     V  I  V  E  S. 
^Via&ipfa  latrocinia.  \  Hoctdemelegantifime  Cypriantv 
id  Donatu:Madetytnc]uit,orbu  mutuo  f^ngtnne:^  homictdtu, 
ctimadmittuntfingitliy  crimenejl-.virtus  vecatur  ,  cum  pudice gerttur, 
Jmpunttatem  fcelerib.accjutru^no  tnnocentU  raUo-f  cf:»ttt£  magmtu- 
do.  EtprofeClo  non  modo  nbn  efibonorum  homtnum  btllare  tfed  ne  LOr 
tronum.ac  ne  hominum  (juidi  m.belluarum  efi  tfie  furor,  v»de  btllil  no- 
meacceptt,<vtm  Offcu^ubftgmf.at  Cicero:&  Fcfim  ap<rte  teftatur. 
Virat£ctt-b  Quidam  comprehenfuspirata.JvEx  Ctcer.ltb.Dercp.l  vtest 
iufda  •  li-  <*pud  Nontum  Afdrc-. Uu>. Nam i um cfu£nretur  ,inejuh,ex eo, cjuofcde* 
hercdtfli*  retmpulfus  mareh  beret  infesium  vno  my^rane  eodem,  mquit,  quo 
1u  orbem  te.  r<t.   Povrb  myoparo  nautculafdebat  <ffe  ptratica.  L  ucanuf 
m  x.  dlexandrumfceltcem  urrarumpr&donem  vocai^.&r 
T&rrarumfatale  mJ.um.fulmQnepue  cjuod  ovwes 
percuteret populos ,pariterque,Q 'fydtn  iniquum   GentihiM*. 
De  fjguiuisgh^iatoribus.quorum  pntentia  firnilisfuerit 
re-.iapi-lign.tnti,  C  A  P.      V. 

fsRoinde  omitto  quarrere  quales  Romuluscongre- 
|^^,gauerit,  quomammultum  eis  confultum  eft ,  vt  epc 
^^illa  vitadatofrbiconfortio  ciiutatis,pcenas  debitas 

cogitajrc 


'Ql 


Ad  Marccllinum   Lib.iiij.  215 

cogitare  defifterent :  quarum  metuseosin  maiora  facinora 

propellebat,  vt  deinceps  pacatiores  eflent rebus  humanisv 
Hoc  dico,quod  ipfum  Romanu  imperium  lam  magnumultis 
gentibus  fubiugatis ,  cafterifque  terribile,  acerbe  fenfit,gra- 
uiterrimuit,  nonparuo  negotio  deuitandve  ingenus  cladis 
oppreflum:quado  pauciffimi  gladiatoresin  Campania  de  lu- 
do  fugientes,exercitum  magiium  compararunt :  a 'tres  duces 
habuerunt:ltaliam  latifhme  &  crudeliffime  vaftauerunt,Di-  ^ 

cantquis  iftos  Deus  adiuuent  ,  vt  ex  paruo  &  contemptibili 
Jatrocinio  peruenirent  ad  regnum,tantisiam  Romanis  vin- 
bus  arcibufque  metuendum?0  An  quia  non  diu  f  aerunt ,  ideo 
diuinitus  negabuntur  adiutifQuafi  vero  ipfa  cuiuilihet  homi- 
nis  vita  diuturna  fit.  Ifto  ergo  picto  neminem  dij  adiuuant 
ad  regnandum.quoniam  dnguli  quique  cito  moriuntur.  Nec 
benehcium  deputandum  eft ,  quod  exiguotempore  mvno* 
quoque  homine,  acper  hocfigillatim  vtique  m  omnibusvi- 
ce  vaporis  euanefcit.Qujd  enim  intereft  eurum  qui  fub  Ro- 
mulo  de«s  coluerunt,&  olim  funt  mortui ,  quod  poft  coruni 
mortem  Romanumtantum  creuitimperium  ,  cum  llli  apud 
inferoscaufasfuasagantfVtrumbonasan  malns,adrem  pre- 
fentemnonpertinet.Hoc  autem  deomnibufc  lntelhgendum 
eft,  rjui  per  ipfum  imperium  quamuisdecedentibus  fucce- 
dentibufquemortalibusin  longafpatia  protendatur  ,  paucis 
diebus  vita?  fua?  curf.im  rapnmque  tranfierunt ,  aftuum  fuo- 
rum  farcinas  baiulantes.Sm  vero  etiam  ipfa  breuiffimitem- 
poris  beneficia  deorum  adiutorio  tnbuenda  funr,  non  parum 
adiuti fuot illi  gladiatores,  qui  feruilis conditioms  viucul  a  ru 
perunt>fugerunt,euaferunr,exercitum  nrtagnum  &  fornffmiu 
•collegeruntjobedicntes  regum  fuovum  coiiliis  &:  iufiis:mul- 
tum  Romanve  celfitudini  metuendi,&:  aliquot  Romanis  Im- 
peratoribus  infuperabilcsmulta  ceperunt :  potiti  funt  viJto- 
riis  plurimis.vfi  voluptatibus  quibu*  voluerunt:  quod  fuggef- 
fit  libido.fecerunt :  poftremo  donec  vincerentur,quod  diffi- 
cillime  eftfa&um  ,  fublimes  regnantefque  vixerunt.  Sed  ad 
maiora  vcniamus. 

L.    V  I  V  E  s: 

a^T^  Res  duces.  V  Spanhacnm ,  Chr^ u  r>  >  &  Oenornaum,   Afe~  jyucei  fu- 
X    morabtle  efl  cjuod  plinitu  lib.tvj  (ef  xxx>  refert ,  mte,'dtxtfft  „ltlU0Yumi 
€*flrii  fnis  Sparthacum  attro  eyargento  :  vnde  nsn  miror  tuntutn 

o     4 


%i6  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

9tHt  opet  potentidmcjue  creuiffe.Et  lex  ilia  meltor  erat  in  caflris  fugti~ 
yorumycfuam  funt  ali£  Mtdtae  in  urbtb  m  potentium  regum. 
b  An  cjuia  no-n  diu  fuerunt. Jrerrio  anm poftquam  fugerant  dele- 
Ufunt  a  M.Licinio  Craffo. 

Dc  cupidirate  Nini  regis,qui  vt  latius  dominaretur  ,  prjmus  in- 
tuiit  bella  ftnitimis.        .,.•    C  A  P.      VI. 

ifj^ff^  Vftinuscjui  Gra?cam,velporius  percgrinam,Tro- 
vql\  pv  gum  Pompeium  fecurus  ,  non  Latinc  tantumiicut 
«^•2^>-  ille,  verum  etiam  breuiterfcripfit  hiftoriam  ,opus 
librorum  fuorum  fic  incipit:b  principio  rerum,  gentium  na- 
tionumcjue  imperium  penes  regcs  erat ,  cjuos  ad  faftigium 
buiusmaieftatis,  non  ambitio  popularis,  fed  fpedata  mter 
bonos  maderatio  prouehebat.  Populi  nuliis  legtbus  teneba-; 
tur:carbitria  pnncipum  pro  legibus  erant.Finesimperij  tue- 
ri  magr,  cjuam  proferre  mos  erar.Intra  fuam  cuicjue  patriam 
regnafimtbantur.d  Primus  omnium  Ninusrex  AiTyrionttTi 
veterem  &  cjuafi  auitum  gcntibus  morem  noua  imperij  cu- 
piditate  mutauir.  e  Hic  primus  intulit  bella  finitimis  >  &  ru- 
desadhuc  ad  refiftendum  populos,ad  rerminos  vfcjue  Libyae 
perdomuit.Et  paulo  poft:Ninus,incjuit,  magnitudinem  cjiicefi 
t«e  dominationis  continua  pofleffione  firmauit.  Domitis  igi- 
turproximis,cumacceffionevniumfortior  ad  aliostrafiret, 
&  proxima  cjuasque  victoria  inftnimentum  fequentis  eflet» 
totius  Orictis  populos  fubegh\f  Quaiibetautem  fide  rerum, 
velifte,vel  Trogus  fcripfentmam  cjua?dam  illosruilTemetiw 
tos,alia±  fideliores  litera?  oftendunt.coftat  rame  &  inter  alios 
fcriptores  regnum  Affyriopum  aNino  rege  fuifte  logelate- 
queporreftum.Tam  diu  aurem  perfeuerauit,^  vt  Romanum 
nondum  fiteiusaetatis.Namiicutfcribunt  cjuichronicam  hi- 
ftoriam  perfecuti  fuot,miile  ducentos  &  cjuadraginta  annos 
abannoprimoouo  Ninusregnare  ccepit  permanfit  hoc  re- 
gnum,donec  transferretur  ad  Medos.lnferre  aurem  bella  fi- 
i»itimis,&  inde  in  caetera  procedere,ac  populos  fibi  non  me- 
leftos  fola  regni  cupiditate  conterere  &  fubdere,  cjuid  aliu4 
<juamgrandc  latrocinium  nominandum  eftf 

L,     V  I  V  E  S. 

ajVftiriUS  qui  Graec^m.  j-  Trogm  Pompeim  ab  initio  gentium 

\re%popuior^mompiumcomplexm  ad  fuatempora  perduxit.   ih~ 

finnti  magnum  op*ct  in  breuiarium  contraxit ,  quam  Epitomen  nwi- 

VMit  >  Vt  Flc/mfecit  in  Lim,  <pancntampau%  fufiut,  ytmFfatHt 


Ad  Marcellinum     Lib.  iiij.         217 

non tabrems copreffufqiu effe  fiuduiffet :nucpro  Trogo  luTiinus  hgitur. 
Suntquihtfioria  f  rogt  vidiffe  fem  Itaiia  affirmem,per  qmete puto. 
h  Principio  rerum  gentium  j-  Princtpt*  (i-.guU  famiUdt  fmgulos 
reges  habuerunt ,  vel  natu  maxtmos,vel  conjilio ,  prudentu  ,  zquitate  Reges  Mh* 
pr£$iantif?imos,ati(]uantum phft  wultufjmiiin  caepit  idem  rex  nnpe-  m* 
rare,interdum  etdempiures  regcs  j  quos  populus  duccsfibi  rtclorefque 
& -velut fyeculatores  pubU.icowmodt  eligebat ,  nonqualem  f>rs  dedif- 
fet  cogebaiur  accipere,nec  nobilitas  valebat,n?c  ambitw.  fua  -^mcuique 
nitilitai  cum  commum  comunila  fatps  charafatrfjue  comn,endata  erat% 
ne  eligeret  nifi  optimum. 

C     Arbitria  principum.  }■  Cumprinceps  eTi  bonu*>fatiut  efi  ab  c# 
regi,quam  a  bona  legeficut  Arifrotelcsdocet  mLb.Derepub. 
d  Primus  omnium  Ninus  \Fiicfuit  BelifiUns,d**juo  alibi. 
€  Hic  primus  intulit  belia  finitimis.  }•  sintc  Ninum  conflat  bel-  Nmus  rex 
latum  rfje  tnter  mortalcs:iath  cnim  tyffii  &  Aegyptu  interfepu^na- 
rant  fuaibws ,  qua<  rvn>aruntphalangaf  »  &  belU  autores  PUmut  in  ^  r;W 
quinto  Phaenices  effe  dicit.     lufimu*  Veportm  i*t*g&U  <(ff  Tanaim  "*Lum 
ScythU  reges  nommat,qui  beila  cum  longinquts popultt  nomtnts  &  glo- 
ri&  caufageffermt.Ninut  -vero prtmus  fimtimvt  cuptdtne  augenda  dt- 
ttonts  beiLurn  fecit- 

f  Qualibetautc  fide  rcru.\Gr<eeifcriptoresfiuc  luxuria  jryli,  fiue 
qt*i)  res  pat't£  effent  admivabtUores,fiue  quo  magts  opcrib.fuu  UElorem 
obleclarent^tenerentquefiuegentwvitioyrnultafunt  m  hisiorta  mentitt. 
Latimqui  res  Gr£cas  trafiarunt^um  neceffe  haberent  eos  fequi,ettam 
multjfalfapro  -verts  affcruersmty-vt  Trogus  &  Curtim  Ruffut. 
g  Vt  Rom.nondum  riteiusa?tatis.  f  Quantum  dururtt  tmperium 
■^ffyriorum  non  inter  omn >s  conuenit.   Euf  ')iut  m  c  c .  ^xl.  annos  Impcrtum 
nu,,.erat.  Diod:ru*  Stculut  MCCC^LX.tt  Ethefia  fupputatione,  ^JJyTtom 
quo  plnnmum  vtitur  tn  rebut  s>fis  narrandvs.  luiimttt  ex  hoc  numero 
fxaginta  adimif.nec  de  numero  rsgvm  consiat.  Dtodorus  xxx.  rcges 
fniffe  slffyiorum  fcrtbit.Eufebtusfex  &  trigmta.  V  tll  tus  Paterculus 
tres  ty  triginta  a  NmoadSard.inap.ilum,na  vtfemper  fucceffor  re- 
gmfertt  demortmfilms.    Porro  ^Augufimus  Ubros  De  cimtate  De» 
fcrtpfit  principatu  JJonorij  fy  2 '  heodefij  tunioris  circiter  annum  ah 
Vrbe condiia  mclxx. 

An  rcgm  terrcm  inter  profe&us  fuos  atque  def'.*  A-is  deor-.Tn  vel 
iuuentur  vel  dcfetantur  auxilto.  CAP-      V  I  T, 

&£'6ffflA  nullo  deorum  adiutorio  tam  magnum  hoc  re- 
y^N^gnum&  pvolrtumfuit ,  qunrediis  Romanis  trinui- 
g^^  tur  Romanum  regnum,  locis  amplum  temporibufe^-; 

o     5 


218  Auguftinide  ciuitate  Dei 

diuturnum?Qua?cunq;  enim  caufa  eft  illa,eadem  etia  efl  ifta7 
Si  autem  &  illud  deoru  adiutorio  tribuendu  efle  contendunt, 
qua?ro  quorumfNon  enim  alia^getes ,  quasNinus  domuit& 
fubegit,aliostunccolebantdeos.  Aut  fi  proprios  habuerunt 
Aflyrij,quafi  peritioresfabrosimperij  coftruendiatque  fer~ 
uandi ,  nunquid  nam  morruifunt ,  quando  &  ipfi  imperium 
perdideruntf  Autmercede  non  fibi  reddita,vel  alia  promilTa 
maiore,3  ad  Medos  tranfire  maluerunt ,  atque  b  inde  rurfus 
ad  PerfasCyro  inuitante  &  aliquid  commodius  pollicente? 
C  Qil^  gens  non  anguftis  Orientis  finibus  poft  Alexandri  Ma 
cedonis  regnum  magnum  locis ,  fed  breuiifimum  tempore, 
in  fuo  regno  adhuc  vfq;  perdurat.Hoc  fi  ita  eft,  aut  mfideles 
dij  funtqui  fuosdeferunt,&  ad  hoftes  tranfeunt.  Quod  nec 
homo  fecit  Camillus,quando  vi&or  &  expugnator  aduerfif- 
iimse  ciuitatis,Romam  cui  viceratfenfitingratam,quam  ta- 
men  poftea  oblitus  iniuna?,memor  patriae  a  Gallis iterum  li- 
berauit.Autnonitafortesfunt,vtdeoseiTefortes  decet,qui 
poiTunt  humanis  vel  confi liis  vel  viribus  vinci.  Aut  C\  cum  in- 
ter  fe  belligerant,non  dij  ab  hominibus  ,  fed  dij  ab  aliis  diis 
forte  vincuntur,quifuntquarumque  proprij  ciuitatum.  Ha- 
bent  ergo  &  ipfi  mter  fe  inimicitias,quas  pro  fua  quifque  par- 
te  fufcipiunt.Non  itaque  deos  fuos  debuit  colere  ciuitas  ma- 
gis  quam  alios  a  quibus  adiuuarentur  fui.  Poftremo  quoquo 
modofehabeatdeoruifte  vel  tranfitus,  velfuga,  velmigra- 
tio,vel  in  pugna  defecljo,  nondum  illis  temporibus  atque  il- 
Jisterraru  partibusChriftinomenfuerat  pra?dicatum,quan- 
do  illa  regna  per  ingentes  bellicas  clades  amifla  atqj  traflata 
funt.1'1  Na  fipoft  miile  ducentos  &  qmdraginra  annos,  quan- 
do  regnum  Aflyriis  ablatum  eft,iam  ibi  Chriftiana  religio  a- 
liud  regnum  prsdicaret  a?ternum  ,  &  deoru  falforum  culrus 
facrilegos  inhiberet:  quid  aliud  gentis  illius  vani  homines 
dicerent,  nifi  regnum  quod  tam  diuconferuatum  eft  ,nulla 
alia  caufa  nifi  fuis  religi©nibusdefertis,&  llla  recepta  perire 
potuifleflnqua  voce  vanitatisqua?  potcratefle,  &  ifti  atten- 
dant  fpeculum  fuum,&  fimilia  conqueri ,  f\  vllusin  eispudor 
eft,erubefcant.e  Quanquam  Romanumimperium  affli&um 
eft  potius,quam  mutarum  ,  quod  &  aliis  ante  Chrifti  nomen 
temporibus  ei  conrigit,&  ab  illa  afmctione  recreatum,  quod 
nec  iftis  temporibus  defperandum  eft.  Quis  enim  de  hac  fe 
nouitvoluntatem  Dei? 

L.    VI- 


AdMarcellinum  Lib.   iiij.  219 

l.    v  1  v  e  s. 

a      A    D  Medostranfue.} Pet  yirbacempr&fetlum  MedU,qui 
£\.  Sardanapaium  tjicu  >tndignaiusquoi    tjfaeminato  ho<htni 
tam  mutta  tmla  %nror»mpar(.rentlufttnusiOrofiusi  Piuiarchus ,  Eu~ 
febi*i,Dijd.  ,ichIw,&  aiu. 

b  Atque  inde  rurfus  ad  Pcvfas.}Regnatum  tft  a  Medts  m  <_Afia 
4>>  A/riace  nd  Cyrum  Cambyfis  fiitum  annos  ccci.  <_y4ftiages  x>lttmw$  ^fttages 
rexfutt,ex  cuittsfiiia  Mandan?  ,  tju&  Cumbyji  nw.fit,  Cyu*  esi  na 
tuo  ,  qui-m  aumfo  r.mo  ^d  nonttus  expoHhvjJ-.rat,  tr.fansfato  elijr- 
uatus  :.  timjue  adnieutjjtt,  ingrcfltu  Perfepolim  expedtr-'  p.pnlumfe- 
Cutes  luftit  proximdm^ue  fyluam  c<edere:poftrtdte  inTrrufltfttmo  conui- 
mo  muLitudintm  except..m  rogautt,  num  xitanau»  di-.t  pndtan*  n^n 
pr&ferrenti  cwncjue  omnespr&fertefe  damaffent,  cjuandiu  ergo.in^utt^ 
Aledi6parebnps,-vita  ent  %>t  hifterna.fi  -uostmperetvs,  -vt  hod^rna:Jta 
coaClo  ingentt  exercitu^aut  ipesfregit^jnpentimcjue  ad  Perfas  tran- 
ftulit 

c  Qua?  gens  non  anguftis  \Rtgnum  Prfdrum  k  Cyro  ad  ^ylie-  p.rfarum 
x.-.ndr  tm  t  hdhppi  fthr.mp.r  ccxxx.annosfteiix,  ^flexander  impcra-  rC7num 
untott  ,  fttfexannos.fucofforeseiHi  Macedomgo.ie  xfjue  SeUucum 
&  tSfntKchuvfrutres  td  efi  ab  Olympiade  cxiuj.ad  Olymp.cxxxnj- 
quo  tempore  sfrfac  s  ignoLdiger.tt  -ot<  fed  10  piger  (ff  acer  ,  dtfcordta 
fratrum  rcgum  fre.wregnum  ■vi  fibi  j<i;c]u-  ajf.rutt.  f^nde  Parthorum 
regnum  ex^rium.ejuod  manftt  V.r^e  ad  siLxandrum  Seucrum  Cefd- 
rtm.cjuo  imperante  X  trx  s  Perfa regum  Parthu ademtt , gr  Perfico 
nommir  Tittuit-tjitjue  rc»rw;n  tttam  xiate  \siuguftmt  durabaf.de  quo 
Herodtan:<,>  m  ^itxa^dro  ^nt.vnno. 

d  Nain  fi  poftmille  ducentos&  cjuadraginta.  }  Si  ftclegamut 
fequituf  ^Aaguft  nns  Eufbtum:  fdmvetertbuu  iibnsfcnbttur,noi:t 
cjia  .ragmta.fed.cjuod  excnrrit.vt  tn  vartttate  tHa  computanttumfen- 
tentian  fuam  s/uguft.non  tnterponat  yfoium  plures  <juam  mille  (y  cc» 
anuos  eff  fignificet,tnr  ettum  cjuet^p  aucwres  certe  cenium. 
e  Qjjanquam  Rom.Impenum.}  Manet  adhuc  nomen  iilitn  im- 
fcrij  cum  exi/uts  autdem  'vittbw.fed prima  atgmtati. 

Quorum  deoruna  prxfidio  parent  Romani  lmpetium  fuumauftutn 

atque  fetuatum,cu.ri  fingulis  vix  fingulatum  tctum  tuitionem 

committendam  etfe  crediderunt.     C  A  P.     Vtl^. 

Einde  ciue/amus,^  placet,ex  tanta  deormrt  turba 
3  ^iarn  Ro.colebat,quem  potiffimu  velquosdeos  f 

redat  illud  imperiu  dilatafle  atqj  feruafle.  Neq; 
y  enimin  hoc  tampc^claro  ©pere&  tant?  plenit/*- 


iio  Auguftinide  ciuitateDei 

mo  dignitatis,aaudent  aliquas  partes,fub  nomine  deorum,veI 
dearu  dea?  Cloacina?  tnbuere,autb  Volupia?,quar  a  voluptate 
appellata  eft:caut  Libentin£,cui  nomea  libidine,autdVatica- 
no,qui  infantu  vagitibus  prefidet:eautCunin£,qti£  cunas  eoi  u 
adminiftrat.Quando  autepoffinf  vno  loco  libri  huiuscomc- 
morari  omnia  nomina  aeoru,  aut  dearu,quje  illi  gradibus  vo 
Juminibus  vix  coprehedere  potuerunt,fingulis  rebus  propria 
difpertientes  officia  numinumfNec  agrorum  munusvni  ali- 
cui  deo  committendum  arbitrati  funt,fed  rura,  dea?  Ruftna?: 
iuga  inontium,deo  iugatino:collibus,deam  Collatinam:  val- 
libus,Valloniam  praefecerunt.Nec  faltem  potuerunt f  vnam 
Segetiamtaleminuenirecuifemel  fegetes  comendaret:fed 
fata  frumenta  quandiu  fub  terra  efient,pra?pofitam  voluerut 
habere  deam  Seianvcum  vero  iam  fuper  terram  effent,&  fe- 
getem  facerent,deam-Segetiam:frumentis  vero  colle&is  at- 
que  reconditis  vt  tuto  feruarentur,s.deam  Tutilinam  prarpo- 
fuerunt-.cui  non  fufficere  videretur  illa  Segetia  ,  quandiu  fe- 
ges  ab  initiisherbidis  vfque  ad  ariftas  andas  perueniret.Non 
tamen  fatis  fuit  taminibus  deorum  multitudinem  amanti- 
bus,vt  anima  mirera  da^monioru  turba?  proftitueretur,  vnius 
Deivericaftum  dedignaracomplexMm."  Pracfecerunt  ergo 
Proferpinam  frumentis  germinantibus: '  geniculis nodifque 
culmorum,deum  Nodotum-.inuolumentis  folliculorum,  dea 
Volutinanvcum  folliculi  patefcunt,vt  fpica  exeat,  deam  Pa- 
telenam:  cum  fegetes  nouis  ariftis  sequantur , *  quia  veteres 
a?quare  hoftii  e  dixerunt,deam  Hoftilinam  :  florentibus  fru- 
metis,1  deam  Floranvm  laciefcetibus,  deam  LaCturtianvma- 
turefcetibus,"  deam  Maturanvcum  runcantur,id  eft ,  a  terra 
auferurtur,°deamR.uncinam.Nec  otnnia  c6memoro,quia 
me  piget quodillos  nonpuder.  Harcautempauciffima  ideo 
dixi.vtintelligeretur  nullo  modoeosdicereaudere>ifta  nu- 
mina  imperium  coftituiflfe,  auxilTe ,  conferuafle  Romanum, 
qnae  ita  fuisqua?qua?adhibebantur  officiis,  vfnihil  vniuer- 
fum  vni  alicui  crederetur.Quando  ergo  Segetia  curaret  im- 
periunvcui  curam  gerere  fimul  &  fegetibus  &  arboribus  no 
licebat:  C^uando  de  armis  Cuniha  cogitaret ,  cuius  praepofi- 
tura  paruulorumcunasnonpermiftebatur  excederef  Qrian- 
Ao  Nodotus adiuuaret  in  bello,qui  nec  ad  folliculum  fpicac, 
fed  tantumad  nodum  geniculi  pertinebat  ?  p  Vnufquifque 
domui  fuae  ponit  oftiariu ,  &  <juia  homo  eft,  omnino  fufficit. 

Trcs 


Ad  Marcellinum  Lib.  iiij.  ni 

Tresdcosiftipofuerunt,Forculumforibus,  q  Cardcam  car- 
<lini,  Limentinumlimini.Ita  nonpoterat  Forculuslimulfo- 
rcs  &  cardinem  limenque  feruarc. 

L.         V  I  V  E  S. 
a      A    Vdentaliquaspartesfubnomme.V^effraWwnm^ta 
/\ benf.siliquatpurtts  dea  Cluacm<£  trirueic.ahbi,  ^yiuitnt  a- 
Iujum  partts  nwmna  deorum  ac  dearum  L.\UMin&  iribuire  :j "  dlegen- 
dum  f/r  Cloacpi£,cuiiu  fimula^hrum  inutntum  </f  a  Tit  >  Tatto.cjui  cum  qI^^ 
Ro.nulo  regnauitjn  magna  quadam  cl.asa  Rowana  :  cu-mque  tgnora- 
retur  cuim  tjftt  efjigieiyex  loco  UU  nomen  impofitum  cft  @r  L  loactna  jl 
iiclaiOMtor  CaCtuntius.Cyprianus  Cluactnam  uocat.fedputo  mendum 
tffi.ETr  &  Vtnus  Cluacmaquaftpugnatrix.Esl  tntm  cluert pugna-  i-enf,sCl* 
resuiusfimul.uhrum  Rom.eo  loco  ,  cnto  paxfadaefi  mter  SJfinos  gr  ^^ 
Romanos.cum  propter  raptas  pjgnarent.Phn.  Ub.l^. 

b  V olupix. }//«<«*  facellum  eratad  Naualta prope portam  Romar  y0lHpia 
nulam,  •vtfirtbtt  V  arro  Itb.  De  hngua  Lat.  3.  Alacroti.  i  tn  S  .tur-  ^nrerenui 
nal.xtj.Calend.  l.wuaria*  ferixfunt  dtua  ^At.gtront^  ,  cui  ponufices 
infaceilo  t-  o(upi<t  facrum  factunt :  cjujm  Vcrrtu*  I-Lccm  ^A>gtro- 
niam  diciait,  cjuod  angorvs  ac  *m norum  fvUciiudtnes  proptciata  dt- 
feUat./Vlafurtus  adiicit  fimulachrum  eius  des.  oreobltgato  atqutfigna- 
to  in  ara  V  olupia propterea collocatum^ubd  quifuos  doiores  anxiita- 
tifyue  difsimulant , perucmant  patientia  bentficio  ad  maximam  itf&r 
ftatem. 

c   Aut  Libentinae.  \Varro  lib.^Dt  ling.Lata  hbendo  Ubido ,  libi-  ^^^,j 
dmofm,ac  Vmus  Libtntma^  Libuina-    LtbUhma  Ungi  aliud  ts~i 
quhm  Libenttna. 

d  V Aguzno.^Vaticanum  fcribendum.Sic apptVat  hunc  Cell.  Itb  \6.  Vatkanns 
tx  Varront :  Suutt  inauit,penei  cjuem  dtum  fint  humanx  "voct*  imtta, 
quiwam  pueri  cum prinwm pa>ti  funt  tam  primam  i>octm  tdunt ,  cjua 
tji prima  fylUba  tn  nommt  Vtticam,  -vnit  cti^m  vagire  nafcttur  ,  gr 
in  anticjvv  codicibu*  hccloco  non  V  cgttano,fed  Vaticnno  habetur. 
C   Aut  Cuninae.}//*c  mfanttt  m  tnmii  tuttur  ,  <Jr  fafiinum fubmo-  Cnmts4 
ttet  LaiUntim  hb.l. 

f  Vnam  fegetiam.}^*  Seg.ftam  Plin.  Lbr.\%.  Fioi  tnim  tuncdeos 
maximi  ntutrant ,  Seia>nc[ue  a  ferendo,  Segefiamafegtibus  apptlla* 
bantrfuarurr-  fimulachra  in  circo  indemw. 

g   Deam  Tutilinam.  \  Tutanm  &  Tutilinadij^uirtbtfs  tutndis  -r-MtAnui 
p  acraot.iXomus  AiarceOw.  Hunc  Varroinptruulofis  ty  fubitu  re   j-Htdtn» 
bta  inuocarimortm tffet dicitwt  fferculem malorum depulfortm^utm 
vcabant  *>*i£i xjtw.T utiitnarn  tnauftttato  mmtnari  ntfat  trat. 


221  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

h  Prefecerunt  ergo  Proferpinam.}-  Htcfuitfilia  Cereris&U 
ups,quam  Piuto  patruM  rapuit.  Ctc.iib.tjDe  nat.aeorunv.Pr  feiptna 
ea  ejt,cju£  Pafrphone  Gr&ce  nominatur^quumfrugtimfrmen  tffeyab- 

Proferpinafionditdmque  qu&rta  matre -volunt .  Varro  Proji pinam  tffe  lunam 
perhtbet  cxfententia  Ennij  <&  Epicharmt. 

i  Geniculis  nodifque. \  P  Un.lib.i%  frument.'  qu&damingenu  Urtio 
spicarn  incipiunt  coacipereMU&dam  in  auarto.  fed  cttamnum  occid.  am. 
genkula  autemfunt  ttitico  quaternafarrifena  hordeo  oft  na  ,  fed  non 
atite  fupradiclum geniculorum  num^rum  conceptm  eft  sfic&  V  arro  hb. 
1-rerum  rnfticaru  >v.Sptc&  in*olucrum pxiufauam prod  at  <vagtna<n  no~ 
minatln  ipfa  xpcaeft  granunr.esi  ($r  gtumagrant  folltcutm  :  <ft  a.isia 
rudni  acus  qu&dam  taclu  a£j>,ra  erecla,  qu£  prtus  quam  tnfyica  aridi- 
tate  dtriguit,fipua  'vocatwr  n.uttca. 

Hoftirc  k  Quja  veteres  gquare  hoftire. \Efl  hoftire^t  ait  Noniu*,  com- 
prtmere  &  veccdereiwhc  hoftir.efl  fy  frdre.autore  Fesio  :  est  qu  que 
aqnum  reddereytj?n  compenfare^  aquum  benefictum  repaiderewudt 
redofttre  &  hoftumntum.Piautus^Quin promittotinquam  ,  hoftire  con~ 
trajvt  meruerts.i.ajua  reddere^jt  exponit  MarcJlm.  idem  Piautm 
in  AJinaria,Parpari  hoftimentum  datum  eft  opera  pro  pecunta. 

Flora  \  DeamFloram.|-H'4»f  exiftimant  qutdam  friffe  ^yiccam  Laren- 
ttnam  meretricem}alij  Meliboea  Ntobesfiuam  qu<£  cum  ^Apoiiims  (<f 

Chlorts  Diana metu  cotoremmutaffct  Chions  eft  ditta.Hmc  a  Romant*  Flo- 
ra}quamcum  Amydafrore  exomntb>*>  liheru  Niobes  Latonapropi' 
tiataiamferuarit^eamqueex  Neleo  N  eptuni  fiiio  genutffe  Neftora.qui 
bello  Troiano  interfuertt :  Homerw  cav.it  in  n .  Odyff*,qui  &  hanc 
quoque  cum  catertsfratribus  interitffe perhtbet.Ouidim  huic  deay  quod 
pr&fu  ftoribws  Z^phyrum  ■ventum  dat  maritum. 

Laflurcia  m  Lacl:efcennbus,deam  La&urciam.  {■  t^tlvj  Lafiicimam  le- 
gtlnt.Seruiusprimo  GeorgicontLaClantemdeum  effe  att ,  quiiac  infun- 
dit fgetibM.& easfaat  laclefcere. 

Afatma  n  Deam  Marurain.fr /itqitbrt  Matutam,qurefuitCadmifi'iatA- 
t')amanits  i)xortqivcpoftquamj^  defaxoin  mare  dedtt prAcipitemjnu- 
tato  nomme  ex  Ino  facla  esi  K&iKo$t*jd  eft>  Alba  dea,  l.atinis  Afatu  • 
ta  mater,qu  m  eandem  auwam  effe perhibent ,  vnde  matutinum  tem- 
pusfr.ium  habutt  Mel  c  rtatn  dtfttn  martnum^qm  ctummutatn  nomine 
PaUmon  nuncupatus  eTitCic.  OuidLaftant.SeruiM,  &  alf.templutn 
eias  fwt  in  oclaua  vrbu  re^ione. 

Runcare^    0  DeamRuncinam.}  Vfeminit  hwius  P~drro inlihr . De  Hng.Lat. 
'    Runcareefteuetlere^hincauerruncare^  auerruaffere  apud  -^eteres. 
i.aferre>amolirtf(pi  AuerruMutm  deut}  qui  malaattb  auerteret. 
«  p     Vnuf- 


Ad  Marcellinum    Lib.   iiij.       iif 

p  Vnufquifque.}  L:genduVnu quifc^  domtfuaponit  oJiiarium:^ 
qa  homo  tfi,owmnofufjick,qu*fi  homo  T/»9  fufficiatynofufftctat  tres  du. 
q  Cardeam.V  Carnampoiius :  h.ec  oli  u  Crane  eft  dtcla  ,  qu<c  com-  Crane 
prejfa  efi ab  lano,  et<\;  iv.s  cardtnn  dedtt  deus.  pTte.fi  vitaliius  hurr.a-  dea 
nts^ferUfunt  Calendts  lunijs.  Omd  S.  F.tft.lunius  Brutuspulfo  Tar- 
qutmo  rege  huic  de&facrum  feeit ,  Calend.  lunij  sn  CaUo  mjnte  3pulte 
fauatia^  IdridoJVIacrobiusprimo  S^turnajmm, 

An  imp^iij  Romani  amplitudo  &  duuumin*  Io>ii  fuerit  afaiben- 
da,que;n  fummum  deum  aultoces  iplius  opinaniur. 

CAP.  IX. 
^^f^MiiTaigiturturba  ifta  minutorumdeorum ,  velali- 
Rrvt/ 1  h  fluantum  intermiiTa  ,  ofhcium  maiorutn  deorum  de- 
^S^S  bemus  inquirere,  quo  Roma  tam  magna  eft  facta,  vt 
tamdiu  totgentibus  imperaret.  Nimiru  ergolouishoc  opus 
eft.Ipfum  enim  deoru  omnium  dearumq;  regem  effe  volunt: 
hoc  einsindicat  fceptrum.hoc'1  in  alto  colle  Capitolium.De 
ifto  deo  quanuis  a  poeta  dictum  conuenientifilmc  prcedicant: 
bIouis  omnia  plena.cHunc  Vdttt)  credit  etiam  ab  his  coli,qui 
vnum  Deumfolum  fine  fimulachro  colunt,  fed  alio  nomine 
nuncupari.  Quod  fi  ita  eft,cur  tam  male  rractatus  eft  Roma?, 
ficutquidam  &  in  cacteris  gennbus,  vt  ei  fieret  fimulachrum? 
quod  ipfi  etiam  Varroni  ita  dilplicet ,  vt  cum  tantie  ciuitatis 
peruerfa  confnetudine  premcretur,  nequaquamramendice- 
re  &fciibere  dubitaret,quodhi  quipopulisinftitueruntiimu- 
iachra,&  metum  deinpferunt,&  erroremaddiderunt. 

L.     V  I  V  £  S. 
a  TN  alto  col le. }  Tarptio. 

b  Jlouisomnianlcna.V  Jrr^d.in  PaUmone  ex  ^yfrato  :  M«raj  <ti 
<ftoc  i7U<r&i  jjfy  «.yvi&i  n-lat^A  »J>§pt$T?ui  ay&tl  fxtrn  Ji  Srtheiam,  $4 
y.ndfitr,  Lucanusfnr.de  mviu. 

Efif,  deifcdes,i>bi  terra,& ponttts^  aet,  „ 

Et  ctltim  &  virtus:fuperos  uuid  auxrtmus  vltr*?  //• 

Juppiiet  eji  qnodcunqut  vides.qundcunque  mouerU.  t/ 
c  Hunc  Varro.V  Gr&ci  louem  £&"'*,  fy  Sta.  nominarunt,  vtrun- 
qttc  a  viuendf},quod  vitam  cuntlv  praberetyanimat  injpiraret.  Sicut  et- 
tam  Orpheus  tnttrpretatur  m  Cratere.  Plato  in  Cratylovtrttnque  no- 
men  comtm^it  dV*  j^  {uZ*,quafi  St  <w  Wv  £ic/7  :  quvd per  ipfumfit  vtuere. 
Ro.aiuuando  louem. Pluta  .docet pnfcos philofophos Iouem appellaffe, 
mintkm  rerttm  omntum  creatricem  (ff  vitam:ideo  hic  cultus  cft  tanquam 
deus  ajapnnttbus  vtr\s  qui  itullum  mortaltm  pro  deo  habcbat,fedprtnL 


i 


M4        Auguftinide  ciuitate  Dei 

cipem  natur&jmmortalem^nmipotentemy  varrifaue  nominibut  infignl- 
ttn,aUo  apud  Gracos .  alioPerftu,  aUo  apud  lJhoenices>  alio  apud  ^e- 
gypttos.  Laflantiu*  Saturnifilum  CreU  regempropterea  ^Lu adtclum 
arburatur,quhdprimusex  Itberu  Saturntmartbuo  vtxerit, 

Qux  opinioncs  fecuti  funt  qui  diuerfos  deos  diucrfis  mundl 
partibus  prxfecctunt.  C  A  P.   X» 

ggp  Vrillictiamluno  vxcr  adiungitur,  quae  dicitur  fo~ 
-fiS  ror  ^  conuinx?  a  Qiiia  Iouem  ,  inquiunt ,  in  aethere 
■  e^B5  accipimus ,  in  aere  lunonem.  Etha?c  duo  elementa 
coniun&a  funt ,  alterum  fuperius ,  alterum  inferms.  Non  eft 
crgo  llle  de  quo  diclu  eft,  Iouis  omniaplena  :flaliquampar- 
tem  nriplet  &  luno.  An  vterque  vtrunque  implet,&  ambo  lfti 
coniuges,&  in  duobusiftis  elementis,&  in  fingulisiimul  funt? 
Cur  ergo  a^ther  datur  Ioui,  aer  Iunoni  ?  Poftremo  C\  ipfi  duo 
fatiseifent,  bquideft  quodmare  Neptuno  tribuitur ,  terra 
Plutoni?  Et  ne  ipfi  quoque  fnie  coniugibusremanerent ,  ad- 
ditur  c  Neptuno  Salacia,  dPiutoni  Proferpina.  Nam  rlcut  in- 
feriorem  ca?li  partem,id  cft  aerem,  inquiunt,  Iuno  tenet :  ita 
inferiorem  marisSalacia  ,  &  terrar  inreriorem  Proferpina. 
Quierunt  quemadmodurrt  farciant  fabulas,nec  inueniunt.  Si 
cnim  ha?c  ita  eflent ,  tria  potius  elementa  mundi efte ,  e  noa 
cjuatuor  eoru  veteres  proderent,  vt  iingula  deorum  coniugia 
lingulis  diuiderentur  elemetis.  Nunc  vei  o  omnimodo  affir- 
maueriitf  aliud  eiTe  cethere\aliud  aere,ahud  terra.  Acjua  vero 
uefuperior  fiuc  inferior,  vtique  aqua  eft,puto  quia  diffimilis» 
nunquidintantum  vtaqua  non  fit?  Et  inferior  terra  quidaliud 
poteft  effe  quam  terra  ,  quantalibet  diuerfnate  dittinclra?  de- 
indeecce  iamtotus  inhisquatuor  vel  tribus  elementiscor- 
poreis  completus  eft  mundus,  g  Minerua  vbi  erit?Qu,id  tene- 
bic?Quid  implebit?  hSimul  enimcuhisin  Capitolio  coftituta 
cft,cum  ifta  ftlia  non  fit  amborum.  Aut  fi  aftheris  partem  fu- 
periorem  Mineruam  tenere  dicunt ,  &  hac  occafione  fingere 
poetas  ,  quod  de  Iouis  capite  nata  fit,  cur  no  ergo  ipfa  potius 
deoru  regina  deputatur,quod  fit  Ioue  fuperior?  An  quia  indi- 
gnum  erat  prveponere  patri  fiiiam?  Cur  no  de  Iouc  ipfo  erga 
Saturnum  iuftitia  ifta  feruata  eft  ?  an  quia  victus  eft  ?  Ergo  pu- 
gnarump  Abfu,inquiunt,  Fabularumeft  ifta  garrulitas.  Ecce 
fabulis  non  credatur,  &  de  diis  fentiantur  meliora.  Cur  ergo 
non  data  eft  patri  Iouis  :  etfi  no  fublimior,«equalis  certe  fedes 
honoris?  ^Quia  Saturnus  jincjuiunt  3  temporis  longitudo  eft* 

Tempu^ 


Ad  Marcellinum   Lib-.  iiij.  nj 

Tempusigitur  colunr,qui  S:«ru:num  colunr,  &  rexdeorulu- 
piter  iufumatur  narusex  rerapore.  Quid  enim  indignum  c!i- 
citur,cum  Iupuer  &  luno  nati  dicunturex  tempore,li  celum 
eft  ille,&  illa  terra,cum  tajfta  lint  vriqueca?lucl  rerra:kNam 
hoc  quoque  m  libris  fuis  babet  eorum  dp&i  arque  fapientes. 
Nequedefigmentispjeticis,  ied  dc  philoibphorum  hbris  a 
Vergilio  dictum  eft: 

Tumpaier  ommpotensfzcnndn  irfbribustthcr 

Coniugu  wgrcrmur»  Uix  defcendit^ 
Id  eft,ingremiutelluns  aut  terrar.quia  etia  hicaliquasdifte- 
rentias  volut  eile^atq;  in  ipiaterra  aliud  terram,  aliudtellu 
rem,aliud  tellumoneputar.Etomnes  hosdeos  habentiuisno 
mmibus  appellatos,fuis  oftjciisdiiiii-,£tos,fuisaris  facrifq.ve- 
neratos.inI:andem  terram  etia  matremdeoru  vocanr-.vr  iam 
Poetae  tolerabiliora  cofingat,fi  fecundu  iftorum  no  poeticos, 
fed  facroru  libros,  no  folu  Iuno  ioror  &  coniunx,  nied  eriam 
mater  eft  Iouis.  °£andcm  terra  Cererem,eande  etiam  Vefta 
colur,pcum  ramen  farpius  Vefta  nonnifiigne  eileperhibeant 
pertinente  ad  focos  iine  quibus  ciuiras  eile  no  poteft:  &  i:ieo> 
illi  virgines  folereferuircquod  ficut  ex  viigine,ira  nihil  e< 
ignc  nafcatur.Quam  tota  aboleri  vanitate,&  exringui  vtiq;  ab 
illo  oportuit,qui  eft  narus  ex  virgine  Quis  enim  ferar  quod 
cum  rantum  honoris  &  quafi  caltitatis  lgni  tnbuei  int,aliqui- 
do  Vefta  non  erubefcunr^etiam  Venere  dicere  ,  vt  vanefcat 
in  ancillis  eius  bonorata  virginitasi'  Si  enim  Vefta  Venus  ef» 
fet,rquomodo  ei  rire  virgines  a  Vcnereis  operibus  abftincn- 
do  feruirent?rAn  Veneres  dua?  fnnr,vnavirgo,alrera  mulier? 
An  potiustrcs,vna  virginum,qua?etiam  Veita  eft.jjia  coniu- 
gatarum,alia  mererncum?fCui  etiam  Phcenices  donam  di" 
bant  deproftitutione  filiirum,anrequam  Lu  igerent  easviiis. 
Q^az  illarii  marrona  eft  VulcanirNon  vtiq,  virgo  .  quoniam 
habetm1ritum.Abiitautemvtmcrctrix,"ntfiUo  Iunonis,& 
*coorerario  Mineruazfacereiniuriavide^mu: .  Erge  ha?c  ad 
coniugarasintelhgirur  pertinerefedeam  nolumus  imitetur 
in  co  quodfpcirillacumMarre.Rurfus.inquiunr ,  adfabulai 
redis.  Qu£  iita  iuftiria  eft,nobis fuccenfere  quod  ralia  dici- 
mus  de  diis  eoru,&  fibi  non  fuecefere,qui  haec  in  dieitris  li-* 
beriffmiefpecHr  crimina  deoru fuorur  &  quod  efter  incredr- 
bile,niMc6teitatiffimeprobarctur,hecipfatheatrica  crimina 
deorumfuoru  in  honoreminftiruta  efie  eorundcm  deoruOT* 


2i6  Auguftini  de  ciukate  Dei 

L.     VIVES. 

a /""\  Via  Iouem,inquiunt.}C ^ero/ccjWo  c/e  »<jt.  Deortim  ,  C\e- 
K^J  ium  ex  ditlts  Enntj.fy  Euripidts,tam  augurum  aHtorttate^con- 
fcnjiique  generts  httmani  loutm  tfje  trad.it.  ^erem  autem,fuut  Stoi- 
cidtsfutant ,  inter  aelum  ty  thdre  tnt^rteclum  lunonem  ,  queejlfo* 
ror  gr  comtmx  Icttts,quod  <*r  ftmilitmo  eft  &ther'i*-,  (tf  ium  eofumma 
comuutlio.  Ejfxminarunt  autem  eum  lunonfque  trtl  uerunt3qubdmhtl 
ejl  eo  u-olitm.fi&c  Ciccro 

Saturnifi-b  Quideft  quod  marc  Neptuno.  \  Trcsfilij  Saturni,  Iupiter, 

lim  Neptunm,<&  Pluto,itafthifunt  mundumparttti,  i>t  loui  ctlum  ade- 

ret,Neptuno  Alaria,Plutoniterra.luno  nupfit  loui,  <&  aerttft  pr<e- 
fecla.  Co?nmento  huicverita-s  huiufmodi pr &buit  occafionem,  qucd  m 
diuifione  paternir  <<rni  tmper  tum  Orienits  louiafferit*  quod  c&leftevi- 
dctur  ,in  quo  <&  Otymptu  mons-,qutfimiiitudinenomintsfabulam  con» 
firmauit.lmpertummaritimum^  clafiis  Neptunm  acaptt  :  paxtem 
qu£  ad  Occtdentemfolem  -uergtret.  Daftue  Pluto3  i>ndein  ihferu  do- 
ttiinari  efi  dicim.Nam  <{tf  Saturnum  ad  tnferos  relegatum  fabulan- 
tur,  qubd  ex  Oriente  t/t  Italiamfugertt ,  qu<e  efi  Oc  identalts  in  orbt 
ierr*. 

Salacia  c  NepxunoSalacia.ySaLtciamafalodiclaimjult  Varro.  FeTlm 
fribtt  a  •veteribm  aquam  dtttam  faLciam  quam  putarentfAum  cte- 
re  hocejl  ware.pro  aqtia  ipfa pcvttur  a  poetts.Pacuutm:  H inc  f&uiita 
ftlac t*. fitgimut . ZV 'eptunum  Di'<dorm  Siculm  ptrhibet  nauxgandt  arte 
inuenta  clafftm  injhtutjfu  eique pr<tfecium  a  Loue  ,  ideoprodto  m.<ris 
halitum  cuttumque  apofterts. 

Proferpinad  PluioniVrokr^mn  \ffancCcreris  &  louis  filiam  FlutotnS*' 
cilta  raputt ,quam  mater  d-.tt  qutfitam  tandem  apud  inferos  tfje  ccmpe- 
rit,tmpctrauitquc  a  Joue  vt  Projcrpina  medium  anmtm  effit  cum  ma- 
rito,medmm  fecum  apud  fut-eros-Epicarmus  E<mu  a  proferpendo  rtornt- 
natam  eff>>,  dicit,qul d  mvdb  ad  dcxtram,modu  ad  finiTiram  ferpat ,  ef- 
fequit  lunam  candcm  <&  tcrram^V arro.  Kaptut  Profrpiu&  plenifunt 
&  G>  £ccrum  &  Latinorum  libr'%, 

€  Nonquatuor-V^ etcres fhdufophi quatuor  effe  elementadixerunt9 
ignem  fupremum,htnc  aera,ter  i".m  a^uam^poftremb  terram. 
f  Aliud  efle  aethercm.  {■  Cxltt  tffu  & 'fuperiore 'acrts parte dixere 
£thera,mftriorem  a*ra,tamttft  hunc  quoque  <ethera  jicut  apud  poetas, 
Jllinerua  §  Minerua  vbi  crit. } Euhemerm  infacra  hiftorta  Mineruamfcri- 
hitfiUamfitiffe  louis  &  Themidos.Cicero  $.De  nat.deorum  /Hmerudt 
cjuinquefaat  fed p&eticomore omnes  tftx  confunduntur.  Et  njna  di- 
cttur  Minerua  »  qttam  e  cerebro  louts  natam  volunt  prafidem  totttti 

fapienti* 


AdMarcellinum  Lib.  iiij.  22,7 

fapientU.  Nam  ideo  (ff  nata  e$i  e  arebro  fummt  dei^ty  •virgo  es~i.  Et 
refidereputatur  m  aluRimo  c&Uloco.  Martianux  Itb.Nuptiarum  6, 

Virgo  armata  decens  rtrum  Jopientia  Paliaf» 

^A,  thenus  fomes.mens  fy  JoUrtiafati, 
Jngemum  mundt.prudentiajacra  tonuatis 

%ytrdor  dcc~l>.ficvu,nos~iraquc  ir>d..svrtafarttt. 

Qusfacx  mburtumfapunth  pr&uia  cur& 

szcmttoms  apex^diuurncjue  honunumcjurfarer  ?*f. 

Vltra  terga  mtant  rapi  iac  fbi  nuntn  Olympi 

Ceiji  r  vna  loue  flan  mantts  circulas  tthr<e. 
h  Simulenim  cum  his  inCapitoho.K/rfro**^  iquites  d>:  exilio:  CapitoUl 
JSunc  ego  te  lupttcr  opt  .max.cuiu*  nutu  ac  dutonefoia  terrarumguver 
na>tt«r,tec]ue  particeps  ccnnubufoca  regm  regina  Juno,teque  Tntvnitt 
ar/ni  otens  Gorgona  ,  PaUas,  Alintrua,  c&terique  du  de<eque im- 
inortdlfS,qui  exceUentitumulo  ciuitatis fedent  Capttoiij  infaxo  tncoli" 
tis conjlitutan. Uionyfiua  tradit  Priffmm  Ta  cjumtum  btUo Sabmo-vo* 
uiff.  templum  lout^lunom,  (ef  Mincru£s  extejuaffcque  Tarpeium  «."0/- 
lem  m  modum  are*  ad  td  exigendum^fed  necfundamenta  eum  ttcijje  «»- 
reptum  fnbtta  nece.Receptum  esi  epns,ac  prope  alfolutum  a  Tarquinio 
Sf.p  rbo.tdx  ab  humano  capitc  in  fundamentjs  rcperto  diclum  esl  Ca- 
fitiAiwn.Exat  -ucrotamante  conditum  Capttoiium  M  ciiuo  floraltfa- 
cellum  lout,!unont  &  Mtneruefacrum. 

i  Quia  Saturnus,incjuiunt,teinporis  longitudo  eft.}-  Saturnum  Saturnm 
JrJefiodut,Euhemerus,(rf  Vtodorwsds.it  &  tent  fiiiumfuijft  narrantt 
homwem  imptcntif?!mum,fed  relatam  cigratiaajilio  lous.Nam  pulfm 
eji  ab  eo,-vt  ipfe  patrem  expulerat,&  njerum  ejfeot  mmwmiAk  aitero 
exfrecles  ,  altert  quod  fecens:hinc deus  tewporis  ej} ficiu*,  ideo  dtclus 
XfW$-,cjuafi  %y\,t>t.Cic  dc  nat.deorum:S-iturnu  auten.  efje  -uoluerunt,  xiirftf 
cjuic.irfum  @'  conuer  fionem  jpattorum  ac  temporum  contineret  q:i  dcus 
G>£ce  tdipfum  r.omen  habet.Kf  evoc  enim  dtctiur  ,  qui  e(l  tdem fyatium 
temporis.Satumw  autem  efappeiiatus.quldjaturaretur  annts:  ex  fe  e- 
nim  natos  comedtfle  fingitur  ,quia  c  nfumit  <tias  temporuJpatia,annifq, 
pr£terttis  injaturabtiitcr  expUtur.Vtnfln*  ejl  autea  lou  ene  immode" 
ratos  curjus  haberetiatque  -vt  eumjyderum  -vvcuhs  alligaret. 
k  Namhoc  quoque.  V  Videiicet  quod  Junoftt  terra.  HocVarro 
ltbr03.de  lmg~a  Latina  ,  ybilunonem  terram  <gr  t<.Uurem  ejfe  diat. 
Piutarhus  quoquefxcut  ejl  m  Pr&paratione  EuangeUca  Eufciij  Juno- 
nemterram  ,  (ff  nupttalcmviri  ac  foemin&  coniunftionem  interpreta- 
tur,Seruiun  lomm  ait,pro  tthere&pro  aereponi ,  lunonemproXerr* 
ty  aqua. 


2.2.8  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Terra        i  Atquc  in  ipfa  terra  aliud  terram.  j-Terra  efi  tpfum  elementunil 

TeUtti  Tellu-t  dnnmuttuum ijfeput.nt  a tara.captq. pro  dea que  terr '£ pr aefi» 
ideoaies  TelUrtsfimp^r  dicitur,  non  terr£,tametfi  tdlus  quoque  pr§ 
terra  capitur  pr^fertim  apoetit.Tdlu*  eUam  dtcla  efi  Proferpina ,  & 
Tellumo  Plutojicut  etiam  x^/tltor  fy  Runfor  ,  cuiterrena  omnu  <vit 
atqui  natura  dcdicata  esi^quemadmodum p.acet  Cicaoni.  idto  nonulli 
Cereris  filtum  Plutonem  facittnt,ficut  Diodorw,  refeithbro  6  Eufibtws 
in  Pr£paration«  Euangelica  ttrra  purtem  vberem  f  ractmq  dtctt  a 
Porphyno  m  myfiica  ttieologta  Cererttn  ■vocarrJaptaofam  -vcro,  mon- 
tofan&paumfrttLem  Rheam,fiue  Openr.ty  alia  de  vtrtutumfemi- 
ne  terreque  permulta  Eufebius  eodem  lib$. 

Ctres  vn  m  Eandem  terram  etiam. }- N  emp  e  Rheam. 

de  ditta  n  Sed  etia  marer. \lMa  &  lun*  cjlforor  &  coniunx^ Ops  mater. 
o  Eande  terramCererem.}^4nog7'  Tuilim  ex  Chryfippo  Stoi 
co  Ctrerem  terraejfe  doant  a  gerendo,quod  frug<s  ^crat:  mfi  quts  mar 
ht  ab  antiquj  'verba  Cereo.quod  efi  creo  V arrom.EJI  cmm  tcrra  omni 
parens.Plaio  in  Crittylo^tfttovt  «c  uwTnp  «ThujJthp  luKKti^Btf.pdiafutt 
Saturmt&r  Opufiror  P~tfi&  <&  lumns.Hat  o  .nesfxminat,  grforo 
rts,<&'  matreterrafwffc  -volunt-Sic  etta  V efiam  Ouid  6.Fafiorum: 
V efiaeadem  tfi,&  terra  fubefifnbitignts  vtrtque, 

Significatfcdem  terra  focufiju,  fuam.  Etpofi: 

Stat  vi  terrafua^vi  fiando  V  efia  'vocatur. 
Hxcex  Orpheo,qui  att^  uttTjip imvrw^nuKTnp  77*xTOeft>T*/g$t.  Quod 
congrun cum  atymo  P Iaionts -,qui  /7  *riau/,qu£  efi  V cfii^qu^fi *oieu  /»* 
ttcpretatur. 

p  Cum  tame  fcepius  Vefta  no  nifi  ignem.}C/V.Z)<?  natdecrum. 
Narn  Veft&  nomen  a  Gr£cts  :  ea  efi  entm  qu£  ab  illis  Hofiia  dicitur. 
yis  autsm  eiw  ad  arcvs  &  fjcos  pertiner.&  m  x  De  leg.  f  ifiam  quafi 
focum  xirbis.vt  Gr£Co  ttvmme  efl  appt  Uata^quod  nos prvpetdem  Gr£- 
cummttrpretatum  rtomen  tetmmnfjQwd  6.tafiorum: 
Nectu  aliud  V <fia  ■  .quam  •vinam  mtedtge fiammam, 
Natdque  de  flamma  corpora  nulla  'vides. 
Ctlmquefit  ignvs^fy  dtcatur  virgo.,ex  -vtraq.  caufa  •vhgincs  funt  eius 
mimficrio   dhibit£^/<x  omnis  njirgini: as facracr ai  illi.Prn/S  quoniam 
virgmt  'virgines  conuenientiffime  co<n'uerent:drmde  qmd  tg:m  iw.tl  ex 
fe gignat,vt  neq  ■virgmes:fertandicj.  igneperpjtuti  Ctchfiifimilem  mos 
t(x  ab  -^stegyptM  natm  ,  fi  ut  Dtodortts  fcribit,  quiad  aUas  manauit 
gentes ,  Gr£(09  fy  B<trbaraf,vt  ^Athenn  fy  Delphif  Pintarcho  ty 
Strabom.  ln  Prytaneo  enim  ^Athenu  tgnts  feruabaiur  fmpilernasi 
*k  Ilio  in  LaUumfunttranjlatafacYA  V \fi£,hinc  Romamper  Homtt- 

lum: 


Ad  Marcellinum     Lib.   iiij.  ±i$ 

\um\idcireo  lliaca  V cfia  toties  abfrriptortbus  nommatur.  VcrgiltHS* 

Stc  att,&  manibus  vittxSyf  eftamquepotentem, 

^eternumque adytis effcrt penetrahbt  tgnem. 
£t  fuerunt  quidem  V e(i*  tottdem  tunc \quot curix.fieut  Dionyfim  fn> 
titfedtemplum  Veft^publtc*  Numa    tex  conjhuxtt  anno  ab  Vrbt 
condita  Jf  L.vt  Outdius  torrput.H- 

<J  EfiaVenere  dicexe. \lftudex  phyfiearation*.  Phyftcinamcj.fi- 
cut  Macrobtus  tesiatur ,wri &  fuperim  hfmtjfh&riumquod  nosmcoli- 
mus,V enerem  dixtir*ymferhu  -verb  Profirptnam.atqui  & hanc  noftra 
terrarn  V  eftam  mminant-Platinut  terrx  xirtutem  ammamque  qu&  eft 
ex  Venere^  cftamappellat.  siccedit  h*e  ejuod  cum  Vtfiafitmundi 
igmt  tyfom>ntnmaVenere  ,  mhilvidetur  abtjft  aflammagrata(jr 
frohfica  vmuerfv.ideo  &  colitur  Vcslapublice  ryprtuattm  ,  non  tun- 
quamfteriUstfd  Venerea  e*r  aufltficavtper  eam  tum  domusfum  etid 
cimtates  lopultque  nrutffubtndefaeturu  tternum  ccncelebrentur. 
r  Quomodoei  rite  virgme*,. ^Grandu poena.fi  qua  Veftalu  pd-  Veftalii 
ru»>  cafte  pkdicitum  habwfjhftap-ft  annos  trtgmta  extre  Ucebat,  & 
nub,  re. 

s  An  veneres  dua?  funt}- Plato  inConuiuiogeminamponit  Vcnere.  Veneres 
C<elttfem>cjU£ optimosfantlifitmofque  excuard amores:alt<rainferio-  du& 
repopulare  qua  m  libtdtne  tmpellimur-.iWani  ftne  matre  anttquam  cali 
fiita  hac  louts  ty  Dioncs  multb  tuni.  refy  mav/njuey,  quaji  vulgarem^ 
ty  V  encre  fant~iam  -vettns  omnps  caftitaw  exifttma<  unt  Juadente.  ini- 
pu.tricemq.Htnc  apud  Homanos  c*w  multeres  multein  flagitium  Itbi- 
dinuirruerentpenefarentes^exlibtsStbyUinu   fittndachrfHh  Veneris  Venm 
VerttcordU  eft  conjetratum^qub  facdius  -jtrgtnutn  muherumq.corda  a  V  erttcot* 
libtdme  ad  pudicitiam  xerterentur .  V  aler  .lib.i.ty  Ouid.4  paftcrum   dia 
t  Cui  etia  Phcenices.}//.-/c  de  Cyprtts  narrat  luftmlib.  11    A/05,  Cyprtnjtt- 
inqtutterat  Cyprin  •vtr^f-ts antt  nupttas ftatutt*  dnbus  dotalem  pe^u-  nummos* 
mam  quozfituras  in  qu&sium  ad  lif-us  martt  rrittere.pro reliqna pudict- 
citia  libamenta  V  tnenfolutur.tsicredo  qttbd  ex  tnilttnto  Vcnern,qu£ 
'vt  L  afiatius  ex  faa  a  hiftvria  r< firt  ,autor  meretriiUvtt*  fv.tt  docuit- 
que  Cypriasfcemwas  qudftu  lulgato  corporefiacere  :  yirmcntisfmilem 
fere  mortfuijfe  nanat  Str^bo.ldcnfcribit  fJerodot.de  Lydts  qui  Ba- 
bylonicos  plebetos  n  fert  cum  retfa  •iltaris  angujito  premuntur  ,  foli- 
tos queftus gratiafiliai fuas populoproTiituere .   Phoenues  n.ultimc*- 
luijfe  V en  re  trajiiltnr  propter  sjdbnequttbteft  natu*,facrdq.  Vene- 
ris  cum  luilu  cel.braffetxbt  ipfa  dca  lugens  mduatur^-vt  nfirt  Macr* 
lius.Simulachriimq.etus  in  monte  Ltbunofngitur  capite  obnuplo  Jj>e- 
w  trifti.facKman*  Uua  intra  amtculum  fnTHnens.  Lachrym*  •vifione 

P     3 


tp  Auguftini  de  ciuitate  Dd 

tonfpicientium  manan  ireiuntur: apud  Eufebium  quoque  in  Euangel. 
frxpar.ad  hunc  molum  legttur.  Qj*od  vero  maltgnt  ad  tsla  damones 
humanum  genus  mtruferunt ,  quamuu per  feipfumpateat ,  tamen  nide 
Muoq;  aperttus  "videbn  ftaduitena  (ejt  forntcattonesgetiUum,  qu&  vfque 
ad  '.uncdic  in  fjeltopoli  Pbocmc    muitifque  aliu  in  hcus  peraguntury 
%n  mentem  ubi  venianf.qujfi  enim  prin  itias  quafdam  dits  debitas  t*r- 
piftmas  hufufmodi  op:ratio>ns  in  t*mpln  offerunt.H&c  de  Latino  Eu- 
febto  ($  exemplari  mendofifSuno  neqim  mthtfiaudi  oportere  <jje  putrt, 
ft  quando  mtnui  rccle  EufeLij  fent^nttam  expltcuero.  Profittu  ndt  fa- 
mwafvulgh  eliamfuitmos  ,^/fugilarurn  in  Afrua^  node  qua  nube~ 
rent.fjtrodotut ,  Solinui3  A-ela.Sica  meade»>  terra  t<n>plo  V enerts 
wairont  dotem  qusr cbant -vulgato  c orpore .  Valotu*  1 ocrenfs  luTii- 
nusfcribtt  bello  preffos  voufft  juas  f  Jiltas  fefto  Venerts  prvflttuturos  fi 
*Vi£loresforent. 
*9riars         v   Nefilio  Iunonis.j-  ^/fn  Alcrti^qm cum  Venere  concubuit,  vnde 
natus  eft  fJarmonias-Atars  -vero  lunonis  fuit filhu ,wcerto patre,  fwe 
patrefingunteumnatum.  Quodpofit  de  Aiarte  tntelligi ,  dludfacit 
qitod  addit  cooperat-.o  i\lineru&:  vterque  entm  dem  eft  beWv.fedpottus 
Vulcanus  de  V  ulcanointdUxerim  louts  fy  lunomsfilio  :  tametfi  lunonts  fohus 
jiltut  dkifoleat-iideo  tt7rr*To>f  nomtnatus:vt  apud  Theocritum  ,  qm  ar- 
temfabrilemin  Lemnv <  in?ittuittcuius  vxor fuit  V  enus,qu&  cum  Alar 
te  rem  habuit.  Efft  ergo  Vulcam  nempe  marttiimuria,fi  vxer  dicere<~ 
tur  meretrix.Curruca  $nim  non  paruum  eft  ■vttinm. 
MinfVtA    c  CooperatioMinerua?.}»  Vulcanus  enim  (<?  Mimrua  curant 
fulmen  Iouis,tdeo  ty  interdum  id  iaculantur, 
Vergilius  de  Aitwrua. 
Jpfa  iouis  raptdum  iaculata  e  nubtbw  tgnem. 

Quq  loco  Seruius  grammaticus  aittnaflum  cffe  numina  pfifiidenlia 
fulminumiaclus ,  Jouem  ,Vulcanum  ,  &  Aiineruani :  tdmVfi  ahter 
PliniusUbrof>cundo,dedtfciplina  Ethrufca  &  Rnmana.  Curat  vcro 
Alinerud  dgidtm  louis  :  qucdfi  ^uts  altitn  vtdt  phtloj '  phari ,  louts 
a  iilum  inueniet,&  fapientia  Alincru&,  fyignefolltbufque  V ulcani 
fabrefaSlum:>egmen  namque  capitts  lottti  curn  tgtuumfu  ,  tamenprt- 
ful  operis  PaUas  ipfat  xuit.  A^artianus  tn  Nuptiis.  An  cooperatur 
dittur  Almerux  ,  quod  ex  ea  genuertt  ^polltnem  tllum  ,  m  cutus  tu- 
tela  hiftarici  antiqui  sithenas  cfr  -volue.unt  Cic.  $.  De  nat.  Devrum, 
Veriim  tllud  ftmplicius ,  &  adfnfum  ^yfuguftmi ,  -vtputo  ,  accom- 
modatius  ,  Vulcanum  idcirco  dtci  cooperarium  AiineruA ,  quod  hec 
fii  dea  artium  ,  etiam  earum  in  qutbws  -vfus  efi  manuum,quas  Grs.ci 
yifvW&t  voeant.  llle  vero  dem  ms~irttmenterum}pne  quibttrs  h&  ar- 

te$ 


Ad  Marcellinum     Lib.  iiij .         231 

tes  ntn  exercentur.  Plutarchw  de  njttlitate  innnici.     Ignts  artimn  o- 

mmum  infirumentum  efifi  quis  norit  njti.  x^/fdde  quod  V ulcantis  quo- 
que  tpfe  artibus  prxeffe  exifivnatus  esi.  EufebiuA  e>nm  tnqutt ,  ex  arti- 
bi*i  aHas  Aimcrux^t  beU.tcas,altas  V  ulcano.vt  omnes  qux  per  ignttn 
fiunt,afiignarifolttas,T  heodontu*  tn  Grxcts  ajfecltovibns  V ulcanum 
a  Grxctspro  artibm  -vfurpatum  fcnbit tquod irna  ad ■r.mi.ulo pierxque 
emnes-utantur.  phurnutus  artes  omnes  in  poteTiate  <ffi  Ait^erux  & 
Vulcani  dt:it,cjuod  illa  fapientia  cfi  gf  acu-nen  Ignc  "jero  pi  rxque  <ir 
tesfuj,  exercent  o^era-ldeo  ty  Homerut  dc  a>t'.ficea't,*i  «s>^ro<  <f  i- 
fu.c*  ^  irufoat;  a'3-/iv>j,:^7'  cjuem  Vulcaii*s  docutt,quem  cajla  Alincrua. 

Dw  muicis  diis,quo- Joflorespagsnnrum  vnum  eundemque 
Iouem  cfTe  defendunt. 

C  A  P.     XI. 

Votquot  libet  igitur  phyficis  rationibus  &:  difputa- 
^/Sij  tionibus  afferant:  modo  iit  Iupiter  a  corporci  huius 
$&{£  mundi  animus,  qui  vniuerfam  lftam  molem  ex  qua- 
tuor,velquot  cis  placct,  elementis  conftructam  atque  com- 
padtam  implet  &  mouenmodo  inde  fuaspartesforori  &fra- 
tribuscedatmrodo  fit  arther  vt  aerem  Iunonem  fubterfufarn 
defuper  amplectatur:inod6  totum  fimul  cum  aere  fit  ipfecas 
lum,terra  vero  tanquam  coniuge  eandemque  matrem:bquia 
Jiocin  diuinis  turpe  nonelt,ficundis  imbribus  &  feminibus 
fcetenmodo  autem  ne  fit  neceilc  pcr  cunda  difcurrcrc,  deus 
.vnus  de  quo  multi  a  poeta  nobiliffuno  dictum  putant: 
cDeu,n  nanque  tre  per  omn.s 
Terrdfijue,tr  >clti;quemart<,cx!iimque  profnndum. 
.^lifein  afthere  nt  Iupiter,ipfc  in  aere  Iuno,ipfcin  mari  Me- 
ptunus:in  infenoribusetiam  marisipfeSalacia,  iojerra  PJu- 
to,in  terra  inferiore  Proferru<.a  in  focis  domefticis  Vcfta,m 
fabrorufbrnace  Vulcanus,ni  fyderibus  foljuna  &  ftella::  111 
diuinantibus  Apollo/  in  merceMercurius,sin  Ianoh  ioina- 
tor:ia  termmo  terininator,Sa  turnus  in  tepore,Mars&  '  Bel- 
lona  in  bellis,Liber  in  vincis,  Ccres  in  frumentis ,  k  Diana  in 
iyluis,Minerua  mingeniis.lpfe  iitpoitremo  eriam  illa  turba 
quafi  jlebeiorum  deorum.lpfepne/it ]  nomine  Liberi  viro- 
riur  feminibus.,&  nomine  Liberarfceminai  um.ipfe  fitmDie- 
fpit<r,qui  partum  perducat  ad  diem.Ipfe  fit  dea  Mena,quarra 
pra^hcerunt  menftruisfceminarum."Ipfc  Lucina.qua.-  a  j  ar- 
turieitibus  inuocetur.Ipfe  opem  ferat  nafcentibus,excipiens 
cosfuu  terraj,  &vocetur  Opis.  Ipfein  vagitu  os  apeiiat, 

P     4 


I 


132»  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

&  vocetur  deus°Vagiranus.Ipfe  leuer  de  terra,&  vocetur  dea 
Leuana.Ipfe  cunas  ruearur,&  vocetur  dca  Cunina.  Non  fir  a- 
lius,fedipfein  deabusillis,quce  fata  nafcetibuscanut ,  &  vo- 
canturpCarmentes  Praeritforruitis.vocetiirque  Fortuna.qIn 
diua  Rumina  mammam  paruuloimmulgeat ,  quia  rumam 
dixeruntveteresinammam.  rIndiua  Potiua  porionem  mi- 
niftret.In  diua  f Edulica  efcam  pr32beat.De  pauore  infantum 
Pauentia  nuncupetur:de  fpe  quae  venit*  Veni)ia:de  volupta- 
te  Volupia.de  a&u  Agenoria:  de  ftimulis ,  quibus  ad  nimium 
aftum  homo  impellirur,dea  Stimulanominetur  Strenua  dea 
fit,ftrenuumfaciendo.Nurneriaquae  numerare  doceat?"  C;t~ 
moena,quae  canere.xIpfe  fit  &  deus  Confus,pra?bendo  confi- 
lia,&  deay  Sentia,fententias  infpirando. z  Ipfe  dea  Iuuentas, 
quae^poftpraetextamexcipiatiuucnilisairatis  exordia.  Ipfe 
{ix  Fortuna  barbata,  b  qua-  adultos  barba  induit ,  quos  hono- 
rare  voluerit :  vthocqualecunque  numen  faltem  mafculum 
deum,vtl  a  barba  barbatum,ficut  a  nodis  Nodotum.vel  cer- 
te  non  Fortunam, fed  quia  barbas  habet /Fortuniuttt  nomina» 
rent.Ipfein  Iugarino  deo  coniuges  iungat,  &  cu  n  virgini  v- 
xori  zona  fjluitur,ipfeinuocetur,&dea  Virgmenfisvocerur. 
cIpfe  fit  Murmus,qui  eft  apurt  Gra  co<  Priapus ,  ft  non  puder. 
Ha.'c  omnia  qUae  dixi,&  qusecunqj  non  di\i,  nori  enim  omnia 
dicenda  arbitratus  fum  ,  hi  omnes  dij  deaeque  fit  vnus  lupi- 
ter.fiueiinr.vt  quidam  volunr,omnia  ifta  parteseius,riuevir- 
tuteseiu«,ficuteisvidetur,quibuseum  placerefTe  mundi  ani- 
mum,quac  fenrenria  velut  magnorum  mulroi  umquedoao- 
rum  eft.Ha?ciiitail:n.quod  quale  fit,nondum  interim  quu?» 
ro,quidperderent,fi  vnum  deumcolerentprudentiore  com 
pendiofQuid  enim  eius  conremnererur,cumipfe  colerecur? 
Si  aurem  metuendum  fuit,ne  prastermiflae  Mue  negk£rcpar- 
teseiusirafcerenrur:  non  ergovr  volunt ,  d  velut  vniusani- 
mantis  haec  tota  vita  eft,quae  omnes  finuil  cotinet  deos:qua(i 
fuas  virtutes,vel  membra,vel  partes:fed  fua  quarque  pas  ha- 
het  vitam  a  caeteris  feparatam,fi  praeter  alteram  lrafci  sltera 
poteft:&  alia  placari,alia  concitari.  Si  autem  dicitur  c-mnes 
nmul,id  eft,totu  ipfum  Iouem  potuiffe  oftendi ,  fi  parteseius 
non  etiam  fingillanm  minutatimque  colerentur  ,  ftulte  Jici-r 
tui  .Nulla  quippe  earum  praetermirreretur,ciim  ipfe  vnis  qui 
naberet  omnia,coleretur.Natn  vr  alia  omirtam,  quae  finr  in- 
DurncrabiliaiCum  dicunt  omnia  /ydera  jpartes  Jouis  efe,  8c 

«qinia 


Ad  Marcellinum     Lib.  iiij.  155 

oraniaviuere  atque  rarionales  animas  habere,  &  ideo  fine 
controuerfia  deus  efle,non  vident,quam  mulros  non  colant, 
quam  multis  aedes  non  conftruant,aras  ncn  ftacuant:  cjuas  t^» 
men  p  auciffimis  fyderum  (tatuedas  eiic  putauerutft,& fingi!- 
latimfacrificandum.Siigiturirafcuntur ,  quinon  iingiliatitn 
coluntur.non  metuunt  paucis  placatis  ,  toto  ca?lo  irato  viuc- 
re.Siautem  ftellasomnesideo  colut.quia  inloue  fllnr,  quem 
colunt,  ifto  compendio  poffentin  illo  vno  omnibus  lu; 
care.  Sic  enim  nemo  iraiceretur,  cum  in  illo  vno  ommbus 
fupplicaier:ir,nemo  contemneretur,  potius  quam  cultisqui- 
bufdam  lufta  irafcendicaufailhs,qui  pretermifli  elfent.mul- 
to  numerofioribus  pra?beretur,  praeferrim  cum  eis  de  fuper- 
na  fede  fulgentibus,  turpi  nuditate  diftentus  prarponeretur 
Priapus. 

L.  V  I  V  E  S. 
«1  y"~>Orporei  huius  mundi  animus.}  Het  Thales  Mthfins  ,  & 
V__>  DemocritHf.  Stoui  irro  c*m  Platone  Deum  qutdem  mtntem 
efft  dtcumfed  non  vtentem  mtindo  pro  corpore  ,  mwidwti  tpfum  dtuin 
ejfe ,  habe-eq.te  (p  mentein  £r  animum,fd  alium  qutvn ipftftt  Dent, 
Veterem  pierique  Solcmmundt  ammum ,  mcntemque  vominarunt: 
velutCiccro  &  Plinim,  H o  reruvfecutt.  Phumutw  tnquit ,  quer^- 
admo ium  nos  ab  anim.t  admimft--?mur  acregainur  ,  itawundumani- 
mam  habere  [e continentem.qui  luptter  dtcatur.  Iupiter 

b  Qma  hoc  in  diuinis  turpe  non  eft.  j-   fJcfiodttt  in  1 '  heogonia 
fcrtbit,  ■  eva  o  Pepcrtfje  C  &'um  ,  htnc  concuhuiffc  cum  Calo  ipfo,(p  ex 
eogettofffe  Ubc;osvndcct>».iiver  q  osfuit  Suturnm. 
c  Deumnamque  ireper  omnes.  }  Muittveterum  exiftimabant 
d  um  effe  vimper  vmv.crf-mfufam, 

d  Ipfe  iri  SEtfiere.  \  Deum  vnmn  e(fe,qui  meliw  ex  gentibus  fapie- 
bac,  arbttrabantur :  ni-nque  pro  varin  virtutib^t  rattonthujqae  varte 
nuncupxri.  Sic  ^nftoteles  In  hbclio  De  mundo  ,  Orpheum  atans :  ftc 
Plutarchurs  tn  Do?matii phifafephorum.  Afa  robim  dcos  ornnes  vult 
effe  vnttm  Solem.idque  fuse  Kotim  itur  rftmdtre  in  Saturndf^M, 
e  fn  diuinantibus  Apollo. \vttm putar  nt  hunc  r-jfe  Solem  :  tdeSi  iSfp0U* 
mundi  oculttm ,fac#e cun ty  vtdere  &  noffe omnia  ,  qu£  iehh  effent, 
quaquefi  iffnt.ty  qua  fuUira  •.■ffent,crede'oant.  idctrco  pafiv  cofule- 
batu.  ,rcFho7ifltabatque,  tmn  multts  aiits  in  locu>tumpr<ectpue  tn  Dd- 
phis  Phteicu  ,  Dioioroautore  in  vtta  Phtlippi ,  cuita  originem  tak>« 
fwffe  r  ■fcrf.Ee  inloco,ejuo  templi  adytum  Deiphisfutt  ^Jpecunrat  re- 
ctffu  )nag,ii>  {$  cbf  uro  :  ad  qttem  capra  cum  paftens  af,  er, dtffet,affta- 

V    I 


234  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

ta  eflfubterraneo  tUo  fpiritu^exultarecjue  rnoclo  infueto  coepit.Quod  ad- 
miratuspaflor3(um  Q-  ipfe  ad  oslmmjpecus  vemffet ,  correptut  eflfu- 
roreicxlntcjue  cju&damfuturapr&duere-Hoc  ty  alvj  icntarunt ,  affe- 
cliquefmt  eodem  rnodo.      Res  huc  eflprogreffa  ,  vt  cjui  futura  veilet 
cognofeere  ,  adduceret  cjui  capite  in  antrum  tmmiffo  ,  vuthinarctur. 
Quod  cumtuc  ftne  ptrtculo  fi  ret  t  nec  eiiam  ftne  exitto  multorum, 
JJelphici  templunibi  erexsrunt  Deovatt  .^ApoUint  \  flatueruntcjue 
wfgtnzm ,  cju&  m  muhina  conftsrens ,  tuto  poffet  afflart  diuino  illo 
Sjiritu,  reffonjdcjue  confulenttbus  reddere:cjuam  machinam  ,  de  tnbus 
fulcrts  tnpodem  mminarunt ,  cjuafi  triumpedum  ,  eadcm  forma  cjua 
Pytbia       poTiea  &nei  tripodes.Sacerdos  Pythta  dtcebaturicju&  imtio  virgo  futt, 
Dian&fvnilts.    poTiea  violata  Pythta  ijuadam  ab  Echecrate  ,  Del- 
phtci  muherem    non   minorem   nattt  annts   cjutncjuaginta   Pythiam 
Tiatuerunt^ieclts  in  perpetuum  virginib  xs  :  modb  illavtrginali  vte- 
retur  cultuy  ne  mtotum  mos  vttws  interrret.  H&c  ex  tUo  pene  ad  ver- 
bum. 
Mercmins  f  In  merce  Mercurius.} H ic pr&effe  fermoni  efl  creditus,  dcus  es~l 
faElm  omnmm  conuentionum  contratlnumcjue  noThorumiquoniam  h&c 
emmaper  fermonem  tr anftguntur .  Maivs  ldtbtu  mercatorum  erat  fe- 
Jtumtqubd  eo  die  Aiercurij  &des  effct  dediata.    sf  Gr&cis  eam  ob  cau- 
fam  Jy>&clac  dtcitur,hoc  efl  furenfisijlatudcjue  iUi  inforo  muitis  auita- 
ttbus  eriguur.  Plauttit  m  principto  Amphitryonts  h&c  duo  eius  officia 
verbis  altcjuot  exphcat'&  nos  de  hoc  alibi. 
Janus         g  Inlano.  j-  (2^odvetuftif?imus  hic  iffet  omnium  dcorum,  ideo  ini- 
ttis  pr&cffe  credkus  efl.Regnautt  enimin  Lalio  Saturnitempore.  An- 
tiqwftimum  chaos  funt  qm  puient  cu  n  cffe,ficut  Ouidtus  &  FeTiufyCjui 
inde  la>ium  diclum  autumat  in.-erfi*  Literts.   Ciceroab  tundo  ,  i.  De 
nat.  deorum  ,  vnde  itiam  ?anu&,  Cornijiaus  fcribit  a  Cicerone  ,  non 
lanum  ,  fed  Eanum  effe  nominatum :  vnde  <ty  la.-.iculus  mons  Rom. 
ftuey-vt  cjuidam  dtcunt,qubd ibifu  fepultus  Janus  :fiue  ,vtalij,cjubdper 
eum  populus  Rom.  tran(iret  in  agrurn  Hetrufcum.   Bijr^ns  ptngitur, 
cjubd  nonfolum  inttits,fed  extrtmh  tffetpr&fecius.  De  hoc  Matrobiu* 
primo  Satur.ty  Ouidius  piimo  FaTiorU'H,multa  tfff  nos  alibi. 
h   I nitiator. j-A/ow  ab tnitUndo }id  eTifucris  imbuendo  ,fcd  incipien- 
do.jdeo  in  alitsmehus  legttur  ,ianitor . 
Pellona      i   Bellona.  \  ^4beUu,tdeoohm  DuellonaftcutdueUabella.  Pallas 
pnta  ur  rffe,cfu&beUtspr&efl.  Gr&ci  hanc  hivotvoeant ,  t?i'$  <arXct?6* 
/^pcrarov  d;  q>i@at  *}  t"e<{  *)  KVcfbiuot,vt  inquit  Hefychius.  Homerus 
hani  7J?9xi7re/>7nv  nominat ,  vt  AJartem  :  &  recentespoet&  matrem 
Martu  effe  dtcunt.  IdiQ  e#u*'x/ov  vocant  a>  matre .  «u»  d.cnur ,  cjubd 

wu«ffte 


AdMarcellinum   Lib.  iiij.  „        235 

recartnt *&  '6faei*.if  «»etf.f el  kfiroreimmittendo  btliantiut^,  vel  quod 
tntni  ,efii  mitu.  FJuitis  templuminnouaregione  vrbts.  (p  ante  hoc 
columna,vnde  hafia  mittitur  fignum  belii  tnferendi.  Ouid. 
k  Dnn*  kuCy\uis.^Ltma p!e>aquc  nomtna  habtbat:  dicebatur  emm  VutnM 
L-iihu,  &  Profe,pina,d?  J-laate ,  &  Dtana:  h&c  erat  qu&  mfyluis 
configenai-  ftrv inentavirgi jingebatur  }  cumarcu  &  ph.iretra.  Idco 
t_Slenea4  cu  ■  ■  matrem  v.d-jjet  venatricu  caltti  ,  Phcebifororem  tjje 
exijh/nauit.  i.  .^4  neti.  AUmini  me,nefcto  apud  queinydis}tchum  hoc 
legeretnon  abfi<rdum  de  Luna: 

Terr  tjusbr  .t,..gtt.  l'roferpina,L<'na^  Dianat 
Imafuperna.fer as  fceptro  fulg  r.  ,\agitta. 
Prud  ntiu*  Itbro priore  contra  Symmachum: 
Tercjue  fuas  eademvariareftguras. 
Denta*e  ctlm  luna  ejl  fublufin  Jpdndet  amiclu, 
Cu •nfucctr.cla  tacit  calamcs.  Lato>  ta  i  trgo  efi. 
Cu  •■  Jubnixaftdet  Jolio,Hluionea  c  mtunx* 
In.paitat  Furits-gr  dulat  tura  M<ger&. 
1  Nomine  Liberivnorum  feminious.  \cic.  i.Denat.dcorwn, 
Cerere natos  Jtherum (ff  Lihtram  dictt  ffe.t-r~tres  contugefcjue,  So- 
lem  &  Lunam  putanl  tffe  multt  :in  quoru.n  pcteflate  fint  vtres  gene- 
randtyjub  i  ibero  -virorumyd  o  illi  &  falacs  Satynfunt  comites,(ff  i* 
eiM  tempio  ftnifc^ue  cditur  Prtaym: fub  Ltbtra.  vnfeminarum  luce 
Lunx  fctmmea. 

m  Diefpiter.}  Quafi  dtos pater.nam  dios  cft  lupiter,  vel  dtei  pater,  Dtesptcf 
Vt  V  arro  interpreta  nr. 

n  Ipfa  L\ic'ma.\f-Janc  LunameJfefiueDianam^  lunonem  fcri-  ^ina 
bit  Ci  tro.  Tere-itiUft  m  ^Andria,  Glycermm parturientem  tnuocare 
lunonu  Lucins  <pemfactt:\uno,  tncjuttyLucinaftr  opem>ftruame  ob- 
fecro.Sic  <&  luno  Opigena,  tjtwd ftrre  opem  tnp.irtu  taboranttbws  cre- 
deretur  ytjl  culta  Rom&amatronts.  Fefius.  Ttm&ushijhrtcws  pra- 
ptcrea,n.uanocle ^Aicxander  Maredoesinatus  ,dejlagrj{Je  Dians. 
JEphtfia  templum  tradtt ,  quod  Dtanaparturienti  Oiymptadi  deeffe 
noluerit.  ideoa  tempiofw*  abcrat  procul  Pellam  profeEla.  ilythiam  llythux 
cjueqiieiolebant  Romannn hunc  vfum.  P 'jufania*  Parcam  <ffe  dicit 
Jlythiam,fu:ffecjue  cju.t  ex  Fiyperboren  Delum  vencrit^fitcjue partentt 
Latone  obftetncata.  ideo  tn  ^ttica  terra  inter  deas  ytyfrvtoiJcit 
Collocaretur  ,  qu&  Genefipr&effent.  <imulachrum  ante  tlla>  pom  fole- 
batpopluibusflcxts ,  cjuod fic  entxa  effet  filia  Naupltj  »  exquo  mcre 
failtfunt  iilt  Nixtdi  tres  iu  Capitolio  ante  cellam  Mtneruz ,  cpios  M* 


i]6  Auguftini  deciuitate  Dei 

t^ttiHm  Glabrio  iiiclo  ^Antiocho  Romam  tranjlulityquibtu  matro- 
n*  fupplicabant^velut  praftdenttbus  parienttum  mxibus.  Erant  emm  fu 
mul.ahragembw  innixa, 
o  Vagitanus  \v  attrantu  potiut. 
Cafmerites  P  Carmenres.  \  H.mcprivu  NJcoflratam  effe  diclamferunt  Jonij 
Archudum  regnfiltam  ,  cjn£  ex  Mtriurfa  Euandrumgetiuit,  qu£que 
furore concitata  fatamortali-  ws  cantrtt :  tdeo  Gva.ce  fhefbiodon  dt- 
llamjatmc  Carmentem^t  Dio>rjfius  ex  Romam  origimbta fcrtbit, 
Ouid.  i  .FaTi.de  ea: 

Jpfa  mont  cjua  nomrn  habes  de  carmine  ditlum,         Et  pofi : 

Qutejimul  £the,eos  anin.o  concepcrat  igr.esi 
Ore  dabatpleno  c.rmtne  "urradet. 
Erat  @r  porta  Carmentalts  Roit.  £,qu£ppftea  Scelerata  dicla  eSi  5  & 
prope  eam  arain  Capitolio^-vbiipfa  habttauit  Erant  tyCarmen^^qu*. 
prim£  fcirent h  minem natnm apud  V arront n,cancre>itque ilit.-ventu- 
ra."unde  tlla  Nicojbrataputatur  Carmenta  nominata.  Sunt  Cafmen* 
quoque  nuncupai£,ty  ehfos^ty  Caven£:&  qui  eas  colerent,  vates  ab 
tarum  -vattciniis  apptllau  Erant  t&Faunuys  &  Faunafratres,quorum 
ille  canebatfata  vtrts  hacformtm*. 
Rumina     3   IncttuaR.umina.  \  Rumm  d  amammarum:  cjuoniam  Rumen 
mamma  anttquo  x-erbo.Pltnius  ty  F*ftw>  Vndeftcus  Ruminalu,  qubd 
fub  ta  arbore  lupa  mammam  dedtt  Romulo  fy  Remo.Hutc  de£  lavli- 
babafurjafh  afyrgebantur  hoftie. 

r  lndiuaPotina.  \  Donatus  Educam  &  Poticamhas deas  nomi- 
nat.Stc  enim  in  PhormimewT erentij  aif.^Apud  ls  arrenem  legttur 
inittaripueros  £duc£  &  Potia  &  Cub£  ,  diuts  edcndt  &  potandi ,  (*f 
cubandt,%>tprimumala£le&'  acunvstransferuntur.Quod  Verg. 

Nec  Deus  hunc  menfa,dea  nec  dtgnata  cubili  cft. 
FJoc  annoiauit  probus,h£c  Donatu*. 

5  Edulica.J^ego  Educa,&  fic  eftin  anticjuu  codtcibws. 
t  Venilia .  }Verg.  V  eniham  matrm  e(f>  dicit  Turni.fororem  u4ma- 
t£  Latinircnsijxorts.  Varro  V eniham  dtttam  effe  ait  aveniendo, 

6  -uentofccMtdo ,  qualem  qut  nacltts  eB  in  mari,gaudet,ftcul inquit 
Plautut. 

v  Camoena.  }  Seruitct  Camaena*  mufa*  (ffe  dicit  a.  cantu.  FeSxua 
ait  fic  ditl cu  ,  cjuod  caft^menthfint  prtftdes.  ^yfedes  Camoenarum 
Romefutt  ad  porta>n  Cspenam  ,  inprima  regione  Camcen£  ,  Latine 
idim  fftquod  Muf£  Gr£teNec  folum  cantthta  praftmt  ,ftd  huma- 
rtitati  omni  *r  doclrtn£  :ftcut  Cic.  tntcrpretatur  5  Tufc.  quaf.  Phto 


Educa. 

Poetica 


Ventlia 


Camaena 


Muft 


Ad  Marcellinum  Lib.   iiij.  257 

<ri? c  Z/n*<Timt  r*  K94 t»{  <^i\0(7D^*c  70  oVcjttfi T»ro  iizvmJpjtfi,  ab  inqai- 
rendxj  duuntur  Mufs.,  tgr  aphdofo.  hta. 

x  Ipfe  fit  &  Deus  Confus.}//Mwr  Liuius,  Dtonyfi.  (#  Plut  .Ne~  Confm 
ptunum  ecjaeiirem  efje  dtcunt ,c ut  fiu  tenijdum  adifn aittm  ub  ^ytrcadi- 
bus  ;ntc  Ron.uUm  gr  ke.num,prtsfje<\He  confilus.  lacirco-vclutrem 
arcanametm  aramtoio  annefbterra  occuilan  m  Circo  maxirr.o.C on- 
fualibus  folum  pr  fer.t.ettn  det  conCilto  x<fu  nf.runt  Rjtr.utuw  tnrapitn 
dtsSabtnis.  G'r£ii  kottiikci  7roo-et<J  a  *.-voca>i,cj  o.i  c  %(■■;. ■.  a  trtdcntt  p<r- 
cufja  eduxent  ecjuum.F  abuhsetd  qu:d<.rn,fed  re  ■b<:ra,cj«vd  ajUus  do- 
mare  tns~litu(.ri.t,&  conuertae  m  hcminum  ^Jm. 
y  $enUd.}Fauna  Fautn  r<gv>fi  lor  &  i>yor,Ptci fi!ia,  Senta  eji  di- 
£la,y  Fatua-.hocafiando^cjuodeivuopefaronur  t ij.nnes.torjan  <& 
Senta  <jl  nomnatn  cjuod  cju&fieutirei  cjun,  ea  faretr.r.S<  d  nos  rern  hac, 
t>t  aiias  hoc hbropermultMjin  medto reliyntmus : caueclura  emm  pa • 
rum  nobis  pla  ent- 
I  2  Iuia  dea  Iuuentas.}  De hacpaulumposi. 
a  Poft  pvxxextairx.}-  ,-r*texta  W/*  erat  dignitatismagiflranifcjue,  Prxtexta 
qu£  ab  F/etrufits  Romam  wanautt  :  nec  puert  fo.ebant  ea  <vu  an- 
|  te  fitUutn  Tarqutnij  Prifii  regps  ,  cftn  cu.n  puertU  xtateforttterfecijfet 
tn  bello .fiulla  aurea  <& prxtexta  eft pubiice  aparente  donatws.    Vr&- 
textadetmeps  manfu  mgenuvs  pueru  :  buUacjuoque  m  ,  quoruni  pa- 
■:  tres  curulem  mugijiratum  gefitjfent.  Macfbimi  Depombant  pueri 
.  tjttartvdeamo  annj prxtextam  ,  <ty  fumebant  togam  vmlem.   Latum 
\  clauum  cjuecjue  \tnatorum  fiiu ,  quem  indu.fji  tunc  %^ugusium  Tran^ 
cjuili-.u  ejt antor.     Latus clauus  autem,  nontoga  tjl ,  Jed  tunua  pur-  LatuiclA- 
pttrea.  UU4 

b  Quaz  adultosbarbainduit.j-^ffffrc*  ApoUimfacrabant  fuarum 
harbarum  primttiaf^cum  p-.  tmum  i  x  Ephebu  tonder  cntur  .5  tc  T  hefieu* 
DeLm  cji  pr>jfclws,-ut  -dfaeretj-  lutarc  us. 

c  Iple  i\x  Motunus  vci  Tutinus.  j-A-orw  non  viietur  carere  mem-  Mutinus 
do.ln  •vetertbu*  eJt-.Mt-.tunus  vel  Tntunus.  r&  puto  allerum  ficripfijf- 
fe  istfngujltnum  ,  non  vtrunque  ,  AJotunum  <&  Tutunun,  :  fed  adk- 
clun  alterum  a  librano  ,  <Q>  ex  lib  ii  nde  exjcriptn  tnclejf,.  hanc  le- 
clio-.etn  Certe  tpfi  hbro  6.-vbt  d^  diis,cjuit:urn  ad  thorum  nuptta- 
lem  cT.itugibm  aierant  ,  pro  hts  duobwi  -vnum  Priapum  nonunat.Non 
dubtto  qnin  fit  Lege.idun  Muttntti^vtes: i  apud  Ladantium  :  tat;e:fi 
nondifunt  codtces  Laflanttani  ,  cjut  Futinus  haieant.  Sed  Mvti- 
nt44  videtur  dtciu,i,cjuod  efficiatutmantus  magn  ,  (cf  xtrgominu* 
moueatur. 
4  Velut  vnius  animagtis.  }  Sic  Plato  ,  Cicero%  &  Stcict  mun- 


238  AuguftinideciuitateDei 

dum  animdl  vnum  ej]e  utcunt :  0  •vnam  njitam  viuere ,  njt  hominem 


*vnum. 


Deopinioneeorum.qui  deum  ?niT»ammnndi,&  raun- 
dum  corpusdei  cllc  pmauerunc. 

C  A  P.  XII. 
2£^&52)  Vid  illudf Nonne  debet  mouere  acutos  homines,vel 
rS-^/M  4ua^e^cun<]uc  homines?  Non  enim  ad  hoc  ingenij 
^^t»S$6  opus  eft  excellentia,vt  depofito  ltudio  contentionis 
attendant,  fimundi  animus  deuseft ,  eique  animo  mundusvt 
corpus  eft,vt  fit  vnum  animal  conftans  ex  animo  &  corpore: 
atqueifte  Deuseftfinus  aquidam  natur£e,infeipfo  continens 
omnia:b  vt  ex  ipfius  anima,qua  viuificatur  tora  ifta  mol es,vi- 
tae  atque  anima?  cunftorum  viuentium  c  pro  cuiufque  nafccn 
tisforte  fumanrur,nihil  omnino  remanere  poife  ,  quod  noa 
fu  pars  Dei.Qupd  (\  ita  eft,quis  no  videat  quanta  impietas  3c 
irreligiofitas  cofequatur :  vt  quod  calcauerit  quifque,partem 
Dei  calcet:&  in  omni  animante  occidendo,pars  Dei  trucide- 
t^rfNoloomniadicerequjepoiTuntoccurrere  cogitantibus: 
diciautem  fine  verecundia  non  poflunt. 

L.     VIVES. 
a    P  inus  quidam  naturas. \<y£ltbr.Smu  quodam  natttr*.  Sic  Lu- 

v3  cantts : 

Placido  natura  receptat 

Cunttaftnu- 
b  Vt  ex  ipfius  anima  qua  viuificatur.  \  Sententia  Pythagorica, 
quam  exprefot  V  erg.6.^_Aenetdos: 

Prinapto  cdum  <ty  terras  campofque  liquentes, 

Lucentenque glcbum  lun&  ,T  nanidque  afira 

Spiritws  tntus  alit :totdmque  infufapcr  artus 

Mens  agitat  molem,  &  magnofe  corpore  mifcet. 

Jnde  hommum  pecudumque  genus^-vitxq;  -volamum^ 

Et  qu£  marmoreofert  mcnftrafub  xquere  Ponttts. 

Jo-neus  e?i  ilits  "vigor .  <(ff  calefth  origo. 
Et  in  quarto  Georgtcbn: 

Htf  qttidatn  ftgntt.atque  hxc  exemplafpcuii, 

Effe  aptbus  pariem  dimn<e  mentis,  &  hauTiu* 

^Aethereos  dixcre.dcum  nanque  ireper  omnes 

T errdjquc-.trattujjjue  marts,  c&lumque  profundum. 

pjmc  pecndes  ^rmenta^tros  ,genus  omne  ferarum 

Quenque  fibt  tcnues  nafcentem  arefcere  njitatt 

Scilicei 


Ad  Marccllinum    Lib.    iiij.        2.39 

Scilicet  huc  reddt,dtinde  ac  refoluta  referri 

O  1  niamec morti effelocttn,fed  ^iua  -jolare 

Sydern  innumerum^atque  alto  fucccdere  c&lo. 
c     Pro  cuiufque  nafcentis  forte.^  ^4Ua  plm ,  alia  mmm.  -jt 
quodqite    entm  proximum  tlU  tft  ,  ita  plnri  num  recipit :  vt  longtfii- 
rr.um.  na  mimmum.   Hoc &  a'u plen^uc  aiunt ,  <&  ^rtsloteles  Libro 
De  mundo. 

Dehisqtii  fola  rsttionalia  animaniiapjntcs  eiTc  vniusDei 
alT  cunt.  CAP.     XI  il. 

1s$G  *  autem  fola  animalia  rationalia,hcut  funt  homines, 
»-•  ?&  Partes  Dei  efle  contendur.t:  non  video  quidem  C\  to- 
^>J££$  tus  mundus  elt  Deus ,  quomodo  beftias  ab  eius  parti- 
busleparent  ?  Sed  obluctari  quid  opus  cft  I  Dc  ipfo  rationali 
animante;ideit  ,  homine,  quidinfelicius  credi  poteft  ,  quam 
Dei  partem  vapulare,  cum  pucrvapulat  i  Iam  vcro  partes 
Dei  Hcri  lafciuas,  iniquas,  impias,  atque  omnino  damnabiles» 
quis  fcrre  poffit,nifi  qui  prorfus infaniar l  Poftremo  quid  lraf- 
citur  eis ,  a  quibus  non  colitur  ,  cum  a  fuis  partibus  non  coJa- 
turf  Reilat  ergo  vtdicant  omnesdeosfuas  habere  vitas,  fibi 
quenque  viuere  :  nullum  eorum  eHe  partem  cuiufquam ,  lcd 
omnes  colendos,qm  cognofci  &  coli  poflunt :  quia  tam  multi 
funt ,  vt  omnesnon  poi/int.  Quorum  lupiter,  quia  rex  pnrfi- 
*let ,  ipfum  crcdo  ab  eis  putari  regnum  ,  vel  conitituilfe,  vel 
auxiiie  Romanum.  Nam  (i  hoc  ipfe  non  fccit ,  quem  alium 
demn  opus  tam  magnum  potuiile  aggredi  credant ,  ciim  om- 
nesoccupati  fmtofhciis&  opetibuspropriis,  ne  alterirruac 
in  alteriusf  A  regeigitur  deortim,  regnum  hominum  potuit 
&  propagan  &  augen? 

Augmen  a  regnarui^  loui  incongruentcr  afcribi,cum  (i,vt  vo- 

lunt.dca  eft  vi&oua,ipf.i  hqic  nesotio  fola  fuffi- 

ceret.  C  A  P.     X  1 1 1  T. 

fffi&SI;  ^c  primum  qua?ro  ,  cur  non etiam ipfum  regnu Deus 
%  pNS  fc  anSuls  eft?  Cur  ennn  non  etiam  ira  /it ,  fi  a  Victoria 
^JSiig  dea  eft?  Autquidipfo  louein  hac  caufa  opus  eft,fi 
Viftoria  faueat,  fitque  propitia  :  &  femper  eat  ad  illos, 
quosvulteifevi&ores.'  Hac  deafauente  &  propitia ,  etiam 
Ioue  vacante  ,  vel  aliud  agente  ,  quai  gentes  non  fubdita?  rc- 
inanerent?  qua?  regnanon  cederentf  b  Anforredifplicetbo- 
nis  iniquifluna  improbitare  pugnare  ,  &  finitimos  quietos 
nuiiam^ue  iuiuriam  facicntcs,  ad  diiatandum  regnum  bello 


140  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

fpontaneo  prouocare'Plane  fi  ita  fcntiunr,approbo  &  laudc^ 
L.     V  I  V  JE  S. 

Vtcloria a  T  T  I&oria  dea.} Erat  edtcula  VuhiU  adfmtm  Rema  a  Ca- 
V  Une feniore  dtcata.  Erat  &  Vith  rU  tdes  prope  tdtculam, 
quam  tdem  M.  Poflhumiws  MegcUws  tdilu  curults  ex  multlatitia  pe- 
cunufaciwidam  curarat.Conful  cum  M^jtHUie Hegulo  biUo  Samni- 
tico  dedkamt :  huic  L.SyUa  bellts  cmiiibm  •vicloriudos  msittuit ,  slfco- 
wws  P&dtanm.  Memtntt  &  Cicero  pnma  ^fi.  m  Vtrrcm.  V  Ulo- 
riam  /Jefvdutjiliam  dtctt  Stygts  fy  PaUantis.  Fratr*s  Vttloritfunt 
Zelu,-.,PoUntia^  V '«,</«.« femper  louis regt  ajltdent,  necfme iUps  tmpe- 
7iu:n  ejl  i/el  Iout,vel  cuiq  •ampnncipi  vllum. 

b  Anforre  nondifplicet.V  Legcndnm  ftne  negatione :  %y£n  forte 
cttJbUcef.h.c  exigitfenfus^fv:  hxhent  antiqui  Itbrt. 

An  congtuatbonislatius  velle  tegnaie.  CAP.    XV. 

l>'-\:7*$  Iueantergonefcrte  non  pertineat  ad  virosbonos, 
fSw§§  gauderede  regnilatitudine.  Iniquitas  enim  eorum, 
5&wS#  curn  quibus  iuita  bella  gefta  funt ,  regnum  adiuuir,vt 
crefcerer-.quod  vtique  paruum  eflet,ii  quies  &  i»ftitia  fi- 
nitimorum  contra  fe  beilumgeri  nulla  prouocaretiniuria: 
ac  fa-iicioribus  flc  rebus  humanis  omnia  regna  parua  eiTent 
concordi  vicinitate  lierantia.  Etita  eflent  in  mundo  regna 
plurima  gentium ,  vt  funt  m  v;*be  domus  plurima?  ciuium. 
Proinde  belligerare,  &  perdomitisgedbusdilatareregnum, 
malis  videtur  fcelicitas,  bonis  neceiiitas.  Sed  quia  peius  ei- 
fct,  vt  iniurion"  iuftioribus  dommarentur,ideo  non  incongrue 
dicitur  etiatn  ifta  fcelicitas.  Sed  proculdubio  fcelicitasmaior 
eftvicinum  bonum  habere  concordem,  quam  vicinum  ma- 
lum  fubiugare  bellante.  Mala  vota  funt,optare  habere  quem 
oderis,  vel  quum  timeas  ,  vt  poffit  efle  quem  vmcas.  Si  ergo 
iufta  gerendo  bella ,  non  impia,  non  iniqua  ,  Romani  im- 
periuin  tam  magnum  acquirere  potuerunt,  uunquid  tan- 
quam  ahqua  dea  colenda  eft  eis  iniquitas  aliena.-1  Multum 
enim  ad  iftam  latitudinem  imperij  eam  cooperatam  vide- 
liius ,  quai  facicbat  iniuriofos,  vr  eflem,cfcm  quibusiufta  bel- 
ia  gererentur ,  &  augererur  imperium.  Cur  aurem  &  iniqui- 
tas  dea  non  fit,  vel  externarumgentium  ,  il  Pauor,  &  Palior, 
&  Febris  dij  Fvomani  effe  merucrunt  f  His  igitur  duabus ,  id 
eft,  aliena  iniquirate ,  &  dea  Viftoria  dum  bellorum  caufas 
joiduirasexcitat,  Vicloria  eadcm  bclla  fceliciter  rerminar, 
etiam  reriato  Iouecreuit  imperium,  Quas  enjmhic  partes 

Xupiter 


Ad  Marcellinum  Lib.  iiij.  241 

Iupiter  haberet,cum  ea,qua?  poflent  beneficia  eius  putari ,dij 
liabentur,dij  vocantur,dij  coluntur:  ipil  pro  fuispartibus  in- 
uocantui  fHaberet  bic  etiam  llle  aliquam  partem,fi  regnum 
etiamipfeappellaretur,iicut  appellatur  illa  vic*toriaa  Autfi 
regnum  munus  eft  Iouis,cur  non  &  victoria  munus  eius  ha- 
beatur?  Quodprofecto  haberetur,  f\  nwn  lapisin  Capitolio", 
fedverus  rex  regum  &  dominusdominantium  cognoicere- 
turatque  coleretur. 

L.     VIVES. 

a    A    Vtfiregnummunus  eft  Iouis.  }•  Sic  Homcrus  frtquen- 

Quid  fuerit  quod  Romani  omnibus  rebus  &  omnibus  motibus  deos 
flngulos  deputan;es,xJem  Quietis  extra  portas  effe  voluertwn. 

CAP.     XVI. 

Iror  autem  plurimum,q  u  od  ciimdeos  fingulos  fin- 
gulisrebus  ,  &  pene  finguiis  motibus  attnbuerent, 
vocauerunt  dcam  Ageroniam,c]ua?  ad  agendum  ex- 
citaret:adeam  Stimulam,  <ju«e  adagendum  vltra  modumfti- 
mularet:bdeam  Murciam,quxprarter  modum  non  moueret, 
ac  faceret  heminem/vt  ait  Poinponius,murcidum,  id  eft,ni- 
mis  deiidiofum  &  ina&uofum:  deam  Strenuam,<ju2e  facerec 
ftrenuum:his  omnibus  diis  &  deabiw  pubhcaYacra  facere  fuf- 
fceperunt.aQmetem  veroappellantes,quaf  faceretquietem, 
cum  xdem  haberet  extra  portam  Collinam,publice  illa  ful- 
ciperenoluerunt.Vtrum  indicium  fuit  animi i nquieti ,an  po- 
tiusitailgnificatumeft.quodquiillam  turbam  colere  perfe- 
ueraret-.non  plane  deorum,fed  diemoniorumeum  Quietem 
habere  nan  pofle:ad  (juam  vocat  verus  medicus,  dicens :  Di- 
f  cire  a  me,quia  mitis  fum,&  humilis  corde ,  &  inuenietis  re- 
cjuiem  animabus  vcftris. 

L.     VIVES. 
aT^\EamStimulam.  }  Ksfn  h&c  ef}  Hvrta^us.  in  humants  cun  StlmnU 

X-Jr  ej]et,Her(ilta  dicla  eft?i>xor  Romuli,cjuam  ah  hortando  ty  in~ 
citandonominatam  ait  Labeo:cuiin  <edes  nunquam  claudebatur,  quhd 
Jemper  aliquid prtclartfieri  hortaretur  ,  nec  cejfandum fuaderet  qu&. 
pojiea  vocata  eft.  Hera  prouidentidc  deaycjti£  negligentes  focordefcjue  ef- 
fe  nonpatereiurinominatdmque  Labeo  exiTUmat  etiam  hac  appellatw 
ne  ab  hortando  ty  incitandoyGrtca  -vece  mt^f>f^r.PlutaTehu4.  Mf* 
ftnnerunt  butns  de&  Ouidim^Ge^im^  ahj. 

siugMcm.Dsi*    Ttm,  }*  3 


242*  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

MwcU  b  Deam  Murciam  .}zVon  pigebit  Hermolat  Barbari  verbafubiP 
cercex  AnnotaUonibyvt  10  Pitntum  Itbro  dtctmoqutnto-  Plinttn  eo  loco 
fic inquitiQtun  fy  ara  vetus  fmt  V  eneri  Alyrti *  ,  quam  nunc  A.yr- 
ttan,  >voc ant . H ermclam: Lego  Venert  Myrte£iquam  nunc  Aiurctam 
vocant  ex  FeftoyLtmo,Plut^rcho,V 'arrnne,Cornelio  Nepote  De  <vt- 
ru  tlluftribn*.Nam  A i urcea  dea focordt*  efl,-vt  Strenua,  %^genoren9 
Sti.,  ulatndu(iri&.Pomponius<&'  ^tugufitnm  autores.  Namcumme- 
tat  MmciMj^fuleim  Ubroftxto  utxtt,  V  enert  dtcatat  tntdlexit* 
Quid.tm  monUm  siuenttnum  tdeo  Alurctum  ■vocart  tracunt.qubd  e  la- 
ptciibuf  velut  muro  conftruStu* :non  a  dea  Murcia^nica  Ftgltms.^m- 
mir.nus  quofda^v  foUtcstnltaltaTJttandxgtatia  mtlttia  polltcem  pr&- 
cidere  Alurcos  •xernacula  -voc*  non  inatos:Plautw>:Alurctde  ,  tnqmty 
homo.pro inerti <gr langmdo  :  Tatttttm  H*rmoUu*  autot  noftr*  &tat'tt 
dihgeni  tjstmux  .Ergo  tn  Fefto  cwn  dicit  Afurrez  desfdcellum  er.it  fub 
monte t^/i 'uetttmoycjui ante  Alut om  <vocabatur  :  emindattus  legeturt 
Alurctdt  d&^Ltunts  iib-i.  Tumcjuocjue  multts  mthhw  Lannorttm  tn 
ciuitite  ACcepttS)Citnbu4  vt  lungeretur  Palatto  t^tuenttnum,ad  Ajunt* 
datafedes.Et  Plutarchm  tn  Probiematts,quam  mcdb  Aiurctam  V  e- 
neremtoliin  '  yrt.ant  riocabant. 

C  Vt  ait  X* o\xvfom\.\s.\ H crmoUus,B eroaici .&  alij  conplures  hunc 
Pomp  de  hac  tpfa  re  tejiem  adducunt.JS/ec  fat  cxpltcant^quts  Pon.p.ftty 
cwnfuerint  mub.ijtjam  qmfcrtrfcrint^n  x^Atttcu* ,an  L.Pomp.  sJt- 
tclanarum  fcrtptor,an  Gn.  p0'/>f>.ora*or,  q1  i  omncs  utxcrunt  cum  Ci- 
cer.anquipoji  Cicer  fuere  ,  Pomp»mu*  Alda,  a  lultus  Pornponiut 
T>antcus  cmus  Qttinttltanus  m<.mtntt-.an  turts  conftdtus. 
d  Qiuerem  vero  appellantes.  \  Ego  contectw*  dcr.Qutet.m 
hancud mortuosiictmmffe.  Qutet,.hs  entm  diclus e[\  ab anttqtth  Or- 
chusiideo extra  urbcm  Quies  <p fculta  Funton  Quietts  erat  zta  Labi- 
cana-Ltuius  hbro  qu^rto. 

An  (i  louis  furrvTU  noteftas  eft,etiam  Vi&oria  Hra  debuerit 
exftin.ari.  C  A  P.     X  VI I. 

g?9PJS  N  forte  dicut.cpaod  dcam  Vi&oriam  Iii]>iter  mitfear, 
aX^Nj  atque  ilh  tanouam  regi  deoru  obtemperas  ,  ad  cjuos 
(^^t-Vu  iullerit,veniat,&  in  eormnparte  confuiatfHoc  vere 
diciturmon  deillo  IoucOjiiem  deorum  regem  pro  iua  opi- 
nionc  confingunt,fed  de  lilo  vero  rege  (eculorum.quod  mit 
tat  non  Vi&oriam  ,  <ju«  nulla  fuhftantia  eft ,  ied  angelum 
litum  ,  &:  faciatvincerequem  voluerit  ,  ci:ius  connlium  oc- 
cultumeflepoteft,  miquurn  eile  non  poteft.Nam  /ivittoria  J 
deaeft,curnondeuseft,&  triumphus,  &  viftorise  iungitur 

vei 


AdMarcellinum     Lib.    iiij.  245 

yel  maritus,vel  fratcr,vel  filiusf  Talia  quippe  ifti  de  diis  opi- 
natifunt,qualia  fi  poetae  fingerent,atquea  nobisaexagitaren- 
tur:refponderentifti,ridcnda  cfle  figmenta  poetarum  ,  non 
veris  attribuenda  numinibus  :  &  tamen  fc  ipfi  non  i  idcbant, 
ciimtalia  deliramenta  nonapudpoetas  legebant,fedin  tcm- 
plis  colcbant.  Iouem  igitur  Je  omnibus  rogarent,  ei  vni  tan- 
tummodo  fupplicarjent.bNon  ennn  fi  quo  mifiiletvittoriam, 
i\  ea  dea  fub  illo  rege  eft,poffit  vcl  audcat  ei  refiftere,&fuam 
potius  facere  voluntatem. 

L.     VIVES. 


EXaggerarcntur. ^Legendum  exagitarentur. 
Noner 


b  jL,Nonenim  femifilfet  victoria  \  uc  ntxeteribus :  Nonenim 
cjuo  mtfnjet  -vtchrtam,fi  dea  ejk&fnb  ftU  rege  ej},pof?it  n  audere  re~ 
fijlere,,<  fuampouus  faure  -voluniatent.  Et  !  orpnyrras  in  Rattont 
naturali  d?orum  ,  Jouemfcrtbit  Jin^i  fuhtum  f  eptruw  tetnntem  l&uat 
dextra-veromodo  ^/fcjuiiam  ,  ihodo  Vicloriam.  lllud  cjttoniam  c&- 
terorum  darum  domfnms,  vt  aumm  t^/fcjui'.a,y*clorijm  autemquo- 
niatn illivnmerfa fulnctia fnt .V el}-vt  Phurnutus  mterfretatur^  quo- 
niam  tuhil  ejl  a  quo  pofit  vinci. 

Foelicicatem  8c  Fortunam  qui  ckas  putant,  qua  rationc  fccctunt. 

C  A  P.      X  V  1 1 1. 

{y^x^J   Vid  quod  &  Foelicitas  dea  eft?a?dem  accepit ,  aram 

qMb   meruit,facra  ei  cogrua  perfoluta  funt-.ipfa  ergo  fo- 

i^teVt  la  coleretur?Vbi  enim ipfa  eflet,quid  boni  no  efletf 

Sed  quid  fibi  vult ,  quod  &  Fortuna  dca  putatur,  &  cohtur? 

An  aliudeft  foelicitas,  aliud  fortuna   ?  Quia  fortuna  potcft 

1  efte  &  mala:fcelicitasautem  (i  rnalafuent    fcelicit«?$  non  e- 

,  rit.  Certe  omnes  dcos  vtriufque  fcxus  ,  fi  &  fcxus  habent, 

nonnifibonos  exiftimaredebemus.   lioc  Plato  dicit  ,   hoc 

1  alij  philofophi ,  hoc  excellentcsreipub.populorumqwe  re- 

i  iftores.Quomodo  ergo  deafortuna  aiiquando  bonaeft,  ali- 

1  quando  mala  f  An  fbrte  quando  mala  eft,dea  non  cft  ,  fedin 

malignum  daemoiiem  repcnte  conuertitur  ?  Qj_pt  funt  er- 

go  dca?  iftae  ?  Profecto  quotquot  fuut   homines  fortunati, 

hoc  eft,  bonse  fortunas.  Nam  cum  fint  &  alij  nluriini  firaul, 

hoceft,vno  tempore  mala?fortunae,nunquidiiJpfaeflet,  fi- 

I  mulck  bonaefiet&  mala-.hisaiiud,  illisaliud?  An  illa   quar 

I  dea  eft,femper  bona  eftrlpfa. eft  ergo  foelicitas,cur  adhiben- 

tur  diuerfa  nominarSed  &  hoc  ferendu  eft.Soletenim  &  vna 

resdiuerfisnoininibusappeiiari.bQuj.ddiuerfie  sedes,  qui4 

*      2 


244  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

diuerfe  arae,diuerfa  facrafEft  caufa,inquiunt,  quia  FoelicitaS 
illa  cft,quam  bonihabentpraecedentibusmeritis.Fortunave 
ro  qiUE  diciturbona,cfine  vlloexaminemeritorum  fortuitu 
accidithominibus&  bonis&  malis,vnde  etiam  fortuna  no- 
niinatur.Quomodo  ergobonaeft,  quseiine  vllo  iudicio  ve- 
nit  &  adbonos&  admalosfVtquid  autem  colitur  ,  d  quze  ita 
cafca  eft,paffim  in  quoilibetincurrens  >  vt  fuos  cultores  ple- 
runqueprartereat  &  fuiscontemptoribuslrafreatf  Aut  f\  ali- 
quidprofkiuntcultoreseius,vtabilla  videantur,&  amentur: 
iam  merita  fequitwr,non fortuitu  venit. Vbi  eft  ergo  dehnitio 
illafortunae  i  Vbi  eft  quodafortuitisetiam  nomen  accepit? 
Nihil  enimprodeft  eam  colere  ,  fifortuna  eft.  Si  autem, 
fuos  cultores  difcernit  vt  profu,fortuna  no  eft.e  An  &  ipfam, 
quo  voluerit,Iupiter  mittit?  Colatur  ergo  ipfe  folus.  Non  e- 
nimpotefteiiubenti,&  eam  qudvoluerit  ,  mittenti  fortuna 
refiftere  Aut  certexipfam  mali  colant,cjui  nolunt  habere  me- 
rita,quibuspofn"t  dea  Fcelicitasinuitari. 

L.     VIVES. 

a/r"\Vidquod&  Foelicitas  dea.fr  <_Aedit  huiufce  de&  meminit 

\s^^altcjuottes  pUniws.Sttnulachium  eim  ^Archefiiao  flaft*  loca- 

tum  esi  a  L.LucuUofTiertits  Ix.Plinttts  Ub.tf- 

Torturut     b  Quid  diuerfe  ar des.}*^.  des  maU  Fortuna  &  daefiaU  in  Ex- 

tmtltA         cjuihts.^fedes  Fortunxfonts  m ri;  aTtbtnna.  Mcjueftrii  iuxia  thea- 

trum.  Erat  <(ff  tempiun  Fortm&  paru&.gr  altud  >virginis  Fortun&,a- 

liud  PrimigmU  aiiud  Obficjuentts  ad  Capenam,&  Priuata,  <&  V  i- 

fcat£,&  Publtcx^  Firtits^  Conuertentis  m  PaUtto^  Btnefye- 

rantis,&  s4uertentv,gr  Biandz  <fy  Dubi<e  in  sluentino  ,  gr  Jliam- 

moj~£ m duodecimaregione,^  Batb.iU^fy  Muliebrts'.  cjuibtv  ommbm 

principiumdedtt  SeruiwsT uU.ms  cjued  ab  ea  ex  feruo  in  re«nttm  efjtt 

eueclntjum  etiam  projjricims  tam  occafiontbus  rerum  plurimum  habtre 

in  njtranque partem  rnon,enti:ficut  Plutarchtti  tncjutt  m  Problematis, 

omnicjue  m  te  humana  dominari. 

c  Sine  vllo  examine.}-S^ew  nobis  cognitoiideo  Caufu  non  habere 
dfitur,nuode*  a  nobts  ignoranturficut  jtrifioteles,&  Platonici.Speu- 
fippus  "Otwn  ab  octulto  m  occultum  fortunam  tjfejinit  D?  hac  plura 
ilknftoteies  fecundo  Ubro  Phyfica  aujcultattouts,  <&  Ubello  De  bona 
fortuna.cjuipars  tft moraium -uoluminum. 

d  Qudz  ita  caeca  &.\_XrtJiophanes  hocfalfi  in  Plutocjui  eft  opum 
detiA :cjuod  arpurmntumtranftuitl  Ludanw  mfuun,  uicrt.QpwTnr. 
t  An  &  ip£am  quo  voiuerit.}5*ff  ^slriflophants,  yut  dtat  Pluti, 


(V. 


Ad  Marcellinum   Lib.iiij.  24? 

cmt  mittitur  k  loue  ad  bonos,cla  udum  effe-.cttm  ad  malos,  celerrimum* 

DeFortuna  muliebri.  C  A  P.  XIX. 

S^^ri^?  Antum  fanehuic ,  velut  numinitnbuut,quamfortu- 
sl  V^  nam  vocat,  a  vt  innulachrueiusquod  amatronis  de- 
j>ySs  dicatum  eft  &  appel  latu  Fortuna  muliebris,etia  Jocu 
rum  eile  memoria:  coinmedarint,atque  dixilTe  nofemel,fed 
iteru;bquod  eam  ntev  matrona?  dedicauerint.  Qupdquidem 
f\  verum  fit,mirari  nos  non  oportet.  Non  enim  malignis  da»- 
monibus  etia  llc  difficile  eft  fallere,  quoru  artes  atque  verfu- 
tias  hinc  potius  ifti  aduertere  debuerunt,quod  illa  dea  locuta 
eft,quaz  fortuitu  accidit,no  qua?  meritis  venit.  Fuit  enim  for- 
tunaloquax,&  mutafcelicins,  &  ad  quidaliud  ,  nifi  vt  homi- 
nes  re&e  viuere  non  curarent ,  conciliata  f\bi  fortuna,qug  il- 
los  fine  vllis  bonis  meritis  faceret  fortunatosfEt  certe  ii  for- 
tuna  loquitur,non  faltem  muliebris,  cfed  virilis  potius  loque 
retur,avt  non  ipfe,quia  /imulachrum  dedicauerunt,putaren- 
tur  tantum  miraculum  muliebri  loquacitate  finxifTe. 

L.     V  I  V  E  S. 
aT  ^Tfimulachrumeiusquoda  matronis.}'  iX»no  poTlli- 
V   bertatetn  partam  decimo  oclauo,Cum  Marttuys  Cortolanw  exul 
bellum  itUulijfet  patrU,  n>c  armts  repelh piflc t,nee  prectbus  flecli ,  la~ 
chrymu  wuheruwflexus  eTi  ,temphimque  exTirutlum  Fortunx.  muhe    rortwtd, 
briy-via  Latina  ad  <\uartum  miliarium  ab  -vrbeyquod  cu>n  dtcaretur*  bu  mH"ebr1* 
locuta  eft  inago.  Priuysfic:Ritc  me  matront  -vidtTia  ,  rtteque  dcdtcajiis 
Liuiut^ff  Valerius  ,  <&  Plutarchws  autores.  Lattantms  ■verh  hb.  i. 
Fortunam  muhebrem  denunctaff-  periculum  fcrtbit ,hoc  efijjaud  dubie, 
cjuodpofteriu*  locuta  eji  Hutws  fortun&ftgnum  ntfai  ffiattmgt,  v.tfx  ab 
ea  qu<e  femel nupfit. teTim. 

h  Propter  quod  eam  rite.} Propter,fttpcrfluit,ideo  expungendum. 
c  Sed  virihs  potius. \Cuiwt  umplum in  ripa  Ttbertna  ,  fejium  Ca- 
len.  dprd.Outdtus  qttarto  FaTlorum, 

d  Vt  non  ipfe  quas  mnulachrum.>A/uwr  enim  ~jiritfideshjbe~ 
tur^quhn  mulienbus. 

De  virtute  &  fide.cjuas  pagani  templis  &  facris  honr>rauerunt ,  prx- 
termittenres  alia  bona,qu^  fimiliter  colenda  fueruw,fi  recti 
aliisdiuiniustribueb3tur.         C  A  P.      XX. 

Irtutemquoque  dearn  fecerunt:  quse  quidem  f\  dea 
eiTet,multis  fueratprajferenda.     £t  nuncquia  dea 
§3  non  eft,fed  donumDei,ipfa  ab  iilo  impetretur,a  quo 
folodari  poteft;  &  omnis  falforum  deorum  turba  vantfcit. 

S    3 


246  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

Sedcur&Fides  dea  credita  eft,  &  accepit  etiam  tpfatem- 
plum  &  altarefQuam  quifquis  prudenter  agnofcir,  hatutacu- 
lumillifeipfumfacit.  Vnde  autemfciunt  iJli cjuid  fuFides, 
Cuius  primum  &  maximum  ofhcium  e(t ,  vt  in  verum  crecU- 
turDeumfSedcur  non  fuffecerat  VirtusfNonneibieft  &  Fi- 
desfbQuandoquidem  virtutem  in  quatuor  fpeciesdiftribuen- 
dam  efle  viderunt.prudennam,iuftiriam,forthudinem  ,  tem- 
perantiam.Et  quoniam  ifta?  fingular,fpecics  fuas  hjbent , c  in 
partibusiuftitiar  rideseft  :  maximumque  locum  apud  nosha- 
fcet.quicunquefcimusquidfu,  quod  iuftusexnde  viuit.  Sed 
illosmiror  apperirores  multitudinisdeorum,  i\  fides  dea  eft, 
quare  aliis  tam  multis  deabus  iniuriam  fecerunt,  prartermit- 
tendo  eas,  quibusfimiliter  ardes  &  aras  dedicare  potuerunt? 
Cur  Temperantia  deaeflenon  meruit,  cum  eius  nomine 
dnonnulliRomaniprincipesnonparuam  glonam  compara- 
rjntf  Cur  denique  Fortitudo  dea  non  eit ,  c  qirar  aifuit  Mutio, 
cum  dexteram  porrexit  in  flammas :  f  ^uar  affuit  Curtio, 
cum  fe  pro  patria  in  abruptam  tena  prarcipitem  dedit: g  quar 
affuit  Decio  patri,h  &  Decio  hlio,cum  pro  exercitu  fe  voue- 
runtf  *  Si  tamen  his  omnibus  vera  inerat  fortitudo,  vnde  mo- 
do  non  agiturf  Quare  prudentia.quare  fapientia  nulla  numi- 
num  loca  merueruntf  An  quia  in  nommegeneraliipmis  vir- 
tutisomnescolunturfSic  ergo  poffet&  vnusDeuscoli,  cu- 
jus  partes  cartei  i  dij  putantur.  Sedin  illa  vna  virtute  &  fides 
eft,*  &  pudicitia  ,  quar  tamen  extra  in  ardibus  proprhs  altaria 
meruerunt.Has  deas  non  veritas,fed  vanitas  fecit. 


■V; 


L.  V  I  V  E  S. 
Jrtutem  quoque  deam.  }  Vttuti  <edem  vouerat  M.Mar~ 
cdliain  Caliiaprimofuo  co.ifulatu.  Eamfiitut  eiia  dicauit  ad 
fortam  Capenam  ,  L  imus  hb.xxtx.  sjlttratn  C.  Marim  exsiruxil 
Virtutn  &  H onoru iVorrnfitorew  ,alits ,  ue  fi  frte  publtcts  aufj-icti* 
officeret>au£ures  eam  demeltri tubirent.  Ctctto  tj  De  leg.  Colunta  dla\ 
propter  qus,  datur  botnini  afcenfiu  in  c&lum,  mcutem,  virtutem,pieta~ 
Fides  tem,fidem.Fidei  ttdes  in  C  apitoito  fuit ,  Plimtv,  Ub.xxx-v.  fy  Cic.  iij. 
Officvicinam  eam  loui  m  Capitolio }  tufiurandumcpue  eim  dicit  (ffe  ex 
Ennio  ty  Catone  in  ij.  De  nat.deorum.  Ftdem  ab  ^ftulto  C  alatino 
conficr atam fcnbif- F eJlvu  merb  ante  Romulum  &  Remum  confccra- 
tarn  ah  sJenea  in  Palatio  Fidem  refert  ex  %_/fvathocU  ,  nifi  fit  rnen- 
dwnin  loco  Ctceronu.^ic  enim  legitur;  V  tfide  s,vt  mesfiua*  in  Capi- 

toliQ 


Ad  Marcellinum     Lib.  iiij.         147 

tolio  dedicatas  videmw.proxme  a  Ai.  Scauro  ,  ante  autem  ab  «_W*- 

tiho  Calauno  er.it  Ftdes  conficrata.  At  Ltmws  libro  z}.  Intsrea  duum- 

uiricreatifunt,  Q^Fabiui  Afaximui,  &  Atttlius  Craffus  jdtbu*  dc 

dicandts.Atenti  ^ftttUus ,F 'abttu  Veneri  Eryctns.  Vtiaque  tnCapt-  Aiens  dta 

tolioesi  cana.lt  vnodficrcta.     ltafieripotJi  ,  vt  Cicercnts  verbafiut 

intelltgenda  ad  hunc  modum:Afentemefle  Cunfecratam  proxime  a  Af. 

^emilto  Scattro,cu  t>  iam  antefmffet  ab  Atulio  confecrata.  Dtonyfius 

&  Plutarclius  Fidema  Numa  effe  facratam  referunt ,  ftatutumquc 

maxtmum  lufiurandum. 

b  Quandoquiclcrn  virtutem  in  quatuor  fyccies. }Plato  ,  Ari- 

fiotetes,Cicero  &  altj. 

c  In  partibusiuftitrac  fldes  e\\.\cieero primo  Offic  fiundamentum 

iuTHutt  fidcm  vocat.ldem  primo  De  nat.  Dco.  tuftuiam  erga  dccspie- 

tatem  e(fe  dicit  ;  cmusfides  tji  pa-s.    Speufipput  pietatem  eodem  modo 

fintt. 

d  NonnulliRomaniprincipcs.  }  Pofjunthucajftmex  V ahrio 

txempla  de  apuni  moderationcdc  us,qm  tx  immuu  tunclt  funt  amict- 

tia,&  necefiitudmeydt  abjiinentia  &  conuncntia^de  verecundia.fi  te 

entm  omma  >fiicut  Ci.eroprimo  Ofificiorum  osiendtt  y  fub  temperantia 

continentur. 

C  Qua?  affuif  Mutio.  }  C  Alutivu,cum  Porfennaohfideret  vrbem^  £».  AlutitH 
ingreflus etws caslra atfinnulato cultufierrofub  vrjle  tcclo  fcribam  re- 
<gu  obtrun  auit,ratus fe r  gem occUere.  Ctinque iubtret  eum  captum 
torquertrexjpfe  i»  ignemfiacrtficu  cjuifortc  haud  proculcrat ,  manum 
tniecit,eamque tenuit  immotamyquo vfique  (ff  aduiraiioncm  fy paitj- 
rem  fiuiregitncuteret. 

f  Qua:  attuit Curtio.  \    l.acum  dicunt  fiuiffe  in  fi>ro  Rowano  ,  qui  Af.Cur- 
pojieaficcatuf  cji.fioiHmqueejftiium  ,  lacui  Cu.rtia  fwt  adpoficros  no-  tius 
men.Sunt  qut  a   Metio  Curtio  equite  Sabino  ciclumputent:  qutfrjtlio 
intcr  Romulum  <&  Sabinos  equo  tllum  tranfnartt.   ^liu  a  Al.  Curtto 
equite Romanoyquife  tn  tllinn  onucit ,  quhd  oracu.wn  iufllrat  in  mitti 
in  illum  id  quoplurimum  populu*  Romanus  p^jji-t.  flxc  Ltuius  libro 
frimo  <&  ficpttmo  .<b  Vrbe  cendita.  Varro  tamen  Uhro  De  iin^ua  La- 
tinattrtiofic  inquit :  Corneltus  &  Luclatiu*  f  rthunt  <um  locum  cffie 
fuiguratum,&  ex fienatuficonfulto  jeptum  effe,  iJquefaclum  efle  a  Cur- 
tio  Cofi.cut  Al.Genutiusfiutt  coliega  C  urtmm  appdlatum. 
g  Qua?  affuit  Decio  pati  i. }  Htcfutt  homo  deplehe  ,  ficd  magna  £)£(lilli 
gloria  mdttart ,  ftjt  tnfiigm  tn  patrtam  charitate,  Cof.  tum  T .  Alanao 
Torquato  bello  Latino  cum  vt  rqtie  C<ff.  per  qvietem  vidiffet  ex  alu-rd 
acte  Imperatorem  dgberi  dus  mambm ,  ex  allera  exercitum ,  pafli  i»- 

1     4 


2^  8  Auguflini  de  ciuitate  Dei 

terfe.vt  ab  vtraparte  exercitm  pnp.  Ro.inciperet  cedere ,  huiwpartU 
Jmperatorfe  deuoueret  pro  patriuijutd  cum  Uuo  cornu  contigiffet ,  cui 
Vectus  praerat ,  u  fe  folenni  carmtne  dm  manibuspro  legtontbm  Ro, 
dtuouitjit  mediosque  ho&rs,atato  e<]uo,tmmifit.Liuiu*  lib.%. 
h   Et  decio  filio.}f//r  fmt  Cif.itu  cum  QFabto.v  quiprimus  ex ea 
gentedtclm  efl  maxmm  belie  Gallico,aimqne  ex  cornufm,ftro%  tn  quo 
trat  Dectws  lmperator,terror  &fugafi<ri  nciperct.Deaui  excmplum 
fatrufecutus.pro  exercitu patrtx  fe  demmt.Liuim  Itb.x. 
i  Si  tamen  his  omnibus. \Laurenttws  V  alla  in  t.  De  volup.  perfon, 
Fpicurct  dcclanans ,  deuare  ttttitur  h*c  Romanorum  pr&clara  facla: 
multdfejue  afferi  rationes ,  non  minws  interdum  veraf  ,  cjuam  argutas: 
qutfctre  cutxeritpetat  ex  eo  Liber  eft  vulgarts  ,  tametft  varie  a  vatits 
editws.Credo  V&llamipfumfmffe  tn  canja,  qui  diuerfa  reliquerit  auto- 
grapha. 
Tudicttte  k  Et  pudicitia.}  Eratfacellum  PudicitU  patritU  m  f>ro  boarioad 
facelU         *demrotundam  Fferculu  Liutus  Itb.x.Quidamfvmlarhrum  hoc  For-, 
tun£  putant  effe,  Feftus,  Erat  &  plebeU  pudiotU  tdicuta  a  V  irginia 
ihnfta  in  vico  longo,fed  qiit  poftremb  in  obliuionem  venertt.Liuius. 
Quod  vnum  oon  iatelligentes  D:  um,  viriute  Ultem  &  fcc- 
■  Lcitate  debuernnt  eiTecontenti. 

C  A  P.     XXI. 

fiic  enim  veri  Dei  munera  funt,  non  ipfa?  funt  dea?, 
Veruntamen  vbi  eft  virtus  &fcelicitas,  quidaliud 
<jugi  iturrQuid  eifufricit,cui  virtus  fcelicitafque  non 
fufricit  i  Omnia  quippe  agenda  complefritur  viitus,  omnia 
optanda  fcelicitas.  Si  lupiter  ,  vt  ha?c  daret,  ideo  colebatur: 
quia  fibonum  aliquid  eft  latitudo  regni  atque  diuturnitas, 
ad  eandempertinetfcelicitatem,cur  nonintelleclueft,  dona 
Dei  eiTe,non  deasrSi  autem  putara?  funt  dea?,faltem  aiia  tata 
deoruturba  nonquafreretur.Confideratis  enim  ofiiciisdeo- 
rum  dearumque  omniu,qua?  ficut  voluerut  pro  fua  opinatio- 
ne  finxerunt:inueniatfi  pofTuntaliquid  ,  quod  ab  aliquo  deo 
prasftaripoffit  homini  habentivirtute  .  habenrifoelicitatem. 
Quid  do£r_rina?,b  vel  a  Mercurio  ,  vel  a  Minerua  petendu  ef* 
{et,cum  virtus  omnia  fecum  haberet?c  Ars  quippe  ipfa bene, 
re&eque  viuedi  virtus  a  veter.definira  eft/  Vnde  ab  eo  quod 
GrzeceVpn-rfdiciturvirtuSjnomen  artisLatinostraduxifle  pu 
tauerunt.e  Sed  /i  virtus  non  nifi  ad  ingeniofum  pofTet  venire, 
*qmd  opus erat  deo  Catio  patre,qui  cautos,  id  eft  acutos  face 
ret,cum  hoc  pofTet  coferre  fcelicitas:Ingeniofum,quippena~ 

fci. 


Ad  Marcellinum  Lib.  iiij.  149 

fci,fcelicitatis  eft.  Vndc  etiam  fi  non  potuit  a  nondu  nato  coli 
dea  Foeliekas,vthoc  eicociliata  donaret,conferrethoc  pare 
tib.eiuscultoribus  fuis,vt  eisingeniofi  fili|  nafcerentur.Quid 
opuserat  parturietibusinuocare  Lucina,  cum  h  adeflet  Foeli 
citas,non folum  bene  pareret,fed  etiam  bonosfQuid  neccfle 
erat,Oj»i  dee  commedare  nafcentes,deo  Vaticano  vagientes, 
dese  Cunina:  iacetes,dco?  Rumine.  fngetes,deo  c,tattlino  ftan- 
tes,dea?  Adeona?  adeuntes,  Abeona;  abeuntes,-  de^  Menti  vt 
bonam  habercnt  mentem,deo  Volumno  &  dca:  Volumne_  vt 
bonavellent:  h  diis  nuptialih.vtbenecoiugarenrundiis  agre- 
fHb.vtfru&us  vberrimoscaperent,,&  maximeipfi  diua?  Fru- 
c~tefear:Marti  &  Bellona?  vt  bene  belligerarent:dee  Viclori^ 
vtvinceret.deo  Honorino  vthonoraretur:  k  dea?  Pecuni^vt 
pecuniorieiTent:deo  iEfculano  &.  filio  eius  Argentino,vtha- 
beantiTeam  argenteamq;  pecuniamr^Nam  ideo  patrem  Ar 
tentini  iEfculanum  pofueiunt,"1  quia  prius  a:rea  pecunia  in 
viueflecoepit,p6ft  argentea.Miror  autcm,  quod  Arg;entinus 
noncrenuit  Aurinum,  quia  &  aurea  fubfecuta  eft.  Quem  deu 
ifti  fi  rubcrent,ficut  Saturno  Iouem,ita  &  patri  Argentino,& 
auo  i£fcvlano,Aurinum  prgponeret.Quid  ergo  erat  neceffe 
propterhcecbona  ,  velanimi,velcorporis,vel  externa,tanta 
deorum  turbam  colere&  muocare:quos  nequeomnescom^ 
memoraui,nec  fi  potuerunt  omnibus  Iiumatiis  bonis  minuta- 
tim  fmgillatimq;  digeftis,  &  deos  minutos  &  fmgulosproui- 
derc:  cum  pofiet  magno  faciliq;  copendio  vna  dea  Fcelicitas 
ciicta  conrerre:nec  folu  ad  bona  capieda  quifqttam  alius,  fed 
neq;  addepelledamala  qucerereturfCur  enim  efletinuocan 
dapvopterfeflosdtuaFenonia.propterhoftes  depelledosdi 
ua  Peftonia,propter  segros  medicus  vel  Apollo,vel  iEfcula- 
pius,ve.ambo  fitnul  quando  effetgrande  periculufNec  deus 
Spinieniv.,vt  fpinas  ex  agris  eradicaret:"  nec  dea  Rubigo  ,  vr 
noaccedeiet,rogaretur:vna  For)icitatepra?feMe&  tuete.vel 
nulla  mala  >xorirentur,vel  facilltme  pellerentur.  Poftremo* 
quontadedLqbusiftisdeab.Virtute&  Fcelicitate  traftamus, 
n  fcelicitasvi1tutiSeftprafmium,nondea,fed  Dei  donum  eft. 
Si  autem  dea  &  ,  cur  non  dicatur,  &  virtutem  ipfa  confeire, 
quandoquidem  irtutem  confequi  fceltcitas  magna  eft? 

L.     V  I  V  E  S. 
3  (^\Mn,a  ootin,r>da.}£<£<Wwm  Optanda.ex  vetenhw  Ubrtt. 
b  \J Vei  a  Mercu.0lVtl  i  Minerua.}  Mcreurms  pr*eli  eU. 


*5°         Auguftini  de  ciuitate  Dei 

quentU,  Minerua  arttbus  &  ingenits. 
VXttu       c  A  rsquippe  ipfa  bene.Vo/*»^*»  omnes  virtuUs  appettariit  artes 
atq;faeciM  bene  agendr.tum  etta,quud  idern  efi,prudetiastvt  in  Metn- 
none  Plato-.net  mmm  eji  ars  habitw,quo  rettc  &  bene  vinendo  fumut 
twbuti ,  fy  refte  beneque  viuimus,quam  quo  -velfuljui  cammm  ,  vel 
paUUram  ext  r,cmws,velgladii4mfitbrtca>nur,aut  vefiemfutmut.Ve- 
rum  tfit  mhtl  tntittgunt.nTfi  vocahults  iUtt  dicatur  ,  qutbus  tnfchola  af- 
fueuerunt.Quodfi  aliu  dtc.tf.etiamfi  idem  n.airnttbus  :  iam  ibi  htrent, 
nihd  mtpiligivit,omma  abfurd.tyParumcjnereclepoffunt  efie  ditla. 
d  Vndejib  eo  quod  Grace.V Donatus  in  ^nuriamTerentu  ,  &re 
**  *  *i*t*ij,perfyncoptn  vult  cffe  artem  deriuatam. 
^irs  e  Sed  fi  virtus  non  niu"  ad  ingeniofum.}  Eyuidem  craffo  ingenio 

hommem  non  ncgauenm  bommeffe  poffe  ,  (t;  funt  profeclo  tales  non 
pauci:fed-i!4a  eximta  &  experfetrtfiima  nota  virtus  ,  non  temere  ,  nift 
in  wgeniofo  muenttur.T  ardtt  menttbus ,  tmjuit  in  Tufc.  Cicero ,  viftus 
nm  fu<  tle  commtttitur. 

f  Quidopuseratcleo  Cautio.}  Inantiquis  Ubru  fcribitur  ,  iee 
Catio  pacre,qui  Catos,id  efi,acutos  ^aceret.V  cteres  cates  vocabatpru- 
denteSyingeniofoSiindufirioSyCjuafi  cautos.htnc  Portius  tlle  fapiennfiimm 
homo  Cato  cognominatut. 

g  Dea?  Memi.^edes  Mcntivota efi />.->/? pugnam at lacum  Thra- 

fimenum.Ltutut  Ub  iz.  dicata  tribu*  annupofiab  ^ttiho  duumuiro  in 

td  creato.     Jn  Capitolio  futt  ades  V  eneri  Erycins.  coniuntla,  vt  ante 

iam  dtxi.Sacrata  ,fi  ctia-n  a  M.  ^etnilio  Scauro  belio  Cymbnc:  Fe- 

fium  dusfeptimo  idus  Junij.Ouidius. 

Difnu-      h  Diis  nuptialibus,}  Wwf<wc/7.M  Problematity  quinjue  deosprecari 

ptiales        Mos  qut  matrimomo  coniunguntur  fcribit :  louem  adultum  ,  lunonem 

adultarn,Venerem,Lepofem,<&  in primis  Dianam:ideo quinque-ereos 

nuptm  accendt  morem  effe,  nec pauciores ,  necplures.     Non  €%  autem 

Lepos  epitheton  Venertsyvt  de  Suadelapttlauit  Acron ,  fed  *fi  potiu* 

dcapir  fe  Tntfr*  ,  qnam  vocat  Quiiitihanus perfuadendi &am.  Porro 

fiyme-      ef±  ^,  f^ymenaus  pr<ectpuut,qui  in  nuptius  identidem  intocabatur,fi- 

ii£ni  cutapud  Catullum.  Hmc  S-rmusprimo  ^enetd.  fcrtbt  virumfutffe 

f^/tihemenfem  >  qut  inter  bella  fxuifitma  virgines  Uber^it :  propterea 

nomen  eiu»  in  nuptiu  inuocatur,quaft  liberaioris  vtrgiitatn.  Alartia- 

ntn  hunc  Sacchi  &  Calliopet£  filtum  dictt. 

i  Et  maximev ipfi  diua?  fruges.}/»  Ubris  manf^fptit :  Jpfi  diu<e 

FruciefcA. 

k  Dea?  pecuniae.  V  Iuuenalis  Satyraprima,%nificat  huic  deanec 
templum  effe  ere6lum,mc  aramtait  enim'. 

Etfi 


AJMarcellinum  Lib.  iiij.         251 

£t  fifu  lejlapecunta  tempio 

Nondmt'  habttat  nullvs  nummorum  ereximtd  aras. 
Nifi  frrte  :<r.iorauu  poita  eaw  effv  deam.nam  V arvo  fcrtpfit  etiam  do- 
tlts  multos  dcosfacra  ty  ceremonia*  tjje  occnltas. 
1  Nam  uieo  patrem.  \  ^Alibifu:  Nam  deum  ^efculanum  tdto 
t^Sfrgenttno  prxp. fueru.it. 

m  Quia  priiiSj£reapecunia.  }  Pliri.  Ub.^.^rgrntum  fignatum 
ejl  anno  vrbts  condttx  qm>igenteft'HO  ocligrftmoquinto  ,  <£.  h  aiii,  L\f. 
quinque  annn  ante  prtmum  billum  Punicum-.-vbtpro  quirgouifvno  lt  ■ 
gendum  eji  q^ad>ingentifmo.  Primum  entm  Punicum  bellum  capit 
i^fppto  Cluudtv  Csdfratre,  fy  Q.  Fuluio  C:fi  auno  V%  C.  quadrtn- 
g-ntefimo  nonagefimo.  Eutroj  ttn  tn  ipjo  bcllo  Punico percuffum  dutt> 
fiddtgerend^  temportbusfaliitur^vtfjcpe.yemm  de  hacrattcne  tanpo 
rum  tamfumfxpcriori  locutu*  Ub<oNuta  argenti  juerunt  btga  &  qUa 
drig£  >  vnd.  b:g.it;  (ff  qua.irigati.  nam  viftoriati  percufifunt  paulwn 
ante  beUumf.ia.Ae  &re  ad  ntsAo.  ^umcs  nummm  bello  Fumcj  fccundo 
fercuffui  ixi\.annts  poslq-ta »  argenteut. 

m  Nec  dea  Rubigo.  j-  Ru '  tgo  ejl  ros putrefaclat ,  fruges  tenertt  Rubig9 
corrunpens  &  frt*ns..^/£d  auroram  folet  tdvtUumfgi.ttbtn  accuiere, 
fUente  cJ.o  ficut  att  PUmmfertnifqut  nocltbm^nullo  jenitenteyntfi  tum 
faclum  efl,thconualltb.i  &  locts3perjl  itum  non  habcnttbus  Na  letvfa 
&  ceijc  hutc  mcommodo  ncnfunt  tta  obnoxta  idem:  Rubigaha  Numa 
Conjittutt  anno  rcgni  [ui-vndc<tmo,qu&  nunc aguntur  ad  frpttmum  Calt 
J\1au:quor.iam  tunc  ferefgett  s  rubtgo  occupat.Hoc  tcmpm  Varro  de- 
Urmtnai  foie  tauri  p^rtem  decimam  tbttncntc ,  ftcut  tunc  fcrtbat  ratto: 
fed  vera  caufa  efi.quodpcji  dtes  vndemrinti  ab  &qmnotiio  'vemo  per 
td  qottrtdumn  ■vanagentium  obftruattone  in  tiij.  Cal.  Maij  cam<  occi- 
du,fyUs  &  per  f  t\'hcmcns,Qr  cui  pr&occidere  caniculam  neccffe  Jit. 
M<ec  tif.Porro  canu  Rnbtgtni  maCiabaturOutd.  4.  Fafiorum.Varro 
in  t.ltb.Aerum  ruji.carum  deum  facit  Robigum  ,  quem  cum  dea  Fiora  RobigHS 
comungn  ,in  tliu  fex  desrum  dearumque partbusy  quos  imtio  tnuocat. 
£t  hobignn  dtcpt  -vetere  more:  nam  quaft  rodigm  'vocatur  ,  aroden- 
io.Rubtio jroprtegenn*  esi  vitu  obfcoena  libtdinu,  quod  hulcttt  dtci- 
tur  Esi  &  it.ferro  rubtgo  exfttu  &  nimta  quiete  ,  vnde  ttiam  infige- 
tibtti  gtgnttur. 

Defcientia  c<l*n<!orum  deorura,  quam  a  fc  Varro  gloriatur  col- 
latam  <T'e  Romanis.  C  A  P.     XXII. 

Vid  eiioeftquoclproingenti  beneficio  Varro  ia- 

#i/(  ^^P^^rele  ciuibusfuis:  quia  non  foJum  coin- 

memoratieos,  tjuoscolioporreata  Romanis:  vc- 


252.  Auguftim  de  ciuitateDei 

rumetiam  dicit,quid  ad  quenque  pertineat  ?  Quomodo  nihil 
prodeft,inquit,homines  alicuius  medici  nomen  formamque 
noiVe,  &  quid  (it  medicusignorare :  ita  dicit  nihil  prodeffe 
fcire  deum  efTe  iEfculapium.ii  nefcias  eu  valetudini  opitula 
ri:  atque  ita  ignores  cur  ei  debeas  fupplicare.hoc  etiam  affir 
mat  alia  (imilitudine,dicens:  Non  modo  bene  viuere,fed  vi- 
«ereomnino  nemine  pofle,fi  ignoret  quifnam  fit  faber,  quis 
pi£tor,quis  te&or.a  quo  quid  vtefile  petere  portit ,  quem  ad- 
iutorem  affumere,quemducem,quem  doc~torem.  Eo  modo 
nulli  dubium  efTe  allerens,ita  efle  vtilem  cogitationem  deo- 
ru,fi  fciatur,quam  quifque  Deus  vim  &  facultatemautpote- 
ftatem  cuiufq;  reihabeat.Exeo  enimpoterimus,inquit,fcire 
quem  cuiufq;  reicaufaDeu  aduocare  atqueinuocare  debea- 
mus,ne  faciamus  a  vt  mimi  folent,&  optemus  a  Libero  aqua, 
b  a  Lymphis  vinu.Magna  fane  vtilitas.  Qujs  non  huic  gratias 
ageret,fi  vera  monftraret:&  (i  vnum  verum  Deum  a  quo  ef- 
fentomnia  bona,hominibus  colendum  doceret  i 
L.         V  I  V  E  S. 

Nympha-  a  T  TT  mimi  folent.V Mouendt  rifusgratia. 

ru  genera  b  V  A  Lymphis  winam.^-Lymphaeflomnii  humor.  flJymphlt 
pr&fuvt  ommgeneri  humort*m:funt  enim  maris,qu£  Nerei&u  dicuntur, 
fili£  Nereifontinm.qua  Naiades-.humons  herbarum ,  ty  fiorum,  qux 
Nape£-.hnmorus  arborum  ,  c\u&  Dryades^  Hamadryadcs :  humoris 
montium  ,  quAO\eades.  Nymph^Tethidit  &  OceanifM&fttnt  ter 
mille: H efiodus  in  Theogonia. 

De  Foelicitate,qu3m  Romnni  mnltorum  veneratores  deorum  diunon 
coluerunt  honorediuino,  ciim  proomnibusfola  fufficere* 

C  A  P.     XXIII. 

Ed  vnde  nuc  agitur,fi  libri  &  facra  eorum  ve»*a  funt, 
Sc  Fcelicitas  dea  eft,  cur  non  ipfa  vna  quae  c>leretur 
oonftituta  eft,  qua?  poifet  vniuerfa  conferr:  &  com- 
pendio  facere  fcelicem  ?  Qms  enim  optat  aliquid  jropter  a- 
liud,quam  vt  foelix  fiatf  Curdenique  *  tam  fero  iuic  tantae 
dea?pofttotRomanosprincipesbLucullusa:denconftituit? 
Cur  ipfe  Romulus  fcelicem  cupiens  condere  cuitatem,  non 
huic  templum  potifiimum  ftruxit,  necpropei'aliquid  diis 
casterisfupplicauit.quando  nihil  deelTet,'fi  h^c  adefletrNam 
&  ipfe  nec  priusrex,nec,vt  putant,poftea  ckus  fieret,  11  hanc 
deam  propitiam  non  haberet.Vtquiderg-»  Romulusconfti- 
tuit  Romanis  deos,  Ianum,Iouem?Mart<m, c  Picum, d  Fau- 

num, 


Ad  Marcellinum  Lib.  iiij.  255 

uum,f  Tiberinum,Herculem:  &  fi  cjuos  alios  ?  Vt  quid  Titu$ 
Tatius  addidit  Saturnum,Opem,Solem,  Lunam,  Vulcanum, 
f  Lucem,&  o,uofcuncjue  alios  addidit,  inter  cpios  etiam  deam 
CloacinaFoelicitateneglecla?  Vt  quid  Numa  totdeos,&  tot 
deasfineifta?  An  eamfoitcin  tanta  rurba  viderenon  potuitf 
s  Hoftilms  certe  rex  deos  &  ipfe  nouosPauorem  atc-ue  Pa)- 
lorem  propitiandos  non  introduceret,  /i  deam  iftam  noflet 
&  coleret.Prefentecjuippe  F<jelicitate,omnis  pauor  &  pallor 
nonpropitiatus  abfccderet,  fedpulfus  aufugeret.  Deinde 
«juid  eft  hoc  ,  cjuod  iam  Romanum  imperium  longe  latecjue 
crefcebat,&  adhuc  nemo  Fcelicitatem  coiebat?  Anideogra 
diusimperium,  cjuamfeclicius  fuit  fNam  cjuomodo  ibi  efiet 
vera  fceliciras,vbivera  no  erat  pietas?hPietasenim  cft  verax 
veriDei  cultus  ,  noncultusfalforum  tot  deorum,  quot  dar- 
moniorum.Sed&  poftea  lamindeorum  numerum  Fcelici- 
tatefufcepta,magna  bellorumciuilium  infoeiicitas  fubfecu- 
ta  eft.Anforreiufte  eftindignataFoelicitas,o1u6d&  tam  fe- 
r6  &  non  ad  honorem  ,  feu  ad  contumeliam  potius  muitata 
eft,vt  cum  ea  coleretur  Priapus,  &  Cloacina,&  Pauor,&  Pal 
lor,&  Febris,  &  ca?tera  non  nurvunacolendorum,fedcrimi- 
na  colentium  ?  Aci  extremum,h  cumturbaindignifiima  tan- 
tadeacolenda  vifa  eft,cur  nonvel  illuftrius  cseteris  coleba- 
turfQuis  enimferat,quod  necjue  'interdeosConfenteSjquos 
dicuntincon/iiiumIcuisadhiberi,nccinterdeos,quos  fele- 
c~tos  vocant,Fcelicitasconftituta  eft  :  vttemplum  alicjuod  ei 
fieret ,  cjuod  &  locifublimitate  &  opensdignitate  prseemi- 
neret  ?  Cur  enim  non  alicjuid  melius  ,  quam  ipfi  ioui  ?  Nam 
necji  ctiain  Ioui  regnurn  nifi  Fcelicitasdedit?fi  tame  cum  re- 
gnarctfcelixfuir,&  potior  eft  Fcelicitas  regno.  Nemo  enim 
dubitat ,  facile  inueniri  hominem.qui  timeat  fe  iieri  regem. 
Nullus  autem  inuenitur,  cjui  (e  nolit  eiie  foelicem.  TpM  ergo 
di)  ,  fi  pei  auguria  velcjuolibet  modo  eos  pofleeonfuli  pu- 
tant,  de  hac  re  confulerentur,  vtrum  vellent  Fcelicitati  loco 
cedere:fi  forte  aliorum  sedibus  vel  altaribus  iam  fuillet  locus 
occupatus  ,vbi  a?des  maior  atcjue  fublimior  Fcclicitati  con- 
{trueretur:ctiamipfelupicerccderet,vtipfum  verticcm  col- 
lis  CnpitoliniFcelicitas  potiusobtineret.Non  cnimcjuifpium 
refifteret Fcelicitati.nifi.cjuod fieri non poteft,cjui efle  vellet 
infctlix.  Nullo  modo  omnino  fi  cofulercturfaceret  lupirer, 
1  cjuod  ei fecerunt  tres  dij.k  Mars,1  Tcrminus, m  &  iuuentas, 


2,54  Auguftinide  ciuitate  Dei 

qui  maiori  &regi  fuo  nullo  modo  cedere  voluerunt.Nam  fi- 
cur  habeteorum  litera?,cum  rex  Tarquinius  Capkohumfa- 
bricare  vellet,eumque  locumqui  ei  dignior  aptiorquevide- 
batur,a  diis  alienis  cerneret  prafoccupatum  ,  non  audens  ali- 
quidcontra  eoru  facere  arbknu,&  credes  eos  tanto  numini 
iuoque  principi  voluntate  cefTuros-.quia  multi  erant  lllic  vbi 
Capitolium  conftirutum  eft :  peraugurium  quaefiuit ,  vtrum 
concedere  locum  vellent  Ioui:atque  ipfi  inde  cedere  omnes 
voluerunt,  pra;terillosquoscommemoraui,Martem ,  Ter- 
xninum.luuentatenv.atque  ideo  Capitolium  ita  conftru&um 
eft,vt  etiam  ifti  tres  eifent  tam  obfcuris  fignis,  vt  hoc  vix  ho 


mines  do&ifmni  fcirent.Nullo  modo  igitur  Fcelickatem  Iu- 
piter  ipfe  contemneret ,  ficut  a  Termino ,  Marte,  Iuuentate 
contemptus  eit.Sed  ipfi  etiam  qui  non  cefferant  Ioui,  profe- 
ct.o  cederet  Fcelickati,qu£  illis  regem  fecerat  louem.  Aut  fi 
non  cederent,nonidcontemptu  eius  facerent ,  fedquod  in 
domo  Fceiickatis,  vel  obfcuri  eiTe  rnallent,  quam  (uie  illa  in 
locispropriiseminere.Ita  deaFcelicitatein  loco  ampliflimo 
&  celfiftimo  coftkuta  difcerent  ciues  omnes,  vnde  boni  voti 
petendum  cffet  auxilium.  Acficipfr  fuadente  natura,  alio- 
rum  deorum  fuperflua  multitudine  derelicta  coleretur  vna 
F«rlicitas:vni  fupplicarctur :  vnius  templum  frequetaretur  a 
ciuibus,qui  fcelices  efle  vellent,quorum  eflet  nemo,qui  nol- 
let:atque  ita  ipfa  a  feipfa  peteretur,  quae  ab  omnibus  peteba- 
tur.  Quis  enim  aliquid  ab  aliquo  deo,nifi  foelickatem  velit 
accipere,vel  quod  ad  fcelicitatem  exiftimat  pertinerefProin 
de,fi  Fcelickashaberinpoteftate,cum  quo  hominefit(habet 
autem  fi  dea  eft)qu£  tandem  ftultitia  eft  ,  ab  aliquo  eam  deo 
petere,quam  poffit  a  feipfa  impetrare  ?  Kanc  ergo  deam  fu- 
perdeos  ceteroshonorare  etiarn  loci  dignitate  debuerunt. 
Sicutenim  apudipfoslegitur:Romani  vcteres"  nefcioquem 
Snmmanum,cui  nofturnafulmina  tribuebant,coluerunt  ma- 
gis  quam  Iouem  ,  ad  quem  diurna  fulmina  pertmebarrt :  Sed 
poftquam  Ioui  templum  infigneac  fublime  conftru&uin  eft, 
propteredis  dignkatem,  fic  adeum  multitudo  confluxit.  °  vt 
vix  inueniatur  quiSummani  nomen,  quodaudire  iam  non 
poteft  5  fe  faltem  legifle  meminerit.  Si  autem  Fcelicitas  dea 
non  eif ,quoniam,quod  vei  u  eft,munus  eft  dei:  ille  deus  que- 
ratur ,  qui  eam  dare  poffit,  &  deorum  falforum  multkudo 
noxia  ielinquatur,quam  ftultorum  hominum  mukitudo  va- 

jaafe- 


Ad  Marcellinum    Lib.    iii).        255 

na  fe&atur,  dona  dci  deos  Mbi  racicns,  eV  ipfum  cuius  ea  dona 
funt,obftinatione  juperbaz  voluntatis  offendens.Sic  enim  ca- 
rerenon  poteitinfa-licuatcqui  tacjuam  deam  Falicitatem 
colit,&  deum  datoremfalicitatis  rclintjuitrfiCut  carere  non 
poteitfame,  quipanempictum  lingit ,  &  ab  honune  quive- 
rumhabet,non  petit. 

L.     VIVES. 

a*  I"  Am  fcro.j  L.  Licinius  Lucullus  conful  f.it  cum  A/.  ^yfurelut 

X    Cvtta,auno  ab  Vrbt  condita  acjxv\. 
b   Lucullus.}  LLianms  LucuUus  yfUtbeUjtm  aduetfut  Aluh,ida-  Lucullus 
tem<r>fit  ,  <m  Gn  Pompeiusfuccejjor  tfl  mtffus  dduerfa  nobtUuie  :  hi* 
qubti  fcehciter  bellum  corttra  Alnhndatem  eyTigranem  regtsadmh- 
niflr uf\<  t ytemplum  hui>  dee  confiuuit. 

c     Picum.J-  Filmt  hic  fuit  Saturm  ,-vt  ait  vergiliusinfeptitM.  Puut 
Regua.tu  in  Latio  Abormnumttmfan.  ,  qu*m  ( irce  -uxor  m  a  emfui 
nominu  mutamt,  cjuod  Poa.onam  dcam  adamnjfit:idt  o  ta  auts  Romam* 
enfacfa. 

d  Faqnum.}  Filius  hicfuit  Ticiapud  emdem  V~er?d.pater  Fauno-  p(iunt*s 
ne>  um  ty  Satyr  <rum  .&  relicmorum  ,»•  fltu  w  numinum.  I  imtanl 
Paralllts  Mercurtj  filium  furjfe  firibit.  ln  Latio  reruauit  tempore  A- 
turriginum^  ctuefcjur  fuos  ritrtj  rarum  -umentes  tmitH)rtm  'vttam  ao.uit: 
&  pnmus  It  ca  ctrti»  nomintbus,e$r  atdiftcia  t:uxdam  ac  lucosfacrautt,a 
tjuo  <gr  fana  funt  d.cla.  Oracubim  tiusfuit  m  ^ibmea  Lauremino- 
tum,  j\lua.  fduic  alu  annutnfacrunu  alit  mcuTiruu.i.  o  Igbrant.  V a\tr% 
Prol.mm  primo  Georg.  FeTiumhutus  erat  Ron.A  Xoms  Deumbrt- 
hus  vt  cariit  HorariusUrtfoCarthtifum, 

e    Tyberiniim.y  Hic  Capeti  jHhti  fuit ,  ^lbanorum  rex ,  latro  in    Tyberi- 
ftgnts  1  cjui  traieftu  Tyberts  fluitu  \ubn-erfus  ,  nomen  dcdit  f.uuto  ycun  nm 
p  i'c  Albu\adiceretur. 

f  Luccm.}  Romani  louem  colbaui  Lucrium  ,  -vt  >ft  in  carminibus 
Salwrutn^cjuem prteffe  cttdft '  ant  luiheafque  caufam  >(f\  F  eflus  \rar- 
ro  lib.a..  De  hvg.Lau  ■  aatt  .  Tic  7  Atl*m  Roma  deds  jjaturffi  Opem, 
Floram-vz  ,  Duouem  ,  Satumumcy.tc  ,  Solem,  Luram,  yt.lt.;>  nm  ,  ty 
Sumnanum  :  ite-ioue  L.irw.dam,  &  Tirminmn,  CuYmunf,  Vorrun- 
dum-L  ares,  l  ^ianarrcjw.Lnctnamcjue. 

g  Hoftilius  ccrtt  rex.V  Cumtcfmrmffo intet  RtrmaHot & Fekrit* s  Pallori* 
frxhonunciatum  effet  T ullo  HtTidio  Rom.regt  yjlbanos  Jefa'.-ere,  <&  !'auo- 
faUereeme  ty pauere,  Rbfn  ob  eam  rem  tideret^tpfjtnre  treptda  tem-  m  tem- 
plumvouit  PaUorngr  Pauori.  pUtn 


i<j6         Auguftini  de  ciuitate  Dei 

h  Pietas  enim.  \  Pietas  efl,  vt  inquit  Cic.i.  De  nat.deorum,iuflitU 
aduerfus  deos.  Efl  <&  pietas  cultus  erga  maiores,  autfanguine  coninn- 
tios,  qui  cum  efl  erga  deos,  religij  nominatur.  Erat  &  Rom&  facelium 
Pietatis  ab  <_sfciUo  dicatum ,  vbt  muiitr  hahitautt  tlla  >  qua  vberibus 
fun  alutt patrem  cuftodU  traditum.  Fesius.  Ibique  imago  faclumhoc 
exprimens  v;fibtitur,'vt  Valerfubindtcatlib.^.^Jicdps  Pietatti  inCir- 
co  f  laminio  memimt  Obf  qu^ns  in  Prodigtjs. 
Vij  Con-  i  In ter  cieos  Confentes  }  Duodecimfunt  dij  Confentes,fex  ma- 
fintes  res^  (ex  fcemin& :  quornm imagines  aurat&flabant  apudfirum,vt  re- 
fett  P*arro  Ub.i.Remn  rusiic.Hos  Ennius  diTiicho  efl  complexus :  [u- 
no  Vuia,.  linerua,  Ccresy  Diana,  Venus,  Mars,  Mercurtus,  louvt, 
N'ytttnus,Vulcanusy^pollo3Confentes  appellant ,quafi  confintientes  in 
eo  cfuod  ift  gerendum.Hu  entm ■vtttur  velut  confiltarus lupiter  inma- 
ximis  rebus  agendis ,  njt  hic  siugufttnus : fid  ap:rttus  Seneca  tradit  ex 
dtfiiplina  Ethrufi  a  iib.Nat.  qu&ft.  l.  Ferunt  in  antiquis  monumentis 
Pompontum  L&tum,  eiufinodirerumdiiigentifiimum  inqutfitorem  >& 
adwtratorem  objeruaffe  ,  atque  ita  ad  Mcdicen  Laurenttnm  firipfiffe* 
fingulis  illorum  deorum  fiuum  menfiem  eff,-  facrum  :  lanuarium  Junoni, 
Februarium  Neptuno.M artium  j\iintru&,Apri[em  Vcneri,Maiv.m 
j4polUni,luninm  Mercurio,  Ouiptilem  loui^StXtilem-Cereri,  Septem- 
brem  Vulcano  ,  Oclobrem  M«rti,  Nouembrem  Dian&,  Decembrem 
"JVeTi&.Dtodorus  lib.uj  .Chald&os  fcribit  trigmta  aflra  dixijfe  deos  con- 
fultores  ,  &  duodecim  fign  ferifigna :  quorum  vnumquodque  fiuo  menfi 
pr&efl  j  deos  principantes  nominajfi.  Erant  ty  sJegyptiisfut  dmdecim 
detpr&cipuifed  non  idem  ac  Romanis. 

i  Quod  ei  fecerunt  tres  dij.}»  Numa  Pompilius  rex  Romanus 
cum  &  publtcum  agrum  populi  Romani ,  gr  prtuztum  'vmufcuiufque 
Termi-  certis  Umitibus  terminifijue  defiwjfet  ,fiaceUum  trexit  Termino  tn  cvlio 
Tarpeio,deo  cuinihil  animatum facr ificareturfed  folnm  Uba,pultcs,  & 
priwiti&fiugum :  tametfi  hocpoYiea^t  alta  complura,  in  dijfieiudintm 
abtit :  Saxumque  erat  hic  deus,<&  faxareliqui  omnes  agrorum,&  pu- 
blici.ty  priv.aiorum  termini.Quos  quiflatuto  dirr,owfjalcco,eum  homi- 
nem  itceretfinefi-ai.de  neci  dede\e.  %^4t  cnm  rex  Tarouintus  1-trtfcus 
templum  vquiifftt  in  Tarpeia  rupe  Iouijunoni,  &  Mineru&  auguiiifU- 
mum  ,  ■veltetqaetanti  operis  iacere  fundamenta  ,  inueniteo  loci  multo- 
rum  deorum  aras  ,  &  a  Tito  Tatio  &  c&teris  regtbus  facratas  :  quai 
omnes  exau^nrare  cum  -vellet,  -vt  liberum  ejfit  templumfuts  tribus  dtis, 
cofiUo  N<euij  Adijauguris-vfus ,  •vnumquenque  illorum  deorum  con- 
fnluit ,  attfibntts  ti  auibus ,  num  patri  louicederet :  aues  omnium  tales 
Juannt ,  vt  cederefefigmficarent :  aues  Termini  &Iuuentenonpan 

d.9S 


nus 


Ad  Marcellinum     Lib.    iiij.         2.57 

«fcos  illos  mmertfeportenderunt.  lta pojlea  tdtficato  afilio  vel  nepott 

etw  regn  Superbo  Capttolio  ar<efunt  eodem  relicla  loco,cjuopriH*fue- 

tant.L&tum  efft  a<gurium  rtjpondtt  ^yicatufluofigmfii  abatur  termi» 

noip-jpuU  Rom.fre  immobiLs,@r  imt.ntutem  ttiutCtam  H<ec  cx  hlw 

tarcho  ty  Dsonyfio.  Ltuim    &    bUrm  tx  *ugnr  anonem  tllam  regt 

Tarqutmo  SuperbofatLm  -videtttur  narrare,t.tm<tfi  erum  -verbaftc 

inteUtgtptjJitnt^t  ab  his  qu<e  attuUmtn  non  dtfftntiant.  Quodficitf- 

fentiantfLiuio  @r  tloro  ctttus  hoc  locofidem  haiuero,<\uam  altn  Gr<t» 

cts  hominibus. 

k  Mirs.^De  Termino  &  luuentate  1'gi .*pud autoreS)Cjuos  modort' 

cenjui^  alius  perrnJtos.de  Aiartt  nonltgt, 

1  Terminus.  j-C«/w  e^  fordus  inter  Saturnum,Tiianum<jue  etHsfrd- 

tremfub   hac  condttione   efftt    initi.m  ,  ne  S^turnusprolcm  ali^u^m 

ruafculam  toReret^dcinde oracnlo  >ffet  Sa.urnus  pr<emomtus  ,  fcafiho 

fuoreirnoptHindurniltberosomnes  njtrtlhfcxusjlatuit  deuorare  :  nato 

t/ero  Ioue,tngens  patrtfaxum  profilto  cfijuppifitumuiimcjue  ope  tRius 

ejfetluptterferuatusicumtamrerumpottrtturyiuftitillndjub  Pamaf- 

fo  monte  Jiatui,   H<Jlodus.   Gr&ct  j8ch'tuXo»    apfetlant  ,  it  Htfy    ***cylM* 

chius  docet.-vnde  in  -vor+cesfertur  illud  Gr&corum:  K<u  P<tfrv\ov  njt- 

TMTf/nif:  id  <Jt.B<ttylum  deglutieru.    Eufebtus  tn   Photmcum  theolo- 

gia  ex  SanchonLitone  ,  Bttylum  C<eli  &  Rhtsfiltum  perhibet.  Sa- 

turnifratrem.Porro  Batylus  p<Jlea  diflus  eji  Tip/u»»  ,    Latine  Ter- 

minus  ,  qui  loutmaximo  nolutt  cedtre.  ea  fortafft  fidu<iay  quemad* 

modum  Laclantius  incjmt ,  quodtume    paternus  fauctbus  Uberatjet. 

Sub  dio  femper  Rornt  colebatur,{ff  Uberofruebatur  calo.  Feilus,  & 

Laclantius. 

m  Ec  l\iuent2S.\Iuuentus  fy  luuentas.&  Inuenta  dtcitur  ,fed  lu-  luuentu 

uentas  rpfum  num^ntncjutt  %y£ci  on.Horattur. 

Etparumcomisfme  te  luwutas-tMenuriiifcjue. 
Quinquam  eji  fy  xtat  ipfa  apud  eundem  Horattum: 

Olim  Iuuentas  &  Patrius  "vtgar, 
Et  in  Epodn: 

Fugit  iuuentat  (tf  •verecundus  color. 
Veru.ndeahec  Gr&ce  H ebe,lunoms  fulius filia  fme patre,  -vtAfart: 
tametfi  Graci  louem  et  dant  parentemjvxor  fuit  Herculn,  Jouipocu- 
lum minifbrabat ,c<i Ganytmdes fuccejfit.EJi  *@»proprte  r.bur  atutis 
'vigorcf  nam  ab  nC*'o#  d-duatur.t uit  (t*  luuentatis  <edes  id  Ctrco  m*' 
xi'r,o,<jua>r*  dedicjuit  C.Lictnius  Lucullus  duumuir.  V  ouerat  eamfe- 
deciinanms  ante  M.Liuius  Cofcjuo  dte  t^/ffdrubalem  exercitumeptt 
$ius  cacidit,  ldemcenforeamfacitndamlocauitM'  Corneli*,  T* 
jtug.de  awt.pti,    Tom*  y  s 


i58 


Aueuftini  de  ciuitate  Dei 


Scmpronio  Coff.  ffuiut  quoque  dedtcanda  ergo  ludifacli.  Luuitis  hhr<t 
xxxv). £rat  <(ff  Juuent&  &dtcula  mfro. 
^umantu  n  NefcioquemSummanum.  \  Capelluhunc  Plutomm  effedicit, 
qu.xfxfummum  mamum.Aedes  huius  erat  prope  fanuni luuentatts  ,  vt 
PlmiUA  vtdeturfigntficare.Sumn;analta  libaerant  fartnacca  tnwodum 
rot&facia  Feftix.Fulminanoclurnaeiirtbuebantnr  ,  -vt  dturnaJoui, 
■qut  ideo  diabantur  Dia  Erant  ettam  qu&dam  ambigua,^u&  noclu^an 
4te  fatta  tffe  tgnorabaniur,<Ju&  dicebantur  Frouerfa.  td<.o  iitnquefa- 
crutn  Hibat  cum  procur  arentur  .Ita  Komant  foloshos  duos  deosftrua- 
uaruntyin  quorum  potejhue  effentfulmina.Thufci  nommdeespofucrunt, 
tyfulrntna  effe  Tjndecimgetwum  ficut  Pltnius  tnquitlib.x.  te{iu6  (y 
Fulgurum  njulgaris  diftpltnaaugurum  Rom.tr  iagtnerafugu,rum  tradtbat.  Po- 
trtagenera  fiularta,qu&  aiiquod  facrum  fieri  pojluiarent  :  Peftifera  ,  qu&  exittum 
portcnde,ent: Perenialiajupertorum  fuigurum  approbari expiattoncm 
ftgntftcantia.  M  anubtas,hoc  eft  iuftus  fulminumjotidem  ofttndit.  Se- 
neca.Primaeil  louis  -vnius  qu&  moneat\fecuda,ex  dccreto  Confentium, 
ctu& profitjcd  non  tmpti,ie:tertta,cx  dccretofuperiorum  deorun> p,rni~ 
ciofaprorfm.H&c  &  alta piurima  degcnenbu*  fidmmum  ex  Cecin- 
na,V olatnrano  &  ^4  aido.Senecalibro  Naturaltum qutfttonum /e- 
cundo.Piinius  qucque  nonnulla,fed  tn  tranjcurfu^t  reh^ua. 
o  Vr  vixinueniaturquiSummanni.V  Htc  deui prttequam  quod 
ignobilu  crat  admodum.etiam  nonfatis  fiebatur  qun  e[Jet.iiunigrtora~ 
bant  vnum  vffe  ex  diu  qu> -pr&ejjent  notiifed  nomen  mm  prcprtum  in 
obfcuro  erat.Ouidim 'fexto  Faft. 

Reddita.quifquts  is  es,Sumwano  templaferuntur-, 
Tunc  cum  Romanit  Pyrrhc  timendm  eras. 
Eitifferi&siif.Calend.Iulia-sErat  Summani&des  prope  circum  ma~ 
Ximum,&  facdlum  in  Capitolio. 

Qadciiione  dcfrmUnt  P.-gsni:qu6d  intcr  deos  colant  ipfa       * 
dona  diuiua. 

CAP.     XXIII I. 

<-  %&rC':X:'  Ibet  autem  eorum  cofiderare  rationes.Vfque  adeo- 
!ie,inquiunt,mainresnoftros  infipientes  fuifle  cre- 
dendum  eft  ,  vt  Ijajc  nefcirent  munera  diuina  efle 
non  deosrSed  quoniam  fciebant  nemini  talia,nifi  aliquo  dco 
largiente  concedi-.quorum  deorum  nomina  non  inueniebat, 
earum  rerum  nominibusappeilabant  deos,  quasabeis  fen- 
riebant  ciari,  aliqua  vocabula  mde  fle&entes  :  ficut  a  bello 
Bellonamnuncupauerunt,nonbellum  :  ficuta  cunis  Cuni- 
nam,no\i  Cunam:iicut  afegetibus  Segetiam  ,  aionfegetem 

iicut 


AdMarcellinum   Lib.  iiij.  ity 

ficut  a  pomis  Pomonam  ,  non  pomum  :  f\cut£  bobus  Bubo- 
nam,non  bouenv.aut  certe  nulla  vocabuli  declinatione,  ficut 
resipfa?  nominantur:vt  Pecunia  dicta  eft  dea  ;qua?  datpecu- 
niam,no  omnino  pecunia  dea  ipfa  putata  eft.  lta  Virtus,  quae 
dat  virtutem:aHonor,qui  honorenv.Concordiaqua?  concor- 
diam:Vi£toria,qua*  victoriam  datlta,inquiunt  ,  cum  fcelici- 
tas  dea  dicitur,non  ipfe  qua?  datur, fed  numen  illud  attendi- 
tur  aquo  fcelicitas  datur.Ifta  nobis  red<iitaratione,multo  fa- 
cilius eis,  quorum  cor  non nimis obduruit  ,  perfuadebimus 
fortafTe  quod  volumus. 

L.     VIVES. 
a"T_J  Onor,c[ui  honorcm. }C/r.z  Dt  r.at.deomm-.Vides  templum  HonotU 
L  ±&onorn  aJVf-Marcello  yer.ouatum^uod  n>ultn  anteannn  erat  templum 
bello  LigufticoaQ^MWxiinodedicatum.  E>at  Rom&  idem  ttmplum 
yirtutis  (rf  Honoru  C.Atanj,  diuerjis  tannn  cellis.  num  cadem  jicri 
non pojfe iam  AJ '.  M arceUo  -v.Ccs.rcs^onderat  coUtgium.Pont.  Hono- 
xi  -v^teres  nudu  capitibtts  facra  faciexant,cum  altn  dns  te£H  opcrarenr 
tur.Autorin  Problcmatn  Plutarchus. 

De  vno  tanmm  colcndo  Deo,  qui  licct  nomlne  ignoretur,tamen  foe- 

licitaiisduoielle  fcntitur.  CAP.     XXV. 

ffiPi^ff*  I  enim  iam  humana  mfirmitas  fenfitnon  nifi  ab  ali- 
^^lquo  deo  dari  poffe  fcelicitatem;&  hoc  fenferuntho 
^UZgSJ.  roines  qui  tam  multos  colebant  deos,  in  quibus  &  i- 
pfiim  eorum  regem  Iouem,  quia  nomen  eius  a  quo  daretur 
fcelicitasignorabant,cv  idco  ipfius  rei  nomine  quam  crede- 
bant  ab  illo  dari,eum  appcllarc  voluerunt.  Satis  ergo  indi- 
cat  nec  abipfo  Ioue  daripoflefcelicitatem,  quemiamcole- 
bant,fed  vtique  ab  illo,cjnem  nomine  ipfius  foelicitatis  colen 
dum  efle  cenfebant.Confirmo  prorfus  a  quodam  dco,  quein 
nefciebant,eoscredidifledarifoeliciratem  Ipfe  ergo  qua*ra- 
tur,ipfe  colatur,&  fufficir.Repudietur  flrepitus  innumerabi- 
lium  da:moniorum.llii  non  fufficiat  hic  deus,  cui  non  fufficit 
munus  eius.Illi,inquavn,non  fufhciatad  colendum  deus  da- 
tor  fcelicitatis,cui  non  fufficit  ad  ac.cipiendum  ipfa  fcelicitas. 
Cuiaute  fufficir.no  enim  habet  homo  ,  quidampliusoptare 
debeat:feruiat  vni  deo  datori fcelicitatis.No  eft  ipfe,  que  no- 
minantlouem.Mam  fi  eumdatorem  fcelicitatis  agnofceret, 
non  vtique  alium,vel  aliam,a  quo  daretur  foelicitas,  nomine 
ipfius  fcelicitatisinquireretuieqiipfum  Iouem  cum  tantisin- 
iuriis  colendumputaret.lfte  alienarum  dicitur  a  adukeutor^ 


i6o  Auguftini  dc  ciuitare  Dei 

vxorum.bIfte  pucri  pulchri  impudicusamaror  &  rapcon 

L.     VIVES. 
a    A    D\i\tcr2Tor.\^UbtaduUerJouhturpifnnaadulteriafunt4" 

<i\fud  poetas  decantattfitma-.vt  cum  ^lcmenaycii  Laday  &  aliis, 
b  Iftepuenpulchri.}Gj»yw^«  PfaygijMhoc aUbt. 

Dcludisfccnicis,q»os  iibi  dijcelebraril  fuis  cultoribus  exegerunt. 

CAP.     XXVI. 
a?£^^  ^  ^nSe^at  n,EC  Homenis,ait  Tullius,  &  humana 

fesjra  ad  deos  transferebat,diuina  mallem  ad  nos.  Meri- 

§y|^  to  difplicuit  viro  graui.diuinorurn  criminum  poeta 
conhttor.Cur  ergo  ludi  fcenici,vbi  ha?c  di&itantur,cantitan- 
tur,a<5titantur,deorum  honoribus  exhibentur,intcrres  diui- 
nasadocTJifimisconfcribuntur  .'  Hicexclamet  Ciceronon 
contra  figmenta  poetarum,fed  contra  inftitutamaiorum.  An 
non  exclamarent  &  iili,quid  nos  fecimus.'Ipfi  di)  ifta  fuis  ho- 
noribus  exhibenda  flagitauerunt, atrociter  imperarunt :  cla- 
dem  nifi  fieret,  prcenunciarunt :  cpiia  negle£tum  eftaliquid, 
feueriffime  vindicarunt :  quiaidquodneglectum  fuerat  fa- 
ctum  eft,placatos  fe  efle  monftrarunt.Inter  eorum  comme- 
moratur  virtutes,&  miranda  fa£ta,<juod  dicam.   b  Tito  Lati- 
noruftico  Romano  patrifamilias    di£tum  cft  in  fomnis  ,  in 
fenatununciaret,  vtludi  Romani  inftaurarentur,  cjuod  pri- 
mo  eorum  die  in  quodam  fcelerato^ui  populofpe&ante  ad 
fupplicium  duci  iuiluseft  ,  numinibus  videlicetex  ludis  hi- 
laritatem  quserentibus  trifte  difplicuiflet  imperium.  Cum 
ergo  illequifomniocommonitus  erat  poftera  die  iufla  fa- 
cere  non  aufus  eifet,fecunda  notte  hoc  idcm  rurfus  feueriuf 
imperatum  eft.  Amifit  £lium,c]uia  non  fecit.Tertia  no&e  di- 
ftumefthomini,qu6dmaioreipcena,fi  nonfaceret  ,  immi- 
neret.Ciim  etiam  fic  non  auderet,in  morbum  inciditacrem 
&  horribilem.   Tum  vcro  ex  amicorum  fcntentia,  ad  magi- 
ftrarus  remdetulit :  atque  in  le6tica"allatus  eft  in  fenatum» 
Expofitocjue  fomnio,recepracontinuo  valetudine  ,pedibus 
fuis  fanus  abfceilit.  Tanro  ftupefa&us   miraculo  fenatuS, 
quadruplicata  pecunia,  ludos  cenfuit  inftaurari.  Quis  non 
videat,qui  ianum  fapit,fubditoshomincsmahgnis  daemoni- 
bus,ca  cjuorum  dominationc  non  libcrat,  nifi  gratia  Dei  per 
Iefum  Chriftum  Dominum  noftrum,vi  compulfos  efie,  exhi 
bcretalibusdiis,  cjuarrcfto  confiliopotcrantturpia  iudica- 
ri?  In  illh  certc  luaispoccica  nwminu»crimina  frccjucntan- 

tur: 


Ad  Marccllinum    Lib.  iiij.  z6i 

tunqui  ludi  cogentibus  numinibus,iulTufenatus  inftauraban- 
tur.ln  illis  ludis  corruptore  pudicitiae  Ioue  turpiffimi  hiftrio- 
nes  catabant,agebat,placabat:f1  illud  fingebatur,  ille  irafce- 
retur:fi  autefuiscriminibusetiafi&isdelettabatur  ,  quando 
coleretur,nifi  diabolo  feruireturfltane  ifteRomanu  coderer, 
<Ulataret,conferuarer  imperiu,quouis  Romano  cui  difplice- 
bant  talia,homine  abic&iorr*  lfte  daret  foelicitatem,qui infce- 
liciter  colebatur:&  nlfi  lta  coleretur,infaelicius  irafcebatur? 

L.  VIVES. 
aP  Edfingebathaec  Homerus,ait  Tulliusj-. Primo  Tufcquaft, 
»3  N<<  Homerum  audio.qut  Gdnymedem  a  dns  rdptum  ait  proptet 
formam  ,'vt  loui  pocula  admmiftraret:  non  iufta  caufa cur  Ldomedonti 
tantafieret  iniuria.Fmgebat  hdc  liomerw^  humanaad  deos  trdnf- 
ferebat.diuina  mdllem  ad  nosiqua  dutemdiuind\Vigerefapere,inueni- 
re,memi>uffe.Grauif?imafenttntia:qua  notatur  'velfuperfiitio  -velim- 
pietoieorumjCjui Deum  menfra  noftrxfragtlitatti  (ff  noftrorum ajfie- 
fiuum  metiuntwyvt  talem  eum  putent^quaies  nos  fumw  ymoroji,  dffici- 
les,querultfieui,inuidifuperbi,drrogdntes,  leues ,  demque flagitiofi  ty 
fceierdti.quanioeffetfdtiHidttoUere  nosad  smulationem  illttts  dtuittd) 
virtutu  ac probitatu? 

b  Tito  Latino.}//**  hiftorid  eftjrequens  dpud  fcrtptores.Meminc-  JT-  Latini 
tunt  eiui  Ciceroprimo  De  diuin.ex  Fabto,  Gellto,  &  Calio.  Liuim  htftoria 
lib.i.V  aleriux  M aximtn  lib  \.ty pofthos^Au.GelLiujt,Macrobiuxy 
Lattantiui.Contigit  M.Minutioy  .4.  Sempromo  C (ff  anm  ab  Vrbt 
condita  eclij  fufe  ab  Auguftino  explicdtur.Sunt  tamtn^qut  hunc.T.L  «- 
rinum  nominent.LdtlantiUA  Tyberium  K^Armum  appellat. 
c  A  quorum  dominatione  \,^/fUuditdd    exdamationtm  que  tft 
apud  Panlum  ad  Rom  y.lnforlix  homo  ,  qun  me  Itberabit  de   corporc 
tnortn  huius?gratia  Dei  per  Jefum  Criftum. 

D«  tribus  gencribus  deorum,de  quibu*  Scasuola  pontifex 
diiputauit.  C  AP.    XXVII. 

*^§  Elatum  eft  in  litcris,ado£tiffimum  pontificem  Sca?- 
"  uolam  difputafTe  tria  genera  tradita  deorum:  vnum 
apoetis,alterumaphilofophi<;,  rertium  a  principi- 
busciuitatis.  b  Primum  germs  nugatorium  dicit  eile  ,  quod 
multade  diis  finganturindigna:(ecundum,  no  congruere  ci- 
uitatibus,quodhabeat  aliquafuperuacua  ,  aliqua  eriam  quae 
obfit  populis  nofic.De  fuperuacuis  non  magna  caufa  eft.  So- 
lct  enim&  avirisperitisdici  :  C\ iperflua  non  nocent.  Quae 
funt  autemilla ,  quaeprolatainjnulritudinenocent  i  H«c, 

*    3 


i6z  Auguftini  dc  ciiiitate  Dei 

inquit,noheffedeos,Herculem,.rEfculapium,Caftorem,Pol- 

lucem.Proditur  enim  a  docl:is,qu6d  homines  fuerint ,  &  hu- 

mana  conditione  defecerint.  Quidaliud,  quam  djuod  eorum 

qui  fint  dij  non  habeant  ciuitates  vera  hmulachra  :  quod  ve- 

rus  Deus  nec  fexum  habeat,nec  a?tatem,nec  definita  corpo- 

ris  membrafHsec  pontifex nofTe  populos  non  vult ,  nam  falfa 

effe  nonputat.Expedire  igitur  exiftimatfulliinreligione  ci- 

iritates:  quoddicere  etiam  inlibrisRerum  diuinarumipfe 

Varro  non  dubitat.  Pra?clara  religio  quo  confugiat  liberan- 

dusinfirmus:  &  cum  veritatem  qua  liberetur  inquirat,  cre- 

datur  ei  expedire,quod  fallitur.  Poeticum  fane  deoru  genus 

curSca^uola  refpuat,eifdem  literisnon  tacetur:quia  fic  vide- 

licet  deos  deformant,vt  nec  bonis  hominibus  comparentur, 

cum  S  alium  faciunt  furari,alium  adulterare.  Sic  item  aliquid 

aliterturpiter  atq;  inepte  dicere  ac  facere^tres  interfedeas 

ccrtafTe  de  premio  pulchrituuinis:vic1:as  duas  a  Venere  Tro- 

iam  euerti(Te:Iouem  lpfum' couerti  in  bouem  f  aut  cygnum, 

vtcumaliqua  concumbat:gdeam  homini  nubere  :  Saturnum 

filios  deuorare.  Nihil  denique  pofle  confingi  miraculorum 

atque  vitiorum,quodnonibireperiatur,qua?  adeorum  natu- 

ra  longe  abfmt.  O  Sca?  uola  pontifex  maxime,  ludos  tolle  ,  fl 

potes:  pra?cipe  populis ,  netales  honoresdiisimirortalibus 

deferant,vbi  crimina  deorum  libeat  mirari,  &  quae  fieri  pof- 

funt,placeatimitari.  Siautemtibi  refponderit  populus  :  vos 

nobisimportaftis  ifta  pontifices  ,deos  ipfosroga,  quibusin- 

ftigantibusiftaiuffiftis,netaliafibiiubeant  exhiberi-  Qucefi 

mala  funt,&  propterea  nullo  modo  de  deoru  maieftate  cre- 

denda,maioreftdeoruminiuna,dequibus  impune  fingun- 

tur.Sed  non  te  audiunt,da? mones  funt ,  praua  docent ,  turpi- 

bus  gaudenf.non  folurn  non  deputant  iniuriam,  fi  de  illisifta 

fingantur,fed  eam  prorfus  iniuriam  ferre  non  poflunt ,  fi  per 

eorum  folenma  non  agatur.  lam  vero  C\  aduerfus  eos  Iouem 

interpelles,maxime  ob  eam  caufam,  h  quia  eius  plura  crimi- 

na  ludis  fcenicis  a&itatur  ,  nbnneetiam  fi  deum  Iouem  nun- 

cuparis,aquo  regiturtotusatqueadminiftratur  hic  mundus: 

eo  illi  llt  a  vobis  maxima  iniuria  ,  qudd  eum  cum  iftis  colen- 

dum  putatis,eorumque  regem  erfe  perhibetis? 

L.     V  I  V  E  S. 
aT^VOdiffimum  pontificem  Scceuolam.  }   Mutv\  ScmoU 
xJfuermH  multi,  Pmttfex  htcfttit  temportbta  bellt  ciuilii  Ma- 
v  rtani 


AdMarcellinum   Lib.iiij.  263 

riania  Afarioiuniore  c&fut\  adquem  Ciccro  itaffe  fe  dtcit  difcendi 
gratia.pofleaquam  Sc&uolaaugur  mtt.rierat. 

b   Primum  genus  nugatorium.  \Dionyft*t  Haly.arnaffeui  libro 
Vetetumrerum  fecundo,fcribit  Romatcs  etectfji  commentailla  po*ta- 
rum,qnibtts  dtjmterfe  punnaates,diptdentcs.adulterantes,&r  eiufmo- 
di  finguntur  ,qu£  non  modo  de  dus.fcd  ne  dc  njuts  qutdem  botm  vti  dt- 
cerentur  digrta  tffenf.Romulumque  ajfutfi  ciffe  Qwrttesfuos,  -vt  &  be- 
nefenttrent,&  baie  loqutrentur  de  dns.H&c  <&  alta  tbi  Lvplurarfuorit 
etiam m  Eu.wgeltca prxparatione  memimt Qsfarienfu  Eufebiw. 
c   AHum  faciunt  fuvavi.}- Afercurium,  qui  &  Tirefi£j'ubrtpuit  bo-  Afercitrius 
ues,Martt gladium.k'  ulcano  forcipem,Neptuno  tndentem,  isfpoUmt 
arcum  &  faghttai,Venert  ce(ium,loui  f eptrwn. 
d  T 'res  inter  fe  deas.}f/.£c puerts  qusquefnnt  nota. 
e  Conuerti  ia  bouem  \Cum  rapuit  Europam. 
f    Aur  cygnum.  \Cum  concubuit  cum  Leda.  De  his  conuerfiov.ibtU 
Jouts  O.itdf.it  Itb.fexto  T  ransfvr  tr.ationum . 

g  Deam  homini  nubere.  \  Cererem  lafio  ,  I-Jarmoniam  Cadmo, 
Calltrhoen,  Chryfaori,  Auroram  Tithono  ,  Tethyn  Ptleo  ,  V euerem 
^Anchtf£,Circen  Vhfi^  eidem  Calypfon  ,  &  aliaj  qua*  Hefiodus  in 
7'heogoma  recenfet. 

h  Quia  eius  plura  cv'uri'ma.\Adulteriaf£uitates,impietjtes<flupra. 

Ansdobcinendam  d  'atandumque  regnum  profue- 

rit  Romanis  cuhus  deorum. 

C  A  P.     XXVIII. 

^^^^^  Vllo  igitur  mododij  tales  ,  qui  taiibus  placantur, 
Sj^yijjK  vel  potius  accufantur  honoribus,  vt  rrraius  llt  cri- 
Id^CiJX-  men  quodeisfalfisoblettantur,  Cjuam  i\  de  illis  vera 
dicerentur,Romanum  impe*ium  augere,&  conferuare  po- 
tuilTent.Hoc  enim  ii  poffenr,  Gra^cispotiusdonum  tarn  grafl 
de  coferrent,qui  eosin  eiuf  nodi  rebusdminis,  hoc  eft,  ludis 
fcenicis  honorabilius  digniufque  coluerunt  ,  quando  &  a 
morhbus  p*etarum,quibus  deos  dilacerari  videbant ,  fe  non 
fubtraxerunt,  dando  eis  licenriam  male  tra&andi  homines, 
quosJiberet,&  ip(os  fcenicos  non  turpes  iudicauerunt ,  {cd 
dignosetiam  prarclaris  honoribus  habuerunt.  Sicut  autem 
potuerunt  auream  pecuniam  habere  Rornani,  quanuis  deuifl 
Aurinum  non  colerent,fic  &  argenteam  habere  potuerunt, 
&«eream,  C\  nec  Argentinum,  nec  eius  patrem  colerent 
iEfculanum:  &  fic  omnia  quae  retexere  piget.  Sic  ergo  &  re- 
gnum  inuito  quidem  Deo  vero  nullo  modo  habere  pofTent, 

*     4 


1^4  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

diis  vero  iftis  falfis  &  multis ignoratis  fiue  contemptis»  atque 
vno  illo  cognito  &  fide  fyncera  ac  moribus  culto  ,  &  melius 
hic  regnum  haberent  quantumcunque  haberent,  &  poft  hoc 
acciperent  fempiternu,fiue  hic  haberent,fiue  non  haberent. 

De  fallitaic  aufpicij.qno  Rom.re^ni  fortitudo  &  ftabi- 
litas  vifacft  indicari. 

C  A  P.     XXIX. 

|5  Amilludqualeeftquodcommemoraui  paulo  ante\ 
pulcherrimum  aufpicium  fuifle  dixerunt ,  Martem, 
&  Terminum,&  Iuuentutem  ,  nec  Ioui  regi  debrum 
loco  cedere  voluifle?  Sicenim  ,  inquiunt,  fignificatum  eft, 
a  Martiam  gentem ,  id  eft ,  Romanam ,  nemini  locum,quem 
teneretdaturanv.Romanos  quoque  terminospropterdeum 
Terminum  neminem  commoturum  :  iuuentutem  etiam 
Romauam  propterdeam  Iuuentutemneminieffe  cefluram, 
Videanrergo  quomodo  habebant  iftum  regem  deorumfuo- 
rum  ,  &  datorem  regni  fui ,  vt  ei  aufpicia  ifta  pro  aduerfario 
ponerent ,  cui  non  cedere puichrum  efTet :  quanquam  hsec  fi 
vera  funt,non  habent  omnino  quid  timeant.  Non  enim  con- 
feffurifunt,  quoddij  ceflerintChrifto,  quiloui  cedere  no- 
luerunt.  Salus  quippe  imperij  finibus,  Chrifto  cedere  potue- 
runt,&  defedibuslocorum,  &  maxime  de  corde  creden- 
tium.Sed  antequarn  Chriftus  veniret  in  carne,  antequam  lfta 
deniquefcriberenrui\qu<e  de  libriseorum  proferimus:  feci 
tamen  poftea  quam  fa£tum  eft  fub  rege  Tarquinio  illud  au- 
fpicium,aiiquoties  Romanusexercitusfufuseft,  hoc  eft,ver- 
fusin  fugam,falfumque  oftendit  aufpicium,  quod  Iuuenta  il- 
la  non  cefferit  Ioui :  &  gens  Martia  fuperantibusatqueir* 
rumpentibusGallisinipfavrbe  contrita  eft,  &*ermini  im- 
perij,  deficientibus  multis,  ad  Hannibalem  ciuitatibus,in  an- 
guftum  fuerant  ccarftati  Ita  euacuata  eft  pulchritudo  aufpi- 
ciorum  ,remanfit  contra  Iouem  contumucia  no  deorum,  fed 
dafmoniorum.  Aliud  eft  enim  non  cefTifle,aliud  vnde  cefle-* 
rasredifle.  Quanquam  enimpofteain  Orientalibus  parti- 
busb  Hadriani  voluntate  mutatifunt  termini  imperij  Ro- 
mani.  Ille  nanquetresprouinciasnobiles  Armeniam  ,  Me- 
iopotamiam,  Aflyriam  Perfarum  conceffltimperio,vtdeus 
ille  Terminus  cjui  Romanos  terminos  fecundum  iftos  tueba- 
tWjC^periiludnulch^rdmum»«lpiciumloco  qQn.  ceflerat 

loui» 


Ad  Marcellinum     Lib.  iiij.         16% 

Ioui,plus  Hadrianu  regem  hominum  ,  quam  regem  deorum 
timuifle  videatur.c  Receptis  quoque  alio  tcmpore  prouinciis 
memoratis,  noftra  pene  memoria  retrorfusterminusceilit, 
dquandoIulianusdeorumillorum  oraculisdeditus  ,  imino- 
derato  aufu  naues  iuffitincendi,quibus  alimonia  portabatur, 
qua  exercitus  deftitutus ,  mox  etiam  ipfo  hoftili  vulnere  ex- 
tin£tus.ln  tantam  eft  reda&us inopiam,  vt  iude  nullus euade- 
ret,vndiquehoftibusincurfantibus,  militelmperarorismor- 
te turbito,  nin"  placito  placis  illic  imperi  j  fines  conftitucren- 
tur:  vbi  hodieque  perfiftunt ,  non  quidem  tanto  detrimento, 
quantum  conceflerat  Hadrianus,  e  fed  media  tamen  compo- 
fuionedefixi.Vanoigiturauguriodeus  Terminus  nonceffit 
Ioui ,  qui  ceffit  Hadriani  voluntati ,  ceffit  Iuliani  temeritati, 
f &  Iouiani  neceffitati.  Viderunt  ha?c  intelligentiores grauio- 
refque  Romani,fedcontra  confuetudinem  ciuitatis,  que  da?- 
monicisritibusfuerat  obligata,  parum  vaiebant  ,quia  &  ipfi 
eriam  /i  illa  vana  efle  fentiebant,naturaz  tamen  rerum  fub  v* 
nius  veri  Dei  regimine  atque  imperio  conftitutae,religiofum 
cultumquideodebetur:exhibendum  putabant:feruientes,  vt 
ait  Apoftolus.creatura?  potius  quam  creatori,  qui  eft  benedi- 
clusin  fecula.      Huius  veriDei  erat  auxilium  neceflarium  I 
quo  mittcrentur  fancli  viri  &  veraciter  pi j,qui  pro  vera  reli- 
gione  morerentur,vt  falfa  a  viuentibus  tolleretur. 

L.     V  1  V  E  S. 

a \  /f  Artiam  gentem.  }•  Romanam^uonUm  &  beUicofam ,  gr  4 
J  *  ljilio  Martii  condttam.  Sic plcrun^ue  Marti)  antmt  Romano- 
rum  ab  autoribwt  dicwttur. 

b  Hadriani  volunta ti. \Hic fuit  decimufejuartun  Ro. princeps  ado-  fJadria- 
ptatus  a  Troiano,cui  &  fticcejltt.  Sedcum,  vt  alin  multts  ,  itatyglo*  nm 
riarnpatriinutderet,^Armcniam>Afcfopotamtam,  &  slffyrtAm  Per- 
fn  reddid\t,cy*M  Romano  imperio  Traianm  adiunxerat,  reuocaf.it  jue 
exercnws,  acfinem  imperij  effe  uoluit  Euphratem,  amnem  :  Eutropiut 
lib.  8.  cuius  ego  rei  hanc  potifimum  fuiffe  caufamfusficortcjubd  anti" 
quis  vatwn  rrjponfis  fercbatur  tnfauflum  fore  ac  tnfelix  Imperatori 
po.Ro<quiexercitu<$ armatos  trans  Euphratem  amncm  -vrbeircjue  C/e- 
fiphontem  promouifief.exitium  hec  fuijfe  M.  Liiinio  Craffo,  ipfume\ut 
Traianumproxtme in  Italiamcum  Parthica  vicloria  nonredujfe. 
c  Receptisquoque.  }  Exeodem  Eutropio  sjjjyriareeuperataefl 
Jper  Pmfratres, Mcfopotamia  aufyiciu  Galten^dutlu  Odenatt :  %yfr- 
menta,  vcrb  aufyiciis  Diocletia.niyduClu  Oalerij. 

*     5 


2.66  Auguftini  dc  ciuitate  Dei 

JuUamu  ^  Qnando  lulianus.}  Htctmjt  principatum  Mamertino&  Ne2 
uttta  Cojf.  anno  Vrb*  conditA  M .  cx-vt.  Orofim:  Chnflian*  pietutk 
imtmcm  VfStm  a  Parthn  ad  Ctcfiphontcm  copta*  &  rempub.  afflixtt 
mortpfua. 

e  Sed  media  tamen  comvtofnionQ.^Ita-utterminiillinonvima 
ntique  qtt£fitifint,fed condtttontbutpacis  ab  hojhbui accejti. 

louixnws  f  £r  Iouiani  neceffitati.}/^/c  Pannonim  h>mo  ab  exercitu  infum 
mo  dtjlrtrmne  creatm.pacem  cum  Pe.fuftctt  ignominiofam  cjuidem,fed 
necejfarium.  Nfibidem  oppidum  & partem  fupertom  Ale}copotamta 
Parthn  comefitt.tta  termtnt  tmperufunt  mutatt. 
Q^alia  de  diis  gentium  eiam  cultore*  eorutn  fe  fentire  fateantur. 
C  A  P.  XXX. 
a  £y$^$  Icero  augur  irridet  auguria,b  &  reprehendit  ho- 
I^if^S  mines  corui  &  corniculae  vocibus  vita?  confilia 
«.^3*2fi  moderante<;.cSedifte  Academicusqm  omnia  ef- 
fe  contendit  incerta,indignus  eft  qui  habeat  vllam  in  his  re- 
btis  autoritatem.Difputat  apud  eum  ''Q^Lucilius  Balbus  in  fe 
cundo  De  deorum  natura  libro:&  cum  ipfe  fuperititiones  ex 
natura  rerum  velut  phyficas  &  philofophicas  inferat ,  indi- 
gnatur  tamen  inititutioni  fimulachrorum,&  opinionibus  fa- 
bulofisjita  loquens  :  Videtisneigitur,  vta  phyficis  rebusbe- 
ne  atcjue  vtiliter  inuentis,ratio  fit  tra£ta  ad  commentitios  & 
ficlos  deos  ?  Quje  res  genuit  falfas  opiniones,  errorefque 
turbulentos ,  &  fuperftitiones  peneNaniles.  Et  forma:  ennn 
nobis  deorum  ,  &  a?tates,  &  veltitus  ornatiifque  noti  funt: 
genera  pre/erea  ,  coniugia,cognationes,omniaque  tradu&a 
ad  fimilitudinem  imbecillitatis  humane/.  nam  &  perturba- 
ris  animis  inducuntur.  Accepimus  enim  deorum  cupidita- 
tes,  £gi  itudines,iracundias.  Nec  vero,vtfabulciferunt,  dij 
bellispr^liifquecaruerunt.  Necfolum  ,vtapud  Homerum, 
cum  e  duos  exercitus  contrarios  alij  dij  ex  alia  parte  defen- 
derent,  fed  etiam  vt f  cumTitams,  autcum  Gigantibus  fua 
propria  bellageflerunt.  Hc^c  &dicuntur  &  credunturftul- 
tiffime  ,  &  plena  funt  vanitatis  2  fumme/jue  leuitatis.  Ecce 
interim  quae  confttentur  qui  defendunt  cleos  gentium.  Dein- 
deciimhex  adfuperftitionem  pertincre  dicat  ,  ad  religio- 
nem  vero,quamipfe  fecundum  Stoicos  videtur  docere.Non 
ennn  pliiloiophi  folum ,  inqujt ,  verunvetiam  maiores  nortri 
fuperitttionem  a  religione  feparanerunt.  h  Nam  qui  totos 
ciesprecabantur  ,inquit,  &immolabant,  vtfibifui  liberi 

fuper 


Ad  Marcellinum  Lib.    irij.  267 

fuperltitesefTent,fuperftitiofifuntappellati.Q^usnonintelli 
gat  eum  conari , * dum  confuetudmem  ciuitatis  timet,  reli- 
gionem  laudare  maiorum,  eamque  a  fuperftitione  velle  fe- 
iungere,  fed  quomodo  id  poffit  non  inueniref  $i  enim  a  ma- 
ioribusillifuntappellatifuperftitioh  ,  quitotos  diespreca- 
bantur  &  immolabant  ,nunquidnon  &  illi  quiinftiiuerunt, 
quod  ifte  reprehendit,  deorum  fimulachra  diuerfa  ctate,& 
vefte  diftinc"t.a,deorum  genera,  coniugia,  cognationes  f  He_c 
Vtiquecum  tanquam  fuperftitiofa  culpantur  ,implicat  lfta 
culpa  maiores  talium  fimulachrorum  inftitutores  atque  cul- 
tores:implicat&  ipfum,quiquantolibeteloqiiio  t"e  m  liber- 
tatemnitatureuoluere  ,  necefle  habebatifta  venerari:  nec 
quod  in  hac  difputatione  difertus  infonat ,  mutire  auderet  111 
populi  concione.  Agamus  itaque  Chriftiani  domino  Deo  no- 
ftro  gratias ,  k  non  cejo  &  terrc,ficut ifte  difputat, fedei  qui 
fecit  celum  &  rerratmqui  has  fuperftitiones  quas  ifte  Balbus 
vel ut  balbutiens  vix  reprehendit ,  per  altiffimam  Chrifti  hu- 
mi!itatem,per  Apoftoiorum  predicationem  ,  per  hdem  Mar 
tyrum  pro  veritate  morientium ,  &  cum  ventate  viucntium, 
nonfolumin  cordibus  religiofis,  verumeuam  in  e^libusfu- 
perftitiofislibera  fuorum  feruitute  fubuertit. 

L.       V  I  V  E   S. 

a    f^  Icero  augur.  \Futt  ex  collegio  augurum  Cieero,  inauguratm 
V_>  a  Q^FJon  nfu  oralore. 

b  Etreprehendithomines.}//rf<:  dere  dijhutatCiceroi.De  di- 

mnatione- 

c  Sed  ifte  Academicus.}.J/o*  iJHusfift*  erat  nihd  affirmare%fed  ^cddemi- 

abalihpofna  &  afftrta  conarirefeliere  ,atcjue  conuellere.   quem  mo-  cm 

rem  infuu  Diklagti  multum  fcruamt  Cict.ro  >patroeinm>t>c[ue  ^Aca- 

demic&  phtlofophu  a  fe  effefufceptum  profiteturtn  primo  De  natura 

deorum. 

d  CyLuci\iusBa\bus.}Stoicxdifciplin£  callentifimm. 

e  Duos  exercitus  contrarios.}  Gr&cos  tuentur  luno9PaUas,Ne- 

ftunus.Troianos  vero  i^fpollo,f'  enm,Mars. 

f  CumThanis.}r  itanifiluerantTerra  &  Tttanis  Saturni  fra- fifants 

trvs ,  qui  ex  foedere  tnter  Satumum  &  Titancm  pailo  regnum  a 

Joue  rcpetebant.  Prim o  res  eft  iurviis  fy  conukm  acla  :  deinde    i<en- 

tum  rftadarmtt'    BeUu™hocft*it£raue,  iitli  funt  tamen  Titani: 

grauiws    multo,  cjuod  yut  fuperfuerant  Titanorum  reparatis  copits 

nuuiffie  domo  fuppUmmtn  acchn,louem  (?  rdiqms  ex  cim  pactibm 


z6%  Auguftini  dc  ciuitatc  Dci 

m  %jtegyptum  vfquepepulerunt.Illud  pritt*  diclum  efi  beUum  Titano 
rum,hoc pofieriws  Gigantum. 
Rr  '  r  S  Summ&iuelewatis^&jfleHHiverbafuntCKeronH. 
ctgtojtu  h  Namquitotosdics.}^/tff«jF«i»»)ii/)ernitto/i  &  religiofi  pa* 
rumprobatur  Laclatio  libro  tjuarto  ,  qutreligiofof*>ccatos  dicit  a  re- 
ligando,quod  Deo  afiritli  reltgatiquefmtfuperfiiticfos  vtro,  cjut  fal- 
fatn  religtonem  coUrent-fuperftttemqUe  defunclorum  memortam.De  rt* 
Itgtofo  Gelltws cap.9  /»6.4.  Verum Cicero mnfvlumeos dictt  fuperfti- 
tiofot,qui  ita precarentumam  addit td  nomen  pejliapatuijfe  Ulins,  id 
efl,altis permultis  effe  accornmodatum. 

i  Dum  confuetudinem.}£* Ubris  de naturadeorum, &  De  diui- 
natione  faits  apparet  Ctceronem  non  aufum  pronunctare  libere  c/uid 
fenttret  de  dttspropter  morem  in  ciuitate  a  masoribm  traditum  acce- 
ftumque. 

k  Non  ca?lo  &  terra».}  Quot  Cieeroexfententia  Stoicorum ,  tan  * 
quam  principes  deotpomt. 

Dcopinionibus  Varroni?  ,qaireprobata  perfuafione  popu!ari,licet 

ad  notitiam  veri  Dei  non  peruenerit,vDum  tamen  Deam 

colendum  eiTecenfuerir.       CAP.    XXXI. 

VidipfeVarro,  quem  dolemus  inrebusdiuinislu- 
dosfcenicos  ,  quanuis  non  iudicio  proprio  pofuifie, 
cum  addeoscolendosmultis  locis  velutreligiofus 
honetur,  ncmneita  confiteturmonfeillaiudiciofuo  fequi, 
quajciuitatemRornanaminftituifle  commemorat:vtfi  eam 
ciuitatem  nouam  conftitueret,  ex  naturae  potius  formula 
deos  nominaque  deorum  fefuiflededicaturum  non  dubitet 
confiteri  >Sed  iam  quoniamin  veterepopulo  effet  accepta, 
ab  antiquis  nominum  &  cognominum  hiftoriam  tenerevt 
traditaeft  debere  fedicit,  &  adeumfinem  illam  fcribereac 
perfcrutari,vt  potiuseosmagiscolere,<quamdefpicere  vul- 
gusveltt.  Quibusverbishomoacutiffimusr»|isindicat,  non 
ieaperireomnia  ,  qusenon  fibi  tantum  contemptui  efTent, 
fed  etiam  ipfi  vulgo  defpicienda  viderentur,  nifitacerentur. 
Ego  ifta  coniicere  putari  debui,  nifi  euidenter  alio  loco  ipfe 
diceret  de  religionibus  loquens  ,  multa  efle  vera ,  quje  non 
modo  vulgo  fcire  non  fit  vtile,fed  etiam  tametfi  falfa  fint  ali 
terexiftimare  populum  expediat,  &  ideo  Graccos  aTetelas 
**  ac  myfteria  taciturnitate  parietibufque  claufifle.  Hic  cer- 
te  totum  confilium  prodidit  velut  fapientium,per  quos  ciui- 
tates  &  populi  regerentur.  Hac  tamen  faliacia  miris  modis 

maligni- 


Ad  Marcellinum  Lib.   iiij.  169 

maligni  daemones  dcle&antur.qui  &  deceptores  &  deccptos 
pariterpoffident,aquoru  dominatione  n®n  liberat  nifi  gra- 
tia  Dei  per  Iefum  Chriftum  dominum  noftrum.  Dicit  ctiarrt 
idem  autor  acutiffimus  atque  docliffiinus  ,  quod  hi  foli  ci  vi- 
deantur  animaduertifle,quidefletDeus,quicrediderunteurn 
efle  animam,motu  ac  ratione  mundum  gubernantem-.ac  per 
hoc  etfi  nondum  tcnebatquod  veritashaber.Deusenim  ve- 
rus  non  anima.fed  animae  quoque  cft  erfeclor  &  condiror:ta 
men  fi  contra  prxiudicia  confuerudinis  liber  efle  poffet ,  v- 
num  Deum  colendum  fareretur,arque  fuaderet,motu  ac  ra- 
tionc  mundumgubernanrcm,vreacumillodehac  requae- 
ftieremancrer,qu6deumdiceret  cfle  animam  ,  noporiusa- 
nima;crcatorem.  c  Dicireriaanriquos  Romanosplus  quam. 
annos  centum  &  feptuagintadeosfine  fimulachro  coluiflc. 
Quodfi  adhuc,inquir ,  manfiffer,caftiusdij  obferuarcntur. 
Cuiusfententiaefua!  teftem  adhibetintercajteraetiamgen- 
tcm  Iudieam  :  nec  dubitat  eum  locum  ita  concludcre ,  vc  di~ 
cat:quiprimi  fimulachra  deorum  populispofuerunt ,  eos  ci- 
uitatibusfuis&  mctum  dempfifle,&  crrorcm  addidifle:pru- 
dentercxiftimans  deosfacilepoflein  fimulachrorum  ftoli- 
clitatecontemni.  Qupdvero  nonaiterrorem  cradiderunt, 
fedaddiderunt  ,iam  vtiquefuifle  etiamfincfimulachris  in- 
telligi  vult  errorem.Quapropter  cum  folos  dicit  animaduer 
tiflc ,  quid  eflet  Deus ,  qui  eum  crederent  animam  mundum 
gubernantem:  caftiufqueexiftimat  fine  fimulachris  obfcr- 
uari  religionem  ,  quis  non  videat  quantum  propinquaucrit 
veritatifSi  eniin  ahquid  contra  vetuftatcm  tantipoflct  crro- 
ris,profcc"to  &  vnum  Deum,a  quo  mundum  credcretguber- 
nari,&  fine  fimulachro  colendum  cfleccnferet-.atqucintam. 
proximoinuetusfacile  forralTe  dc  animaemutabilirarecom» 
mencretur,vt  naturam  potius  incommutabilcm ,  quae  ipfam 
«juoque  animam  condidiflet,Dcum  verum  efte  fentircr.Haec 
cum  ita  fint,  qusecunquc  rales  viriinfuis  litcris  multorum 
deorum  ludibria  pofuerunt ,  confitcri  ea  potius  occulta  Dei 
yoluntatecompulfi  funr,quam  perfuadere  conati.Si  qua  lgi- 
tur  inde  a  nobis  rcftimonia  proferuntur  ,  ad  cos  redarguen- 
dosproferunrur,quinolunraduerreredequanra&  quam  ma 
ligna  dasmonum  potcftatc  nos  liberet  fingulare  facrificium 
tam  fantti  fanguinis  fufi  &  donum  fpiricus  lmpcrtiti. 


ijo  Auguftini  de  ciuitare  Dci 

L.     VIVES, 

TeUu>  a  ''Tp  Eletas.}  Suid.uait,  rt\tT*\ tffe  myfteriofumfacrificium  ma- 
X  xinum  ty  \uwptuof\ffin>um.fic  nommatum ,  qubd  in  eo  multa 
confumerentur.Efi  enun  •nXeivinfumere,  tametfi  cst  quoq»e pcrfic.re: 
&  ideo  ijfe  qiubus  hinc  pottus  Ttietas  tff*  dtctas  placeat ,  ceufint  ab- 
fotuta  q»&da>n  facrtficta,^;  qutbw  mhtl  defit.  T-Jta  eram  facra  \oivs 
&  l»n.t ,  vtfcnbtt  Por[hyrms ,  fy  Baccht ,  &  cjtt&da»  exptationesy 
qu<R  librnOrpret,  <($  Muf&t  conimebantur  ,  ficut  Plato  doctt  libro 
JJcrepubitcafecundo,  qutbm fcelcra  nonprtujtorum  modb  fcdpubli- 
ce  quoque  auitatum  ,  &'  pro  t  menttbus ,  gfproTJita  iamfuntlis  cx- 
purgarentur  perfaaificta  ludofjne ,  &  omncgenHS  obiecl^maitomm^ 
qua  faca  TeleU  dicerentur.  &  fi  Piato  eo  loci  Teietas  ad  folos 
mortuos  ptrtinere  dtctt ,  <(ff  inde  diclas,  nempe  a  Tth&JrTrcttai,qu&  nos 
maiisyqu&  apudinferos  funty  liberent  t£  t»v  wcei  y^.nm  tbnKvxevt 

b   Acmyfteria.}  Q^UaCereris. 

c  Dicitetiam  anticuiosRomanos.  }  Plutarchus  inVita  Nu- 
m&.  Hic  autem  Romanos  prohibuit  exifiimare  imaginem  Dei  aut 
homints  sfieciem,aut  animaits  habereformam.  Necfutt  apv.d  eos  m  - 
que  ptcla ,  ncqueficla  Dei  prtus  species ,  fed  inprioribwi  centum  & 
feptuaginta  annts  templa  quidem  &dificabam,ftcr  dque  tuguria  erige- 
b  .%nt,ftmulachrum  verb  nullum  corporeum  dicabant.Perinde  atque  ne- 
fas  tffet  ditertortbus  meliora  afiimdare,  neque  aliter  atque  intelligentia 
deus  percipipofitt.  H&c  ibi  eadem  apttd  Clementem  ,  vt  Eufebtus  C&- 
farienfis  rcfert ,  &  Dionyfium  Haiicam^ffeum  ,  cjui  ait,  templa  ejfe  a 
Numa  dtti  eretla.negat  tamenfimuiachra  m  hisfutfje  -vlla.qubd  Deum 
nxllajpeaefjrmdve  effingtpoffe  credtra-  Tarquinui*  Pnfcus  •vani- 
tate  (<?  Thdtttta  Gr&curum  religionum ,  Ethrufcarumqtte  domi  imbh- 
ttts  Romanos  edocutt  fimuiachra  diis  ponere  -,  qubd  T  er  tuiiianns  frbfi- 
gmfi  atyinquiens,  -^Age  iafn  rebm  reltgto  profacrit  Nam  &fi  a  Nu- 
rna  conepta  eft  cnriofitas  fuperfiitiefa  ,  nondum  tamcn  autfi  uiachrts 
aut  temphs  res  diuma  apnd  Romanos  confabat ,  frugi  reltgio  <&  pau- 
peres  ritm  ,  &  nulla  csipitolia  certantia  c&lo  ,fed  temcrana  de  ce^ite 
altarta  ,  {ff  vafa  adhuc  Sania  ,  #r  nidor  extllu  >  £/  dem  ipfe  nuf- 
quam.N ondum  enim  tttnc  ingtnia  Gr&corum  atque  T hufcorum  fiugen 
dtifimulachrti  vrbem  inundauerant. 

Ad  quam  fpeciem  vtilitatis  principes  gentium  apud  fubie- 

&os  fibi  populos  falfas  tcligiones  volue- 

runt  petmanese. 

C  AP. 


Ad  Marcellinum    Lib.   iiij.       271 

c  a  p.  XXXII. 
SffT^Pf  Icit  etiam  de  eenerationibus  deorum  rna2;is  ad 
aNi^)},  poetas,  cpiam  ad  phyficos  fuilTe  populos  inclinatos: 
{jULJ^y^  &  ideo  &  fexum  &  gener.mones  maiores  fuos,id 
eit ,  veteres  credidilie  Romanos,  &.  eorum  conitituilTe  con- 
iugia.  Quod  vtique  non  aliam  ob  cawfam  fattum  videtur, 
nih  quia  hominum  velut  prudentium  oc  fapientium  nego- 
tium  fuit  .populum  m  reiigionibus  fallere  :  &  in  eo  ipfo  non 
folum  colere,fed  lmirari  eriam  darmones  qnibus  maxima 
eft  falienui  cupiditas.  Sicut  enim  da?inones  nifi  eos  cjuos  fal- 
lendo  deccpeiint,  pofiiderenon  poilunr.ficcx  hommesprin- 
cipes  non  (ane  iufti ,  fed  damionum  fimiles  ,  ea  quaE  vana  efle 
nouerant ,  religionis  nomine  populis  tancpiam  vera  fuadc- 
bant ,  hcfC  modo  eosciuili  focietati  vclutarctius  aliigantes, 
<]uo  fimiliter  fubditos  pofiidercnt.  Quisautem  infirmus  & 
indo&us  euaderet  fimiil  failaces,  &  principes  ciuuans,  S: 
damiones:1 

QuoJ  iudicio&  poteflate  veri  Dci  omnium  rcgum  atque 
tegnorum  ordinata  linuempora. 

C  A  P.    XXXIII. 

*Sp^s&    Eusigiturillefcelicitatis  autor  &  dator,  quia  folus 
<liS:dr    e^vcrus  rJeus,ipfe 


datregna  teriena  &  bonis<Sc 
£j$  malis.  Neque  hoc  tcmere  &  miafi  fortiutu  ,  quia 
Deus  eit,  non  fortuna  ,  fed  pro  rerum  ordine  ac  tempore  oc- 
culto  nobis ,  notifiimo  lihi :  cui  tamen  ordini  temporum  non 
fubditus  feruit ,  ied  eum  ipfe  tancjuam  dominus  regit,  mode- 
latorque  difponit;f\cliciratem  vcro  non  dat  ni/i  bonis.aHanc 
eiiim  ppflunt  habere  &  non  habcre  feruientes  :  poiiunt  Sc 
nou  habere  &  habere  regnantes.  Qua?  tamen  plena  in  ea  vita 
erit  vbi  iam  bnemo  feruietvlli.  Etideo  rcgnaterrena  &  bo- 
nisab  lllodantur  &  malis :  ne  eius  cultores  adhucin  proue- 
«Ttuanimi  paruuli,  haec  ab  eo  munera  cjuafimagnumaliquid 
concupifcant.  Ethoc  ell  (acramentum  vcteris  teftamenti, 
vbi  occultum  erat  nouum,  cquod  illic  promiila  §$  dona  terre- 
na  funt  intelligentibus ,  &  tunc  fpintalibus  cjuanuis  nondum 
in  manheitationepia-dicantibus,  &  mue  iliis  temporalibus 
rcbus  iignificaretur  aeteraitas ,  &  in  «juibus  Dei  donis  etTet 
vera  fclicitas. 


27*  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

l.    v  i  v  e  s. 

a  T  jAncenim  pofTunt  habere.}  idem  Stoici ,  qui  fapientem 
JL  lfuun  >  euamfiferuitutemferuiat ,  liberum ,  dmwtum  &  fceli- 
cem  effe  aiunf.Stultos  vero.etiamfi  regesfmt,feruire^  ejfe  mifcros. 
b  Nemo  feruier . V  In  <\uibufdam  codicibus  duo  verfus  yuifecjuuntur 
nonfunt  afcr  ptit  hifciltcet :  (Et  ideo  regna  mundi  huius  Deus  bonit  & 
tnalts  commutii-cr prafiatyne  boni  ea  tanquam  Dei  magna  munera  con~ 
cupfcant.)  Et  -verifmile  e\\  effe fuppcfiutios. 

c  Quodiilic  promnTa&  dona  terrena.V  In-vetere  legeomnia 
<ju«  Deus  promtttebatferuatortbus  legt$  erant  temporalia  Qrterrena* 
fed  tUa  erant  aternorum  (?  caeteTiiumtmagines. 

De  regno  Iudxorum  ,  quod  ab  vno  5c  vero  Deo  ioftitotum  atque 
feruacum  eft.donecin  vera  religionemanferunt. 

C  A  P.     XXXIIII. 

|^5Tp§  Taque  vt  cognofcerentur  etiam  illaterrenabona, 
cjuibusfolisinhiant  ,quimeliora  cogitare  nonpof- 
iunt ,  inipfius  vnius  Dei  eiTe  pofita  poteitate  ,  non  in 
multoru  falforum ,  quos  coledos  Romani  antea  crediderunt, 
populum  fuum  in  iEgypto  *  de  pauciffimis  multiplicauit ,  8c 
eum  inde  fignis mirabilibus  liberauit.  nec  Lucinam  mulieres 
lllae  inuocauerunt  ,  cjuando  earum  partus  vt  miris  modis 
multiplicarentur ,  &  gens  illa  incredibiliter  crefceret, b  ab 
iEgyptiorumperfequentium,  &  infantcs  omnes  necarevo- 
lentium  manibus  ipfe  liberauit  ,  ipfe  feruauit.  Sine  dea 
Rumina  fuxerunf.fine  Cunina  in  cunisfuerunffincEduca 
&  Potica  efcam  potumque  fumpferunf.fine  tot  dirspueri- 
libuseducatifunt:finediis  coniugalibus  coniugati :  finecul- 
tu  Pnapi  coniugibus  mixti:  fine  inuocatione  Neptuni  ma- 
retranfeuntibus  diuifum  patuit ,  &  fequentes  eorum  inimi- 
cos  fluclibus  in  feredeuntibus  obruit.  Nec  confecrauerunt 
alkjuam  deam  Manniam,  cjuando  decselo  mannafumpfe- 
runt:  necquando  fitientibus  aquam  percuiTa  petra  profudit, 
Nymphaslymphafquecoluerunt.  Sine  infanis  facrisMartis 
&  Bellonae  bella  geilerunt,&  fine  Vi&oria  quidem  non  vice- 
runt,noneamtamen  deatn  ,  fedDeifui  munushabuerunt. 
SineSegetia  fegetes,fine  Bobooa  boues,mella  fine  Mellona, 
poma  finePomona.  Etprorfus  omnia  pro  quibus  tantxfal- 
iojrum  dcorum  turb*  Romarji  fupplicandum  putauerunt, 


Ad  Marcellinum  Lib.  iiij*  2,7$ 

ab  vno  vero  Deomulto  foelicius  acceperunt.Etfinonineum 
peccaflentiwipiacuriofitate.  tanquam  magicisartibus  fedu- 
cti  ad  alienosdeos  &  idola  defluendo,&  poltremo  Chriftum 
occide;>do,in  eodem  regno,&  fi  nonfp.uiofi^.  e,taine'<fue1i^ 
ciore  maniiuent.Et  nunc  quod  per  omnes  fcre  terras genteX- 
que  difperfi  funt,illius  vnius  veri  Dci  prouidetia  eft :  vt  quod 
deorum  falforum  vfquequaque  fimutachi  a,ar2e,luci,  templa 
euertuntur-&  facriricia  prohibenrur.ae  codicibus  eoru  pro- 
betur  ,  qnemadirtodum  hocfuerit  tanto  anteprcphetarum. 
ne  forte  cum  legcretur,in  noftris,a  nobis  putaretur  effe  con- 
fictum.  Iam  quod  fequitur  m  volumine  fequenti  videndum 
eft,&  hic  dandushuius  prolixitansmodus. 

L.     V I V  E  S. 

aT^lE  pauci{Gmis.}Filij Ifrad  yui  ^egyptum  ingreftifunt  cum 

\^J eofeptuaginta.Gen.46. 
b     Ab  fegypuovum.}-<s4l.ibifuyab  isfegyptiuperfequenttbtu  & 
infantes  omnet  necareMolentibut  tpfe feruauit.fed  fenfus  efl  idem:id<ir- 
co  alia  permnlta  ,  in  epibm  fentenua  non  variatur  ,  fuperfedeo  an« 
nttare. 

Aug.de  onit.Dei.        Tom.  j.  s 


*74 


AVREnf  AVGV- 

STINI    EPISCOPI    AD 

MARCELLINVM     DE 

ciuitate  Dei 

L  1  B  E  R     Qjn  1  N  T  V  S. 

Caufam  Romani  imperij,  omniiimque  regnorum,  nec  fortuitam  efTe» 
nec  u»  ftellarum  pofitione  confiftere. 

C  A  P.     I. 

Voniam  conftat  omnium  rerum  exoptandarum 

plenitudinem  efle  fcelicitatem,  quae  non  eft  dea, 

fed  donum  Dei,  &  ideo  nullum  Deum  colendum 

efleab  hominibus,nifi  qui  poteft  eosfacere  fceli- 

ces.Vnde  /i  illa  dea  eflet,  fola  colenda  merito  diceretur.Iam 

confcquenter  videamus,qua  caufa  Deus,qui  poteft  &  illa  bo- 

na  dare,quae  habere  pofiunt  etiam  no  boni,ac  per  hoc  etiam 

non  fceliceSjRomanum  imperium  tam  magnum  tamque  diu- 

turnum  cflevoluerit.  Quia  enim  hoc  deorum  falforum  illa 

quam  colebantmultitudo  non  fecit,&  multa  iam  diximus,& 

vbi  vifum  fuerit  opportunu  efle,dicemus.Caufa  ergo  magni- 

tudinisimperij  Romani,anecfortuita  eft,  nec  fatalis,  fecun- 

dum  eorii  fententia  fiue  opinione,  qui  ea  dicunt  efle  fortuita, 

qu^vcl  nullascaufashabent,vel  noexaliquo  rationabilior- 

dinevenientes:&  eafatalia,qu*epra!ter  Dei&  hominu  volun 

tatem  cuiufdam  ordinis  necefritate  contingut.Prorfus  diuina 

^prouidentia  regna  conftituuntur  humana.  Qua?  i\  propterca 

<,quifquafatotribuit,bquia  ipfam  Dei  volutatem  vel  poteftate 

^fati  nomine  appellat,fententiam  teneat:lingua  con  igat.  Cur 

^cnim  non  hocpnmum  dicit,quod  poftea  di&urus  eft,cum  ab 

/^illo  quifquam  quarfierit ,  quid  dixerit  fatum  i  Namidhomi- 

nes  quando  audiunt,vfitata  loquendi  confuetudine  ,  non  in- 

tclligunt'nifi  vim  pofitionis  fyderum,qualis  cft  quando  quis 

nateitur, 


Ad  Marcellinum    Lib.  v.  175 

hafcittn%fiuec6cipitur:dquodaliqui  alienata  Dei  voluntate: 
aliquiex  illa  etia  hoc  pendere  confitmar.Sed  illrqui  fine  Dei 
voluntate  decernere  opinantur  fy d#ra,quid  agamus,vel  quid 
bonorii  habeamus,malorumve  patiamur,ab  auribus  omnium 
repelledi  funt:no  folQm  eoru  qui  vera  religionem  tenent,fed 
qui  deoru  qualiucunq;  licet  falforu,  volut  efle  cultores.Hsec 
enim  opinioquid  aliudagit  ,  nift  vt  nullus  omnino  colatur, 
aut  rogetur  DeusfCotra  quosnndo  nobisdifputatio  noneft 
inftituta,fed  contra  eos  qui  pro  defenfione  eoruvmquos  deos 
putat,Chriltianaf  religioni  aduerfantur.Illi  vero  qui  pofitio- 
nem  ftellaru  quodamtnodo  decernentium  qualis  quifque  iit, 
&  qutd  ei  proueniat  boni,quidve  mali  accidat,ex  Dei  volun- 
tate  fufpendunt,(i  eafde  ftellas  putant  habere  hac  poteftatem 
tradttam  fibt  a  fumma  illius  poteftate,  vt  volentes  ifta  decer- 
nant,magnam  deofaciuntiniuriam:tn  cuius  velut  clarifiimo 
fenatu,ac  fplendidiifima  curia  opinatur  fcelcra  facienda  de- 
cerni:qualia  n  aliqua  terrena  ciuttasdecreutilet ,  genere  hu- 
mano  dccernente  fuerat  euertenda.  Quale  deinde  iudicium 
de  hominum  fadtis  Deo  relinquitur,  quibus  catleftis  neceffi- 
tasadhibetur,  cum  dominusille  fit  &  fyderum&  hominumj 
Aut  (i  no  dicut  ftellas,accepta  quide  poteftate  a  fummo  Deo 
arbitrio  fuo  ifta  dccernere:fed  in  taltbus  neceffitatibus  inge- 
rendisilliusoinnino  iufla  compleri  :  itanedeipfo  Deo  fen- 
tiendumeft,quodindigoiffimum  vifum  eft  de  ftellarum  ve- 
luntatefentire.'eQuod  fi  dicuntur  ftella?  fignificare  potiusi- 
fta,quam  facere:vt  quafi  locutio  quardam  iit  illa  pofirio,pr£- 
dicensfutura,non  agens:  non  enim  mediocriter  do&orii  ho- 
minum  fuitifta  fententia-.no  quidem  itafolent  loqui  mathe- 
matici,  vt  verbi  gratia  dicant/  Mars  ita  pofitus  homicida  ii- 
gnificat:iedhomicidam  facit.  S  Veruntamenvt  concedamus 
non  eos  vt  debent  loqui,  &  a  philofophis  accipere  oporterc 
fermonis  regulam,ad  ea  pramucianda,quae  in  fyderum  pofi- 
tione  fe  reperire  putant,qui  fit,quod  nihil  vnquam  dicere  po 
tuerunt,cur  invitageminorum,in  aclionibus,  ineuentis,  in 
profefiionibus,artibus,honoribus,Ceeterifque  rebus  ad  huma 
nam  vitam  pertinentibus,  atque  m  ipfa  morte  fit  plerunquc 
tanta  diuerfitas  » vt  fimiliorcs  eisfint,quantum  ad  haec  arti- 
net ,  multi  extranet,quam  ipfi  inter  fe^emini,  per  exiguum 
temporisinterualluminnafcendo  feparati,in  conceptuau* 
tein  per  vnuirt  concubitum  vno  eriam  momemo  feminaxi? 

8     2 


"ij6  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

IOANNIS      LODOVICI 

VI  VIS     V  AL  E  NTINI    IN 
Q.VINTVM      LIBRVM     DE 


n 


ciuitateDei,D.Aurelij  Auguftini 
Commentaria, 


I  Ec  fortuita  eft,nec  htz\is.\Qttonittm  defato  midta  dif- 
§S^R  fertt  n9c  loco  ^Aufujimus  ,  repetampaulb  ahim  optmonet 
\  aliquot  veteru  ea  de  re^qub  melitts  omniafacdtufquc  intelli- 
gantur.rlato  vnumpofuit  Deum prmcipem  parentemque  c&terorums 
cuins  nutu  legtbufque  dy  omnes  ac  tpfe  mundm  tenerentur :  minifirof- 
que  effe  reltquos  deos  'vtrtutefque  c&leftes  ittins  cpnditorts  hutus  -vni- 
uerfitatu :  fy  ab  ipfis  mundum  ctrtis  muniu  atque  officits  admimflra- 
ri:maximi  D't  tujfa  legefque  effe  ineuhabiles ,  nectfHtatem  appellari, 
Nulla  'vifnulla  ratione,autarte  effictpoffc,quo  rninm  tlla,vt conftitu>- 

Fatu  ctuid  tafunt^&fi-c*antur:'vndeeflilludabipj0'vfurpatiirn  :  Ncccflttati  ne 
dejs  qw.de  reftftere-,qu&  'veib  ab  aflrts geruntur ,talia  imerdum  effe,  ut 
cuicarifapientia,mduftria,laboreq<teant  ,  in  quo  fitatftfottuna:  qu£ 
n>erb certis  caufis  progredtrentur ,ac pirmanerentftxa  ,  id  dt,  tfatum, 
quod  iamtn  necefiitaier.mon  •fiferat  eleclionu.  Efl  entm  multum  in  no- 
fira  manufitum,quid  optemus>quid  tnceptemusifed  -vbi  incepimus,reli- 
tjua  funt fati:vt  tntegrum  fuit  Lato  5  quemadmodum  Eurtpides  dtcity 
gignere  fiiium.  dt  vbi  genu:t,patienda  illifucruut,qux  erant  ab  Apoi- 
linepr&dttl&.H&c  muolucrts ^vt  alia  pleraque  ,fignificat  PUtoinpo- 

Parcs  Jiremo  Derep  tresenimParcas  Necefittatu  filias  tn  c&itspontt.  La- 
ch&fis pr£conium  hcc  ejfead  arUmas  m  vttam  •venturat  fcribit ,  vt  non 
fit  d&mon  easforttturusfed  contra  tUaspotius  d&moiem  eletluras  Eli* 
gentts  •verbfore  cutpam  omnemfi  quid  acctderit,  Deumprorfus  iuctil- 
patumfuturum,ttaf]>arfi[fe  Lachefim  fortes. Epicurus  h&c  vmniaridet, 
omniaque  cafufcrtuttofincviiis  caufts  contingere  arbttratur  :  autfifunt 

FortUna  ^llecauf&^noneffepr&ter  declinattonem  aton.i.  Fortunam  Platenici 
fiatuunt  im  caufis  tum  amhguis^  que  aliter  conttngtre poffunt,lum  et- 
iam  obfcuris  incertij~que.de  qutbus  reddt  nequtt  ratio  ,  cur  fc  potius  a- 
£tum  esi  qutcquam,  quam  fecusiita  non  habet  nuila*  fortuna  caufasfei 
•velmutatufacileSyvdignotM.  ^yfrjifloteles  explicattusfecundo  libro 
De  naturalt  audttione^  c&teri  Peripatetici ,  tnter  quos  t_/iiexander 
^iphroAifienfis: Fortuita  funt^tnqutt^qu<rum  finis  non  efl  ab  agente  a- 
tlhmprafittutus:  vt  ft  quts  fodiem  ,  quo  pingnefcat  humus  reperit 

thejau- 


Ad  Marcellinum  Lib.v.  ±77 

tUefaurum ,  fortuna  cft.qubd  non  hoc  ille  agebat  ,  vl  aurum  inueni- 
ret^fietiamterravberiorrtddttur^cumfortutibconfeqmtur  ,  ty  quod 
non  eftfortuitumltaque  tn  nonfortuitit  exitus  eft,quem  agcns  tntende- 
rat,  tn  fortuttn  pr&ter fpem  ac  opintonem.  Kulgus  Fortunamvocat 
c&camjemerariam.fine  caufa  vlia:incertam,infanam,brutam ,  vt  in- 
quit  Pacuuius :  gy  fatum  cum  neceftitate  ceniunclum  ftatuunt,  ac  ta- 
le ,  vt  non  modb  in  c&teros  dcos,  fed  tpfum  quoque prtnapem  omnium 
fyfatiilium igum condttorem  louem ,  tus  ac poteftatem  haheat.Quod 
tndicat  verficulus  tlle ,Quod  fore paratum  eft,tdfummum  exuperat  Jo- 
uem.  Poeta  td  confirmant.  Nam  apud  eorum  principem  Homerum 
lamentatur  Iupiter,qubd  charum  fibt filium  Sarpedona,  quernfdta  co- 
gerent  mori,eripere  a  morte  rionppffet :  gr  Neptunus  qubd  reditum  V~ 
tyfiu  inpatrtam  tmpedire  non  poffet ,  vt  Cydopemfiltum  vtctfceretur: 
quomamfatu  decretum  erat  illum  tn  Ithacam  rediturum:  &  apud  O- 
uidium  idem  Iupiter: 

Tufola  tnfuperabtlefatum 

Natamouereputas.  Etpbft: 

Qu&neque concurfum  cali^necfulminU  iramt 

Nec  metuunt  yllas  tuta  atque  £tema  ruinaf- 
Fuere  qui  nihtlfortuttum  velLntfcd  omnia  certa,fixaj,mmutabi\ia:vt 
Democrituss  Empedocles,Heraditus  ,  &  hos  plerique  de  multttudtne 
funtfecuti,ficut  Epicurum plurimtj? tranque  optntonem  Lucanns  tx- 
plicmt  librox. 

Siue  parens  rerum  primum  informia  regnay 

Alateridmque  rudem  fia  uma  cedente  recepit*. 

Finxit  ttt  aternum  caufas  qua  cuncla  coercet* 

5>?  quoque  Irgetenens  ty  fe  ula  :vj]aferentem, 

Fatorum  immeto  diutfit  Un  ttemundum. 

Siue  mhil  pofuum  cft.ftdfo  s  tncerta  vagatur, 

Fertque  refertque  vtces^  habent  moitaltt  cafum. 
Fortunaf&pe  profato  ipfo  forteque  rer.trn vtu»tur  :  qua  cum  ex  anirm 
fententtaproceditynominaturfxl^ttasicumfecusinfeliatai.Hacnunc 
ahofuu  loca. 

b  Qiiia  ipfam  Dei  voluntatem.}Z>t  hocpoftpauhln. 
c  Nin*  vim  pcfuionis  fyderum.}/6* ef]efataiPlato,Stoici,&  ct~ 
teri  prope  philofophi  exijltmaru  it,Chald&os  ac  Aegypttos  fecuti,quibus 
cmnu  ma\hema'tccrmn  manui  fuffragata  eft. 

d  Quod  aliqui  alienant.K^^  dicunt  dtuerfam  >ff?  fyderum  con- 
flitutionem  a  voluntate  Dei,vt  qut  volunt  on.ma  regt  ab  aftrtt,  Deum 
nonpiojjrtcere  rcbus  noftris>Et  ^ui  etiamfi  cment  du  humana  ,  tamen 


178 


Auguftini  de  ciuitate  Dei 


attrafuum  quo^ue  exercere  m  nos  regnum  ,  vt  Mantlitu,  &  Firml- 
€H4,&poet£f£pe.  ^4lij  dicunt  hos  curfut  asirorum  Jubdttes  tjje  Deo 
fr£potentt ,  &  princtpt  natur£  ,  vt  Plato,  &  Stoici,wi.'tujue  effe  aiud 
eorum  tfficienttam  quam  leges  Dei. 

e  Qupd  fi  dicuntur  ftelle,  fignificare  potius.J-OrV  nes  in  Com- 
mentaritsfuper  Gentfxn  illa  loco.Smt  lummana  c*lt  mfi^na,  fi*mficare 
dicitfydera}non  cau\at  ejfe.  Sunt  ennn,inquit,  velut  ap<  ttm  cjutdam 
hber^omniafutuvainfefcripta  conttnens.  Qu^id  v,  l  ex  eo  argm  potrft, 
quhd  fidera  pLrunquc fignificant,cjU£ pr  aterierunt  yat  <jui  horuw  cauft 
nequirent  effctc£ttrum  Uberhic  Ugi  ab  hnmants  wgeniu  nulla  vi  poteft. 
Origcnem  Flotinu*  eTlfecutux  ,  qui aliranegat facere.fed fignificare. 
Seneca  A»  atfru  locjU:ns,£jfeLitu  rerum  ommum,  aut  mouent,uut  wo- 
tdnt,fedfiue  cjuod  euenit  faciunt.cjuid  immutabilu  retnotitia  profiaeil 
ftueftgnificant,cjutd  refert  proutdere,e]md  euitare  non  pofiu  Sic  ille. 
Mdtsfdus  f  Mars  ita  pofitus.  \  Marsfydta  eSi  ardens,  -vtolentum,crucntumt 
Firmicw Ubro  teriio ,  Martem  infeptimo  ab  horofcopo loco partiliter 
€onjiitutum3id  e$i,in  occafu,maxina  mala  gr  iwmenfapericula  ftri~ 
bit  decernere^acere fciUcet  homines  homtctdas .fceUratos ,  facmorofos. 
g  Veruntamen  vt  concedamus. }  ^Alludtt  ad  id  quod  in  libtllo 
Vefato  dicit  de  Chryfippo  Ctcero,  cjut  volebat  mathematicos  docere, 
quemadmodum  in  artefua  effent  locuturi. 

De  gcminorum  fimili  difsimilfque  valetudine. 

C  A  P.  II. 
Icero  dicit  Hippocratem  nobiliflimum  medicum 
fcriptum  reliquifTcquofdam  fratres  cum  fimul  a?- 
grotare  ccepiflenr :  &  eorum  morbuseodem  tem- 
poreingrauefcerer,  eodem  leuaretur,geminos  fufpicatum. 
bQuosPof7idoniusSroicusmulrum  aftrologia?  deditus,  ea* 
dem  conftitutione  aftrorum  natos ,  c  eademque  conceptos 
folebat  afTerere.Ita  quod  medicus  pertinere  credebat  ad  fi- 
inillimam  temperiem  valetudinis:  hoc  philofophus  aftro- 
logusadvim  conftitutionemque  fyderum  ,  quaefuerat  quo 
tempore  concepti  natique  funt.In  hac  caufa  multo  eft  acce» 
juabilior,&  de  proximo  credibiliorconiettura  medicinalis: 
quoniam  parenresvreranr  corporeafte&i  dum  concumbe- 
rentjitaprimordiaconceptorum  affici  potuerunt  vt  confe- 
cutisexmaternocorpore  prioribusincrementis  paris  vale- 
Cudinis  nafcerentur :  deindeinvna  domo  eifdem  alimentis 
fiurriri,vbi  aerem,'loci  pofirionem  ,  &  vim  aquarum ,  pluri- 
wwm  valere  ad  corpus,vel  bene  vel  male  accipiedum  medi- 

cio* 


Ad  Marcellinum     Lib.  iiij .         2,7  J 

dna  teftatuneifdem  etiam  exercitationibus  afTuefacli  tam  fi- 
nilia  corpora  gererent,vt  etiam  ad  argrotadum  vno  tempo- 
rtcifdemcjuecaufis  fimiliter  mouerentur.  Conftitutionem 
veto  ca?li  ac  fyderum,qua;  fuit  quando  cocepti  fiue  nati  funt, 
ve)'etrahereadiftam  a?grotanaiparilitatem,cumtam  mul- 
ta  diuer/iffimi  generis  diuerfiffimorum  affeCtuum  ,  &  euen- 
tuum  eodem  tempore  in  vnius  regiop.is  terra  cide  cselo  fub- 
dita,ootuerunt  concipi  &  nafci :  nefcio  cuiusfit  infolentia?» 
^Nosautemnouimusgeminos  non  lolum  attus  &  peregri- 
nationes  haberediuerfas,verumetiam  difparesa?gritudines 
perpeti.Dequa  refacillimam,  quantum  mihividetur,ratio- 
ncmredderetHippocrates,ediuerfis  alimentis  &exercita- 
tionibas,qus  no  de  corpons  temperatione,  fed  de  animi  vo- 
luntattveniunt,diffimileseisaccidere  potuifle  valetudines. 
Porro  aatem  Poffidonius  velquilibet  fatalium  fyderuafler- 
tor,mirum  fi  poteft  hic  inuenirequiddicat,fi  nolitimperito- 
rum  menribus  in  eis  quas  nefciut,rebus  illudere.  Quod  enim 
conanturefficeredeinteruallo  exigui  temporis,  quod  inter 
fe  gemini  dum  nafcerentur,habuerunt  propter  caeli  particu- 
lam,vbiponitur  hora!  notatio  ,  f  quam  horofcopum  vocant, 
aut  non  tantu  valet,quanta  inuenitur  in  geminorum  volunta- 
tibus,aftibus,moribus,cafibufc]ue  diuerfitas :  aut plus  etia  va- 
let,quam  eft  geminorum  vel  humilitas  generis  eadem  ,  vel 
nobilitasicuiusmaximam  diuerhtatem  non  nifi  in  hora  qua 
quifcjuenafcitur,ponut.Ac  perhoc  i\  tam  celeriteralterpoft 
alteruin  nafcitur,vteadepars  horofcopi  maneat :  cun&a  pa- 
ria  quxro,gqua?  in  nullispoffuntgeminis  inueniri.  Siautem 
fequentis  tarditas  horofcopum  mutat,h  parentes  diuerfos 
cjuxi  o,quos  gemini  habere  non  pofTunt. 
L.  V  1  V  E  S. 
a  y^"> Icero  dicit  Hippocratem.}-Kfci  hoc  dicat  Cictro  non  memi- 
y^jni  me  legiffei&  tamen  fufyicor  fuijfc  in  Ubcllo  Defato:quem  evui 
dttentins  infpexeritjnueniet  mutilum  lacertimq'„&  plenum  mendarum 
ad  dtatem  nosiram  peruenijfe. 

b  Qups  PoffidoniusStoicus.}i?/W>«<*  fuit.ibique  docmt,Bomam  Pofttdo* 
quoc[ue  venit>dtfeipulu$  &  fuccejfor  Panatif. Ctcero.  niuji 

c  Eademcjue  conceptos.VNo  emm  mtnoru  refertrfuaftt  quis  con- 
ceptwt  hora,quam  qua  natus. 

d  Nos  autem  nouimus  geminos. }  Quales  etiamfuerant  Procles 
&  Cyrefleus  Lacedamoniorum  reges,  Cteetofecundo  De  dtuinatione, 

$    4 


i8o  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

C  Diueriisalimentis  &  exercitationibus. }Hanc  efle  dicit  pta- 

lemau-s primo  t»v  IbroTtXiciMctTM^-vnam  ex  caufis  cur  iudicare  nequeat 

departu  aslrologut. 

f  Q^am  horofcopum.V£/r  oyoKOTns  hor£  infl>eclio,eVque  eap*rs 

fig;>ifenyqu<efitpranoslrum  hemiflh&rium  afcendit  yCumcjuidconin^ 

git.V  ertitur  emmperpetuo  z,edtacu*  Hleeirculut,ftmperque  aliqute^ 

iwsportio  nobn  oritur^contrarta  occidit:  alu  alias  c&U  plagas  regpnef- 

que  obtinent. 

g  Qua*  in  nullispoflunt  ge.  }  Quintilianus  in  Geminis  langtenti- 

bnsxNihil  in  rebus  humanu  uoluit  ejfe  natura  tamfimile^uodwoali- 

qua  proprietate  fecerneret.Qmd  rcferl  an  ex  eifdem  prima  illa  deorum 

corporum  animorumque  compttgofeminibus  oriatur  \ )fihi  quifqtx firma^ 

turfibi  qnifaue  componitur^  duoplurejvefiatres  nafcuntur  fato  fitr 

gulorum. 

fc  Parentes  diuerfos.}c«r  nonfmt  riui  idem3cumfit  fons  Uem, 

De  argumento  quod  ex  rota  (iguli  Nigidius  mathernaucu$ 
a(Tump(it  in  ^uafrionegeminorum. 

C  A  P.     III. 

Ruftraitaque  affertnr  nobileillud  commentum  de 
figuji  rota  ,  a  quod  refpondifle  ferunt  Nigidium 
hac  quafiaone  turbatum  ,  b  vnde  &  Figulus  appel- 
latus  eft.  Dum  enim  rotam  figuli  vi  quanta  potuit  intorfif- 
fet ;  currenre  iila  bis  numero  de  atramento  tanquam  vno 
eiuslocofiunma  celeritate  percuffit :  deinde  inuenta  funt  fi- 
gna,quaf  fixerat  defiftente  motu,non  paruo  interuallo  in  ro- 
xs.  illius  extremitate  diftanna.cSic,inquit,  in  tanta  ca?H  rapa- 
citate,etiamfialterpoft  alterum  tanta  celeritate  nafcatur, 
^uanta  rotam  bisipfepercuffi  ,  m  ca?H  fpatip  plurimum  eft. 
Hic  funt,inquit,quaf  cunque  diffimilhma  perhibentur  in  mo- 
ribus,  cafibufque  geminorum.  d  Hoc  figmentum  fragilius 
eftquamvafa  quasillarotationefinguntur.  Nam  fi  tam  mul- 
tum  in  cado  intercft  ,  quod  conftellationibus  comprehendi 
nonpoteft,  vtalterigeminorum  hereditas  obueniat,  alteri 
non  obueniat :  cur  audent  casteri ,  qui  gemini  non  funt ,  cum 
infpexerinteorum  conftellationes,talia  pronuntiare,  qua?  ad 
illudfecretum  pertinent,quod  nemo  poteft  comprehedere, 
&  momentis  annotare  nafcentium?  Si  autem  propterea  talia 
<hcuntin  aliorum  genituris:  quia  ha?c  ad  prouu&iora  fpatia 
ternporumj>ertinent;momenta  veroilla  parrium  minutaru, 

quss 


Ad  Marcellinum     Lib.  v.  zSi 

qu£  inter  fe  gemini  pofTunt  habere  nafcentes,rebus  minimis 
tribuuntur,dc  Cjualibusmathematicinon  folcnt  confuli.Quis 
enim  confulat^uado  fedeat,cjuando  deambulet,quando,  yel 
cjuid  prandcat  i  Nuncjuid  ifta  dicimus,quandi9  in  moribus ,  o- 
peribus  ,  cafibufque  geminorum  plurima ,  plurimumque  dt« 
uerfa  monftramus? 

L.    V  I  V  E  S, 

a/^v  Vod  refpondifle  feruntNigidium.}  P.Nigidius  Figultn  Nigidiai 

\J honesltJJ.familia  natus,ad  pr£tnram  vjljue  perutmtfiummo  ■vir  Fmduf 
ingenio,cum altarum  dtfictplinarum  callenttfitmus  futt^  ita-vtcum  Al - 
Varrme^cuiuA  proptmodum  &qualts  crit,  confemturdum  i-ero  maxi- 
me  mathefeos.  Inphilufophia  Fythagortros  xmulabatur.  AUmtnit  eius 
phrunque  Cicero.  Suetomus  tn  ^Angufio  n„rrat  Ntgidium  comperta 
horagentture  Oftauij  pranunctafje  domwutnterrarum  orbigemtum» 
Lucmm  libro  prtmo: 

sit  Ftgulut  cut  eura  deosfecretacjue  cAi. 

Nojjefuttjfjuem  nonfiellarum  ^egyptta  Mcmphti 

^dequaret  vifiu^numerificjue  mouentibus  afira. 
b  Vnde  &  Figulus  appeilatus  eft.fr  fjtcfutt  Figulus  gente  NigU 
dtorunr.nam fuerunt  ty  alij  Figuli  henoratiore  gente ,  n.mpe  A/a>ttay 
cjuorum  ■vnusfuit  Cofcum  L.lulio  C&fare  ,  du.bus  annts  ante  Ctcerc- 
nem  confulem.Fuit  &  alius  Cofcum  Nafica}fed  abrogattn  ma^ijiratu* 
quia  crtatus  aduafis  anfpiciu. 

c  Sic,inquit,in  tanta  ca:h  rapacitate.  }  Quintdianus  in  Geminit 
langucnubus :  Quanium  puta-s  inlcfiuiffe  tempotis^dum  prtmum  vteti 
fondut  egerttur  ,  durn  parnm  per  exo  tierata  vttaha  altero  rurfui  ho- 
mine  laxantur.Brcw  f  rtafiis  ext^uumque  ■videatur  mortaltbws  octdisy 
fedfi  rncnte perjpiccre  -veln  orbts  huins  'vasiitatem  3fictes  tnuitum  efje, 
tjuod  inter  dnas  tranfi  urrtt  anima-s. 

d  Hoc  figmentumfragtlius  eft.fr  Hec  vnicum  Nigidijretyon- 
fumycjuod  wathematKts  ommbus  fubtdiflirnnm  esi  vfum  ,  omnia  Ge- 
ntthltAcorum  fcita  ,  plactta,  promtfja  euertit.  Si  emm  tam  breui  tern- 
poru  momento  mutantttr  omnia  ,  vt  non  diuerfa  modo  ,  fed  aduerfa 
cjunquefiant,  ^uts-vnquam  denato  puero  potertt  alicutd  pr&dtcerey 
cum  momentum  ttlud ,  vel  quo  ccnceptus  ,  vel  quo  natut  esi,  nemim 
pofitt  cjfe  certum.  Itaque  etiam  ft  detur  multum  tn  nos  xirium  pote- 
jiattfirue  habere  fydeya.tamendlud  qmcqutd  effiet ,  hominibus  inccm- 
frehenfibtle  effiet :  cummomentaf  in  qutbta  afliorum  p  fitttts  mcefje 


*8i  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

neceffi  eft  collocaretceYto  dtprehendi  non  poftnt ,  &>fydcrum  incitatif- 
fimtu  cnrfito  tarditatem  nojtre  confiderattonn  anteuertai.  Hoc  argu- 
lnlittt  Fir  ******  cum  contrafefuannjue  artem  lultu*  Ftrrntctu  propofutffet.ho- 
uttiu*  ™o  nugaiorts,  lo^uaatatu,pohtitm  fefoluturum ,  poftyuamfatt*  m  /*- 

cvsfecommumbws  iatlafji  tjolofilentto  difiolutJJ',  ftbi  <vifw>  eft ,  arbttra- 
ttnjujfufumob  oculos  mentemque  letlort,  toruata  ftt*  diclione pulue- 
rem,inducldmque  adutrfarij  argumenti  obltuionem  tfcd  nectpfttnee 
qutfquam  Chaldso.um  ab  eoffe explteabtt.  Irretit  f  dtu«*  1  homai 
fimiitbwi  minuttiy  &  temportt,&  loci :  opufculo  namqne  quod  Defato 
tnf  rtpjttfrcpterea  effe  geminwvarta  ingema  dicit,quod  in  locumater- 
m*  non  codem  momento  totum  femen  recipitur.T  um  ettam  centrum  cor- 
dtum amborumg  mtnorumtcmn nonfu  tdem>fed  varia  -vartifque inlo- 
tp  iffe  quoque  onijontes  -varios  neceffum  eft.  Primum  quantula  ett  illa 
"*oraparttumfeminn}quantulum  tllud  int.rsluium  cordium  f  ut  ea  res 
totam naturam  hominum  mutet.  Ergo  non  fatis  ertt  ad'mathematicun% 
attuhffe  nattm  effe  aliquem  V alentu ,-vel  LuttUt, :  fidin  quo  vico ,  in 
quo  cubictdo,in  qua  cubtculiparte.  Verum  htfce  de  rebws  alio  in  opert 
dtfputabofafiws-.docebo^ue homines  nthd  jpts,mhtl  fidei-vanit  islts  & 
fuperjhttoftsailhtbererebwsfedtotos  ab-vno  Deo  feruatorequenoTiro 
Chrifto  Jefu  pendereiin  illofolo  fita  effefata  omntt*,ab  tllofelopetend* 

De  Efau  &:  Iacob  geminis,multum  inter  fe  motum  &c 
a&ionum  qualicate  difparibus. 

C  A  P.     I  I  I  I. 


^Sj^^I?  ^tl  mnt  ^110  Semmi  anticjua  parrum  n 
Sj$Vg!J  deinfignibusloquar,fic  alter  poft  altc 
vixrjQ-j''  fterior  plantam  prioris  teneret.  Tat 


Atifuntduogemini  anticjua  parrum  memoria,  vt 

Iterum ,  vt  po- 
mtain  eorum 
vita  fuerunt  moribufque  diuerfa ,  tanta  in  a£tibus  difparili- 
tas  tanta  in  parentum  amore  difsimilitudo,vtetiam  inimicos» 
eos  inter  fefareret  ipfadiftantia.  Nunquid  hocdicitur,  quia 
vno  ambulante,alius  fedebat:&  alio  dot  miente  ,  alius  vigila- 
bat,a)io  loquente,aliustacebat:qua2pertinent  ad  illas  minu- 
tias,quaf  non  pofluntab  eis  comprehendi.qui  conftitutionem 
fyderum ,  qua  quifquenafcitur,fcribunt,vnde  mathematici 
confulantur?bVnusduxitmercenariam  feruitutem,aliusnon 
feruiuif.vnus  a  matre  diligebatur,alius  non  diligebatur:  vnus 
honorem,qui  magnus  apud  eos  habebatur ,  amifit,alter  ade* 
ptus  eft.Qmd  de  vxoribus,quid  de  filiis,quidde  rebus,  quanta 
diuerfitas* 

L.  VI- 


Ad  Marcellinum  Lib.  v.  183 

l.      v  1  v  e  s. 

a  ^ TAtifuntduo. }-Efaugr  iacob  ex  ifaAc  &  Rebccca.Ge.t^. 
b   -L  N  Vnusduxit.  ]•  laceb  Laban foccro ferutuit  prop-er  Rachel. 
Erat  &  Rtbvc  &matrtchariRnntti,f>r£ri.  wtcjuefratrt  Efau  beuedt* 
(l:onem,cj  ,a  mhd  erat  vel  honortfic.ntiiti  eo  tt  tnpore^l  "vitliui. 
Qu_bus  modis  conuincantur  machenarici  vanam  fcientiJm  profiteri. 
C  A  P.     V. 
Iergo  ha?c  adillas  perrment  minuriastemporum, 
qua?  inrer  fc  habent  gemini ,  &   conftellationibus 
+£%££  non  afcribunrur,  quare  aliorum  conftellationibus 
infpectis  lfta  dicunrur  f  Staurem  ideo  dicumur  ,  quia  non  ad 
minuta  incomprehenfibilia »  fed  ad  remporum  fpatia  perti- 
nenr,quae  obferuan  norarique  poflunt:  quid  hic  agit  rota  illa 
luti  figuli,  nifi  vt  homines  luteum  corhabentes  ingyrum 
mittantur,  ne  Mathematicorum  vaniioquenria  conuincarur? 
Qujd  denique  idem  inf. ,  quorum  morbum  eodem  tempore 
grauior  leuiorque  apparebar  amKorum,medicinalitcr  infpi- 
ciens  Hippocrates ,  geminos  fufpicatus  eft  ?  Nbnnc  iatis  iftos 
redarguunt,qui  volunt  fyderibus  dare,  quod  de  corporum  fl- 
miliremperatione  veniebat  ?  Cur  enim  fimiliter  eodemque 
tepore  non  alter  prioi\alter  pofterior  argrotabant,ficut  nati 
fucrant:quia  vtiq;  mnul  nafci  ambo  non  poterantfaut  fi  nihil 
momenti  attulit,vt  diuerfis  temporibus  ^grotarent,  quod  di- 
uerfis  remporibus  nati  funt:  quare  tempus in  nafcendo  diuer- 
fum  ad  aliarum  rerum  diuerfuates valere  contendunt  i   Cur 
potueruntdiuerfistemporibusperegrinari,diuerfis  tempo- 
ribus  ducere  vxores.diueriis  temporibus  filios  procreare  :  & 
mulra  alia  ,  propterea  quia  diucrfis  temponbus  nati  funt ,  8c 
non  poruerur  eadem  caufa  diuerfis  etiam  temporibus  aegro- 
tare?  $i  enim  difpar  nafcendi  mora  mutauit  horofcopum, 
&  difparilitajem  intulitcafteris  rebus,  curillud  in  segritu- 
ditnbus  manflt.  quod  habebat  intemporis  arqualirare  conce- 
ptus  i  Aut  fi  fata  valetudinis  in  conceptu  funt ,  aliarura  vcro 
rerum  in  ortu  efle  dicuntur,non  deberent  infpectis  nataliuin 
conftellationibusdevaletudine  aliquid  dicere  ,  quando  eis 
infpicienda  conceptionalis  hora  non  datur?  Siautemideo 
pj  zenuncunt  sgritudines ,  nen  mfpe&o  conceptionis  horo- 
fcopo-.quia  indicant  easmomenta  nafcentium  ,quomcdo  di- 
cercntcuilibeteorum  geminorum  exnatiuifarishora,quan- 
doxgrotaturuseiTet,cuin  &  akerqui  uonhabebat  eandem 


z§4  Augnftini  de  ciuitate  Dei 

horam  natiuitatis  necefle  haberetparitera?grotare  ?Deindc 
que/o ,  fi  tanta  diftantia  eft  temporis  in  natiuitate  gemino- 
rum  ,  vtperhancoporreateisconftellationes  fieridiuerfas, 
propter  diuerfum  horofcopum:  a  &  ob  hoc  diuerfos  omncs 
cardines ,  vbi  tanta  vis  ponitur,  vt  hmc  etiam  diuerfa  fintfa- 
ta:  vnde  hoc  accidcrepotuit,  cumeorum  conceptus  diuer- 
fum  te.mpus  habere  non  poffit ?  Aut  fi  duorum  vno  momen- 
to  temporis  conceptorum  potueruntefle  ad  nafcendum  fata 
difparia  ,  cur  non  &  duorum  vno  momento  temporis  nato- 
rumpoffint  efle  ad  viuendum  atque  moriendum  fata  difpa- 
ria  ?  Nam  fi  vnum  momentum  quo  ambo  concepti  funt  non 
impediuit ,  vt  alter  prior,  alter  pofterior  nafceretur.cur  vno 
momento  fi  duo  nafcuntur  ,  lmpediat  aliquid,vt  alter  prior, 
alterpofterior  moriatur?  Siconceptio  momenti  vniusdiuer 
fbs  cafus  in  vtero  geminos  habere  permittit :  cur  natiuitas 
momenti  vnius  non  etiam  quollibetduos  in  terra  diuerfos 
cafushaberepermittat?  Ac  vt  omnia  huiusartis  vel  potius 
vanitatis  commenta  tollantur,cjuid  eft  hoc  quod  vno  tempo- 
re,vno  momento,fub  vna  eademque  cseli  pofitione  concepti 
diuerfa  habent  fata,qua? illos  perducant  ad  diuerfarum  hora 
rum  natiuitatem  :  &  vnomomento  temporis,  fub  vna  ea- 
demque  czeli  pofitione,  de  duabus  matribus  duo  pariter  nati, 
diuerfa  fata  haberenon  pofTunt,  quceillosperducantad  di- 
uerfam  viuendi  vel  morier:  Ji  neceffitatem?An  cocepti  non- 
dum  habent  fata  ,  qute  nifi  nafcantur,  habere  non  potuerunt? 
Quideft  ergo  quoddicunt,  fihora  concepti©nalis  inuenia- 
tur,multaabiftisdicipoflediuinitus?  Vnde  etiailludanon- 
nullisprcedicatur ,  quodquidam  fapienshoramelegit ,  qua 
cum  vxore  concuberet,vnde  hlium  mirabilem  gigneret.Vn 
de  poftremo  &  hoc  eft,quod  de  illis  pariter  aegrotantibus  ge 
ininis  Poffidonius  magnusaftrologus  ,idemquephilofophuS 
ref  pondebat :  ideo  fieri,  quod  eodem  tempore  fuiiTent  nati, 
eodemque  concepti.  Nam  vtique  propter  hoc  addebat  con- 
ceptiooem,ne  dicei  etur  ei  non  ad  liquidutn  eodem  tempore 
potuiffe  nafci ,  cjuos  conftabat  omnino  eodem  tempore  fui£- 
fe  conceptos:v:  hoc  cjuod  fimiliter  fimulque  argrotabant,  no 
daret  de  proxirno  pari corporis  temperamento,fed eandem 
quoque  valetudinis  parilitatem  fydereis  nexibus  ailigaret. 
Siigitur  inconceptu  tantavis  eftad  arqualitatem  fatorum, 
non  debueriit  nafcendo  eadem  fata  mutari,  Aut  li  propterea 

mutantur 


Ad  Marcellinum  Lib.  v.  185 

I  rnutantur  fata  geminorum,quia  temporibus  diuerfis  nafcun- 
tur,cur  non  potiusintelligamus  iam  fuiflc  mutata,vt  diuer-* 
{is  temporibus  nafcerentur.  Itane  non  mutat  fata  natiuitatis 
voluntas  viuentium ,  cum  mucet  fata  conceptionis  ordo  oa- 
fcentium  ? 

L.  V  I  V  E  S. 
a  J2  T  ob  hoc  diuerfos  omnescardines.  }  Cardines  astrolcgt 
l.ponunt  in  geniturK  pr&cipuos  quatuor:  fjoroftopum  ,  qvod  tii 
Oriens  fignum  uduerfum  huic  Occtdeas,quod  ab  horofcopo  dftatpar- 
tibm  ftu  gradibus  clxxx.  per  diametrum  :  AJffura>:tum,fiue  mectum 
cAtinter  horoftcopwn  ty  occafum :  Medwm  h-.tic  adutiftum  imum  ce- 
lum,  Greceftc :  euATvi^fuoit^oTivept^iu,  i&r-sit*.  ^-dduntur  ty 
quatuor  alij  cardines  in  2.6.8.11.  ab  hor^-fop <■>  \i£.:<*owcardmesftijri- 
jicant  dcum  %de..m  0b»nam  frrtwiam  ,  ty  bor.um  citrmnem,  Gr&ce 
Jftdv.  S«*v,  *yt$iiv  Tu\bjj,  eiyzSvJ djucv*.  Cnrdtnes  nihtl  aliud  ftmty 
quam  cAe\hafigr.a.cpu&  ad  luuicandurh  sfttfaitur  >  cjuorum  primus  ((t 
horoftcopm:  ab  illo  eatcri numerantur.Cardc  horcjcof  t  ef?  vtt£  ^ftecun- 
dui  pecu;i!£vels^eiyertiusfr<:.trum>^Uirtuspjrentum,ciu:.itmfiUori*j 
fextm  'valetudtnts %  feptimt  s  c  ■un.pti  ,  octaum  mortri.  f-f&c  ex  nugtt 
Aiaterm,  Alantlim  Ul.i  dmerfta  tradtt.Sed  quantum  ad  rem  attimty 
de  cardmibm  ftatis  dictu m  tsi. 

Degeminisdifpins  Ccxns.  C  A  P.  V  I. 
Vanquam  &  in  ipfis  geminorum  conceptibus,vbi 
certevamborum  eadem  momenta  funt  temporum, 
^2  fa?pe  fit,vt  fub  eadem  coftellatione  fatali  alter  con- 
cipiaiur  inafculus,  altera  foemina.  Nouiivujs  gcminosdin^rri 
fexus:ambo  adhuc  viuunt,amboaetatevigent  adhuc.  Quo- 
rum  ciim  fint  inter  fe  fimiles  corporum  fpecies ,  quantum  in 
diuerfo  fexu  poteft  :  inftituto  tamen  &  propofito  vita;  ita 
funtdifpares ,  vt  pra?ter  a&us  quosneceiTeeft  avirilibus  di- 
ftare  fi.t mineoSjille  ainofncio  comitis  militar,&a  fua  do- 
mo  pene  femperperegrinatur;ille  de  folo  patrio,&  de  rurc 
proprio  Don  recedit.  Infuper  quod  eft  incredibilius,  fiaftra- 
Ih  fata  credantur:  non  autcm  mirum  l\  volumatcs  homi- 
num  ,  &  Dci  munera  cogitentur.  Ille  comugatus,illa  virgo 
iacra  eft :  ille  numerofam  prolem  genuit,illa  nec  nupfit.  At 
enim  plunmum  vishorofcopivalet.Hoc  quam  nihil  (it,iam. 
fatis  difierui.  Sed  qualecunque  fit ,  in  ortu  valere  dicunt. 
Nunquid  &  in  conceptu  ,  vbi  &  vnum  concubitum  efie 
manifeftum  cft  i  b  £t  tauta  naturar  vis  cft,vt  cum  conceperit 


z%6  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

foemina.deinde  alterum  concipere  omnino  non  poffit.Vncle 
necefTe  eft,eadem  efle  in  geminis  momenta  conceptus.  An 
forte  cjuia  diuerfo  horofcopo  nati  funt,  aut  illc  in  mafculum 
dumnafcerentur,aut  llla  in  foeminam  commutaU  eft  f  Currt 
igitur  non  vfu.uec]uacjue  abfurde  dici  poffit  ad  folascorpo- 
rum  differentias  afriatus  quofdam  valere  fydei  eos,ficut  in  fo 
laribus  acceffibus  &  decef/ibus  videmus  etiam  ipfius  anni 
tempora  variari,  &  lunaribus  incrementis  atque  decremen- 
tis  augeri,&  minui  qua:dam  genera  rerum:  ricut  echinos,  & 
conchas,c&  mirabilesarftusOceani:  nonautem  &  animivo- 
luntates  pofitionibus  fyderum  fubdi:  nunc  ifti  cum  etiam  no- 
ftros  aclus  inde  religare  conantur  ,  admonent  vt  quanamus, 
vnde  nec  in  ipfis  quidetn  corporibus  eis  poffit  ratio  ifta  con- 
ftare.  aQuidenim  tam  adcorpus  pertinens,quam  corporis 
fexus  i  Et  tamen  fub  eadem  politione  fyderum  diuerfi  f exus 
gemini  concipi  pbtuerunt.  Vnde  quid  infipientius  dici  aut 
credi  poteft,quam  fyderam  pofitionem,  qu*e  ad  horam  con- 
ceptionis  eadem  ambobus  fuit,  facere  non  potuille  ,  vt  cum 
quo  habebat  eandem  conftellationem,  fexum  diuerfum  a  fra 
tre  non  haberet :  &  pofitionem  fyderum,  qua?  fuit  ad  horam 
nafcentium  facere  potuiife ,  vt  abeo  tammultum  virginali 
fanclitate  diftaret  i     . 

L.       V  I  V  E  S. 

a  T  N  officio  comitis  }  Comitit  nomen ,  qtta  c/?  dignit/U  ,  inaudh 
Xtum  efi  pnfcti^a recentibta  inuentum.  AlA.rceU.tnvA  ^mrm^uuA 
memmttltb.  14.  Nebridij  comitn  Ortentittfy  Gtrontu  comttts  M^r 
gnentiana  partn,&  libro  \6.V rfitli  covrttts  largitionum  ,  (ff  Lbro  %U 
Philagry  comitts  Ortentvs.  Haud  facile  dixerim>an  ifii  comtUsfint-% 
cjttjs  Gr&ci  dicunt  ttMkvSntttj  qui harebant  perpetuo  m  comttatu  pnw 

ClptS. 

AmmaXia  b  Et  tanta  natures  vis  eft.  }  Ex animalibus  leptu  gr  dafypus  foli 
jupefatan  fuperfatant ,  vt  ^/{rifiotelcs  ty  PLtntusperhib<  nt ,  ita  vt  concepto 
tut  vno  fatUyg?  invtero  adhuc  exiftente.dlter  conciptatur.      in  multere-t 

mqmt  ^yfriftotelei  lib.  Hiilor.antmaliumfeptimoyraro  contingit 
*vt  fupcrfatet  -.fedcontigittamen  ,gr  -vitalesnafcuntur ,  eum  paulu- 
lum  temports  tnttr  duos  conceptus  iniercefltt,  quomodo  Herculem  & 
Jphiclem  procreatos  ep '  fabulantur.  Fnit  •&  adnltera  >'  qu£  alterum 
marito  ,  alterum  adultero (i-nilem  codempartu  <ediderit.  H&c  ty  a- 
Ua  tbtdem  ^Arifi.  ty  Plin.  Itb.j.  qu*ft*nt  rara  exempla.  Etfi  quit 
■vtlLet  comendert  >  cogi  nonpoffet ,  vtfuperfatatioitt  confteretur  tllos 

foetm 


Comes 


Ad  Marcellinum    Lib.   v4        2,87 

fcttm  effe  gtneratos ,  tavetfinon  igmro  Erafislratum  nobilem  ane  me- 
dka  dicere,  geminos  omnes  fuper  foetattone  gigniy  multos  geminos  eodem 
ntodo  quidam  Stoicorumfum  autores.  Hippon  •vero  tyEmpcdocles  \>na 
coitu  multitudm».  femmn  proue>.iregeminos  exi$hmant.<rffclepiades  fc 
minis  non  abundantU ,fed  vi  ac  vtrtuti  id  tribmt. 

c  Etmirabilesaeftus  Oceani.}  Benemirabtles^quoruntmoadhuc  Oceani 
*vera  caufam  ad  Uquidu  deprehendit  fine gewim  diurni  incrementi.fiue  ^sittt 
g<mini  menflrui,quaf  nauta  aquas  viuas  vo.antpl.naluna  (g  m  coitu. 
d  Quid  enim  tam  .id  corpus pertines. \ Reliqua emm in  ommgc- 
nere  animaUum  vir  (efftzmina  ong.uunt ,  pratcrquam  ratione  illagc- 
nerandi,  in  q»a  c$\exu*:vt  wrfit.qut  in  aliopcfit  exfegnerare  :fae- 
rmna  vero,qua  ex aUo  mfe:ideo  verfas  in  viros  fcemina* produnt  muU*\ 

De  cledionc  diei  quo  vxorducitui,.]«  ovcinagroalivjuii 
plantatur  *ut  feritur. 

C  A  P.  VII. 
Egrfij)  Am*illudquisferat,quod  ineligendifdiebusno- 
t£>T  1*5  ua  quaedamfuis  aftibus  fata  moliuntur?  Non  erat 
yjWfe^  videlicet  ille  natus ,  vt  haberet  admirabilem  fiiium, 
fed  ira  potius,  vt  contemptibilemgigneret  :&  ideo  virdo- 
clus  elegit  horam  qua  mifcereturvxori.  Fecitergo  fatum 
quod  non  habebat ,  &  ex  ipfius  fato  ccepit  efle  fatalc,  quod  in 
eius  natiuitate  non  fuerat.  O  ftultiriam  fingularem  ,  eligitur 
dicsvtducatur  vxor.  Credo  propterea  ,  quia  poteft  in  diern 
nonbonurn  ,  nifieligatur  incurri ,  &  infceliciterduci.  bVbi 
cft  ergo  quod  nafcentiiam  fydera  decreucrunt  ?  Anpoteft 
homo  quod  ci  iam  conftitutum  eft  diei  eleclione  mutare  :  & 
quod  ipfein  eligendo  die  conftituerit ,  non  poterit  ab  alia 
potcftate  murari?  Dcinde  fi  foli  homines ,  non  autem  omnia 
quae  fub  caelo  funt  conftellationibus  fubiacent,  ccur  alios 
eliguntdies  accommodatosponendisvitibus  vel  arboribus, 
vel  fegetibus-.alios  dies  pecoribus,  vel  domandis,vel  ad- 
mittendis  maribus  ,  quibusequarum  vel  boum  faetentur  ar- 
meta,&  ca?tera  huiufmodif  Siautempropterea  valentad  has 

'  rcsdies  electi,quia  terrenis  omnibus  corporibus  ,  ilueani- 
mantibus,  fiue  non  animantibus,  fecundum  diuerfitates  tem- 

1  poralium  momentorum,  &  fyderum  pofuio  dominatuncon- 
fiderentquam  innumerabilia  fub  vnotemporis  pun&o ,  vel 
nafcantur,vel  oriantur,  velinchoentur:&  tamdiuerfosexitus 
habeant ,  vt  iftas  obferuauones  cuiuis  puco  r  ridedas  eile  per- 


i88         Auguftini  de  ciuitate  Dei 

fuadeant.  Quis  enitn  eft  tam excors,  vt  audeat dicere,  omnef 
arbores,omnes  heri>as,omnesbeftias,ferpentes,  aues,pifces, 
vermiculos,mometa  nafcedi,  fingillatimhabere  diuerfa?  So- 
lent  tamen  homines  ad  tentadam  peritiam  mathematicorum 
atierre  ad  eos  conftellationes  mutorum  animalium,  quorum 
ortus  propterhanc  explorationemdomi  fuar  diligenter  ob- 
feruant,eofque  mathematicospreferunt  carteris,qui  conftel- 
lationibus  infpectis  dicunt  non  efle  hominem  natum,  fed  pe- 
cus.  Audent  etiam  dicere  quale  pecus,  vtrum  aptum  lanicio, 
an  vectntioiii,an  aratro,an  cuftodiae  domus.Nam  &  ad  canina 
fata  tentantur \  &  cum  magnis  admirantium  clamoribus  ifta 
refpondent.  Sic  defipiunt  homines ,  vt  exiftiment  cum  homo 
nafcitur,casteros  rerum  ortus  ita  inhiberi,  vt  cumillo  fub  ea- 
dem  carli  plaga  nec  mufca  nafcatur.Nam  Ci  hanc  admiferint, 
procedit  ratiocinatio,  qu*e  gradatim  acceffibus  modicis  eos  a 
mufcisadcameloselephantbfqueperducat.  Necilludvolunt 
aduertere,quod  ele&o  ad  feminandum  agrum  die,tam  multa 
grana  interram  fimul  veniunt ,  fimul  germinant,  extortafe- 
gete  fimul  herbefcunt,  pubelcunt ,  flauefcunt,  &  tamen  inde 
fpicas  ca^teris  co2euas,atque,vt  lta  dixerim,congerminales  a- 
lias  rubigo  interimit,alias  auesdepopulantur ,  alias  homines 
auellunt  f  Quomodo  iftis  alias  conftellationes  fuifTe  dicturi 
funt,quas  tam  diuerfos  exitus  habereconfpiciunt ?  Aneos 
paenitebithisrebusdieseligere,  eafque  adcadefte  negabunt 
pertinere  decretum,&  folos  fyderibus  fubdent  homines,qui- 
busfolisinterraDeus  dedit  hberas  voluntates  ?  His  omni- 
bus  confideratis ,  non  immerito  creditur  , A  cum  aftrologi 
mirabiliter  multavera  refpondent ,  c  occulto  inftin&u  fie- 
rifpirituum  non  bonerum,quorum  curaeft  hasfalfas  &  no- 
xiasopinionesdeartralibusfatis  inferere  humanis  mentibus 
atquefirmare,  non  horofcopi  notati&  inipe&i  aliqua  arte, 
ouae  nulla  eft. 

L.     V  I  V  E  S. 

aTAm  illudquis  ferat.}  Scnbnnt  De  eleflionibut  aHrdogi  tficut 

1  PJaly,  ^benragel^  AJeffalach  libro  in  id  dtcato.  Haty  interpres 

ptolem&injtfcrtbit  Joannes  Pictn,friuolam  effe atcpte mefficacem hanf 

f>artema?frologi&  ajjerit. 

b  Vbieftergoquodnafcenti.}  Si  ad  idquod  aggrederuaduer- 
fam  habes  natalem  conltitutionem,  nihilproderit  aufpicatiof  exfenten- 
tia  P$oUm*i.  Picttt  admrfw  aTholo^os  lib,  x,  dt  hac  rcpaulb  plura, 

fametfi 


Ad  Marcellinum     Lib.  v.  1S9 

tametfi  fummam  argumentorum  sluguft.htc  attingit. 

c  CuialioseliguntdiesJ-K^M/^///.ow;;#H»j  Heftodus  h/tjfxi^tif,        - 

dtes  lm&  amipque  operibut  ruftuK  facieiidu  dtftittxit.  Hunc  fecuit  funt      *>    ?!* 

Gr&ci  ty  Latini  barbaricjue  fcriptores  agricolatwnumiDemocritttt  ty  ^" TUr*c* 

hunc  tmttlativ  yergtlitcs^CatofentoryKarro,  ColumeUa  ,  PaUaUtwJST^t9rii 

Pltnitu. 

d  Cum  aftrologi  mirabiliter  vc\\\\ta.}Neccffe  cftalicjuando  colli 

tnet,<jutfrequenttr  iacuhtur:falfa>  mathemadcorum  responf*  paucirc- 

covdantur-foera  celebrantur  fro  admir  ubtiibas . 

e  Et  occulfo  indin^tu.^-ldem  ^Ju^uftmtt)  x.fuptr  Geneftn,adli* 

teram,r^r  i.Dedoftrtna  Chrtfttana\Sunt^tnquitJh&c  aftrorum  indicia 

eX  pacln  cum  d&montbtn^fy  tnftinftu  eorum  occultifimo,quem  nefcte- 

tes  humjn&  mentes  pattuntnr  .Jlleque  eft fortunattor  tnpr&dtcendo  ,  qui 

fauenttorem  habet  d&monemtmagifque  proptamn. 

Dc  his  qui  non  aftret  um  pofirioncm,fed  connexionem  eaufatum 
ex  Dei  voluntate  pendencem  fati  nomineappeilant. 

CAP.  VIII. 
\  Vi  vero  non  aftrorum  conftitutionem,ficuti  eft  ctlm 
quidque  eoncipitur  vel  nafcitur,  vel  inchoatur,  afed 
omnium  connexionem  feriemque  caufarum,  cpia  fit 
omne  quod  fit,fati  nomine  appellant:non  multum  cum  eis  de 
verbicontrouerfia  laborandumattjue  certandii  eft  quando 
cjuidem  ipfum  caufarum  ordiner»  &  quandam  conne.  ionem 
Dei  fummi  tribuunt  voluntati&  poteftati,Cjui  optime  &  ve- 
raciffime creditur,&  cun&afcireantequam  fiant,&  nihilin- 
ordinatum  relincjuere:a  cjuo  funt  omnes  poteftates ,  (juanuis 
ab  illo  non  fint  omnium  voluntares.  Ipfam  itaque  pra;cipue 
Dei  fummivoluntatem  ,  cuiuspoteftas  infuperabiliter  pei* 
cunttaporrigitur,eos  appellarefatum  ficprobatui\  b  Anne* 
Senecse  funt,nih*  fallor,hi  verfus: 

Duemefummepater^alti  domtnatcr  Olympi^ 
Quocunque  placuerit.tiulla  parendt  mora  eft. 
t^Tdfum  impigerifac  noile,conntabjr  gemens'* 
Aialufque  patiarfacere  quod  hcuit  bono. 
Ducunt  volentem  fata,nohntem  trahunt. 
Nepe  euidentiffime  hoc  vltimo  verfu  ea  fata  appellaujt,  qu3 
fupra  dixerat fummi  patns  voluntatem,cui  fe  paratu  obedire 
dicit,vtvolesducatnr,ne  noles  trahatur:(juoniam  fcilicetdu- 
cuntvolentefata,nolentetrahunt.cIllicjUOCji  verfus  Home-* 
rici  huic  fentetias  fulfragantur,  tjuos  Cicero  in  Latinu Vf rtif  3 


29°  Auguftini  de  ciuitatc  Dei 

Talesfunt  hominum  mentes^qualps patef  ipfe 
Iupittr  aucliferas  iufirautt  iwmne  ttrras . 
Nec  in  hac  qu^ftione  autoritatem  hdberet  poctiea  fententia. 
Sed  quonia  Moicos  dicit,vim  fari  ailerentes^iftos  ex  Homero 
verius  folere  vfurpare,no  de  illus  poeta?,fcd  de  iftoru  philo- 
fophoru  opinione  tra&atur,cum  per  iftos  verfus  cjuos  difpu- 
tationi  adhibet,c[uam  defato  habet,cjuid  fentiat  eliefatu,aper 
tiOime  dcclaratur,mionia  Iouein  appellant,  quem  fummum 
Deumputant,acjuo  connexionem  dicunt  pendere  fatorum. 
„      ,.  L.     VIVES. 

Fatt*  quia  aQEdomniumconnexionem,  feriemq.caufarum. iOrero  i. 

ptotcfs  ^Dedtumat^txfenUnttaStoicorum  :  fitrtigttur  ornmafito  ra- 

tiv  co^itfatert.Faium  aut^m  id  appello,quod  Gr<tct  HWfpSfitm  ,  id  eji9 
vrdinem ftnemque caufatum,cucaufacaufam  ex fe gtg»at.  Ea  es~t  ix 
cmm  Atenittatc  fiuens  verttasfemptirna.Chryfipput  apud  GeU.fatum 
diclt  ejfe  qvoikIw  <rujumt;iv  iW  oKuv  t£  ai<ftv  tW  irifay  roh  tri^tt 

IWWXnSls  VT»V,^ty  i(JA  iwCoASf^OWV  STJJf  Th  (  TO/«UJT>t{  <TV{A7th<jKn<.ici  eji'. 

QJatural  m  compoftttoncmrerumomniumiam  tnde    ab   teternit.te  a- 

harum  ex  aitts  nafcemium  ,  efjeque  tmmutabihum  eiujmodi  cun.pitca- 

tionem. 

b   Annei  Seneca?.{-£/£ro  Epn%larum  decimooclauo  ,  verfu*  funt 

VcCicantne  Stao  ,  Latmi  factia  Seneca-  fenartjonmes  y  ftd  pri- 

masparwn  corrccle  iegitur  vuigo.Ratio  verfvt*  meituA-conJiaret ,  f\  f\c 

diceretw: 

Duc  me  parens  eeifique  dominator  poli, 
In  exemplari  Colonicnfi  lJI:  Duc  fumme  pater  ,altique  dominator  poli, 
Non  omnino  mAe.lnduobuA  partbmlnch  pimu  funttrihrachi  :  quos 
reciptthoc genus  caru.tnt*  euam  txacliuv  ,  Htdum  tllud  licentiofum  co- 
nncum  aut  iragtcum.ldem  S'n  ca  libro  tertto  De  bcnifictv^de  D*o  lo- 
quen$:Hunc  eundem  tyfatwnfi  dixeru^nm  errabts.  Nanquefatun 
mhil  altud  eft,  qnamjeries  impiexaiaufarum.  Ilie  eft  primitemmum 
caufii*ex  qua  c£tera pendent  Eidetn  efi  communis  omnium  Stoicornm 
fententta,vt  vtmm  Dettm  cffe  aicerentjpfumque  &  mentem  ,  e*r  fa~ 
tuntygr  louem  mmtnari^aUifque  nommtbu* perinultu.lt a  defac>  qua- 
tuorjunt  veterwn  fententt&^qua*  loan.Picta  recenfet  lib.Contraailro- 
logns  4r.yt  aiufatum  ejje  naturam  dicantyvt  qu<e  tietlioms  fint^vei  ca- 
ftM,extrafatum(int,quemadmodii  Kerg.ait,  Dtdonem  qu<efe  ociide- 
ret  non  morifato.  Et  Cic.\.Antoniana  :  Si  qutd  mthi  humamtw  acci- 
(Ujj'et,multa  emmtmpenderc  vtdebantur  pr&ter  naturam  ,  etiampra- 
tfqu«fatHm>H*c  opimoeji  phyfica,  edmqne  ^iexander  eft fecutm 

^njhte- 


Ad  Marcellinum  Lib.  v*  2.91 

t^frijfotelit  interpres.%^4lteraponit  aternam  fertem  caufarmn  neceffa- 
fio  nexarnmi-vt  dtximHf.Terttafyderafacitfata.Quarta  aimni  confxltj 
executionem  fatum  vocat. 

c  llli  quocjue  verfus  Homeri.}-  odijfe<ey7r,Hocy$  v«'«?  £#»  ^bp^d- 
itoev  eu$-fm<ziruv  Oiop  ««•'  tjf^f  a^n  mfnp  etijptoy  n  Stav  tt.Verbafunt 
ylyjlti  ad  Phtmimn  affirmanth  mentes  hommwn  nmtartfubmdt  ,  nec 
if>jat  conjlarefil>t,efJeqt4tfiuguli<  dtebws.cjualis  eo  ipfo  die  -vuit  iUas  tfft 
Juptter  deorum  atcjue  hointnum  parms.  Latinu*  njetfm pvjiertor  non 
expnfiit  Homtrtfenjum.nififu  mendnm^uod jujp.cor. 

Dc  prsfcicntia  Dei,&  Hbtw  hominis  voluncate,contra 
Ciceronis  dcruiitioncm. 

CAP,     IX, 
™  Os  Cicero  ita  redarguere  conatur,  vt  non  exiftimet 
"  alicjuid  feaduerfuseos  valere  ,  nifi  aufcrat  diuina- 
rionem.Qua  fic  conatur  auferre,vt  neget  efle  fcien- 
tiam  futurorum,  eamcjue  omnibus  viribus  nulla  effc  omnino 
corendat,avel  in  Deo  vel  in  homine,  nullamcjue  rerum  pr«e- 
dic.tionem.Ita  &  Dei  prarfcientiam  negat,&  omnemprophe 
tiam  luceclai  iorem  conatur  euertere,  vanis  argumentario- 
nibus.cx:  opponendo  ribi  cjuaedam  oracula,cjua?  facilex  poiTunt 
retelliKju.c  tamen  nec  ipfe  couincit.In  his  autem  mathema- 
ticorum  conieftui  is  refutandis  eius  regnat  oratio,  <juia  vere 
tales  funt-vt  fe  ipia?  deft ruant  &  refellant.  Multo  funt  autem 
tolerabiliores,bcjui  velfyderea  fata  coftituut.cjuam  ifte  <  cjui 
tollit  prarfcienriam  futurorum  Nam  8i  confnci  i  effe  Deum, 
&  negarej^fciumfuturoriim,apertiflimainfania  eft.  Qupd 
&  lplecum  videret,etiam  illi.d  tetauit  affererccjuod  fcriptu 
eft,Dixit  infipiens  in  corde  fuo,non  eft  Deus:  Ctd  non  ex  fua 
perfooa.  Viditenim  quam  efletinuidiofum  &  moleftu  ,  ideo- 
<jue  Cottam  fecit  difputantem  dc  hac    re   aduerfam  Stoicos 
in  libris  Dedeoru  natura.c&  pio  Lucilio  Balbo,  cui  Stoico- 
rum  partes  defendendasdedit.maluit  ferre  fentetiam.  cjuam 
pro  Cotta,  cjui  nullam  naturam  diuinam  elle  contendit.  Iq 
iibris  verd  De  diuin.    *  exfeipfo  apertiffime  oppugnat  prar- 
fcientiam  futurorum.  Hocautem  totumfacerevidetur  ,  ne 
fatum  eife  confentiat,&  perdat  liberam  voluntaiem,  Putac 
cnim  conceflia  fcienna  futurorum  ,  ita  efle  confecjuens  fa- 
tum  ,  vt  negari  omnino  non  pofiit.Sedcjuocjuo  modo  fe  ha- 
beanttortuofiffima^concertationes  &  difputationes  philo- 
fbphorum;nos  vt  conrnemurfummum  &  verumDeum  ,  it^ 

t    z 


zyt  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

voluntatem  fummamque  potcftarem  ac  praefcientfam  cius 
confitemur.Nectimemusne  ideo  voluntate  non  faciamus, 
quodvoluntarefacimus  :  quiaid  nosfatturos  illepra?fciuit, 
cuias  prefcienria  falli  nonporeft.  Quod  Cicero  rimuir ,  vt 
oppugnarerpra?fcienriam;c&  Sroici,vr  non  omnia  neceflira- 
te  fieri  dicerent,quanuis  omnia  fato fieri  conrenderent.Quid 
eft  ergo  quod  Cicero  timuit  in  pra?fcienria  fururoru,  vt  eam 
labcfa&are  difpuratione  dettftabili  nirercrurfVidelicet  quia 
fi  praeicita  funt  omnia  futura,hoc  ordine  venient,quo  vetura 
efle  pra?fcita  funt.Et  fi  hoc  ordine  veniet,cerrus  eft  ordo  re- 
rum  pre/cienti  Deo:&  fi  cerrus  eft  01  do rcru,certus  eft  ordo 
caufarum.Non  enim  aliquid  fieripoteft  quodno  aliqua  effi- 
ciens  caufa  pr^ceflerit.Si  aurem  cerrus  eft  ordo  caufaru,  quo 
ft r  omne  quod fir:faro  inquir,fiunt  omnia  qua?  fiunt.  Quod  fi 
ita  eft,nihil  eftin  noftra  poteftate  ,  nullumquc  eft  arbitrium 
voluntaris.Quod  fi  concedimus  inquit  ,  omnis  humana  vita 
fubucrutur.fruftra  leges  darurifruftra  obiurgationes,laudes, 
vituperationes.exhortationesadhibentui  :neque.vlla  iuftitia 
bonis  prarmia,&  malis  fupplicia  conftituta  funt.Haec  ergo  ne 
confequanturindigna,&  abfurda,  &  perniciofa  rebushuma- 
nis,non  vult  efle  prxfcieriam  futurorum :  atque  in  has  angu- 
ftias  Cicero  coar&at  animum  religiofum  ,  vt  vnum  ,eiigc<t  e 
duobus:aur  efle  aliquid  in  noftra  volunrate,aut  efle  prarfcien 
tiamfururoruov.quoniamvrrunq;  arbitratur  eflc  nonpoiTe: 
fed  ii  alterum  confirmatur,alterum  tolli:fi  elegerimuspr*e7 
fcientiamfuturoru,tolli  voluntatisarbitrium  :  fi  elegerimus 
voluntarisarbirriu,rollipra^fcientiafuturorum.Ipfcitaquevt 
vir  magnus  &  do£tus,&  vita.*  humanx  plurimum  ac  peritiiii- 
meconfulens,exhisduobuselegitliberum  voluntatis  arbi- 
trium.Quod  vt  c6firmaretur,negauir  prefcientiafururorum: 
atque  ira  dum  vult  facere  liberos,facir  facrilegos.  Reiigiofus 
autemanimusvtruqueclcgit,vtruqucc6fidetur,  &£de  pie- 
taris  vrrunqueconfirmat.Quomodo,inquit:  Nam  fi  e.ftr  pra?- 
fcientiafuturorum,fequunturilla  omnia,qua?  connexa  funt, 
donec  eo  perueniatur,vt  nihil  fit in  noftra  voluntate.Porro  fi 
eftaliquidinnoftra  volunrate,eifdem  recurfis  gradibus  eo 
peruenitur,vt  non  fit  pi\efcientia  futurorum.  Nam  per  illa 
omniaficrecurnrur.Sieftvolunrarisarbirrium  ,  nonomnia 
faro  nunr.fi  non  omnia  fato  fiunt ,  non  eft  omniu  certus  ordo 
caufarum.Si  certus  caufarum  ordo  non  cft»  nec  rerum  certus 

eft 


Ad  Marcellinurn   Lib .  v.  26$ 

eftordo  praefcieti  Deo,qua»  fieri  non  poflunt,nirt  prarcedeti- 
bus  &  efficientibus  caufis.Si  reru  ordo  pre/cienti  Deo  certus 
noneft,nonomnia  fic  veniunt,vtea  ventura  prafciuit  Porro 
f\  non  omnia  fic  eueniunt,vt  ab  illo  ventura  prarfcira  funt:no 
eft,inquit,in  Deo  prarfcientia  omniii  futurorum.  Nos  aduer- 
fus  iftos  facrilegos  aufus  atque  impios,  &  Deu  dicimus  omnia 
fcire,antequam  fiant:&  voluntatenosfacere,  quicquid  ano- 
bis  116  nifi  volentibus  fieri  fentimus  &  nouimus.  Omnia  vero 
fato  fieri  non  dicimus,  imo  nulla  fieri  fato  dicimus  :  quoniam 
fatinomevbifoletaloquentibus  poni,ideft,in  conftitutione 
fyderum,qua  quifqueconceptus  aut  natlis  eft:  quonia  resipfa 
inaniter  afTeritur,nihil  valere  monftramus.  Ordinem  autem 
caufarum.vbi  voluntas  Dei  plurimum  poteft  ,  neq;  negamus, 
neque  fati  vocabulo  nuncupamus  ,  f  nifi  forte  vt  fatu  a  fando 
di«£tuintelligamus,id  eft,a  loquendo:  non  enim  abnuere  po£- 
fumuselTefcriptuminliteiisfanctis:  Semel  locutus  eftDcus, 
duo  ha»c  audhmquoniam  poteftas  eft  Dei.&  tibi  Domine  mi- 
fencordia,quiafu  reddes  vnicuiq;  fecudum  opera  eius.  Quod 
enim  dictum  eft,femel  locurus  eft ,  intelligitur  imraobihter, 
hoceftincominutaSiliter  eftlocutus  ,  ficut  nouitincommu- 
tabiliter  omnia  quze  futura  funt,&  qua?  ipfe  fatturus  eft.  Hac 
itaq;rationepoiiemusa  fando  fatum  appellare,  ni(i  hoc  no- 
men  iam  in  alia  re  foleret  intelliguquo  corda  hominum  no- 
lumusinclinari.  NoncftautemconfequenSj  vt  (i  Deocertus 
eft  omniumordo  caufarumideo  nihil  fitin  noftre  voluntatis 
arbitrio.Et  ipf«e  quippe  noitra?  voluntatesin  caufarum  ordi- 
nefunt,  quicertuseft  Deo  ,  eiufque  praefcientia  continetur, 
quonia&humana?  volutateshumanoru  operumcaufas  funt. 
Atq;  ltaquiomnes  reru  caufaspra*fciuit,profecl6in  eiscau- 
fis  etiam  noftras  volutatcs  ignorare  non  poruit ,  quas  noftro- 
rum  operum  caufascftepraefciuit>'  Nam  &  illud  quod  idem 
Cicero  cocedit,nihil  fieri,fi  caufa  efficiens  no  pra;cedat,fatis 
eft  ad  eu  in  hac  quaeftione  redarguendu.Qmd  enim  eu  adiu- 
uat,quod  dicit-.Nihil  quidem  ficri  line  caufa  ,  fed  non  omnem 
caufam  efle  fatalem:  quia  eft  caufa  fortuita  ,  eft  naturalis,  eft 
voluntaria?  Sufficit  quia  omne  quod  fit  non  nifi  caufa  prasce- 
dence  fiericofitetur.Nosenim  eas  caufasqua;  dicunturfor- 
tuitae ,  vnde  ctiam  fortuna  nomen  accepit ,  non  efle  dicimus 
nullas,fedlatentes,  eafquetribuimus,  vel  Deiveri,  vel  quo- 
rumlibct  fyirituum  voluntati  ;  h  ipfafquenaturales  nequa- 

t     3 


2,94  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

^uam  ab  illius  voluntate  feiugimus,  qui  eft  autof  omnis  con- 
ditorque  naturae.  Iam  vero  caufa;  voluntaria?  ,  aut  Dei  funt, 
aut  angelorum  ,  aut  hominum  ,  aut  quorunque  animaliurr: 
*fitamen  appellandas  funt  volutaresanimalium  ratiomsex- 
pertium,moi:us  illi  quibusaliqua  faciunt  fecundum  naturam 
fuam  ,  cumquid  boni  malive  appetunt  ,vel  euitant.  Ange- 
Jorum  autem  voluntatesdico,fiuebonorum  ,  quosAngelos 
Dei  dicimus:fiue  malorum,quos  angelos  Diaboli ,  vel  etiam 
dazmoftes  appellamus.  Sic  &  hominum  bonorum  fcilicet,  & 
malorum-.ac  per  hoc  colligirur  non  eflecaufas  efficientes  o- 
mniumquze  fiunt,  nifl  voluntariasilliusnatura?  ,fcilicetqua» 
fpiritus  vitae  eft.  Nam  &  aer  ifte  ftue  ventus  dicitur  fpiritus: 
fedquoniam  corpus  eft,no  eft  fpiritusvita?.  Spintusergo  vi-» 
taequiviuificatomnia  ,  creatorqueeftomnis  corporis&  om- 
nis  creati  fpiritus,ipfe  eft  Deus  vtique  fpiritus  non  creatus. In 
cius  voluntate  fumma  poteftaseft  ,  qui  creatorem  fpirituum 
voluntatesbonasadiuuat,malasiudicat ,  omnes  ordinat,  & 
<juibufdam  tribuit  poteftatem  ,  quibufdam  non  tribuit.  Sicut 
enim  omnium  naturarum  creator  eft,ita  omniumpoteftatum 
datornon  voluntatu.Mal^  quippe  volutatesab  illo  nonfunt, 
quoniam  cotranaturamfunr,quaf  abilloeft.  Corpora  igitur 
magis  fubiacet  voluntatibus:qua?dam  noftris ,  id  eft,  omnium 
animantiummortalium,  &  magis  hominu  quam  beftiarum: 
ouasdamvero  angelorum:fed  omnia  maxime  Dei  voluntati 
lubdita  funt.Cui  etiam  voluntates  omnes  fubiiciuntur  :  quia 
nonhabent  poteftatem  nifiquamilleconeedit.  Caufa  itaque 
reru  qiue  facit,nec  fit.Deus  ett.Alia?  vero  caufa?,&  faciunt,&" 
fiunf.ficutfuntomnescreatifpiritus,  &  maximev  rationales, 
Corporales  autem  caufa?,quas  magis  fiunt,  quam  faciunt,non 
funtinter  oaufas  efficientes  annumerandc^,  quoniam  hoc  pof-» 
funt,quod  exipfis  faciuntfpirituii  volutates.  Quomodo  igi^ 
tur  ordo  caufarum  qui  prsefcienti  certus  eft  Deo,  id  efficit,vt 
nihil  iuin  noftra  voluntate,cum  in  ipfo  caufarum  ordine  ma 
gnumhabeantlocum  noftra?  voluntates  f  k  Contendat  ergo 
Cicero  cum  eis qui  hunc  caufarumordinem  dicunt  efle  fata^ 
lem,velpotiusipfum  fati  nomine  appellat ,  quod  nosabhor- 
remus:pra?cipue*propter  vocabulum  ,  quod  no  in  reveraco- 
fueuitintelligi.  Qudd  vero  negat  ordinem  omnium  caufa- 
rum  eiTe  certiflimum  ,  &  Dei  prsefcienria?  notiflimum  ,  plus 
cum  quam Stoici  deteftamur.Aut enim Deu  efte  negat,quod 

maidern 


Ad  Marccllinum     Lib.  v.  295 

quidein  indu&a  alterius  perfona  in  librisDedeorum  natura 
facere  molitus  eft-.aut  f\  e(Te  cofitetur  Deu  quem  negat  pra?- 
fcium  futurorum  ,  etiam  fic  dicit  nihil  aliudquam  cjuodille 
dixit  infipiens  in  corde  fuo  ,  non  eft  Deus.  Qui  enim  non  eft 
prasfcius  omnium  futurorum,non  eft  vricjue  Deus. l  Quapro- 
pter  &  voluntates  noftrx  tantum  valent ,  quantum  Deus  eas 
valere  voluit  atque  pra:fciuit:&  ideo  quiccjuid  valent :  certil- 
fime  valent:&  quodfa£tura*  funt  ipfe  ,  omnmo  fattui  a:  funt: 
cjuia  valiturasatque  ta&urasille  prarfciuit  ,cuius  pra'fcientia 
fallinonpoteft.  Quapropter  "'  fi  mihi  fatinomen  alicuirei 
adhibendum  placeret,magis  dicerem  fatum  efle  infirmioris, 
potentiorisvoluntatequieumhabetin  poteftate,  cjuam  illo 
caufarum  ordine  ,  quem  non  vfitato ,  fed  fuo  more  Stoici  fa- 
tum  appellant,arbitrium  noftrae  voluntatis  aufern. 


L.     V  I  V  E  S. 


'V! 


Q^  fratre  dtjputans  diuinationem  omnem  conatur  tollere, 
quam  <X  fuperiere  libro  aferuerat.  %^/lit  enim  :  Nthd  e?t  enim  tam 
contrartum  ratiom  &  conitantt*  ,  cjukm  fortuna  ,  -ut  ouhi  nc  in  Deunt 
quidemcadere  vtdeatur  ,  ut  foat  qutd  cafuty  fottuitufuturum  fit. 
5»  etumftt,  ccrte  tliud  euenietfm  certe  euemet ,  nulla  fortuna  eS7.  Es~l 
autem  fortuna:rerum  tgitur  foriuttarum  nullapr£j"enfio.h<tc  tbt,  @r  alta 
qu£  ad  tntelligenaurn  hoc  caputfactunt ,  nos  iocum  ceu  digtto  tndtcaffe 
fuertt  fatus. 

b  Qui  fyderea  fata.  \Omnes  illi  ponunt fyderrafdtafcd  aij  t^nqut 
prtma,*?  qu&fuu  legtbtts  trahunt  omnta,nulli  Deopareant. 
c   Et  pro  Lucilio  Balbo.  V   Sic  enim  tn  fine  -vlttmt  Itbrt  pronunciat: 
H&c  cum  effent  dtcla  ita  difcefimm^it  V  elleto  Coit£  dijjmtatto  xe- 
rior^mhi  Balbt  ad  ■veritatufimthtudmem  uideretur  cffe  profetifior. 
d   Ex  feip(o.}-Na>nlib.fecundofetpfum  facit  loquentem  ,  con^utan- 
tewque  qudfrater  dixerat  de  dtuinattone. 
e  Et  Stoic\.\De  hoc proxtmo cajtte. 

f  Nififorte  vtfatum  afando.  V  Varrolib.  De  lingua  Latina  ;. 
Quod  Parct  confttucrunt  nafcenti  a  fandofatum  dtflum,  Lucanm  m 
nono: 

Non  vocibus  "vllis 

NumeJAeget,dixitque  femel  nafcentibtu  autor, 

QuicquMfctrelicet. 
Quod  videtHt  rnutuAtus  tx  itia  dttlo  Pfalmt ,  quod  xj^uguftmm  hic 

t     4 


t$6  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

citat,vel  ex  illo  lob.  tf.Semel  locutus  eftDeus  ,  tyfecudo  id  ipfitm  mn 
repctit.  Vtroque  loco  vmca  tlla  Dev  locntioneflabiluas  definita  cius 
fcientU  f\gnificatur,vt  vulgbmterpretantur:tllud  -vero  in  IJfalmo:Duo 
h&c  audtutfunt  qui  referant  ad  h&c  duo  qu&  fequuntur :  Quiapotejias 
Dei  e?i:& yT ibi  donrine  mifericordia.  ^sflij  de  duobus  teftamfntit  in- 
telligunt.  Targum  Chald&um  cum  hts  vidctur  nonnihtlfenttre,  in  quo 
fic  eft  ,  Ugem  vnam  locutus  eft  Deut  ,  &  bts  illam  audtuimu*  de  ore 
Mofisfcrib&  magni,quoniam  virtus  coram  Deo  noftro:  tu  vero  Deusi 
<vt  benefacias  iuftts. 

g  Nam  &  illud  quod  idem  cowctcMt.^ Alibi contendit.  ln  libel- 
lo  De  fato  ex  fntentia  Carneadts  in  tres  ftecies  partttur  caufas  :  it» 
naturales,qu£  ex  rerum  naturis  profiafcuntur  ,  vt  defcendere  laptdem^ 
calfacere  ignem.Voluntarias^qu&fit&funt  in  liberis  hominumvoluntat 
tibus  ,  quarum  non  necejfe  efl  effe  caufas  externas  ty  antecedentes9 
fatis  eft  Ubere.  Etfortmtas  ,  qu£  obfcur&funt,  <&  ignorat£  mnnulU: 
qua  m  re  confentit  cum  omnibus  phyficts ,  quibus  nihil  fieri  placet  fine 
caufa. 

h  Ipfafque  natura les  JzVo»  efl  alia  natura  ignis  cur  caleat,  autfa- 
xtcur  defcendat ,  aut  hominis  cur  *atiom:ur,  ty  viuat ,  ty generet  ex 
fe  fM$milem*&  aliarun*  rerum ,  quam  qubd  ita  iufiit parens  natur&: 
fi  comranum  iufiifftt:&  fitgeret  tgniti&  afcenderet  lapis ,  &  brutum 
fluptdum  effet  homo,nec  rviueretinec  gigneret. 

i  S.itamenappellandaevoluntatesfunt.  \  ^rifloteles  libro De 

anima  tertio  ,  voluntatemfolts  rationaltbus  ineffe  dicit :  appetitum  efje 

in  beluis ,  qui  esi  inflinclus  a  natura  datus  aliquid  perfequendi  autfu- 

giendt.  Volutas  in  rationalibus  ducem  habet  rationem  ,  comitem  eletlto- 

nem,fiue  efl  eleclio  ipfa. 

J>em  quo-  k  Contendat  ergo  Cicero.} Difputctfane  Cicero  cum  Stoicis, 

piodovidet  l  Quapropter  &  voluntates  noftrae  tantum  valenr.  }  Creauit 

futwa        Deus  voluntates  noTiras  liberas:qu&  ideo  ttber&funt ,  quia  ille  volvit, 

&  vtrumlibet  poffunt  facere  ex  contrariis,  aliud  tamen  fat~iur&  mn 

fitnt ,  quam  quod  Deus  pr&fciuit ,  quta  aliud  haud  dubie  nunquam 

facient,tametfi  poffunt.  Certumeftenimfieripleraquepo(fe,qu&  nun- 

quamfient:  ita  nonresfutur£  cxfcientia  Dei  manant :  fed  fcientia. 

potius  Dei  ex  tllts  ,  qu&  tamen  futur£  mnfunt  Deo  ,  in  quo  eTi  error 

multorum,fedpf£fintes.     Quocirca  non  refte  dic  itur  pr£fctre,nifire- 

latit  ad  afliones  noftras  dicendus  eftfcire,vtdere  y  cernere.Quodfi  in- 

dignum  videtur  kfluxa  caducdque  rerum  natura  fempiternam  fcien- 

tiam  generari ,  dtcamus  a  prouidentia  voluntatique  Dei  cognitionem 

twpiroficifciiVQlwatem  fltttuere  yuidfuluruw  fci(:fciemi4m ,  quid 


Ad Marcellinum  Lib.  v.  197 

moluntas  fiatuerit^noffe-Origenes  fupsr  Genefin :  Quodfuturum  efi,  ait 
caufam  effe  cur  id  euenturum pr&uiderit  Deta.  Itacpue  non  idfieri>qut4 
f>r&fcitur:potiui  contrapr&fctrt,  cjuiafuturum  eft. 
h  Si  mihi  fati  nomeo.}5/f/<e/)e  autores  Latm&  lingu& ,  velut  poe- 
t&  fy  hiTlorict ,  &  oratores ,  Fata  dicunt  hormnum  ,  (ff  voluntatem 
deorum-  Boeotim  tale  difcrimen  fucit  mtcrfatum  ty prouidentiams 
cfuale  hic  *ytugu$.  interfatum  <&  voluntatem.  %yfpuletus  in  Dog- 
mate  Platoms :  Prouidentiam  effe  diuinam  fcntentiam  conferuatri- 
(em  pToff>erttatu  eiw^  cuiuys  caufa  talefufcipit  offi.ium.  Dtuinam  Ugim 
ejfefatum  ,  perquod  meuttabtles  cogitationes  Dei  atque  tncepta  com- 
flentur.  Vnde  fi  quid  prauidentia  agitur ,  id  agitur  etiam  fato  :  & 
quodfato  terminatur^prouidentiadebetfufceptum  videri.  Sed  ejfe  ali- 
«\uid  in  nobt<y&  infortuna  nonnihtl,  ty  fortuna  tmprouidos  cafwt  igno • 
rart  a  nobts  fatetur  :  inf}abi!e  entm  ty  mcurrens  tntercedcre  eafolere9 
qu&  confilio  fuerunt  ty  mcditatione  fufcepta,  qu&  mn  p.ttiantur  medi- 
tata  adfinem  venire:  &  tunr  quidem  cum  impedimentum  illud  vtili- 
ter  prouenit,rtsi\lafzltdtxs  notninatur.^yitvbirepugnationcs  iflx no*. 
ciu&  eruntjnfxlicitae  dicitur.  Sic  ille, 

An  voluntatibushominum  aliqua  domineturneceffitas, 
C  A  P.  X. 
a  ©$j5j  Nde  nec  illa  neceffiras  formidanda  eft,quam  for- 
«feSS  midando  Stoici  Jaborauerunt.caufasrerum  ira  di- 
x£%3£l  ftinguere  ,  vr  quafdam  fubtraherent  neceffitati, 
quafdam  (ubderent:atquein  his,quasefle  fub  neceffirare  no- 
luerunt,pofueruntetiamnoftras  voluntates,ne  videlicetnon 
eflent  libere, fi  fubdercntur  neceffitati.Si  enim  neceffitas  no 
ftra  tlla  dicenda  eft,qu;e  non  eft  in  potcftare,fed  eria  C\  nolu- 
mus,  efficir  quod  poteft,  ficut  eit  neeeffiras  mortis :  manife- 
ftumeftvoluntatesnoftras,quibusrecle  ,  vel  perperam  viui- 
tur,fub  tali  neceffitate  non  eflfe.  Multa  enimfacimus,qua»  ft 
noliemus,nonvtiq;faceremus.  Quo  primituspertinetipfum 
velle:nam  fi  volumus,eft:fi  nolumus,n6eft.Nonenimvellc- 
mus,fi  nollemus.Siaurem  illa  definirur  effe  necelliras,fecuti 
dum  quam  dicimus  neceffe  efle,vt  fit  aliquid,vel  ita  fiat ,  ne- 
fcio  cur  eam  timeamusme  nobis  libertatem  auferat  volunta- 
tis.b  Neque  enim  &  vita  Dei  &:  praefcientiam  Dei  fub  neceffi 
tate  ponimus ,  fi  dicamus,  necefle  elTe  Deum  femper  viuere, 
&  cun&apnrfcire-.ficutnec  poteftaseiusminuiturcum  dici- 
tur,mori  fallique  no  pofle.Sic  enim  hoc  non  poreft,vt  potius 
f\  nofier,minoris  eflet  vtici;  poteftatis.Recte quippe omnipo- 


iy%         Auguftini  dc  ciuitate  Dei 

tcns  dicitur:qui  tamen  mori  &  falli  non  poteft.  Dicitur  enini 
omnipotensfaciendoquodvult,non  patiendo  quod  novult. 
Quodfi  eiaccideret,nequaqua  efVet  omnipotcns.  Vndepro- 
pterea  quafdamnon  poteft,quia  omnipotenseft.  Sicut  etiam 
cum  dicimus,neceifc  eft efl"e,vt  cum  volumnsjibero  velimus 
arbitrio:&  veruinproculdubio  dicimus:  &  noideo  ipfum  li- 
berum  arbitnum  neceffirati  fubiicimus ,  qua?  adimit  liberta- 
tem.Sunt  igitur  noftra?  volunrates ,  ik  ipfas  faciunt  quicquid 
volendo  facimus,quod  non  rieretfi  nollemus.Quicquid  aure 
aliorumhominum  voluntate  nolensquifquepatirur,  etia  fic 
voluntasvaler.etfinonilliustamen  hominis  volunras,  fcd  po 
teftas  Dei  eft.  Nam  fi  volutasranruefler,nec  poiTer  quodvel 
let,potentiore  volutate  impediretur.  Nec  fic  tamen  volutas, 
nifi  volutas  eflet,nec  altenus,fed  eius  ellet,qui  vellet:  etfi  no 
poiTetimplerequodvellet.  Vndequicquid  pi  £ter  fuavolun- 
tatem  patitur  homo,non  debet  retnbuei  c  humanis,vel  ange 
licis,vel  cuiufquam  creati  fpiritus  voluntaribus ,  fed  eius  po- 
tius  qui  dat  poteftatem  volentibus,c  Non  ergo  propterea  ni- 
hil  eft  in  noftra  voluntate ,  quia  Deus  prarfciuir  quid  futurum 
cflerinnoftra  voluntate.  Non  enimqui  boc  praefciuit :  nihil 
prasfciuit.Porrofi  illequipraefciuir,  qmdfururum  efletin  no 
ftra  voluntate,non  vtique  nihil,ied  aliquid  prarfciuit :  profe- 
fto  &  illo  prgfciente,eft  aliquid  in  noftra  voluntate.Quocir- 
canullo  modo  cogimur.aut  rerenra  pra:fcienria  Dei,  rollere 
volunransarbirrium,aurrerenro  volunrarisarbirrio  ,Deum, 
quodnefaseft,  negare  pra?fcium  futurorum  ,  fed  vrrunque 
ample&imur ,  vtrunque  fideliter  &  veraciter  confitemur.  II- 
lud,vtbene  credamus  :  hoc  ,  vtbene  viuamus.  Maleautem 
viuitur,  fi  de  Deo  non  bcnecreditur.  Vndeabfit  anobiseius 
ncgareprarfcienriam,  vrliberieflevelimus  ,  quoadiuuante 
fumus  libcri,vel  erimus.dProinde  non  fruftra  funt  leges,  ob- 
iurgationes,  exhortationes ,  laudes  ,  &  vituperationes :  quia 
&  ipfas  fitfuras  elTe  prajfciuit ,  &  valent  plurimum  quantum 
eas  valituras  efle  praefciuit :  &  preces  valent  ad  ea  impetran- 
da,qua?  fe  precantibus  conceflurum  efle  prarfciuit :  &  iufta 
prsemia  bonis  fa&is ,  &  peccatis  fupplicia  conftituta  funt. 
cNeque  enim  ideo  peccat  homo  ,  quia  Deusillum  peccatu- 
rum  prasfciuit :  imo  ideo  non  dubitatur  ipfum  peccare  ,  cum 
peccatquia  ille,cuius  pra?fcientia  falli  non  poteft,nonfatum, 
non  fortunam,non  aliquid  aliird ,  fed  ipfum  peccaturum  efle 

praefci- 


Ad  Marcellinum  Lib.  v.  199 

pra?fciuit,qui  fi  nolk  omnino,non  peccat;fed  (i  peccare  no- 
luerit,etiam  hocillepraffciuit. 

L.     V  I  V  E  S. 
a   "T  rNde  nec  illa  necefluas.}c*cero  UbeUo  Defato :  ^4c  mihi 

V  qntdem  i>idetur  ,  ciimau£fentenU*fuif]entvcterum.phlofo- 
phorum  ,  -vna  eorum  qui  cenferent  omnta  ttafatofiert,  -vt  idfatum  •vim 
n.cefiitatts  ajfrret.  \n  cruafintentia  Democritwi ,  Heraclitus ,  Em- 
pedocies,  ^Anflotelcsfuit.  ^flteraeorum  quibus  itderentur  fine  -vl- 
lofato  effe  ammorum  motus  'voluntarij.  Chr^flppUi  tancjuam  arbiter 
honor*ri:i4  medtum  ftrt  ■voluiflet  :fed  appluat  Je  .idecspotius  i  qut 
nec  Jsttate  motws  antmt  libtratos  -vvlnnt.  /j*t  &  alia  Cicero-  idarco 
Oenomaus  Cynicus  Democritum  dtxit  feruos  feciffl:  animos  noTiros: 
Chryflppum  -verb  fcmtferuos ,  -vtefl  apud  Eu\ebiun,  libro  6.  Euang. 
prxpar.  Quo  loco  dtsj/utant  dcfato  cjuamplurima.  Jtaquefato  cum 
(uhdant  ammos  Stoici-  non  tamen  ntctGrtatem  tllu  concedunt ,  nec  fi- 
nunt,  -vt  cogtrenos  poflmt.  Fato  chtmfitmt  otnniacaufts  anteccdenii- 
bus  & proxtmts.fed  non  prmcipaULus  &  perfeCrn  ,  quarum  lUs.  prio- 
ves  iuuant  tantumqnam  noflra  poteflate  nonfunt :  hdttierb  effitunt 
ejuafuntii/manu  nojira.  Plutarchus  in  Placitts philofophorum  fenten- 
tiam  Stoicorum  referens  dicit,  apud  tllos  varte  euentus  rerum  profictfcij 
altos  ex  necefinate  iUapnma ,  &  maxima:  alios  txfato.  alios  tx  Uber- 
tate  ant ,  orum  alios  txfortun^aUos  cafu  quodam.Stoici,  -vtfumma  di- 
cam,  in  traclandu  ratwnefati  Platontfuntfere  fujfragatt.  Quod  cum 
Plutarchus  teflatur  ,  tum  verb  res  tpfa  indicat.  ^yft  cum  Jato  fieri 
pmnia,  &  mf^to  ineffe  necefiitatem  aiunt,  de  mente  tlla  &•  prouidcn- 
tia  Dei  loctuuntur.Nam  <fy  h<uem  ex  corumplacttis  diximus  fatum  tf- 
fc>&  lpf  rationem  pronoed/  qne  illam3td  efl  proutdentiam  ,a  qua  admi- 
niflrantur  omma  fatum  nommant. 

b  Nequeenim  vitam  Dei&  pra?fcientiam.  }  Platonici  aiunt 
necejft  e(?e  deos  itafe  habere.  -vtflnnt  >  nen  necefittate  extrinfecut  ilia- 
t*fd  naturali  optimdque  ipfls ,  idevcjue  maxime  'volunt.iria  ,  c <*•*  <*7* 
noUent  vNcjuam  opiione  prcpoflta  aiiicfe  habere.Quo  magts  nnror  Pli 
nium  Secundum  honnnem  (y  mgento  &  truditione  tanturn ,  (ic  contra 
o-nnipotentiam  Dei  cauilla/i, ;;.  Deum  qmdem  pojfe  omnia.  Namque 
necftbi  mortem  confcifere.fi  velit,  quodhommi dedit .Optimum  in  tan- 
%u  ■vit&poenis  exi7itmauit,ita  deos  c  da>mtaubui  nufcriifcjtie premi ,-jt 
b  thines  optare  aliquos  mortem^  nec  confeepuipoffe.  Deceptrant  -vid>  /i- 
cet  ewu  fabuU,qu£  Plutonem  ddata  morte  moererefaciunt^fv.ut  Luca- 
pus  i  (futt: 

Etreclor  terra^uemlongainfecuU  torcjuet 


300  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

JMors  dtlata  Deum. 

c  Non  ergo  propterea  nihil  eftin  noftra  voluntate.V._/*r</rfj 
qnsflio ,  &  vane  a  multn  tradatd ,  ^A*  pr&fctentta  Det  necefftta- 
temaliquam afferatr<.bus.  ^.'ttgifupntore  capttehacdere  mnnul- 
la ,  muiti  defchoU  recentiore  ob  igattonum  wtt  accedunt  ad  dtfyuta- 
tionem  muniti  ,  vt  f\  aliquid  tibi  fumpfris ,  ipfis  quod  fibi  retinednt 
non defit ,  vtft  hoc  ceperus, contrariumfit  tihireitnquendum:  atque  a- 
deo,vt  magis  irretita  magifque  muifcata  tota  re  difcedatur  ,  quam  <um 
accederetur  :  ponts  Deumfcire  me  curfuvum  cras ,  aufa  ergo  me  non 
curfurum,ponts  hoc,aufer  tllud.  Qutd  erat  tricts  tllts  &  vtrbwum  la- 
queus  opu*  »  ntfi  (impltater  Uqut ,  vt  hic  ^Augufltnm^  non  ideo  peccd". 
re  hominemyqubd  Detts  pr&fciuit  eum  peccaturum  ,  quifinolit ,  potefl 
omniuo  nonpeccare,iique  ftfiat,hocpr&fciuit  Deus:velvt  dicit  Chry- 
foflomui  fuper  Epiflola  PauiiadCortnthtos :  Enimuero  Chrislw  w- 
quit,  neceffe  efl  vt  veniant  fcandala ,  non  ideo  arbitru  Ubertatem  cor- 
rumpensydut  vit&vim,&  necfittatem  imponens ,fed pr&dtcens  td 
quod  ex  mala  hominum  voluntate  omninofuturum  eft :  quodfane  fu- 
turumes~1,nonquiaid  Deusprauiderit,  fedhominum  voluntas  im- 
medtcabiluf fuertt.N on  enim  quiapr&dtxtt  Deus  ,  h&cfatlafunt  >fed 
quia  omninoex  mala  hominum  votuntate  ventura  erant ,  ipfe  pr&di- 
xit.  H&c  Chryfoflomm  interprete  homine  d.clo  ffitronymo  Dona- 
to.  <^fcprofic~lb  nonpint  addit  ntcefittatem  rebws  venturvs  pr&fcten* 
tta  Dei,  qttam  pr&fenttbus fpeclator  cumfiunt:  ita  cum  video  tefcribe- 
re,potes  ipfe  qutdem  nonfcrtbere:  quod  ft  nonfcrtbas,  iam  te  non  vide- 
ho ftrtbentem.  Porrb  Deo futura tam pr&fentiafunt, atque adeh  ma- 
gis.quhn  nobit  qu&  vocamus pr&fentta.Nam  qub  capacior  efl  mens,hoc 
HU  tempttf  pr&frns  esl  latius :  Deo  verb  infinit&  capacitatts  tnfinitum 
tempus  eft  pr&fens:  tota  ergo  &ternitas  qu&fola  eft  tnfimta.fJ&c  res  dtf 
fi  iltorem  effiat  hanc  dtfputationem,  qubdfic  imaginantur  quidamfu- 
tura  effe  Deo,  vt  nobts. 

d  Proinde  non  fruftra  funt  leges.Vf/o<r  obiiciebatur  ijs ,  qui  ne- 
ceffariofato  dicebant  omntaficri.  Quod  (t*m  neceffe  iffet  hunc  effe  md- 
lumjllum  bonum,cur  malus fuppliciumy  bonuspr&mium  merebatur^cum 
neceffaria  nec  vitio  dentur,nec  laudi:  tum  etiam  nec  exhortari  ad  vtr- 
tutem>  carpereque  vttiaprodejfet:  cumfiert  aliter  non  poffeUquin  maiui 
efjet,quemfatum  effet  effe  malum.Maniiim  hoc  quoque  exfato  iffe  con 
dud.it.  Sic  enim  ait: 

jHominum  menti  tantofitghria  maior, 

Quod  c&logaudente  venit,ru*fufque  ntcenti* 

Oderimm  m«gnm  culpam  posndfque  creatos, 

Ncc 


Ad  Marcellinum  Lib.    V.  301 

PJec  refertfcelm  vnde  cadatfcelu»  (fje  fatendum  est. 

Hoc  tjuotfue fatale  esi}fc  tpfu/n  expcnderefatum. 
Nos  ■veroj^T*  bonti  paratum  prxmmn^parata  merito  efl  latd^malis  titr 
tnpertuntyptndque  tjubd  Uberauoluntate  Qr  tlle  benefecu}&  htc  nutlc\ 
tdcju,  sfteciante  Deo  non  cogeme. 

c  Neque  enim  ideo  peccat  homo.  j»  A prtfacntta  Deinonpro- 
fir.tfiitur  peccatum  huitn  ,fed  noTira  fotitcs  de pcccato  hmnt  .ctenita. 
Na>>ficnt  a.  'voluntatt  Det  nosiravoluntas^ta  ty  afne^ttu  Dli  no- 
flrafaentia  demanat.Hnc  dt  fato  expofttn  altorumfententin  ,  quofa- 
ctlim  intelltgeretur  %^/lugufltni  mens. 

De  vniuetfali  prouidentia  Dei,  cuius  legibus  ornn  ja  conti- 
nentur.  C  A  P.     XI. 

Kf^A^  Eusitaqucfummuscx  vcruscum  verbofuo,&  fpiri- 
Jfir^y),'  tufancto  ,\jua»tria  vnum  funt ,  Dcus  vnus  omnipo- 
%£%$££  tens,creator&facl:or  omnisanime  atque  omniscor 
poris:  cuius  funt  participatione  fcelices  quicunquc  funt  veri- 
tate,a  non  vanitate  fcelices:  qui  fccit  homjnem  rationaie  ani- 
malcxanhua  &  corpore  ;ciuicumpeccatem  necunpunitum 
eile  permiht,  nec  fine  mifencordia  derelincjuir.qui  bonis  8c 
malis  cllentiam  ctiam  cum  lapidibus,  vitam  feininalem  etia 
cumarboribus ,  vitdin  fenfualem  etiam  cumpecoribus,  vi- 
tam  inteliechialem  cum  folis  angelisdedit ,  a  quo  eft  otnnis 
»nodus,omnis  fpecies,omnisordo:  aquo  eit  mcnfura,  nume- 
rus,  pondus:  aquo  eftquicquidnaturalitcreft,  cuiufcunque 
,  generiseft,  cuiufcunque  «eftimationis  efV.aquofunt  femina 
formaruKn,formarfeminum,motusfeminu  atque  fovmarum. 
Quidedit  &  carni  originem  ,  pulchritudinem,  valetudinem, 
propagationis  fcecunditatem,  membroru  difpofitionem ,  fz~ 
lutem,  concordiarmqui  &  animae  irrationali  dcdit  mcmoria, 
fcnfum,appetitum,rationali  autem  infuper  mcntcm,intelli- 
genti.mi,voluntatem:  qui  non  foium  cejum  &  terratn,nec  fo 
lum  angclum  &  hominem  ,  fed  nec  exigui  &  contemptibilis 
ammantisvifcera,necauispennulam,necherba;Hofculum, 
nec  aptoris  folium  fine  fuarum  partium  couenientia,  &  qua- 
<iam  veluti  pace  derehquit,nuiio  modo  eit  credcndus  regna 
frominum  eorumque  dominationes  &  feruitutcs  ,  a  fua;  pro- 
uidcnria»  legibus  alienas  eiTe  voluuTe. 
L.     V  I  V  E  S. 
a    X  7  On  vanitates  fcclices.  \  Stc  Ugttur  in  ommbm  cgdiabusy 
L\  mtht  ttmen  apttm  vidttur  legtftdtles. 


joi  Auguftinideciuitate  Dei 

Quibosrooribus  3ntiqui  Romani  mettrerum  vt  Deus  verus,  quaftuifi 
noneum  colercm,corum  augerecimpctium. 

C  A  P.      XII. 

Roinde  videamus  quos  Romanoru  mof  es ,  &  quam 
yjJ^L  obcaufamDeusverusad  augendum  impe*  >im  ad- 
£:X&  iuuare  dignatus  eft,  in  cuius  poteftate  funt  etiam  re- 
gna  terrena.  Quod  vt  abfolutius  diiTerere  poflemus  ,  ad  hoc 
pcrtinetem  &  fuperiorem  librum  fcripfimus,  quod  in  hac  re 
poteftas  nulla  fit  eorum  deorum  ,  quos  etiam  rebus  nugato- 
riis  colendosputarunt,&  prarfentis  voluminis  partes  fupe- 
riores.quas  hucufque  perduximus  ,  de  fati  qua?ftione  tollen- 
da,  ne  quifquamcui  iam  perfuafum  eflet  nonillorum  deo- 
rum  cultu  Romanumimperium  propagatum  atque  ferua- 
tum,nefcio  cui  fato  potius  id  tribueret,quam  Dei  fuiiirni  po- 
'centifiimae  voluntati.Veteres  igitur  primique  Romani,  qua- 
tum  eorudocet&  commendathiftoria,quanuis  vtaliae  gen- 
tes,excepta  vnapopuli  Hebraeorum  deos  falfoscolerent,& 
non  Deo  victimas,  fed  da?moniis  immolarent ,  tamen  laudis 
auidfpecunixliberaleserant,  gloria  ingentem,  diuitias  ho- 
neitas  volebant:  hanc  ardentiffimedilexerunt,  propter  hanc 
viuere  voluerunt,  pro  hac  &  mori  non  dubitauerunt.  Ca^te- 
ras  cupidirates  huius  vnius  ingenti  cupiditate  preflerunr. 
Ipiam  aenique  parriam  fuam  , quoniam  feruire  videbatur 
inglorium  ,  dominari  vero  atque  imperare  gloriofum,  prius 
omni  ftudie  liberam  ,  deinde  dominam  efle  concupierunr. 
Hinceftquodregalem  dominarionem  nott  ferentes  ,  annua 
imperia  binofque  imperatores  fibi  fecerunt,  aqui  confulcs 
appellati  funt a  confulendo,non regcs,  aut domini a regnan- 
doatque  dominando ,  cum  &  reges  vtique  aregendo  di&i 
melius  videantur  ,  vtregnum  a  regibus,  reges  autem  ,  vtdi- 
c~tum  eft  ,  a  regendo  :  fedfaftus  regius  rtoti  cHfcipliha  puta- 
ta  eft  regentis,vel  beneuolentia  •confulentis,fedfuperbia  do- 
minantis.ExpuHb  itaque  rege  Tarquinio  ,  &  confulibns  in- 
ftitutisifecutum  eft  ,  bquod  idem  autor  in  Romanorum  lau- 
dibus  pofuit,quod  ciuitasincredibile  memoratuadepta  li- 
bertate,  quantum  breui  creuerit ,  tanta  cupido  gloriae  incef- 
ferat.lfta  ergo  laudis  auiditas,  &  cupido  gloriae  ,  multa  illa 
miranda  fecit  laudabilia  ,fcilicet  atque  glonofa  fecundum 
hominum  exiftimationem.  Laudatidem  Saluftius  tempo- 
ribusfuis  magnos  &  prasclaros  viros,  Marcum  Catonem,  & 


Ad  Marcellinum    Lib.   v.        30 j 

Caium  Carfarem  ,  dicens  ejuod  diii  illa  refpublica  non  habuit 
qucnquam  virtute  magnum,fed  fua  memoria  fuifle  lllos  duos 
ingenti  virtute,diuerfismoribus.  In  laudibus  autem  Csefaris 
pofuit ,  cjuod  fibi  magnum  imperium,exercitum,bellum  no- 
uum  exoptabat,  vbi  vntus enicefcere  poflet :  lta  ridebat  in  vo- 
tis  vn  oruin  virtute  magnorum  ,  vt  excitaret  m  bellum  mife- 
ras  genres  &  fiagelle  agitaret  Bellonam  fangtiintd  .  vt  eflec 
vbi  virtuseorum  enitefcei  et.  Hoc  illa  profeCto  laudis  auidi-» 
tas ,  &  glorke  cupido  faciebat.  Amore  itatjue  pnmirus  liber- 
tatis,  poit  etiam  dominanonis ,  &  cupiditate  laudis  &  gloriar, 
multa  magna  fccerunt.  Redditeis  vtriufque  ret  teltimonium 
etiam  poctain<igniseorum.Iiuie<}uippe  ait: 
jWecnonTarqnintum  eicEium  Porfennayiubtbat 
i_s*ftciperc  ,tn9->ntiq;  vrbem    bfidif<hc  premebat 
._Ae\n-ad.t  tnferrum  pro  Itbei  ia<eruebant. 
Tunc  itaquemagnum  illis  fuir  aut  fortitcr  emori ,  aut  libcros 
viuere.  S«dcum  eflct  adepta  libcrras,tanta  cupido  gionaem- 
ceilcrar,  vtparum  efletfoia  libcrtas  ,  niii  t\  dominatiooua!- 
rererur,  dum  pro  magno  haberetur,  tjuod  veiut  letjuentc  Io- 
uc  ulem  poeta  dicit: 

Qnin  afbera  luno, 
Quj  mare  nunc  ,terr  as<t;  n.etu x*lum^f«tigatt 
C  0  fdui  .n  m  Uttt  r.fret  meiui  ant  fou  bit 
Romanos  rerum  domtnos  cgcntem(jue  tvgatam. 
Sic piacttum  •ventct  luTiru  iabeatibu>\  tiat, 
Cym  ^domws  sijfiraci  e  Ph  htam  claraf^ue  Mycenas 
Seruitio  premet,ac  ■viciu  dowtnabttur   *TgM. 
Qu;*  cpudem  Vergilius  louem  inducens  tantjua  futura  prje- 
dicenrem,ipfc  lam  fafta  recolebat^cernebartj;  prarfentia.  Ve- 
rum  propterea  commemorare  illa  volui ,  vt  oitenderem  do- 
minationem  poft  libertatem  fic  habuifle  Romanos ,  vt  in  eo- 
ruin  magnis  laudibus  poncrerur.   Hinc  clt  &  lil.id  eiufdem 
poera?    cpiod  cum  aliarum  gCr.tium  artibus  eas  lpfasproprias, 
Rom.morum  artes  regnandi  atcjue  imperandi ,  &  fubigcndi 
ac  debellandipopulosantepoueret,ait: 
Ex-.  ud  nt  aitf  jptranta  moiltm  *ra: 
*  Lrcdo  ecjuidem  -vmos  ducent  de  marmore  -vulttn: 
Orabantcaufaf  m.'iiws,c.gUq;  meatw 
Pejcnbent  r«d:o ,<& furgentta  fydcr a  dtcent: 
Tu  regere  tmperto  populos  Xomane  mtinento, 


304  Auguftini  Je  ciuitate  Dei 

&tt  tibi  erunt  artesjdciq;  imponere  moremi 

Pttrcereffbtechs.^d^bellurefuperbos. 
Has  artes  illi  tanto  peritius  exercebant,  quanto  minus  fe  Vo- 
luptatibusdabant,  &  eneruatione  animi  &  corporis  incon* 
cupifcendis  &  augendisdiuiths,  &per  illasmoribuscorrum- 
pendis,  rapiendo  miferisciuibus,  largiendo  fcenicis  turpibus. 
Vnde  ciun  talesiammorum  iabes  fuperabant,  atque  abun- 
dabani ,  quando  fcribebat  lfta  Saluftius,  cartebatq;  Vergilius, 
non  illis  artibus  honores  &  glonam  ,  fed  dolis  atque  fallaciis 
ambiebant.  Vnde  idem  dicir.Sed  primo  magis  ambitio  quam 
auaritia  animos  hominum  exercebat ,  quod  tamen  vitiupro- 
piusvirtuti  erat.  Nam  gloriam,honorem,imperiumbonus  &. 
ignauus  a?que  fibi  exoptant.  Sed  ille,  inquit,  vera  via  nititur, 
huic  quia  bonse  artes  defunt ,  xiolis  atque  fallaciis  contendit. 
H^funtillcebona;  artes,pervirtutem  fcilicet,  noperfalla- 
cem  ambitionem  ad  honorem,&  gloriam,  &  imperium  per- 
uenire,  quajtamenbonus  &  ignauusa?que  fi  biexoptant.  Sed 
ille  ,  id  eft  bonus ,  vera  via  nititur.  Via  virtus  eft  ,  qua  nititur 
tanqua  ad  poffeffionis  nnem,id  eft,ad  gloriam,honorem,im- 
perium.  Hoc  infitumhabuille  Romanosetiam  deorumapud 
illosardesindicant,  ^quas  coniun&iffimas  conftituerunt  Vir- 
tutis&  Honoris,prodiishabetesquas  dantura  Deo.Vndein- 
telligi  poteft  quem  finem  volebant  efle  virtutis ,  &  quo  eam 
refeiebant,qui  boni  erant,ad  honorem  fcilicet.nam  mali  nec 
habebant  enm,quanuis  hon  oremhabere  cuperent,quem  ma- 
lisartibus  conabantur  adipifci,id  eft  ,dolis  atque  fallaciis. 
lylelius  laudatus  eft  Cato.  De  1II0  quippe  ait  •  Quo  minus  pe- 
tebatgloriam  ,eo  magisillum  fequebatur.  Quandoquidem 
gloria  eft ,  cuius  llli  cupiditate  flagrabant , h  iudicium  homi- 
num  bene  de  hominibus  opinantium.  Et  ideo  melior  eft 
virtus  qu«e  humano  iudicio  contenta  non  eft ,  nifi  confcien- 
tiarfu^-  Vndedicit  Apoftolus:  Namgloria  noftra  ha?c  eft, 
teltimonium  confcientijenoftraf.  Etalio  loco:  Opusautem 
fuum  probet  vnufquifque ,  &  tunc  in  femetipfo  tantum  glo- 
riam  habebit ,  &  non  in  altero.  Gloriam  ergo  &  honoi e  m  & 
imperium  quse  fibi  exoptabant :  &  quo  bonis  artibus  per- 
uenirenritebanturboni,nondebetfequivirtus,  fed  ipfa  vir- 
tutem.  Nequeennn  eft  vera  virtus,nifi  quse  ad  eumfinem 
tendit,  vbi  eft  bonum  hominis,  quo  mehus  noneft.  Vndc 
&  honores  ^uospetiuit  Cato,  *  peterenondebuit,fedeos 

ciuitas 


Ad  Marcellinum  Lib.  v.  joj 

1  ciuitasobeiusvirtutemnonpetentidare.  Sed  cumillame* 
rAoria  duo  Romani  eflent,virtute  magni,  Carfar  &  Cato,lon 
gevirtusCatonisventati  videtui  propinquior  fuifle  ,  quarri 
Csefaris.Proinde  quahs  cliet  Ulo  tempore  ciuitas  ,  &  antea 
qualis  fuiflet ,  videamus  in  k  ipfa  fententia  Catonis  :  Nolitej 
inquit,  e.xiftimaremaioresnoftrosarmis  .Rempublicam  e* 
parua  magnam  fecifle.Si  lta  eflet,  multo  pulchen  lmam  eam 
nos  habercmus.  Quippe  iociorum  atqueciuium  pra^terea 
armorum  &  equorum  maior  copja  nobisquam  illis  eft.  Sed 
alia  fuere  qua;  illos  magnosfecerur.r,  qua?  nobis  nullafunti 
domi  indulti  ia,foris  iuihim  impenum.  animusin  conluien* 
do  liber  mequt  libidme  neque  delicto  obnoxius.  Pro  his  noS 
habemus  luxunam  atque  auantiam,publice  egeftatem  ,  pri- 
uatim  opulentiaimlaudamusdiuitias./equimurinertiam  :  in- 
ter  bonos  &  malos  difcrimen  nullum,omnia  virtutisprarmia 
ambitiopoffidet.Neque  mirum  voi  vos  feparatim  £ibi  qui£» 
queconrtliaCapitis,vbidomi  voiuptatibus,  hic  pecunia?  aut 
grati^  feruitutis.  Eorit  vt impetustiat  m  vacuam  remp.^Qui 
audithaic  Catonisverba  iiue  Saluftij ,  putar  qualeslaudantuf: 
Rom.veteres,omnes  eos  tales  tunc  fuiile  vel  plures.  Non  ira 
cft,  alioquin  vera  non  eilent  quie  ipfe  idem  fcribit  ,  eaqua* 
Commemoraui  in  fecundo  hb.huius  operis,vbi  dicit:  IniuriaS 
validiorum  &  ob  eas  difcefftonem  plcbisa  patribus,  aliafquC 
difleniiones  domi  fuifle,iam  inde  a  pnncipio,necjue  arriplius 
sequo  &  modefto  iui  e  adtum  ,  quam  expuliis  regibus,  quan- 
diu  metus  aTarquinio  fuit ,  donec  bellum  graue  cpiodpro- 
pter  ipfum  cum  Hetruria  fufceptum  fuerat,hniretur.  Poftea 
ve>o  feruili  imperio  patres  exercuifle  plebem,  regio  mor£ 
Verberafle ,  agro  pepulifle,&:  ca;teris  expertibus  foios  egifle 
in  imperio.Quarum  difcordiarum dum  illi  dominan  vellet, 
iftiferuire  noilenr,  finemfuiile  bellum  Punicum  fecundum. 
Quia  rurfusgrauismetusccepit  vrgere.atque  ab  lllis  pertur- 
batiombusaha  maiore  cura  cohibereammosinquietos,&  ad 
Concordiam  reuocare  ciuilem.Sed  perquofdam  paucos,  qui 
pro  fuo  modo  boni  erat,magna  adminiftrabantur,  atque  illis 
toleratisac  temperatismahs.paucoru  bonorumprouidentia 
resilla  ci  efcebatjicut  idemhiftoricusdicit,multa  fibi  lege- 
ti,&  audieti,quiE  po.Ro.domi  mihjeq  mari  atque  terra  pfig- 
clara  facinora  fecerit,fe  libuifle  attendere,  qua;  res  maxime 
fau  neaotia  fuftinuiflfet:quoniam  fciebat  farpenumero  parua 


jo6  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

manu  cum  magnis  legionibus  hoftium  contendifTeRo.  co- 
gnouerat  pai  uis  copiis  bella  gefta  cum  opulentis  regibus :  fi- 
bique  multa  agitanticonftare  dixit,paucorum  ciuium  egre- 
giamvirtutem  cuncta  patrauiile,ebquefa£tu  vt  diuitias  pau- 
pertas,multitudinem  paucitas  fuperaret.  Sedpoftquam  luxu 
atque  deridia,iuquit,ciuitascorrupta  eft,rurfusrefp.  magni- 
tudine  fui  imperatorum  atquemagiftratuum  vitia  fufteuta- 
bat.^aucorumigitur  virtusad  gloriam,honoiem,imperium, 
vera  via,id  eft  virtute  ipfa  nitentium  etiam  a  Catone  laudata 
cft.Hmc  erat  dp  ni  induftria:quam  commemorauit  Cato:  vt 
serarium  cP^t  opulentum,tenues  res  priuatae.  '"Vndecorru- 
ptis  moribus  vitiu  efie  cotrarium  pofuit , _  publice  egeftatem, 
priuatim  opulentism.  Quamobrem  cum  diu  fuiftent  regna 
Orientis  illuftria,voliiit  Deus  &  Occidentale  fieri,quod  tem 
poreefietpofterius,fedimperij  latitudine  &  magnitudineil- 
Juftrius.Idque  talibus  potifiimum  concefiit  hominibus  ad  do- 
manda  grauia  mala  multarum  gentium  ,  qui  cauia  honoris, 
laudis  &  gloriae  cofulerent  patriie,in  qua-ipfam  gloriam  re- 
quirebant,falutemque  eius  falutifua?  praeponere  non  dubita- 
rent,pro  ifto  vno  virio,id  eft,amore  laudis,pecuniaf  cupidita- 
tem,&  multa  alia  vitia  comprimentcs. 

L.  VIVES. 
a  f~\  Vi  confules  appellati  funt  a  confulendo.  \  %^4  confiulen- 
V^{  do  diclos  e(]e  confulesfiatu  inter  omnes  confiat  :  fiedcnm  confin- 
lerefignificet  ?nulta,dubtum  efi  a  qua  mentefit  ditluys  confiui  Qmntilta- 
nus  hb.\.S:tne  conful  a  confulendo.an  a  iudicar.do.nam  &  hoctonfu^ 
lere  veteces  ■vocauere-.vndr  adhuc  remanet  illud,rogat  b  ni  cotiful*S)id 
cji^bonum  tudtces  Quin  &  Liu.confiulem  olim  iudicem  effe  ditlum  tra- 
dit.Sed  ego  cum  V  arrone nomen mimfleru puto  effe  conjuhvt  admont' 
retur  nihil  eum  habcre  in  repub.virium  pottflatis<jue  -,fied  admonttorem 
folum pofitnm  fenatus  <&  po.vt  cos  cjuidfienplaceret  confiuleret.  Nthil 
tnim  inftnatu  antiljuitus  fieri Jolebat ,n.fit  confultnte  &  referente  con- 
fule.vnde  illa  tam  creha  apud  nrumficripto  es:petiit  a  ronfi  vt  de  hoc 
aut  illo  refirret  Cafiar  i.C omment Mlh  ciuihs  Pompeiam  :  Litern  a 
Fab-o  C.C&f '.m  coifulibm  redditn  <egre  ah  Mii  impetratum  cji,  fium- 
ma  tnb.pleb.contentione  vt  infienatu  recitarentur:vt  -vero  ex  Uteris  ad 
fenatumrtfierretur^mpctrarinon  potuit.  Quibws  <verbU  fiatis  apparet 
ncndictfiententiafafienatoribus^nifiikconfi.refierritur  ,  cjuod  maxime 
frsficn tempQitbusfitiuabatur.  Nam fofierU %m quoque aliit  nonnulUs 

m*gi~ 


Ad  Mafcellinum  Lib.v.  307 

tttagiftratibusfuit  &  cogere fenatum^  ad  eum  refirre  yfi  qttii  vd- 
lentiPorro  V arronit  verbafi  quu  requirtt^h<ec  junt  ex  Ub.  De  Lingua 
Lat-4.  Conful  no.ntndtut,quod  confuieret  po.ty  fenatum,  nifi  iilinc  f>0- 
titti  vnde  Atlim  aitin  Bruto  qutretle  confulat,confui  fiat. 
b  Quod  idcm autov.^Jaiuft.in bello  Catti. 
C  Gentemque  togatzm. } Bene,inquit  $eruittsy  togatam,  quonUm 
omnts  fexM*  %ff  conditto  togaitebatur. 

d  Domus  Affaraci  ^Rom.^ffaracut  auut  fuit  AnchifaCapyspa-  sfjfaracut 
ter,k  cjuo  Atneas.Pono  ab  Aenea  luius^  ab  hoc  reges  %*/£ibuni ,  (£• 
hmc  Ro.profeCli- 

€  Pluhiam  clarafque  Mycenas.} Hocfyettat  ad  vindiflSinccn- 
fionu  liu,quodpatrt&  eorum  qut  Trotanos  vtcerant  effent  a  nepottbu* 
TroiamrumfttLtgenda.Sic  tn  CAeneid.  Eruet  tiie  %^frgos,  Agame- 
mnontdsque  Alycenas:ipfumq.^4eactdem genus  armipotentts  ^chiili 
*Vitu->  a»os  TroU,te>npla  ty  temerata  Almerua.  Phthia  vtropatria 
efi  ^Achiilts  tn  PhthUde  regione  Mactdonia,educatus  tamen  efi  A- 
chiti.es  Lanffx  Theffaii£,ideo  Lanffeut  dicitur \quanquam  &  PhthU  Phthu% 
e*r  Lariffa  funt  in  Achaix.Nam  arx  ^yirgtua  dicla  cfi  Lariffa  ,   vt 
aiia-s  derlarabo.  Phthixm  AtacedonU  L.  Aemtiiui  Paulut  Ro.fubdtt, 
vido  Perfeo.Alyavrt  in  ^rgoltde funt,tcfle  Mcia,  ad  qua<s  ab  |#f*  Mycena, 
gn  efiregnm  tranfiatum- Eas  cum  reitqua  %ylchata  cepit  L.Mumiut.  ^fr?i 
tsftgifuntprope  tVlycenas.  Mela.t^Argtt  ab  Inacho  ad  Peiopem  rt- 
gnatii  eft  annos  d.lxiiuEufebiut  lulitt*  JJtgmut  erratum  dicrbat  effe  a 
Vergtho  his  verfibuf  tn  hifioria.nam  non  tdem  eruit  ^sfrgos ,  ^r  vtcit 
Pyrrbum:ideo  eximendum  verfum  iilum  ccnfebat,ipfunque  deactdem, 
Sed  Seruitts  iileque  fubjudiendum  efle  ait:vt  de  Cuno  inttlligaiur. 
f  Credoequidem  \t_An\iqua  exemplaria^ugtfiim  habent,  Ce- 
do  equidem,fed  apud  Kerg.efi  Credo. 

g  Quas  coniunftid  \tmo  >adcmerat  &des  Virtutis  rjr  fJonorify 
yuamfecit  Marius Ciubru  deui£lu:fed  quia  canalts erat  medtut^  dua 
effe  videbantur. 

h  Iudicium  hominumbene.}£/«r  (ftinvniuerfumgloria^fidit 
'veragloria  Cic.$.T  ufcui.quxft  fic  inquit:  Efl  gioriafoiida  quadam  re$ 
&  expreffa,non  adumbratatea  efi  confentiens  iatu  bonorum,incorrupta 
*vox  bene  tudtcantium  de  excelhnte  virtute  :  ea  vktuti  refinat  tan- 
quam  imago. 

i  Peterenondebuit.  }CatoVticenf\s,de  quohic  loquitur 9pet'tk 
trtb.pleb.gy  adeptus  efi  pettttpraturam^faflus  eft prttor  ,  fed  paffae 
pritts  repuifampr&iato  Vatinio  homine  impunff.dttt  &  homtnib ,  in" 
utjo:petm  co»ftiUt»,tulit  repulfam,  Homo^  vt  Plutarch.  inquit7  qpt 


££ 


308  Auguftini  de  ciuirare  Dci 

fretio  comparAn&m  trat  adgerendos  magtftratuf,digwor  qui  eogerett» 

atccipere  honL>res,qHam  quiptteret. 

k   Ipfa  fententia  Catonis.    }  In  oratione  quam  habuit  infenatu 

trib.pieb.defxgnatm  iontra  commatos.Saluji.tn  Catd. 

1   Qui  audit  Wxc.}-Scmper  Romantpofieriirespriorum  virtutes »'»  •- 

tehabuerunt^  in  c&him  toliebant:  vel  ^maperpetuo res  ijerg.bat  in 

deteriui^vel  tjuodfmper  pr<ettrita  tempora  •videntur  meliora. 

m  Vitium  eflecontrarium.j-c/tfVw^M*  Ubrt.Kitmm  econtrario 

fofuit, 

Dc  amore  laudis.qui  ciim  fit  vitium,ob  hoc  victus  putatar: 
quia  pecipfum  vitia  maiota  cohlbtntur. 

CAP.      XIII. 
Am  fanius  videt  ,  qui  &  amorem  laudis  vifium  efle 
cognofcit^uod  ncc  poetam  fugit  Horatium  ^ui  ait. 
*Laudn  amore  tumes,funt  certapiacula  qua  te 

^Ter  pure  leclo  poterunt  recreare  iibtUo- 
Idemque  in  carmine  Lyrico,ad  reprimendam  dominandi  li- 
bidinem  ita  cecinit: 

eLa:n#s  temtes  amdum  domando 

Spiritum^qnam  ft  Lybiam  remotit 

*Gadibtti  tungasffy  -vterque  Paenut 

Struiat  vni. 
Veruntamen  tjui  libidines  turpiores fide  pietatis ,  impetrato 
fpiritufan&o,&  amore  intelligibilispulchritudinis  non  re- 
frxnant»  meliusfakemcupiditatehumanse  laudis&  eloriae, 
nonqiiidemiamfandtUfedminusturpesfunt.Etiam  Tullius 
f  hinc  diflimulare  non  potuir,in  iifdem  lib.quos  De  rep.  fcri- 
j>fit,vbi  loquitur  de  mftituendo  principe  ciuitaris:  quemdi- 
citSalendum  efTe  glona,&  confecjuenter  commemorat  ma- 
loresfuosmulra  mira  arque  prseclara  gloriae  cupiditatc  fe- 
cifTe.Huic  ergo  vitio  nonfolum  npn  reliftebanr,  verumetia 
id  excitandum  &  accendendum  efle  cenfebant:  purantes  hoc 
Vtile  effe  reip.Quacjuam  ncc  in  ipfis  philofophia?  lib.  Tullius 
**ab  hac  pefte  difiimuiet,vbi  eam  luce  clarius  cofitetur.Cun» 
cnimdeftudiistalibuslocpieretur,  cjuaevtique  fectandafunc 
fine  'veri  boni ,  non  venrofirare  laudis  humanar,  hanc  intulit 
Vniuerfalem  generalemque  fententiam:'Honos  alitartes,o- 
fTtnefcjue  accendunrur  ad  ftudia  gloria  ,  iac&itquc  ea  femper 
^uas  apud  quofque  ifnprobantur. 

L.    VI- 


Ad  Marccllinum     Lib.    v.         309 

L.     VIVES. 
aT    Audisamoretumes  \<ytd  Meccenatem  i.hb.Epifl: 
bJLTerpurc  le&o  \Legmdifunt phthfophorum  hb.Uemoribttt 
fure,  non  auu^rfts  animtiyfedfecundiSyttavt prodtfjj  nobis  cupntmut 
cput  dte*nt.nam  tunc  d<mumprofunt.  Porphyrio  interpres    Horattj 
aityvelut  ad  facrtjii  andum  cafteaclotts  manibws  accedendum  putdt, 
c  Latius  regnes.j-   arminumUbro  2,  ad  Salufl: 
d  Gadibus.  fr  H&c  infula  eft  Hityant*  nobilts peregrinatitne  Her- 
euhs. 

c  Ez  vterque  Pcenus  }o*Vrs»  <£•  Porphyrioper  alterum  Peenum 
inteUi^unt  ^Afros  in  Lybta,ptr  alterum  Gadttanos,  cjui  a  Poenisfunt 
eondtti,  vt  inteUtgat  poeta  coniunfltonem  regni  per  terras  mart  diflin* 
£lo4,  quod  antea  tn  eodcm  carmtne  dixerat. 

f  Inde  filerc  non  potuit.y ^nttqua  volumina  dtjitmulare  pro  filert 
habent&  hincpro  tnde. 

9  Alendum  elTe  gloria.V  Sie  plerique  Stoicorum  fapientemfutm 
animal  effe  glorit  duunt.Simonides  poeta  tnduEkm  a  X  enophonte  in 
fjterone^hoimnjm  a  caterts  dntmantibtcs  hoc potif^imumfeiungit^uhd 
honore  ac  gloria  tangatur. 

h  Ab  hacpefte  \Meltws  legeretur^hane peftem. 
i  Honosalit  artes.fr lnproaemioTufcul.qu<eftionum. 

Derefecando  amorejaudis  humanx,  quoniam  iufto* 
lom  gloria  emnis  in  Deo  fii. 

CAP.     XIIII. 

Vicigitur  cupiditatimelius  refiftitur  fine  duditatio- 
ne,»quam  ceditur.Tanto  emm  quifque  eft  Deo  fimi 
lior,quanto  ab  hac  immunditia  mudior.QujE  in  hac 
vita,etfi  no  funditus  eradicatur  ex  corde,*]uia  etia  bene  pro- 
ficientes  animos  tentare  non  ceflat,faltcm  cupiditas  gloria» 
fuperetur  dile&ione  iuftitiae.  Vt  fi  alicubi  lacent,  b  qua;  apud 
quofque  improbatur:/i  bona,fi  re£ta  funt,etiam  amor  huma- 
nar  laudiserubefcat,&  cedatamoriveritatis.  Tamenim  eft 
hoc  vitium  inimicu  pia?  fidei,li  maior  in  corde  fit  cupidiras 
gloriae,quamDeitimor  vel  amor,vtdominus  diceret:  Quo* 
modo  poteftiscrederegloriam  ab  inuicem  expectantes,  & 
gloriam  quae  a  folo  Deo  eft,  non  qua^rentes  f  item  de  qui- 
bufdam  quiineum  crediderant,  &  verebantur  palam  con- 
fiteri,ait  Euangelifta  :  Dilexerunt  gloriam  hominuro  ma- 
gisquam  Dei.Qupdfancli  Apoftoli  non  fecerunt.  Qui  cum 
tQ  his  locisprxdicarent  Chiifti  nomen,v  bi  no  folum  impro- 

y  3 


jio  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

babatur.ficut  ille  ait,iacenrque  ea  femper,qua?  apud  quofque 
improbantur-.verumetiam  fumms  deteftatioms  habebatui*, 
tenentesquod  audierant  a  bono  magiftro  ,  eodemque  medi- 
co  mentium.Si  quis  me  negauerk  coram  hommibus,  negabp 
eumc  coram  patre  meo,quiin  ca_'liseft,d&  cora  angelisDei: 
inter  maledicla  &opprobria,inter  grauiffimas  perfecutiones 
crudelefque  pcenas  non  funtdeterritia  prxdicatione  fa>lutis 
humanaptanto  fremiruonTenfianishumanze.  Erquodeosdi- 
uinafacientesatquedicentes ,  diuineque  viuentes  debellatis 
quodammodo  cordibus  duris,  atqueintroducta  paceiuftiti« 
ingensin  ecclefia  Chriftigloria  confecuta  eft:  noninea  tan- 
quaminfucevirtutisfine  quieuerunt,  fedeam  quoqueipfam 
adDeigloriarn  referentes,cuiusgratiatales  erant.  Ifto  quo- 
quefomiteeosquibusconfulebant,  adamorem  illius  aquo 
&  ipfi  tales  fierent  accendebant.  Namque  ne  propter  huma- 
©am  gloriam  boni  eftent,docuerat  eos  magifter  illorum:  di- 
cens  :Cauetefacere  iuftitiam  veftramcoram  hominibus,  vt 
videaminiab  eis:alioquinmercedcm  nonhabebitis  apudpa-- 
trem  veftrumqui  in  ca? lis  eft.Sed  rurfus  ne  hoc  peruerse  in- 
telligenteshominibusplaceremetuerent,minufque  prodef- 
fenrlarendo,quodboni  funr:dem6ftransquofine  innorefce^» 
re  deberent.Luceant,inquit,  opera  veftra  coram  hominibus,' 
vtvidearit  bona  fa&a  veitra  ,  &  glorificent  patrem  veftrum, 
qui  in  caslis  eft.Non  ergo  vt  videamini  ab  eis,id  eft,  hac  inte^ 
tione  vteosad  vosconuertivelitis,  quia  non  per  vos  aliquid 
eftis,  fed  vtglorificent  parrem  veftrumquiin  casliseft ,  ad 
quem  conuerfi,fianr  quod  eftis.Hoc  fecuti  funt  martyres,qui 
Sc£Uolas,&  Curtios,&  Deciosnon  fibiinferendopa?nas,fed 
illatas  ferendo,&  virtute  vera,quoniam  vera  pierate  &  innu- 
meramultitudine  fuperarent.  Sedcumillieflent  in  ciuita- 
te  terrena  ,  quibuspropofiruserat  omnium  pro  illaofficio^ 
rum  finis,incolumiras  eius,&  regnum  non  in  ca?lo,fed  in  rer- 
ra :  non  rn  vira  aeterna,  fedin  deceffiane  morientium,&  fuc-» 
ccfiionemoriturorum  :  quid  aliud  amarent  quam  gloriam, 
qua  volebantetiampoft  mortemetanquam  viuere  in  qre  lau-» 
dantium? 

L.     VIVES. 
a/^vVamceditur.  }   L>gendum cum ceditur \& fic expofcit fen- 

V^/fui  .Refiftendum  efi  emrnglorU  cupidini,non  cedendum. 
jb  Vbinonfolumimprobantur^i^^r^ror/^»^»!,  Vbinon 

folum 


Ad  Marcellinum   Lib.  v.  311 

folwn improbsbantursiaccntque  illafemper,ficut  tlie  ait}qtue  Apud  qttof- 

queettam>tyc. 

c  Corampatre  meo. \Sic  Afattb.io. 

d  Etcoramangelis  Dei.^frc  Lucx  \z. 

e  Tanquam  viuere.  }£/*»*««  :K«««  •veUtoptr  ora  virum. 

Dc  merccdc  temporali,quam  Deus  reddidit  bonis  morinus 
Romanocum.  C  A  P.      XV. 

Vibusergo  nonerat  Deus  daturus  vitam  arternam 
cum  fanttis  angelis  fuis  iii  ciuitate  fuaca?lefti,  ad 
cuius  focietatem  pietas  vera  perducit ,  qua:  non  ex- 
hibet  feruitutem  religionis ,  a  quam  latriam  Gi\eci  vocant: 
nifi  vni  veroDeo,ii  nequehanc  eius  terrenam  gloriam  cx- 
cellentiffuni  imperij  concederet,  no  redderetur  mercesbo- 
nis  artibus  eorum,id  eft  virtutibus,quibus  ad  tantam  gioriam 
.peruenire  nitebantur.De  talibus  eniin,  qui  proptcr  hoc  boni 
aliquid  facere  videntur,vtglorificentur  ab  hominibus:  etiam 
dominusait:Amen  dicovobis,pepercerutmercedem  fuam.  " 
iic  &  ifti  priuatas  res  fuas  pro  re  comuni ,  hoc  eft  republica, 
&  pro  eiusafiario  contempferunt,auaritia;  reftiterunt:  con- 
fulueruntpatria?  confilio  liberomeq;  deli&o  fecundum  fuaS 
leges,neq;  libidini  obnoxij:  his  omnibus  artibus  tanquam  ve- 
ra  via  nifi  funt  ad  honores,imperium,gloriam  honorati  funt 
in  omnibus  feregentibus:imperij  fui  leges  impofuerut  mul- 
tisgentibus:hodieque  literis  &  hiftoria  glorioii  funt  pene  in 
omnibus  gentibus.  No  eft,  quod  de  fummi  &  veri  Dei  iuftitia 
conquerantur.perceperunt  mercedem  fuam. 

QL.     V  I  V  E  5. 
Vam  x<«Tf«ivJ-  ^xnTfivm^uod  cft  coloftruio. 

Demcrccde  fondlorum  eiuium  ciiitatis  arern.x,  quibus  vtilia 
fum  Romanarum  exempta  virtuium. 

C  A  P.  XVI. 
Erces  autem  fanctorum  longe  alia  eft  etiam  hic 
opprobria  fuflinentium  pro  ciuitate  Dei,  qua:  mun- 
di  huius  dile&oribus  odiofa  eft.  Ilia  ciuitjs  fem- 
piternaeft.  a  Vbinullus  oritur,  quia  nullus  morifur.  Vbi 
eft  vera&plenafcelicitas,non  dea,feddonum  Dei.  Indefi- 
deipignusaccipimus,quandiuperegrinantes  eius  pulchritu- 
dinifufpiramus.IbinononturSolfuperbonos  &  malos  ,fed 

v        4 


y%  Auguftrni  de  ciuirate  Dei 

foliuftitiar  folos  protegit  bonos.  Ibi  no  erit  magna  induftria 
ditare  «erarium  publicum  r  riuatis  rebusanguftis,  vbi  thefau- 
ruscommuniseftveritati;.  Proinde  nonfolum  vttalis  mer-* 
ces  talibus  hominibus  redderetur  ,  Romanum  imperium  ad 
humanam  gloriam  dilatatum  eft,  verumetiam  yt  ciues  a?ter- 
na?  il lius  ciuitatis  ,  quandiu  hic  peregnnantur  ,  diligenter  8c 
fobrieillaintueanturexempla,  &videantquatadileclio  de~ 
beaturfupern^patri<epropter  vitam  aeternam  ,  iitantuma 
fuis  ciuibus  terrena  dile&a  eft  propter  hominum  gloriam, 

L.    V  I  V  £  S. 
a"Y  7"Bi  nulJus  oritur.  \Hoc  eflytiullm  nouiM  accrefcit :  njt  neque  ex 
V  afcitvf  decrefcat  •vUws^cum  omnes  numerati  ty  conftitutifint ,  <C- 
ternaDei  &  prafcitntta  grjeleftione, 

Quo  frqftu  ^.omanj  bellagefl*eiint,&quantum  his  quos  vicefC 
contuletint.  "  C  A  P.     XV II.  * 

fEJ  Vantum  enim  pertinet  ad  hanc  vitam  mortaliumj 
i^^quas  paucisdiebusducitur  &finitur,  quid  intereft, 
fubcuiusimperioviuat  hpmo  moriturus,  fi  illiqui 
|mperat,ad  impia  &  initjua  non  cogant'?  An  vero  aliquid  no~ 
cuerunt  Romani  gentibus ,  quibus  fubiugatis  impofuerunt 
legesfuas,  nificpiia  idfa&umeftingenti  ftrage  bellorum? 
Quodficoncorditerfieret,idipfumfieret  meliore  fucceflu: 
fednulla  erfetgloriatriumphantium.Neque  enim&  Roraa* 
ninonviuebant  fublegibusfuis,  quas  cce/ens  imponebant, 
^HocfufficeretReipubiice^nifiMarti&Bellonedifplicebat, 
Vtnec  vi&oria  focum  baberet ,  nemine^incente  ,  vbi  nemo 
cugnauerat.  Nonne  Romanis&  ca?teris  gentibus  vna  efler. 
cademque  conditio  f  Prarfertim  ,  /i  mox  fieret ,  quod  poftea 
grauiffime  atcjue  humaniflime  factum  eft  :  b  vt  omnes  ad 
Romanum  impenum  pertinentes  ,  focietatem  acciperenr. 
ciuitatis  ,  &  Romani  ciues  eflent :  ac  fi  eflet  omnium  quod 
cratante  paucorum :  tantum,  quod  plebs  illa  cjua?  fuos  a- 
grosnon  naberet ,  depublico  vmerettcjuipaftus  eiusper  bo-> 
fiosadminiftratoresreipublica?  gratiusa  concordibus  prcc- 
iVaretur,quam  vi<fhs  extorqueretu r. Nam  cpid  interfit ad  in- 
Columitatem,bonofque  mores,  &  ipfas  certehominum  di- 
gnitates,c}uod  alij  vicer:mt,alij  vifti  funt,Omnino  non  video, 
praeterillum  glorix  humana?  inaniffimum  faftum,  in  cjuo 
perceperunt  mercedem  fuam,cjui  eius  ingenti  cupidine  arfe~ 
runt,&  ingentia  bella  geiTerunt.  Nun^uidenim  ijiorum  agri 

ttibuta 


Ad  Marcellinum     Lib.  v.  315 

tributa  no  foluunt?  Nunquid  eislicet  difcere ,  quod  aliis  non 
licetfcNunquidnonmuhi  fenatores  funtinalns  terris,qui 
Romam  nec  de  faciequidem  norutfTolle  iattantiam,&om- 
nes  homines  quid  funr,nifi  homines  f  Quod  fi  peruerfitas fe- 
culi  admitteret^vt  honoratiores  eiTent  quique  mehores :  nec 
ficpro  magnohaberi  debuithonor  humanus,  quia  nullius 
cft  ponderisfumus.  Sed  vtamur  etiam  in  his  rebus  beneficio 
Domini  Dei  noftri:confideremus  quanta  conrempferint,qua? 
pertulerint,  quas  cupiditates  fubegerintpro  humana  gloria, 
«pieamtanquam  mercedemtalium  virtutum  accipereme- 
ruerunt:&  valeat  nobisetiam  hoc  adopprimendam  fuper- 
biam.vt  cum  illa  ciuitas.in  qua  nobis  regnare  promiflum  eft, 
tantum  ab  hac  diftet,quatum  diftat  ca*!ii  a  terra  ,  a  temporali 
laetitia  vita  £terna:ab  inanibus  laudibus  folida  gloria.a focie-» 
tate  mortalium,focietas  angelorum  :  a  lumine  folis  &  luna?, 
lumen  eius  qui  fecit  folem  &  lunam:nihil  fibi  magnum  feci£- 
fe  videantur  tanta^  patria?  ciues ,  fi  pro  illa  adipifcenda  fece- 
rintbonioperisaliquid,vel  mala  aliquafuftinuerintxumilli 
pro  hac  terrena  iam  adepta  tantafecerint,tanta  perpelfi  fint: 
j>r2efertim,quia  remifiio  peccatorum,  quae  ciues  ad  seternam 
colligitpatriam,habet,aliquid,cuipervmbramquandamfi- 
milc  fait  afylum  illud  Romuleum,quo  multitudinem,quail- 
laciuitasconderetur,quorumlibet  deli&orum  congregauit 
impunitas. 

L.    V  I  V  E  S. 

aTJOc  fufficeretreip.  }■  Inueteribm  codiibus  habeturftc.Hoe 
1    Ifificretfme  M4rte  &  Bellona  ,  vtnec  vifloria  locumhabe- 
retf&c. 

b  Vt  dmneS  ad  Rom.imperium  pertinentes.j-O/wi /><>/>«/*£<*- 
tij  foleb.int  mciuitatem  afcifci.  Hinctantumad  alios  ltalt£pppulo$, 
(tf  trans  P.idum  itum  ,  ty  trans  t_sfipe$  ,  &  irans  mare.  Claudtu* 
Ctfitr  multat  barbaras  gentes  donauit  cimtate  Romana  ,  dicens  mhil 
magnfuijfe  Laced^moniis  &  ^Athenienftbm  exitto  *  quam  qttbd  in 
focietatem  ct  ntatis  nunquamreceptffent  quos  •viciffent  armts.  MoX 
fub  Hirfian-s  &  <_Afrt$'&  Tracibw  &  aliarum  nationum  C*fii~ 
rtbus  p.iuLuiin  wtegrtprouincitt  ,  ^p  tofum  denique  imperium  dona- 
tum  e?{  iure  ciuitatts  RomanA.  "  Etcwn  initio  reltqui  omnes  pr&ter 
Gticos  dicerentur  Barbari>etiam  Rpwam  ipfi  iam  dommi  ,poft  Ld'  J}arbat\t 
tinr  &  It.iUea  fiwtnota  exempti,dovatt< picuiiicin  omntbus  ciuita-  ettntesaut 
te}iRifjlwjmitie  barbaret  funt  notatt}  qmfub  Romano  tmperio  non 

v     S 


314  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

tffent:&  hic  eJlfenftu  H erodianhSpartan$y£utropt), &reccntiorum 
hifioncorum  ,  cum  de  Barbarn  loquuntur.  Ita  Rhenw  dua*  duebatur 
habere  npM  hanc  citertorem  Romanamallam  •vlter^rem ,  Barbaram. 
Claudt.in. 

O  quoties  doluit  Rhentu,qua  barbarw?  ibat, 

Qubd  te  nongemintt  frucretur  tudice  ripu. 
c  Nunquid  non  multi  fenatore s.}  Donatis  cinitate  multtt  genti- 
btii^ettam  mfcnatum  ex  illis  complureifmt  uj]crtpti,fueruntque fenato- 
res,tametfi  Romam  nunquam  veniffent^-vt  ciues  aly,  <ju$  Romam  nun- 
tjuam  'viderunt, 

Quam  alieni  a  iaftantia  debeant  elfe  Chtiftiani,  (1  aliquid  fecetint  pro 

dile&ione  ^ternx  patnar.cum  tama  Roroani  gcflerint  pro 

humana  glori3»&ciuitate  terrena. 

CAP.     XVIII. 
Vid  ergo  magnum  eft  proilla  anerna  ca?lefti'quepa- 
tria  ,  cuncta  feculi  huius  quamlibetiucunda  blandi- 
menta  contemnere,  i\  pro  hac  temporali  atque  ter- 
rena  filios  Brutus  potuit  &  occidere ,  quod  illa  facere  nemi- 
ncm  cogit  ?  Sed  certe  difficilius  eft  filios  interimere  ,  quam 
quodproiftafaciendum  eft,  ea  qua^filiiscongreganda  vide- 
bantur ,  atque  feruanda  ,  vel  donare  pauperibus,vel  fi  exiftat 
tentatio,qua?  id  pro  fide  atque  iuftitia  fieri compellat ,  amit- 
tere.Fcelices  enim  vel  nos  vel  filios  noftros,non  diuitia»  ter- 
rena?  faciunt,aut  nobis  viuentibus  amittenda;,  aut nobis mor- 
tuis  a  quibus  nefcimus ,  vel  forte  a  quibus  nolumus  poffiden- 
dae.Sed  Deus  fcelices  facit ,  qui  eft  mentium  vera  opulentia. 
Bruto  autemquiafiliosoccidit,  infcehcitatis  perhibettcfti- 
moniumetiam  poeta  laudator.Ait  enim: 
Natofjuepattr  nouabella  tnouentes, 
<yfd  poenam  pulchrapro  libertate  njocabit 
Jnfoelix^tcunque ferent  ea  faSla  minores, 
Sedverfufequenticonfolatus  eftinfcelicem: 

V  icit  amor  patri£,Uuumque  immenfa  cupido. 
Hxcfuntduoillalibertas  &  cupiditaslaudis  humana?,  quse 
ad  fa&a  compulere  miranda  Rom.Si  ergo  pro  libertate  mo 
riturorum  &  cupiditate  laudum,  quzea  mortalibus  expetun- 
tur,occidi  filij  a  patre  potuerut,quid  magnum  eft  ft*  pro  vera 
libeitate,  que.  nos  ab  iniquitatis  &  mortis  &  diaboli  domi- 
natu  liberos  facit,nec  cupiditate  humanaru  laudum,  fcd  cha- 
ntate  liberandorum  hominum;  noo  a  Tarquinio  rege,fed  a 

daemo- 


Ad  Marcellinum  Lib.  v.  31? 

chemenibus  &  daemonum  principe  :  non  filij  occiduntur ,  fed 
Chrifti  pauperes  interfilios  copurantur.'Si  alius  etiam  Rom. 
pnnceps  cognomine  Torquarus  filiumo  quia  corra  patriam, 
fed  etiam  pro  patria,tamen  quia  contra  impei  iu  fuum,  id  eft 
conrra quod  imperauerat  parer  imperator,ab  hofte  prouoca 
tus  juueojli  ardorepugnauerat,licer  vicifler,occidir:  neplrs 
mali  elict  w  exeplo  imperijcontempti..quam  boni  ingloria 
hoftis^  occi(i:vt  quid  fe  iactant ,  qui  pro  immortalis  parria?  le- 
gibus  omnia  qna?  mulro  minus  quamfilij  diliguntur  ,  bona 
terrena  contenuntr'  Si  Furius  Camillus  etia  ingratam  patria, 
a  cnius  ceruicibus  acerrimoru  hoftium  Veientium  iugum  de- 
pulerat,damnatuf<j;  ab  af  mulis  fuerat,a  Gallis  irerum  libera- 
uir ,  quia  non  habtbar  potiorem  vbipoflet  viueregloriollus: 
cur  ex>-<lL;turvelutg'-ade  aliquid  fecerir,qui  forreinecclc 
(la.ab inirmcis  carnalibus  grauiftima  exhonorationis  paflus 
iniariam.Tiou  fe  ad  eius  holtes  haertticos  tranftulit.autaliqua 
contra  illa  ipfe  ruercfim  condiiiit,fed  eam  poriusquantu  va- 
luit  ab  ha^ericoi  u  perniciofiffima  prauirate  defendir: a  ciiiri 
alia  non  iit,non  vbi  viuarur  in  hommum  gloria  ,  ftd  vbi  vita 
acquiratur  se r-;rna:  oi  Mutius  vt  cu  Porfenna  rege  pax  fierer, 
quigrauifmno  bello  Romanospremebat ,  quia  Porfennam 
ipfum  occidei  enon  poruit,&  proeoalrerum  deceprus  occi- 
cjit ,  in  ardentem  aram  aute  oculos  eius  dexteram  extendit, 
dicens ,  multostales  ,  qualem  lllum  videret,  in  eius  exirium 
coniuraile  :  cuius  iile  fortitudinem  &  coniurationem  talium 
perhorrefcens ,  iine  vlla  dilatione  ie  abillo  beliofa&apace 
compefcuit.  Quisregno  cadoruimpuraruruseft  merira  fua, 
fiproillo  non  vnam  manum  neque  hoc  (ibi  vitrofaciens, fed 
perfequentealiquopatienstotum  flammiscorpusimpende- 
ritf  Si  Currius  armatus  equo  concito  in  abruptu  hiatum  ter- 
ra?  fe  pra^cjpitem  «Jedit  >  deorumfuorumoraculis  feruiens, 
quiiuirerant,  vr  illuc  id  quod  Romani  haberenr  optimum 
mitteretur:necaliu4inrelligere  potuerint,quam  virisarmif- 
que  fe  excellere ,  vnde  vjdelicet  oportebat,vt  deorum  iuffis 
inilluminterirum  virprsecipitaretuf  armatus.  Qmd  iema- 
gnumproasterna  patria  fecifle  di&uruseft ,  quiabquein  fi- 
dei  fua?  paflus  inimicum,  non  ie  vlrro  in  ralemmortem  mit- 
tens,fed  ab  alio  mifTus  obierit,  quandoquidem  a  domino  fuo 
^odemque  rege  patria?  fuse  certius  oraculum  accepit-.Nolite 
timere  eos,qui  corpus  occidunt ,  animam  autem  nonpoflunt 


3i6  Auguftini  de  ciuitate  Dci 

occidere.Sifeoccidendocertisverbisquodammodocoofe- 
cranres  Decij  deuouerunr ,  vr  illis cadetibus  &  iram  deoram 
fanguioefuo  placantibus;Rom.  libcrareturexercitus,  nillo 
modo  fuperbiantfan&i  martyres ,  tanquam  digntfm  aliquid 
pro  illiuspatriae  participatione  fecennr,  vbi  ceterna  eft  &  ve 
rafcelicitas,  fi  vfque  adfui  fanguiniseffufionem  nonfolum 
fuosfratrespro  quibusfundeoatur ,  verum  &  ipfos  inimicos, 
aquibusfundebatur,ficurcispra;ceptume(t,diligentes,cha- 
ritatis fide,&  fidei  charitatecertarunt?  b  Si  Marcos  Puluillus 
dedicans a?dem  Iouis,Iunonis,Minerua?,falso  c  fibi  ab  inuidis 
morte  filij  nunciata  ,  vt  illo  nuncio  perturbatus  abfcederet, 
atque  lta  dedicarionis  gloriameollega  eiusconfequeretur, 
itacontempfir,a  vt  eum  etiam  proiici  infepultum  iuberet :  8c 
«c  in  eius  corde  orbiraris  dolorem,giori2e  cupiditas  vicerat: 
quid  magnum  fe  pro  JEuangelij  fandti  predicatione ,  qua  ci- 
ues  fuperna?  patric?  de  diuerfis  libcrantm  &  colhguntur  er- 
roribus ,  fecifie  didturus  eit ,  cuidominus  de  fepultura  patris 
fuifolicito  ait:Sequere  me  ,  &  efine  mortuosfepelire  mor- 
tuos  fuos?Si  M.Regulus  ne  crudeliffimos  hoftes  iurando  fal- 
leret ,  ad  eos  ab  ipfa  Roma  reuerfus  eft  ,  quoniam  /icut  Ro- 
maniscumtenerevolentibusrefpondiffefertur,pofteaquam 
.Afrisferuierat,dignitatem  illic  honefti  ciuis  habere  non 
§>o(Tet:eumque  Carthaginienfes,quoniam  contra  eos  in  Ro- 
jmanofenatuegerar,grauif/imisfuppliciis  necauerunt,  qui 
cruciatus  non  iiint  pro  fide  illius  patria?  contemnendi,  ad  cu- 
ius  beatitudinem  fides  lpfa  perducit  ?  Aut  quid  retribuetur 
domin o  pro  omnibus quae  retribuit,fi  pro  fide  qua»  illi  debe- 
tur,talia  fuerit  homo  paffus,qualia  pro  fidc,  quam  pcrnicio- 
(ifrimis  inr.micis  debebat,  paflus  eft  Regulus  ?  Quomodo  au- 
tem  fc  audeMtextollere  de  voluntaria  paupertate  Chnftia- 
nus/ vt  in  huius  vita?  peregrinarione  expeditior  ambulet  via, 
qua?  perducit  acJ  patriam,vbi  ver^  diuitiaf  ipfe  Deus  eft,  cum 
audiat g  vel  legat  L.Valerium,quiin  fuo  defunttuseftconfu- 
latu,vfque  adeo  fui/Te  pauperem,vt  nummis  a  populo  colla» 
tis,eius  fepultura  curaretur?  Audiat  vel  legat "  Q^Cincinna- 
tum,cumquatuoriugera  poffideret,  &  eafuismanibus  co- 
leret,  abaratroeffe  abdu&um  vtdi&ator  fieret:1  maiorvti- 
que  honore  quam  conful:k  viftifque  hoftibus,ingentemglo- 
riam  confecutum,in  eadempaupertate  manfiffefAutquidfc 
magnum  feciife  prxdicabic ,  qui  nullo  pracmio  muadi  huius 

fueric 


Ad  Marcellinum  Lib.  v.  317 

fuerlt  ab  aeterna?  illius  patria?  focietatc  fcdu£tus,cum '  Fabri 

tium  didicerittantis  muneribtis  Pyrrhi  regis  Epirotaru,pro- 

inilTaetiam  quarta  parte  regmaRom.  ciuitate  nonpotuifTe 

diuelli :  ibiqufc  in  fua  paupertate  priuatum  mancre  voluiffe? 

Nam  illud  quod  rcmp.id  e(t  rcm  populi,rcm  patriaz,rem  co- 

ttiuriem  cum  habereht  opulentif(\mam  arque  ditif/imam ,  fic 

ipfi  in  fuisdomibus  paupereseranr ,  m  vtquidameorurri  qui 

iam  bis  conful  fuiflet :  n  ex  illo  fcnatu  pauperum  nominum 

pelleretur  notarione  cenforia,quoddccem  pondo  argentii» 

vafishabere  compertuseft :  fi  lta  iidem ipfi  paupereserant, 

quoru  triumphispublicum  ditabatur  a?rarium,nbnne  omnes 

Chriftiaui,  qui  excellentiore  propofito  diuitiasfuaseommu- 

nesfaciunt,fecundumidquodfcriptumeftin  Aclib.  Apofto- 

'lorum,Vt  diftribuatur  vnicuic];,ticutcuique  opus  eft:  &  ne» 

mo  dicat  aliquid  proprium  ,  led  (int  illis  omnia  communia: 

inreliigunrfe  nulla  ob  hoc  venrilarioporrere  i.icranria:id fa- 

ciendo  pro  obrinenda  focietateangelorum,  ciiin  penetale 

aliquid  illi  fecerint  pro  conferuanda  gloria  Romanorum? 

H.cc  &  alia  ,  fi  qua  huiufmodi  reperiuntur  in  litcris  eorum, 

quando  (ic  innote(cerent,quando  tanta  famapra?dicarenturf 

nin  Rom.imperiumlonge  latcqueporrectii,magninci$  fuc- 

Ceffibus  augeretur  ?    Proindeperillud  impenumtam  latumj 

tamque  diuturnum,  virorumque  tantorum  virtutibus  pre- 

clarum  atquc  gloriofum,&  illorumintentionimerces,quam 

quaerebant,eft  reddita,&  nobispropofira  neceffariar  commo 

nitionis  exempla  :   vt  (i  virtutes  ,quarum  ifke  vtcunque funt 

iimiles ,  quas  i(ti  pro  ciuitatis  terrcnx  gloria  tenuerunt ,  pri* 

Dei  glorioliffima  ciuitate  no  tenucrimus,pudore  pugamur: 

li  renuerimus,fuperbia  non  cxtollamur.  Quoniam  /icut  dicit 

Apoftolus ,  Indigna?  funt  paffiones  huius  teporis  ad  futuram 

gjoriamquas  reuelabiturin  nobis.Adhumana  verdgloriam 

pr.LMentilquereporisfarisdigna  vira  exiltimabarur  lilorum. 

Vndc  enam  ludcei  qui  Chriitum  occiderunt,reuelante  tefta- 

mcnto  nouo,quod  in  veteri  velatum  fuit,vt  nnn  prq  terrems 

&  tcmporahbus  beneficiis,qu«  diuina  prouidentia  permixte* 

bonismalifqueconcedir,fedproa?tenna  vita  munenbufquc 

pcrpetuis  &  ipfius  faperna?ciuitatis  focietate  colatur  Deus 

vnus,&  verus :  rectiffime  iftorum  glorie.  donati  funt:vt  hi  qui 

quhbufcunque  virtutibustcrrenam  gloriam  qua?fierunt  & 

acquifierunt,  vincerent  eosquimagnis  vitiisdatercm  ver* 


318  Augttftini  de  eiuitatc  Dei 

glorix  &  ciuitaris  a,*ternze  occiderunt,  atque  refpuerunt? 

L.     V  I  V  E  S. 

a    /*^Vm  alianon  fitvbiviuatur.}DceHi/»<i»^ii*M./w  fege»- 

\^,d'4rn,Cwn  aita  no>tfilynon  -vbi  viuatur  in  bominum  <rLria. 
h  SiM. Piiluillus. }Lmiw lib. i.&  V aitrJib.^Plutar in  Public** 
ta9Dionyf%m  £T  Ju.Temfium  lr.ui^lumni^  Mnerua  votumefta 
T&rcjuim*  Pnfco^extruclum  a  Supcrbo  :  qu»  expuifo^dedtcauo  ad  con- 
[vlesjpetlabatyforMo  didic  ui,  Capitolij  cittgit  M.Horath  Pulmllo». 
cui  contigu  quod  ^yHugufii  naryat. 

c  Sioi  ab  inuidis.^.At.ValJJ.Valerijcorfultsfratre.qui&grefe- 
rebai  non  ab  hovtine  fuafan. iiz  dicar'%  ta  magnificum  tempiu,nuciuuit 
ergojitium  obiijfe^tt funefiafa/hilia  Horat.a  dedicatione  abfiJxeret. 
d  Vt  eum  etiarn  p:  oiiciirrfepulturkjjto  plutar.nam  Ltutm  ef- 
ferri  eun>  iufiijfefcribu. 

€  Sine  mortuos.  }  Sinehomimsmundoijiuosfedreu.ramortuoSy 
«juia  Deo  mo>tnos,fepeltre  eosquos  tpfi  mortuos  arhmanlur. 
f  Vtin  huius  vitce  pereg.j*  Prerfus  vtin  wa.fictn  -vttUyVt  quifque 
eTi  expednifitwuiiaiinimifij;  oneribgrauatw  ttafaciilime  tter  confiat. 
g  Vel  lcgat  Lucium  Valenum.  }  Valerium  /-'Micoiamfcribunt 
Ltu.Vaier.  Plutarch.Dionyj  Eutropiw ,  &  alii  ob  tenuttatem  cenfux 
funere publico  effe  elatum.Piutar.coiiatam  ab  -un  quoquefrtbit  certam 
fummam  jd  expenfazifunerrs.  <_sfpuleius  tn  ^ipoiogta  de  magiafeX- 
lantes  dictt  coilatos.zed  <_/fugufi.  hic  vt  aliud  agens  hifiortam  fnmmQ 
tcntts  attigit ,  ita  nec  pranomen ,  necannum  mrtts  exacle  atttndit, 
dtcebatur  enim  P.  non  L-  &  non  infuo  quarto  confuiatu  obutfed  anno 
poft.  V  erginto  (p  Cafiio  Cofi.fexto  anno  pofi  expuifos  reges.Liu.  ty 
Dionyf 

h  Qujntium  Cincinnatum. }£»«/'«*  lib,$.&  Valer.iib.  4. 
Di&atura  1  Maior  vtiq;  honore  quam  conful. } Diclatura  n.agfiratws  e- 
rat  regiws,  aqtto  non  tratprou.catto,cut  confules  c&terique  magifiratu* 
dtflo  audientes  eraijt.  fex  meftbus  legefintebatur ,  <ty  tnfolus  peruulii 
reip.  creabatur  a  confule ,  interra  Italiafilmtto  nodts  popuii  magiTier 
nommabaturfibique  magifirum  equitum  afctfcebat.  ^Anno  V  rhts  con. 
celij.  hic  magfiratus  in  •vrbem  fi  tndufim  ypoji  Cs.faris  mortem  lege 
M.'Slntonv\  confulis  propter  muidtam  C&faru  perpetui  dtciatoris }  in 
perpetuum  fublutus. 
>  k   Viftifquehoftibus.}' Equu,dequibustriumphauit. 

Eabrtttm  \  Fabririum.  }  Hicpaupcrfuit  <&  ciiutturumcontemptoryinfecla- 
torq\  miff'M  legatus  de  cafttuts  redtmendts  ad  Pyrhum  ngem  Eptro- 
tarum,rogatus  efi  ab  eo  vt  in  Epsrumfecum  tret^daturum  iiit  fe  quar- 


Ad  Marcellinum    Lib.  v.       319 

tam  regnifuipartem  :  cut  Fabrttiw  retyendit ,  hoc  regi  non  expedirez 
JEpirotas  enim  Fabrtttum  finjiderent  &  noffent  ^libentiux  ipfiparttu- 
rostcjuam  fyrrho.  qttod  Pyrrhus  non  £^rc  tultt  fedjiinpltctmmagna- 
ntmitatein  Fabritu  admtratm  ejt.  Pecuntam  etiam  ab  eodem  rege  ebla- 
tam  amictti£  n>wtne,repud:auit. 

m  Vtquidam  coruir.  qui  iam  bisconful.V  ir  aler  Itb.z.de  Cor- 
ni.io  /'ufjinot\iud  narrat  ,yui  mctm  eft  ftnatu  av  hoctpfo  F  abrtttocen- 
fore.tjtwd  decem  pondo  argenfifafli  hahertt.lde  Li*ih»  lib.ld.  (g-  OeU. 
lib.a.  cjuicum  aitlatorem  cjuoijuefutff  narrat.  Hic  tji  Comctus ,  <jui 
SihyUaprtus ,  deinde  Syll.iprimus  Cornelwrum  ejl  didus.  Macrobius.  Corn. 
Prtorem confulaiumgifiit  cum  Man.  Curto  Dentato.^osierijrem  xih.  Syila 
anno  pujl  cum  C.lunto. 

n  Exillo  fenatu  pauperum  hominum.V  Kullattat  fir.iciorfutt 
eontinenttum  &  (untlornm  hominum  Romatcjuam  tUa  bclii  Pyrrht.  i 

Quomodointerfediftcrantcupidiias^Icrie  Sccupiditasdominatiqnis, 

C  A  P.  X  I  X. 
Sg?3Y^§  Nrereft  faneintercupidiratcm  human£gloric.&  ch- 
fe1  ra  piditatem  dominationis.  Na  licer  procliuc  fn,vt  cjui 
etit%k*$k  humana  gloria  niraium  delectatur ,  etiam  dominari 
ardeter  arTe&et,  tamen  cjui  veralicet  humanarulaudumglo- 
riam  concupifcunt ,  dant  opera  bene  ludicantibus  non  dilpli- 
cere.Sunr  enimmulta  in  moribusbona,deouibusmulri  bene 
iudtcanr :  cjuamuis  ea  multi  non  habeant ,  &  per  ea  bona  mo- 
rum  nituntur  ad  gloi  tam,&  impcrium,vel  dominationem,de 
quibus  air  Saluftius  :  Sed ille  vera  via  nititur.  Quifcjuis  autem 
fine  cupiditate  glorise  ,  cjua  veretur  homo  bene  ludicantibus 
difplicere,dominari  arque  imperaredeliderat,  eria  per  aper- 
tifiima  fcelera  querit  plerunq;  obtinere  quod  diligir.Proinde 
qui  gloriam  concupifcir,aut  vera  via  nititur,autceitedolisat- 
que  raiLciis  contendit,  volens  bonusvideri,  quod  non  eft.  Et 
ideo  vircutesh^betimagna  virtuseft  contenere  gloriam,quia 
conteptuseiusin  confpeftu  Dcieft:  iudicioautem  non  aperi- 
tur  humano.  Quicquidenim  fcceritad  oculoshominum,quo 
gloric  contemptor  appareat,ad  maiorem  laudemjioc  eft,ad 
maioregloriam  facere  fi  credarur,no  eft  vnde  fe  fufpicatium 
fenfib.aliter  efle,  quam  fufpicatur  oftedat.  Sed  qui  contemnit 
iudicia  iaudanrium.contemnit  etia  fufpicatium  temeritatem, 
quorum  tamen,fi  vere  bonus  eft,non contemnitfalutem:quo- 
nia  tant^  iuftitic  eft.qui  de  fpiritu  Dei  virtutes  habet,vt  ctiam 
ipfos  diligat  immices,  &  ita  diligat,  vt  fufurroncs,  vel  detra- 


3io         Auguftini  de  ciuitatc  Dei 

cloresvelitcorre&oshaberecofortesmoninterrenapatriaj 
fed  fuperna.  In  laudatoribus  autem  fuis,quamuis  paruipedat, 
quodeum  laudant,nonramenparuipendit,  quodeumamant: 
nec  eos  vult  fallere  laudantesme  decipiat  diligentes.Ide6que_ 
inftat  ardenter,  vtpotiusille  laudetur  ,a  quo  habet  homo, 
quicquidin  eo  iure  laudatur.  Qui  autem  contemptorgloriai 
dominationis  eft  auidus ,  beftias  fuperat :  afiue  crudelitate  vi? 
ta?  ,  hue  fluxu  luxuria?.  Tales  quidam  Romani  fuerunt.  Non 
enim  cura  exiftimationisamifla  ,  dominationis  cupiditatC  ca- 
ruerunt.  Multostalesfuiife  prodit  hiftoria.  Sed  huius  vitij 
fummitatem  ,  &  quaii  arcem  quandam  bNero  Caefar  primus 
obtinuit:  cuius  fuittanta  luxuries,  vt  nihil  ab  eo  putaretur 
virile  meruendum  :  tafita  crudelitas ,  vt  nihil  molle  haberc 
crederetur,  finefciretur.  Etiamtalibustamcn  dominadi  po- 
teftas  non  datur ,  nifi  fummi  Dei  prouidentia,  quando  reshu- 
manasiudicattalibusdominis  dignas.  Aperta  de  hac  re  voX 
diuinaeft,  loquenteDeifapientia  :  Per  me  reges  regnant ,  & 
tyranni per  me  tenent  terram.  c  Sed ne  tyranni  non  peflimi 
atque  improbi  reges  *  fed  veteri  nominefortes  dictiexifti- 
xnentur:vnde  ait  Vergilius: 

dP ars  tniht  pacus  erit  dextram  tetiviffe  tyrantiii 
Apertiffime  alio  loco  deDeo  dictu  eft.Quiregnarefacitho- 
minehypocritam  propterperuerMtatepopuli.Quamobrem, 
cjuanuis,  vt  potui,  fatis  expofuerim  qua  caufa  Deus  vnus  verus 
&  iuftus ,  Fvomanos fecunduinquandam  formam terreflas ci- 
uitatisbonosadiuuerit  ad  tantiimperij  gloriam  confequenda: 
poteft  tamen  &  alia  caufa  efle  latetior,propter  diuerfa  meri- 
ta  generis  humani,  Deo  magisnota  quam  nobis:  du  illud  co- 
itetinteromnes  veraciter  pios,  nemine  fine  vera  pietate  ,id 
cft,  veri  Dci  vero  ciiltu,  vera  poiTe  habere  virtutem:  nec  eam 
veram  efle,quado  glori.e  feruit  humana:.Eos  tamen  qui  ciues 
no  funt  ciuitatisa?terne,quxinfacrisliteris  noftris  dicitur  ci- 
uitasDei,vtiliore^efle  terrene  ciuitati,  cquado  habetvirtute, 
velipfam,quam  fi  necipfam/Illiautquivera  pietate  prediri, 
bene  viuut,  fi  hac  fcientia  regedi  populos  cofectafi  funr,  nihil 
cft  fcelicius  rebus  humanis ,  quam  /i  Deo  miferate  habeat  po- 
teftatem.  Tales  aut  homiiies,virrures fuas,  quaraicunq,  in  haC 
vira  pofTunt  habere,no  tribuunt  nifi  gratiaf  Dei:?quod  eas  vo- 
]etibus,credenribus,petentibufq;  dederit,fimulq;  intelligunt, 
CjUatum  fibi  defu  ad  pcrfe&ione  iuftiti*e:  qualis  eft  fn  iilorum 

faactorunj 


Ad  Marcellinum  Lib.  v.  32* 

fanftorum  angeloru  focietate,cui  fe  nituntur  aptarc.  Quan- 
tumhbetautem  laudeturatcjuc  prxdicetur  virtus  »  qu<e  fine 
vera  pietate  feruit  hominum  glorif  ,  nequao^uam  fan&orurrt 
e  iguis  initns  comparanda  eft,quorum  fpes  pofita  eit  in  gra- 
tia&  miiericordiaveriDei. 

L.     VIVES. 
aP  Iuecrudelitate  vita:.  }  tyilibijiue  crudelitatts  vitiU  fiue  lu- 

J3  *mta. 
b  NeroCcefar  primus.J-  Hic  fmtfiltttt  Domitij  ^enobarbt  <y  Zv"*r# 
i^grippma  G  rmama  fxlia,adoptatu<  a  Clau.  Cafare  •vnruo,  vn- 
de  (Jr  Claudim  Nero  Cajar  ejl  dtiim.  Patrijuccefit  vUimui  prin- 
cipum  ,domum  Cafarutn  cognatione  atttngens  :  hcmoincrtdibdts  crw 
delitatn,ty  tgnauia^htfque  -vttits  ad pojleros  nobdttatus.  £t  erat  alio- 
amficutTranqmllm  narrat,  &termtatn  ,  perpetuacue  fam&  cupidut. 
^prtUm  mmfim  Neronemn  appcllaiut.  Romam  NeropoUm  nuncu- 
faredcftmarat. 

c  Svd  ne  tyr«mni  non  nefTum.^Dixi  alias  de  tyranno.  Olim  ni~  Tyrannm 
hil  tnter  rtgem  (tjr  tyrannum  mtererat.a  Tu&mi*  dmtur,  quedefiim 
pero.t^erg.iiij.  .ieneid. 

Tfpropter  Libycagentes  Numadumque  tyranni 

Oderc  infenft. 
Et  Ilorat.iibro  hj.  Carm. 

Princeps  {<r  ir.nanttm Maricalittoribm  tenuiffe  Lyrlm ,  latet}- 
rannw. 
^/tcron;  7  yranmtsaltbipro  domiho,ahbi  pro  crudeli  ,  alibipropoten- 
U.lta^yluguJUnusfrtemhicpofnitpro  potnte  :vt  apud  Gracot 
JWatpr  typotentia  ef!,&fortttudo  ,  quemadr,  odum  apud  Homerum 
f<fpe,&>  Pmdarum-.vt  m  Ntmen  de  Hercme.aftyS  vmIum  hufyj 

Tt  ){efjj  fuuctUlt  u\. 

d  Dextram  tetigiiTe  ty  vanni. ^t^4"ene<e,quem  Latinui  •vvrumho^ 
num  cjfe  ex.Jhmabat. 

e  Quando  habent  virtutem  v  c\  .\  M  endofus  Ucwt  fcnfus  eji.  vti* 
liorcs  eff:  terrena  ciuttatt.cum  habent  gloria  cuptdmemt  quam  cum  nee 
ipfam. 

f  l\\iautemqmvcrapietaic.\l(hfunttlliveri  philofophi,  qui  fi 
dorninarcntur,vel  dummt  eorum  effentfimilesybeatasforerejpub.Pla- 
to  dixit: 

g   Quod  eas  volentibus.Jfjc  Epift.catholica  lac.lcap.Siquis  nje- 
firrnn  tndrgetfaptentia.pojlulct  4  Dto  .qut  dat  omnibus  fimpliciter  x  n*c 
pmproperat.&  dabit  ei.pojtulet  autemfide^mhtl  hafitans, 
siug.de  ciuit.Dei.        Tom,  j»  * 


311  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Tam  tutpitet  feruire  virtutes  humanse  glorise,quam  corpoiis  VO- 
luptati.  CAP.      XX. 

a^f|f$5  Olentphilofophi ,  quifinemboni  humaniin  ipfa 
K^S^  virtute  conftituunt,  adingerendum  pudorem  qui- 
§5^^_^  bufdam  philofophis;c]uivirtutes  quidem  probanr, 
fedeasvoluptatiscorporaiisfine  metiuntur,  &  illamperfei- 
pfam  putant  appetenua,iftas  propter  ipfam,tabula  quandam 
verbispingere  ,  vbivoluptas  m  fella'  regali  quafi  delicata 
quxedam  regina  con(idat:eiaue  virtutcsfamulae  fubiiciantur, 
obferuantes  eius  nutu.vt  faciant,quod  illa  imperauerit.  Qua: 
prudenticeiubeaf.vtvigilanterinquirat,  quomodo  volupras 
regnet,&  falua  iit.Iuftitia?  iubeat.vt  praefter  beneficia  cjue.  po 
teft  adcomparandasamicirias  corporalibus  commodis  ne- 
cefTarias-.nullifaciatiniuriam  ,  ne  offenfis  legibus  voluptas 
viuerefecuranopoflitFortitudiniiubeat,  vt  fi  dolor  corpo- 
ri  accideritjqui  non  compellat  in  mortem  ,  teneat  dominam 
fuam,ideft,voluptatem  fortiteiin  animi  cogitatione,  vtper 
priftinarum  deliciarum  fuarum  recordationem  mitigetpre- 
fentisdolorissculeos.Temperantia?  iubeat,vr  rantumcapiat 
alimentorum:&  fi  quadele£tit,neperimmoderationem  no- 
xium  alicjuid  valetudinem  turbet:&  voluptas,  quam  etiam  in 
corporis  fanitate  Epicurei  maximam  ponunt,grauiter  often- 
datur.Ita  virtutes  curn  tota  fua?  gloriae  dignitate,  tanqua  im- 
periofae  cuida  &  inhonefta?  muliercula?feruiet  voluptati.Ni- 
hil  hacpi&uradicunt  efleignominiofius,  &  deformius,  Sc 
quod  minusbonorum  ferre  poffit  afpe£his:&  verum  dicunr. 
Sed  non  exiftimofatisdebiti  decorisefle,picl:ura,fi  etia  talis 
fingatur,vbi  virtutes  humanx  gloriae  feruiant.Licet  enim  ifta 
gloriabdelicata  muliernon  fit,infiata  tamen  eft ,  &  multum 
inanitatishabet.  Vndenoneidignev  feruitfoliditas  quaedam 
lirmitafque  virtutum,vtnihil  prouideatprudentia  ,  nihil  di- 
ftribuat  iuftitia,nihil  toleret  fortitudo,  nihil  temperatia  mo- 
deretur,nifi  vnde  placeatur  hominibus,&  ventofa.  glori^  fer 
uiatur.Nec  ilji  fe  ab  ifta  defenderint  fceditate  :  qui  cu  aliena 
fpernantiudicia  velutgloria^contemptores,fibifapientesvi- 
dentur ,  &  fibi  placent.  Nam  eorum  virtus,  fi  tamen  vlla  eft, 
alio  modo  cptodam  humana?fubditur  laudi.Neque  enim  ipfe 
quifibi  placet,  c  homo  non  eft.  Quiautemvera  pietate  in 
Deumcmemdiligitcredit,&fperat,  plusintenditin  ea  ,  in 
cp4jbusfibjdifplicet,quaminea,fiquain  illofunt  »  quas  non 

tam 


AdMarcellinum  Lib.  vl  jij 

tam  ipfi  quam  veritati  ptacent.Neq;  id  tribuit,vnde  iam  po-» 
teft  placere,nifi  eius  mifericordi«*,cui  metuit  difplicere.  De 
hisfanatis  gratias  agens,de  iliis  fanandis  preces  fundens. 

L.     V  I  V  E  S. 
a  Q  Olentphilofof  hi.}Stoiayvt  Clcathes.Cicerofecundo  De  fini* 

^jbus  memimt  t&bell&  hwus  fy  frklurfi, 
b  Delicata  mulicr  non  i\r.  \Namfudore  &  laboribus  tjutritur* 
C  Homo  non  eft.H^  efiJMmana^  humanejapit. 

Romanum  reirnuTl  a  Deo  vero  efle  d:[f  ofitum,a  quo  eft  omnis 
poceftj$,5ccuius  prouid^  ntii  reguntuc  vniueifa* 
CAP.      XXI. 

Va?  cum  ita  fint,non  tribuamus  dandi   regni  atque 
imperij  poteftatem,nifi  Deo  vero,aqui  dat  fcelicita* 
tem  regnum  cselorum  foiis  piis:regnum  vero  terre- 
num&  piis&impiis:  ficuteiplacet  ,  cui  niliil  iniufte  placet. 
Quanuisenim  aliquid  dixenmus,  quodapertum   nobis  eiTe 
voluit,tamen  multum  eft  ad  nos  ,  &  valde  fuperat  vires  no- 
ftras,hotninum  occulta  difcutere  ,  &  liquido  examine  me- 
rita  diiudicare  regnorum.   llleigmtr  vnusverus  Deus  ,  qui 
neciudicio,  nec  adiutorio  deferit  genushumanum  •  quando 
voluit,&  quantum  voluit  Romanis  regnum  dcdit  :  quidedit 
AlTyriis,vel  etiam  PeunV.ba  quibusfolosduosdeoscoh,  vnu 
bonum,alterum  malum  continent  litera?  iftorum  ,  vt  taceatn 
de  populo  Hebra?o,de  quo  iam  dixi,quantum  fatis  vifum  eft: 
quipitEter  vnum  Deum  non  coluit,&  quandoregnauit.  Qui 
ergo  Perfis  dedit  fegetes,fine  cultu  dea?  Segeti«e:qui  alia  do- 
na  rerraru  fine  cultu  totdeoium,quosifti  rebusfingulis  fin- 
gulos,veletiam  rebus  fingulis,plurespra?pofuerunt:ipfeetia 
regnum  dedit  finecultu  eorum,per  quorum  cultu  fe  lfti  re-« 
gnallecrediderunt.Sic  etiamhomiQibus  ,  cqm  Mario  ,  ipfc 
CaioCa?fari:qui  Augufto,ipfe  &  Neroni:qui  Vefpafianis,vel 
patri,vel  filiodfuaui(limis  imperatoribus  ,  ipfe  &  Domitiano 
crudeliffimo.Et  ne  per  finguios  ire  neceiTe  fit,qui  Coftatino 
'Chnftiano,eipfe  apoftate  Iuiiano,cuius  egregia  indolem  de- 
cepit  amore  dominadi  facrilega  &  deteftada  cunofitas,cuius 
vanisdeditusoraculiserat,quandofretus  fecuritate  vi£toria= 
naues  quib.  vicTus  necelTariusportabatur,incedit.Deinde  fer 
uicleinftasimmodicisaufibus&  moxmerito  temeritatis  oc- 
|  cifus,in locis hoftilib.egenu reliquitexercitu ,  vt aliter indo 

%      2 


aQV. 


324  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

non  poffeteuadi,nifi  cotra  illud  aufpicium  Dti  Termini,  dc 
«juo  i uperiore  iibro  diximus,Romani  imperij  termini  moue- 
rentur.Ceffu  enim  Terminu^  deus  necefiitati ,  o.m  non  cef- 
ferat  Ioui.  Karc  planeDeus  vnus  &  verus  regit  &  gubernat, 
Vtplacet.ht ii  occultis  cauiis,nunqmd  iniuftisf 
L.     VIVES. 
datfcelicitateminregnocailorum.  }     Sunt  quadam 
,txtmplaria,qu£  fic  hab.nt.Qut  tiatfoelicttatem  regnum  c&lo- 
rumfoin  pm .  AUafxCQut  dut  fcehcttatem  tn  regno  c&lorumfolu  pin, 
V  troque  mod-j  mehit*  quam  in  excufis. 
b   A  Ojuibus  folos  duos  deos  coli.  \  Perfie  Magi ,  quorum  prin- 

Zoroaftres  cep*  Zoroaftres,duo pnnctpia  ponebantrvnum  bonum,Merum  malum, 
JMumen  bonum  c&U,malum  xiero  inferorum  deum  arbitrantes.  IJunt 
Plutonem  &  Arimamum  dixerunt  d<emonemmalum^tllum  uero  dx- 
monembonum  Ivuemgr  Horofmadem.tytutores  fJcrmippUf,Eudo' 
xus,&  Thcopompm  apud  Laertium  Diogenem.Magos  -vidttur  fecu- 
ttts  Plato  libro  dectmo  Legum  ,  cum  ammod  pdtut  in  mundo  gemtnat'. 
alteram  unde  proficifantur  bona,alteram-vnde  wala  :  ntfipotim  Py 
thagorafententt*.  afjhtftu  efi^ui  prtncipiorum  'vmtatet;.  Deum  effe 
ait  mentemivmufque  naturam,<&  bonum:Dtada  iero  tnfiiritam,mate- 

jWamchdi  rialem,ctrca  quam  eft  multitudo,genitu,Qr  malum.  Manuh&i  quoque 
hxreticitVt^uguftinusUbroDehxrefibusfcnpjit,  duoprtnctpta  po* 
nebant  inter  fe  diuerfa  &  aduerfa  ,  eademque  aierna  fy  cotternai 
duafjue  naturas  atque  fubftamias^bonifiiUcet  fy  mali ,  qua  opimont 
antiquos  alt^s  hareticos funt  fecuti. 

c  Qui  Mario,ipfe  Caio. ^Btnos  coniungit  alterum  bonum^alterum 
malum,crudelu  Mariw,  clementifitmnt  C«  Ctfar  :  opUmm  princeps 
^iugnftu/s  ,pefitmus  Nero. 

yefj>afiA-  d  Suauifnmisimperatoribus.>r.r'^rf/t^«««  duos  hahuit  filios, 

ntts  alterumfibt  cognortrinem,alterum  Domitianum.P ater  fuit  vir  multotu 

falium^sr  iucundi^tmws.FtUm  Titm  tam  humanm,  vt  amor  &  dt- 
ittiagenert*  humanifit  nominatus.Suetomm.Plintw  Stcundus  tnprs- 
fatkne  Naturalu  htftori&ad  Titum  V es^aftanum  fiUum-.N arrare ti- 
bi  conftitui  tucwidifitme  imperator  :fit  emm  h&c  tui  prafatto  w  ifiima, 
dum  n.axtmo  confenefcit  in  patre.Domitianus  patri  fy  fratri  difitmdis, 
J£uus  (ff  tnimicus  omniumfuit, 

IttUams.  e  Ipfe  apoftata?  Iuliano.  }  Quafi  defertori  &  tr ansfuga  Iulianoi 
qut  cumeffetprtusChrifttanaptetute  imbutus  ,  defciuit  ab  ea  indu- 
flus  a  Lihamofophifta,dedtditquefe  totum oraculn,forttbus,  dicltfque 
&fattn  magnmrn  ac  «winaculorum  ,  quorum  inambus  fiaudulen- 

tifquc 


Ad  Marcellinum     Lib.   v.  315 

tifq,  reftonfis  y  promifiu  pr&ceps  iuit.uir  cAtera  cgregij  animi,  regen* 
dique  impertj  callentijitmus 

Tcmpora  exitufquc  bellorum  ex  Dei  pcndere  iudicio. 
CAP.     XXII. 
Tj^Icetiam  temporaipfa  belloru  ficut  ineius  arbitrio 
SSss-ft.iuftbcjue  iadicio  &  mifericordiavelattererc,vel 


onfolangenushumanum,vt  alia  citius,alia  tardius 
hniai.tui  :abelluKi  Piratarum  a  Pompeio  ,  bbellum  Punicum 
tertium  a  Scipione  incredibili  celeritate,&  teporis  breuitate 
confecta  funt.  Bellum  quoque  fugitiuorum  gladiatorum, 
cquanuismultisRomanis  ducibus  &  duobus  confulibus  vi- 
ctis ,  Italiaque  hornbiiiter  contnta  atque  vaftata  ,  tertio  ta- 
men  anno  poft  multa  confumpta  confummatu  eft.  Picentcs, 
Marfi,&  Peligni  gentes  nonextera?,  fed  Italica?  poit  ciiurur- 
nam  &  deuotiliunam  fub  Romano  iugo  feruitutem,in  liber- 
tatcm  caput  erigere  tentauerunt.iam  muitis  nationibus  Ro- 
mano  imperio  lubiugatts,deletaque  Carthagine.In  quo  bel- 
lo  Italico  Romanisfa-piffime  victis/vbi  &  duo  confules  pe- 
rierunt,&  ali)  nobiliflitni  fenatores.No  diuturno  tamen  tetn 
poretra&ueft  hoc  malum.  Nam  quintusei  annusfinem  de- 
dit, fed  belluin  Punicum  iecundum  cum  maximis  detrimen- 
tis  &  calamitate  reip  per  annosdecem  &  o£to  Romanas  vi- 
resextenuauit,&  pene  confumpfit^induobus  prafliis  ferme 
feptuaginta  Romanorum  milia  ceciderunt.Bellum  Punicum 
primiim  per  viginti  &  tres  annos  pera&um  ett:  f  bellum  Mi- 
thridaticu  quaclraginta  annis.  Ac  ne  quifquam  arbiti  etur  ru- 
dimeata  Romanoru  fuiiTe  fortiora  ad  bella  citius  pcrageda, 
fuperionbus  temporibus  multu  in  omni  virtute  laudatis,  bel- 
lum  SamniticumSannis  tractu  eftferme  quinqnaginta,in  quo 
bello  ita  Romani  victi  funt,vt  fub  iugum  etiam  mitterentur. 
Sed  quia  non  diligebat  gloriam  propter  iuftitiam,fed  iuftitia 
propter  gloriam  diligere  videbatur,hpacem  fjCtaui,fo?dufq$ 
ruperut.riafc  ideo  comemoro,quoniam  multi  prjetentarum 
reril  ignari:quidam  etiam  difiimulatores  fuae  CciemixSi  tem 
poribusChnftianisaliquodbellu  paulo  diutiustrahi  vident: 
ilico  innoftram  religioneproteruiffime  infiliunt,exclaman- 
tes:  quod  fiilla  non  eflet,  &  vetere  ritu  numina  colerentur, 
iam  Romana  illa  virtute,quaf  adiuuante  Marte  &  Bellona, 
tanta  celeriter  bella  confecit,id  quoque  celerrime  finiretur. 
R.ecolant  igitur  qui  legerut  qua  diuturna  bella,  ^quam  variis 


316  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

euentibus,quam  lu&uofis  cladibus  a  veteribus  fint  gefta  Ro~ 
manis/icutfolet  orbis  terrarum  velutprocellofifsimum  pe- 
"  lagus  varia  talium  malorum  tcmpeftate  ia&ari :  &  quod  no- 
Juntaliquando  rateantur  :  nec  infanis  aduerfus  Deum  linguis 
feinterimant,&  decipiant  imperitos. 

L,     V  I  V  E  S. 

*TX  Ellum  Piratarum.}  Intra  quAragefimum  diem  pofiquam 
XJ  Brundufio  Pompeim  foluit.Florm  &  Cicero  pro  lege  Mantlta. 
b  Bellum  Punicuin  tcrtium.}  Lntra  tres annosfufccptum  £r  con^ 
feclum. 

c  QuammultisRomanis  ducibus,}  ^Arim pr&tor  &  confules 
duo  Gn.Lentultt*,&  L.Gellim  ab  Sparthacofunfuicli. 
d  Vbi  &  duo  confules  perierunt.}  L.Lubm  Ctfar  ,  <(ff  P.  Rutr 
lim.  Liuim. 

e  In  duobus  praeliis  }<>4W  Thrafvvenum  Ucum,ty  ad  Cannas. 
f  Bellum  Mithridaticum  quadraginta  annis.  }  StcFlorws  :  fed 
intermiffum  efi  pace  cum  SyUafatlairepeiitum  a  L.Lucullo-.perfetlum 
k  Gn.Pompeio  Magno. 

g  Annis  ferme  cpiincpiaginta.}  Eutropim,  ty  Orofim  vndpcjuin- 
quaginta  annos  in  hoc  bello  numerant,Flortts  quincjuagtnta  ,  %^/ippia-r 
vm  otloginta  ,  cjuod  eTi  Ltuij  computationi  'vicinim  5  qui  lih.  xxtu.per 
ientumpropeanmsbellumduit  gefium  inter  Ron.anos  ty  Samnites, 
warianttfortuna  euentum.Quod.fi  bellum  Samniticum  Fabio  Gurgite 
confule finitur,non  funt plures  qttam  anni  qutnquaginta  a  M .  V  alerio 
Coruino,&  a  Cornclio  Cojfo  cofi.fi d  iunxeruntfe  Sanmitium  arma  e-> 
tiam  cum  Pyrrho^  iam  antea  cum  Dentato  conferu  rant  n.anm,pofi 
Gurgitem  confulem,fy  ante  cptkm  in  Ltaliam  tranfiret  Pyrthm. 
h  Pacem  facl:am  fcedufque.V Satis  hoc  vbUquefigntficut  Liuim  lib. 
9iono,cjuum  verbis  Pontu  Samntlium  ducvs  eludt fidt m Jfcedera-,facr d-> 
que  k  Romanis puerihbm  interpretamontts  dtcit^juod  re  iera  itanat: 
nam  in  •verbis  puertliter  pltruttcjue  cauillabartur  adfuum  con  modum. 
JiUetJtw*  *  Quamvariiseuentibus.}  x^Alijcodic<.seuentts.IS!ondifputo  an 
dicipofiit  euentWjplurali  numem.quod  rarur/t  effe  Valla  aif.dict  tanien 
poffe  ctrtum  efi,&  Inumiri  ille  non  negat. 

DebelloinquoRhadigaifus  tex  Gotthorum  dccmanum  oultor ,  vno 
diecum  ingouiibuscopiis  fuis  vidtus  eit.        C  A  P.    X  X  1 1 1. 

!$j>  Vod  tamen  noftra  memoria  recentiffimo  tempore 
iffl  Deus  mirabiliter  &  mifericorditer  fecit ,  non  cum 
^gratiarumaftionccommemorant,  fedcjuantum  in 


Ad  Marcellinum    Lib.  v.         317 

ipfiseft,omnium  fi  fieripoteft  hominum  obliuionc  fepelire 
conanturquod  a  nobis  fi  tacebitur.  fimilitcr  erimus  ingrati. 
CumaR'aadagaifus  rex  Gotthorum  agmine  ingenti,&  immr 
ni  iam  in/rbisvicinaconftirutus-Romanisceruicib.immine- 
rer.vnodistantaceleritatefic  victuseit ,  vt  ne  vno  quidem 
nondicamextin£to,  fcd  nec  vulnerato  Romanorum  ,  multo 
ampliusqiam  centu  milium  profterneretur  eius  exercitus, 
atq;  ipfecim  filiis  moxcaptuspocnadebitanecaretur.Nam  fi 
ille  tam  impius  ,  cum  tantis  &  tam  impiis  copiis  Roma  fuiflfet 
ingrefl  us,c.ii  pepercifletfquibus  honorem  locis  martyru  de- 
tuliiTetrln  pia  perfona  Deum  timeret !  cuius  non  fanguinem 
efrufum,crius  pudicitiam  velletintacta  fQuas  auremilti  pro 
diisfuisvo:eshaberer,quata  infultatione  ia&aret,  quod  ideo 
ille  viciiTet,  ideo  tanta  potuiiiet ,  quia  quotidianis  facrificiis 
placabat,itq;  ifrirabat  Deos,quod  Romanosfacere  Chriftia 
na  religb non finebar.  Nampropinquanteiamillohislocis, 
vbi  nuru  fummae  maieftatis  oppreflus  eft,  cum  eius  fama  vbi- 
que  crebrefcerer,nobis  apud  Carthagine  dicebatunhoc  cre- 
dere,fpargere,iatftare  Paganos  ,  quod  ille  diis  amicis  prote- 
gentbus  &  opitulantibus,quibusimmolare  quotidiefereba- 
tur,vinci  omnino  non  polTet  ab  eis  qui  talia  diis  Romanis  fa- 
cra  nS  facerenr,nec  fieri  a  quoqua  permitterent.Et  no  agunt 
mifeii  gratias  tantae  mifericordise  Dei ,  qui  cum  ftatuiflet  ir- 
ruptbnebarbaricagrauiore  dignosmores  hominum  cafti- 
gareindignationem  fuam  tanta  manfuetudine  temperauit, 
vtill.im  primo  facerer  mirabilitervinci ,  ne  ad  mfirmorum 
animoseuertendosgloria  daretur  daemonibus ,  Quibus  eum 
(upplicare  conftabat.Deinde  cu  ab  hisbarbaris  Roma  cape- 
rctur,qui  contra  omnem  confuetudinem  bellorum  ante  ge- 
fiorum  ad  locafancta  cphigientcs,  Chrifttana?  religionw  re- 
nerentiatuercntur,ipsifq;  daetnohibos  atque  impioru  facrifi- 
corum  ritibus,dequibusillepra»fumpferat,  fic  aducrfaietur 
pro  nomine  Chriitiano,vt  l&ge  atrocius  bellu  cum  eis  quavm 
cum  hominibus  gerere  viderentur:ita  verus  dominus  guber* 
natorq;  rerum&  Romanoscummifericordia  flagellauit:  & 
tamen  incredibilitervidtisfupplicatoribus  daemonu  ,  necfa- 
jutirerumpraffentiumneceftariaefle  facrificiailla  moftra- 
uit,vt  ab  his  qui  no  peruicaciter -cotendunt,  fed  prudenter  at- 
tendiit.-nec  ^pterprsefentes  neceffitates  religio  vera  defera- 
tur ,  &  magis  xterna?  vitze  fidelifflma  expeftanone  teneatur. 

x    4 


ji8  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

l.    v  i  v  e  s. 

aTJ  Hadagaifus  rex  Gothorum.  ^Hoc  fub  Honorio  C&farz^t 
XVg«o  inpr&fatione  dtximm. 

QuacfitChrirtianorum  imperatorum,8cquam  vera  fcelWras. 
CAP.  X  X  I  I  I  I. 
ffj^t^B  ^4ue  enim  nos  Chriftianos  cjuofdam  inneratores 
pMv^k;  ideo  foelices  dicimus ,  cjuia  vel  diutius  inverarunt, 
fe&^J-f'  veliinperantesfiliosmorteplacida  reliquerunt,  vel 
hoftesreipub.domuerunt ,  vel  inimicos  ciues  aaucrfus  fe  in- 
furgentes,&  cauere&  opprimerepotuerut.Ha^c  cum  &alia 
vitae  huius  «erumnoiae,vel  munera,vel  folatia  ,  cjuuam  etiam 
cultores  daemonu  accipere  meruerunt,  cjui  non  peunentad 
regnumDei,cjuopertinetifti.  Ethoc  ipriusmi(eri:ordia  fa- 
£tum  eft,rie  ab  illo  ifta,  cjui  in  eu  crederent, velut  1 jmma  bo 
na defiderarent.Sed  foelices  eos  dicimus,  fi  iufti  imj.erant ,  fi 
interlinguasfublimiter  honorantium,  &  obfequia  rxmishu- 
militer  falutantium  non  extolluntur,fed fe homines  efle  me- 
minerut:  fi  fuam  poteftaremadDei  cultum  maxime  diiatan- 
dum,maieftati  eiusfamulam  faciut :  fi  Deum  timent,dili?ut, 
colunr.  liplusamantillud  regnum  ,  avbi  non  timent  hafcere 
confortes;ii  fardius  vindicant,facile  ignofcut:ii  eandem  /in- 
dictam  pro  neceffitate  regenda?  tuenda?cjue  reip.non  prt>  fa- 
turandisinimicitiarum  odiisexerunt:/ieandem  veniam  non 
adimpunitateminiquitatis  ,fed  adfpem  correCtionis  indul- 
gentificjuodafperecogunturpleruntjue  decernere,  mieri- 
cordix  lenitate  &  beneficiorum  largitate  compefant :  b  (\  lu- 
xuria  tanto  eis  eft  caftigatior.cjuato  poilet  eife  liberior:fima 
lunt  cupiditatibusprauis ,  cjuam  cjuihuilibet  gentibus  lmpe- 
rare.Etfi  hc^c  omnia  faciuntmo  propterardoreminanisglc- 
ria?,fedproptercharitatemfa'licitatisa!tema;,fi}M'ofuis  pec 
catishumilitatis,&  miferationis,&  orationis  facrificiu  ,  Deo 
fuo  veroimmolare  nonnegligunt  TalesChriftianosimpe- 
ratoresdicimus  effe  fcelices:interim  fpe ,  poftea  re  ipfa  futu- 
ros,cum  id  cjuod  expe&amus  aduenerit. 

L.     V  I  V  E  S. 

a"T  7"Bi  non  timent  habere  confortes.}  Hicin  mundo  reges  o- 

V   mnes  timenthabereconfortem.  Onmis  eni.m  pottfta*  impatiens 

es~i  confortii  ,  ficut  inquit  Lucarnu :  at  in  foelicitate  Dei  tterna, 

cum  pluresfunf  confortes,  non  mtpus  ejl  vaudtum  ,  imo  quodam  med* 


AdMarcellinum   Lib.v.  319 

h  Siluxuriatantoin  zis.\  luxta  bonum  Atinmm:  Qt*>plurflicct:e9 
Itbeat  mintn. 

De  proff  eritatibus.quas  Conftantino  lmpetatati  Clui- 
(liano  Deuscomulit. 

C  A  P.     XXV. 
5  Am  bonus  Deus,ne  homincs,qui  eum  crederet  pro~ 
pter  seternam  viram  colcndum  ,  hasfublimitates  & 
regna  terrena  exitrimaret  pofTe  neminem  confc<jui, 
mfi  daemonibus  funplicaret,  quod  hi  fpirirus  am  talibusmul» 
tum  valerent:  b  Conftantmum  imperatorcm  non  fupplican- 
tem  da?  monibus ,  fcd  ipfum  verum  Deum  colentem  ,  tantis 
terrenis  impleuit  muneribus ,  quanta  optare  nullus  auderet. 
cCui  euam  condere  ciuitatemliRomano  imperio  focijm,ve- 
lut  ipfius  Roma?  filiam, fed  fine  alicjuo  rlsmonum  templo  fi- 
mulachroqueconceflit.  Diuimperauit,  f  vuiuerfum  orbem 
R  unanum  vnus  Augufrustenuitcv  defendit :  rn  adminiftran- 
discx  gerendisbellisvktoriofilTnnusfuit:?intyrannisoppri- 
ineodis  per  omma  profperatus  eft.Grandanius  ajgritudine  & 
fenectutedefun&us  eft^filiosimperantesreliquit.  Sed  rur- 
fus  ne  Imperator  quifquam  ideo  Chriftianus  eflet ,  vt  foelici- 
tatem  Confhntini  mereretur  »  cum  proptervitam  a?ternam 
cjuifque  dcbcat  clTe  Ghriftianus ,  '  Iouinianum  multocitius 
quam  Iulianum  abftulit:kGratianum  ferro  tyrannico  permi- 
iitinterimi.logequidemmirius  , l  quam  Magnu  Pompeium, 
colentem  videlicet  Romanos  deos.  Nam  ille  vindicari  a  Ca- 
tone  non  potuit .  quem  chiilis  helli  quodammodo  heredem 
reliquerat.     !fte  autem,  quanuispia?  animar.folatia  talia  non 
fequirant, ,n  a  Theodofto  vindicatus  eft.quem  regni  parrici- 
pem  recerat,Dcum  paruulum  haberet  &  fratrermauidior  tide, 
focietatis,quam  nimiz  poteftatis. 

L.     V  l  V  E  S. 
aT  N  talibus  multum  vaierent.  f/Vo»  eft poteftaf%incjuit  lob  t\u& 
J,  cum  d&i»onica  fuper  terram  conferatuT .Scinnt  emm  i)bt  lateant  o- 
pes<»orunt  artes,fraudejqueycjuibtu  ua  imperium poj?it  homo  euebi,  & 
hoftes  lincere. 

b   Conftantinum  imperatorem>  Htcftlim  Conftantij  fy  Hele-  Conjlanti* 
rt£  m  Britan)iiana!W3primn<  poft  phXtpPurnfitt  princcps  llothantu  ntti 
Chriftianm  ,  partibtifcjue  txpugodtis fclw  fceltcifftme  obijt ,  tutturaU 
morte  iXicomfdi£,*wio  imperif  altero  &  irictftmo. 
c  Cui  enam  condere  ciumtem.^  Imttatio  Vcrgdiana: 

x     S 


330  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

O  regm.t  muam  cuicoad.re  Iupptterwbem. 
Porrl  Cwftantinm  tam  belits  omnibttt  defunclut  ,  foluttifcjue  grauio- 
ribus  curts^ammum  ad  n  uawrbcw  condendam,  fy  d"fuo  ■vccandam 
nowine  adtecu.Pri.num  in  Sardico  an  o  iyffi*  dcflmarat }  pbft  ad  Si~ 
gxumTvo  dts fundumeiua \unt tacia:  tertiii tTanflaU  nperk.CbaUe- 
annemy  ere<-  :i  jue  tbi  rnurt:  ctimque  fabrtL  s  ftmcuLos  aues  ccrrtpmffent, 

Pyyantiii  **anftuliffentque  By^antiu>t>,qu&  efti,rbs  Thraii.e,  -^bi  -veiut  tta  tube-. 
tc  Deo  c onina  e$~i  xrbs,qu*  dicla  ConfUntinopoltsiquod  nomen  aahuc 
retinet.ByTantmm  xerl  ettam  diciiuryqubd  tbi  ftterit  id  oppiditk  Vau 
fania  Spartanorum  regt  conditum-.qu.d  Seuerus  tmpcrator  propemo- 
dnmenertitjnilites dutem Galtem  principts  fundttus  dcleuere- 
d  Romano  imperiofociam.}  tlluc  enim  magnam  &  fenatus  & 
totius  nobibtatts  partem  Rom.Conftantmtts  tranflulit,prtncipefiuefe- 
Veomnes  Conflantinopohmagts  qriam  Rom&  habitarunt: ttaopibus  ry 
claritate  cmum  certauit  cum  ^vrbe  Rom. 

e  Sinealiquo  daemonum  templo.  }  Diuxenitn  Maria  virgini 
'vrbemConfiantitms  dicautt. 

Orbti  Ho.  £  Vniuerfum  orbem  Rom.  \Sic  dtcitur  orbts  Romantts9id  quod 
ex  orbe  pofiidebaut  Rom.ut  orbts  ChriTHanus,  quod  Chrtfliani  habe' 
mus:orbts  Hifyanussquod  Hts^ani.Lucanorbem  Htbevum  dixtt  pvo 
JJ  fpania^  orbem  ^yfrtloum  pro  GaUia  &  Germania.Et  cum  ex 
JJtsfania  tn  ttaliam^  inde  tn  Gv&ci&m  iranfituvus  effet  C&far.in- 
,  x  qui^ViHriccsaqutlas  alium  laturus  tnorbcm.  Alarcellinus  Romani 
orbtscrebrb  memmit.^Aurelianus^ t  autor  efi  Trebellitts  Polito  ,fcri- 
bcns  ad  Zenobiam  fic  exorfus  cfl :  t^fureltanus  Imperator  Romam  er- 
bus.Stuitum  efi  affirmave  /mperatorem  Romanum  ittt  habere  intotttm 
crbern  terrarum^uius  nunquam  fuu  dotr.inus:  nec  in  ea  quidem  ius  ha- 
het.quorum  aiiquando  fuit  dominttt  3  fy  tam  amifit :  quoriiam  quo  iure 
qutfv.rat.eodem  perdidtt^flrage  fctlicet  homtmm  gr  hcWicpsfurits-Ac- 
cenduntur  prtncipts  iflisficlitits  tttults,  qui  aliud  nthilfttnt,  quam  faces 
orbts  terrarumJpcftifque  tottusgenerts  humanhln  culpa efl tmpta  &  tn- 
dolla  iurtfcenfuitorum  argutatio. 

g   In  tyrannis  opprimendis.}  Maxentio  fr  Licmio. 
h  Filios  lmpcvzmes.^ConflanttumyConflantinum^  Conflanlem: 
tzmetft  nonfatis  conuenit,dtuiferitne ipfe hercdibtts  imperium ,  an  tpfi 
poTl  eius  mortemforte  idfecerint- 

Jouinianut  i   Iouinianum.  }  Septimo  wenfeimperij  Dadafcanain^fia  obiit 

Oratiantts  crndelitate  Ttomachijpfo  eodem  &  V  arroniano  cof.Chrtsiianm  futt> 
&  a  V alentiniano  tn  numerum  diuorum  relatus. 
k  Gratianum  ferro  tyrannico.  \  H&c  deprincipibtu  Rom.  apud 

Eutro  - 


Ad  Marcellinum  Lib.  v.  351 

jEutropium ,  Paulum  Di-connm,  Or<fiun,  &  Pomponium  Z,£tnm. 
Gratianm  V alcnttntamfutt  filuu  :  */;  hunc  Treucw  ageritem  Ugienes 
JRoman&  comurarmt ,  eledo  Maximo  ijuodam  dttce,qm  Gratunttm 
in  Italtam  tter  molientcm  ydolo  circumuentu.n  intetfecttifwt  p-incc[  s 
reltgtont  noTir £  ded tifinnw. 

1  Quam  Magmim  Pofnpeium.  \  Q*em  fatcllitcs  pueri  Pio'e* 
mm  tn  tymba  cunfto  t^Aiexandrmo  populo  fpefiam»  obtruncari-.nt: 
moffqi.c tlla  futt  vtro  tanio  ind'gmjinna,Liuii*s;Fl orui ,!' U.iar.  Lv.ca- 
ntt,s,t_sipftian. 

m  A  Theodofio  vindicatus  *{{.\Grat-  inus  The  iiefium  Flifya-     j     i 
nwn  m.igna  ammum  apprtbatonc  i  ynt  apnd  >i  i  mimmfem  - 

ceraf.ztrttm  &  v>riutibm  omnibw.fr Jlretifttatc  npmem,  e  T'ratanoJ 
yenui  dnce  /t(.'in,Csi&  perfmiL>fr(b~ithr  :  ab  hoe  Maximut  ^ydqui- 
lei&jgei*scjf-tu*fr  intcr  mftntesi, 
n  Cum  paruulum  haberet& fratrem. \r  alentinianum. 

Dehdf&piet.iteThcodoni  Aujutti.    C  A  P.    X\'Vf.' 
N^S^J  Nde  &  illenon  folum  v:uo  feruauit  quam  debebaf 
f§£w&  fidem  ,  verumctiam  poft  eius  morte  pulfumab  eius 
iMak^  interfc&ore  Maximo  ,  Valentinianu  eiusparuulum 
fratiem,in  fui  partesimperij  tanqua  Chriitianusexcepit  pu- 
pillu:paterno  cuftodiuitaftettu  ,  quem  deftitutu  omnibus  o- 
pibusnullo  negotio  poflet  auferre,fi  latius  regnandi  cupidi- 
tate  magisquam  benefaciendicharitate  fiagraret.Vnde  po- 
tius  eum  fcruata  eius ifnpcratoria  dignitate  fufceptum  ,  ipfa 
humanitate&  gratiacofolatusett.  aDeinde  cumMaximum 
tcrribilem  faceret  ll  le  nxcce(Tus,hic  in  anguiiiis  curaru  (uaru 
no  eft  lapfus  ad  curiofitates  faoilegas  atque  illicitas,b  fed  ad   - 
loannem  in  iEgypti  eremo  coftituru-.quem  Dei  feruum  pro- 
phetandifpiriru  preditu  f.ima  crebrefcente  didicerat ,  mifit: 
atque  ab  eo  nuntium  vicloria?  certiffimu  accepir.  Mox  tyran 
ni  Maximi  extinclor,c  Valentinianum  puerum  in  imperi)  fui 
partibus  vnde  fugatusfuerat,  cum  mifericordiffima  venera- 
tione  reitituit :eoq;,fiue  per  in(Kiias,fiue  quo  alio  padlo  vel  ca 
fu  proxime  extin&o  ,  alium  tyrannu  Eugenium,  qui  in  illius 
imperatoris  locumnonlegitimefuerat  furrogatws,  accepto 
rurfus  prophetico  refponfo,fide  certus  oppref  iit,c6tra  cuhts 
robufliitimu  exercitum  m3gis  orando.quam  fcriendo  pugna 
uit.Milites  nobis  qui  aderant,  retuierunt,extorta  fibi  effc  de 
manibusqua?cunq;  iaculabatur,  cum  a  Thcodofiipartibus  in 
aduerfarios  vchemensventusiret,&  non  folum  qua? cunq;  in 


33**  Augaftini  de  ciuitate  Dei 

eos  iaciebanrur  concirariffime  raperer,verumetiam  iprorum 
tela  in  coru  corpora  rerorqueret.^Vnde&poeta  Ctaudianus 
cjuauis  a Clnifti  nomine  alienus.in  eius  tamen  laudibus dixit: 

O  mmium  ddefic  Deo  c.i  wittat  &iher, 

Et  coni.ira.it  veuimtt  ad  claGtca  -uenti. 
Viftor  aute  ficut  crediderat,&  pra?dixerat,Iouisfimulachra, 
quas  aduerfuseum  fuerant,nefcio  quii>us  ritibus ,  velut  con- 
fecrata:&  in  Alpibusconftituta,depofuir:eoi  umquefulmina, 
qu6daureafui(ientiocaribus,quodilla  larritia  permitrebar, 
c  curforibus,&  fe  ab  eis  fulminari  velle  dicentibus  ,  hilariter 
benigne'que  donauit.Inimicorufuoru  filios,  quos  nonipmis 
iuffus,fed  belli  abftuierar  imperus:  eriam  nondum  Chriftia- 
nos  ad  ecclefiam  c6fugientes,Chriftianos  hac  occafione  fie- 
ri  voluit,  &  Chriftiana  chrritare  diiexir:  nec  priuauir  rebus, 
fed  auxit  honoribus.In  neminem  poft  victoriam  priuaras  ini- 
micirias  valere  permifit.Belia  ciuilia  non  ficur  Cinna,  &  Ma- 
rius,&  Syila,&  alij  rales. '  qui  nec  finita  finire  voluerunr,  fed 
magisdoluirexorta  quam  cuiquam  nocere  voluit  termina- 
ta.Inter  hazc  omnia  exipfo  initio  imperij  fui  non  quieuit  iu- 
ftiffimis&  mifencordiffimis  legibusaduerfus  impios  labo- 
ranti  ecclefia?  fubuenire:*  quam  Valens  ha^reticus  fauens  Ar 
rianis  vehementer  affiixerat,  cuius  ecclefiaz  fe  membru  eiTe, 
magisquam  mrerrisregnare  gaudebar.  Simulachra  genti- 
lium  vbique  euerrenda  prccepit,fatis  intelligens  nec  terrena 
munera  in  da?monioru,fed  in  Dei  veri  efle  pofita  poteftate. 
h  Qujd  aurem  fuir  eius  religiofa  humilirate  inirabilius,  quan- 
d>>  in  Theffalonicenfium  grauiffiinum  fcelus,cui  iam  epifco- 
pisinrercedenribuspromiferat  indulgenriam,tumultu  quo- 
rundam  qui  ei  coha?rebanr,vindicare  compulfus  eft,&  eccle 
/iaftica  coe'rcirusdifciplina,ficegirpcenitentiam,vrimpera- 
toriam  celfitudinem  pro  illo  populus  orans  ,  magis  flerer  vi- 
«lendo  proftraram,quam  peccando  rimerer  iraram?Ha*c  ille 
fecum,&fi  qua  fimilia,qua*  commemorare  longum  eit,bona 
cpera  rulir :  ex  ifto  remporali  vapore  cuiufiiber  culminis  6c 
fublimiratis  humana?  ,  quorum  operu  merces  eft  a^terna  fe- 
licitas.-cuius  dator  eft  Deus,folis  veraciter  piis.  Caetera  vero 
vira*  huius  vel  faftigia  vel  fubfidia:  ficut  ipfum  mundum ,  lu- 
cem,auras,terras,aquas,fru£tus ,  ipfiufquehominis  animam, 
corpus,fenfus,mentem,  viram  bonismalifqi  largirur.  In  qui- 
fcus  eft  etiam  mia^libet  imperij  magnitudo ,  quam  pro  tem- 

rjorun» 


Ad  Marcellinum   Lib.  v.  33$ 

porumgubernatione  difpenfat. 

L.     V  I  V  E  S. 

a    1T\  -inde  cum  Maximu.  j-  xyidmmtilrahatur  bellum  ab  An' 
\*-J  dragatto  cm  ite  AJaxtmi^homme  tnbAhsexercitato  &  iol- 
lidtfltmo duccicuitu artibtts mmagnxt  diffcultaies  Ti.eouofius  adduce- 
bat.  r. 

b  Sed  ad  ioannemin  /Egypti  eremo.  \-Ioannes  <^Ana, horcta  loamtes 
fptrttu  uuttctmj  afji  ituSyCum  altn  permultts  pleraque pradtxnttnm  -ve-  .  jnacho- 
ro  Theodb\iQ-ui^toriam  Deivsrbu  efl  poUicitm.J rosfcr.^Hquitanuf.  reta 
adhunc  tn  dubtis  rebus  confiljj  gratta  <o;>fugiffe  rheodofinm  narrat 
Uiacnus.  • 

c  Vatcntinianum  puerum.  \  Gratiani  fatrem  ocadentis  impe- 
rio pT£fcaty  ejnern  t^frbogaTle*  com^  s  Vtenn*  doU  peren,it  ,  Etge- 
ntumc]ue  ,r>.auit  tyrannum  t  >^r  ingentibus  barbarorum  coacits  copivs 
tAipium  tranfum  ■  ohfd.ru  >t,  vt  ab  eo  TnfdofUmt  arcerent.  Prtn* 
tepspienttfUmns  totam  noft.  jntcju&  pttg.vc  dttm  [>,&>.  tftttfute  ctbo  po- 
tticju  prectvus  acmediiaiiomf-.crx  mt€ntnttpoflrklitpr*lmm  commi* 
fityium  fxercitu  effet  hosiibus  lorge  impar/vbt  dtuini  opepalk/n  adiu- 
tw  hojhttm  exercttum projhauit  Eugeniw  captw  @r  aefus  efi ,i^-trbo- 
g  ft  sftbt  manumtntuht 

d  Vnde  poeta  Claudtanus.  \  flunc  ^egyptium  fniffe  wlgatior  Claudid- 
cftopmio^&fic  tradtt  Pof?idonu*u<jut  fuit  eiusfamiharir.non  Khodtns  nus 
tlle phdof»phn>tfed  praful  cjuidam  \_yf\er.Ad  carmen  natutfuit>  auod 
el gantijjt/ne fcnpfit  povttco  vtringento  ,  ty  adfuprrjhttonemp^ropen- 
fior :  tametft  de  Chrtfio  extat  carmen  em>  nomine  inJ~crtptum,quod  cre- 
do  ab  eo  tn  ffonorijgratiam  compofttum  .  vtfmt  affentator  maximut. 
Ht  verfws  cjuos  ^J/fugtfJmws  citat  ,funt  in  Pamgyrtco  de  tertto  Ho- 
norij  confulatu  ,  cjttos  tn  ffonnrij  pottwA  ,  quam  Theodofu  laudemfcri- 
pfoi& fi  de  hac  ipfa  t^Almna  viflo>  ta  loquens,quamfatts  fyfoelictta- 
ti  Honorif  cttiu^qua>n  Thtodofuptetatt  per  affcntatiortem  pluys  ctuam 
fcmrilem  adfcnbtt.Sic  cnim  ait  : 

Vitloria  *velox 

%Siufyciu  ejfeftt  tuis:pugnaftis  vterque. 

Tufatps,gentt6rcjue  manu.te  propterty  ^yflpes 

lnua.it factles  u  auto  necprofuit  hojlt 

Munttvs  h&fiffe  loctf.jpes  trrtta  i»alU 

Concidit:&  fcopults  patuerunt  clauTira  reuulfts. 

Te  propter gelidu  ^Aqudo  de  monte  procellts 

Obrutt  aduerfa*  actestrcuo\utdque  ttla 

Vexttt  in  aHtorcSjQr  turbme  reppultt  haHaf. 


334  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

O  nimium  dilecle  Dee,cuifundit  ab  antrts 
t^feolttf  armata*  hyeues^cm  militat  ather, : 
JEt  comurati  veniunt  ad  cLfiica  ventt. 
Sic  m  iediabus  Ciandiam  legimr:apud  tsfugtrfimti  alittr  Fcrtajfe  ad 
eumtun:  frelantnr mouum,  quo ^ugufitnm  fcripfit, quifuit illorum 
i*Mp  '■T*">ctfitnvetire  Ub.Cclomenfific  habetur: 

O  nimium  dilecle  Dco.cutmiiitai&iher  : 
kt  c:  ntwtaxi  veniuut a.l clafiica  venti- 
£odem  medo  apud  Orofium,^  Dtaconum, 
Curfores  e  Curforibus.^Nome»  cfi  ofjicij  m  aula principali  a  currendo  di~ 
tlutii.qubd celeriter  aliquo  miiterenlur.  Non  videntnr  tstt  abfimiies 
mfirupuens  apedibus,quosetiamftcvocarUfltprifci,vt  Cia.ro  :  & 
fecenttotcs ,-vt  Maxtialis.  Suttottiu*  curfrum  merr.tmt  in  Neronit 
tfunquam,  mquit,  carruchminns  miUe  feajfe  iter  tradiiur  ,foittsmw 
lafum  argenteisy  canufitatis  muliontbfts,  armiUata  <& phalerata  cum 
hamaxochorum  lu, b.i  atque  curforum. Et  m  1  ito  :  Confeihm  ad  alte- 
vim  matrem  3  quxproculaberat ,  curfresfos  mifit .  qut anxtc  filtum 
faluum  mttciarent.Romatiiprincipts  tumfetotos  m  Graciam  tra,-fiu- 
liffknt  %Gr&risnominibusminiJ{eriaon:nia  nmncufatunt.  Jtaque  in- 
Urhzc  legimns  /^^«c ,  id  esl  curfres.  Vetcxes  queque  curfores  ha~ 
buerunt,  vt  ^lexAtider  Macedo  1-htlonydem ,  qui  mille  (jr  ducenta 
fiadta  vno  die  confecit ,vtfcribit  Plmtut. 

f  Qin  ncc  finita  finire  v oluerunt.  }  Hoc  es~i,quietiamfinitisbel- 

Its  nondumfinem  imponcre  volueruni:  (tf  cum  nulli  tamfupercffent  ho' 

fres,ipfifu  tquos  iugularent,hcfiesfaciebant. 

Valens       g  QuMi)Va\enshdevt:ucu<}.}ral<.,nspri»cepsfecl£  fuit  ^rria* 

n& ,  epifcopos  &  monachcs  vere  Chrtftianos  miferis  medvs  obtrimt  & 

conculcamtu.Mihos  eorum  cecidit.Gotthtspetentibus  Chnfiianam  reU- 

gtonemypifcopos »ifu  t  Arrianos. 

ThiffJoni  h  Qujcl  autem  Fuit  eius  religiofa  humilitate. }  Theffaloni- 

cenfium  cla  CA->  t7M<e  eiuitaA  efi  in  Matcdonia  ,  ium  tuwultu  theatralt  quidam  & 

de$  duflores  ordinum ,  <& tn  exeratu  magiTirattta  (ffent  a  autbus  pul- 

fathgrauitcr  hoc  ferens  Theodofius  >  atroater  in  eam  ciuitatem  iufiit 

animaducrti  :  P.tabus  tamen  cpifcoporumT heffaloniceifibu*  noxam 

condonauei.it.   Sed  cum  pAenttum  in  interiore  aula  anna  intuna  ef* 

fentajfeclitilli  Tl  e<  dofti  animum  muha  fuadendo  tundendoque ,  ad 

vindiciam  imhuleruntytxercitus  a  princrpe  in  vrbem  immijfui,  mul~ 

taciuiummMia  ojttruncauit.  Ob  quodfaamu  •^Awbrofiu*  Medio- 

Xanenfts  pontifex,   i 'np^ui.orem  firns  dominu&   r>furreSiionis  facrU 

interdtxit ,  quoad  inditlam pubUcam  poenam  exolucret.     Imperator 

ponttfi- 


Ad  Marcellinum    Lib.  v.       yft 

pantifci  diclo  audtens  fnt ,  modejleque  proTtrdtttf  atque  abieClw  more 
acmTtUuto  wterumpaniteref*.  con.rmfiprofcffns,  -veniamque  a  De* 
@T  coelitibm  primum^deinde ab epfcopo.posfrtmb  a  tota ecclejia  petut9 
adir.mc  rntdurn  expiatm  rcdditws  eft  ecclcfu  facrnc};. 

Contrainuidos  inuc&io  Auguftini,qui  fcripic- 
runt  contra  cditos  i.im  libros. 

C  A  P.     XXVII. 

'^r^^  Roinde  iam  etiam  iliisrefpondendum  eiTe  video, 
qui  manifeltifiimis  documentis,  quibus  oftenditur. 
&«^$  quodad  ifta  temporaiia.qua?  fola  fttthi  habere  con- 
cupifcunr ,  nihil  deorum  falforum  numerofitas  profit ,  con- 
futariatque  conui&i  conantur  afierere:non  propter  vitse 
pra?fentis  vtilitatem  ,  fed  propter  eam  qiue  poft  morrem  fu- 
tura  eft,eile  colendos  dcos.   Nam  lftis  qm  propter  amicitias 
mundi  huiusvolunt  vana  colere  ,  &  nonfe  permitti  puerili- 
busfeniibus  conqueruntur,  his  quinmie  librisfatis  arbitror 
cffe  refponfum.  Quorum  ircs  priofCS  cum  jedidihVm  ,  &  in 
multoium  manibus  eife  coepiiTent , audiui  quofdam,  ncfcio 
quam  aduerfus  eos  rcfponiioncm  fci  ibendo  praeparare.  De- 
inde-  m\  me  perlatum  eft  ,  quod  iam  fcrijferint,  a  fed  tcmpus 
qua?rat,quo  fine  periculo  pvMMntuidere.Quosadmoneo,non 
oprenr,cjuod  eis  non  expcdit.  l)Facile  eft  emm  cuiquam  vide- 
rircfpondifle,qui  tacerenoluerit.  Aur  quid  eit  loquaciusva- 
nitate  i    Qi^  non  ideo  poteft  quod  ventas :  quia  ii  voluerit 
etiam,pluspoteftclamare  quam  veritas.  Sedconiiderenr  o- 
mnia  diligenter  :  &  iiforte  fineftudiopartiumiudicantes  ta- 
lia  efie  perfpexerint,  qua?  potiusexagitari ,  quam  conuelli 
pofiintgarrulitareimpudenrifiima,  &  quafi  Satyrica  vel  mi- 
mica  leuitate  ,  cohibeant  fuac,  nugas  :  &  potius  a  prudentibus 
emendari  ,quamlaudariab  imprudenribus  eligant.  Namfi 
non  ad  libertatem  vera  ciicendi,fed  ad  licentiam  maledicen- 
di  tcmpus expe&ant :  abfitvt  eiseueniatquod  aitTulliusde 
quodani,qui  peccandi  licentia  fcelixappeiiubarur  :  c  O  mife- 
rum  cui  peccare  licebat.  Vnde  quifquis  eit,qui  maledicendi 
licetia  fcelicem  fe  putat.multoerit  fcelicior,  fi  hoc  illi  omni- 
no  non  liceat.cum  poffit  depoiita  inanitate  ia&antie,  etia  lito 
tempore  tanquam  ftudio  confulendi  quicquid  voluerir,  con- 
tradicere  :  &  quanru  poffit  ab  eis.quoscofuiit  amica  difputa- 
tione,hoc  eft  nonefte,grauiter,libere,quod  oportetaudite. 


y>6  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

l.    v  i  v  e  s. 

a  Q  Ed  tempus  quasranr,  quo  fine  penculo.V  Multi  aduerfut  4* 

%^jlios  [awunticjui  occ  iftnem  aitquam  expedant  &dendi,cum\ua  v- 
ti:natc,ty inimtci  damn»:  qutciim  vt  Udatit.foit* m fcnbant :  m.g;.o- 
pere  ad  bon.i  dofldqu  tudtciatanquam p>b.tciomnium  hostes  xecra- 
vilesju  -t.  Cut  enitn  nonfii  peifacile  Udcr^ :  *.u:  quvs  e/?  ammus  iile,  qui 
ftbt  erudttton  t,<  facultatcfque  vel  mtntts  vel  iorporn  t~  tb  -tas  putat  tn 
permaem  aliorum  ?  Q^dfiprvdtffe  aliiffudtnt ,  tunc  de>'  umprofe- 
rantj-. ripia\ua,cu<n  «^- aUos piunmum tuuare  & aduerfartos nivimum 
Uatre  ffe  armtrentur  p  ffe.  ^edaut  dum  v<uit,du*'.  vtget,ac  valet, 
dum  refpondere  ,  ac  fe  tutan  ;oteji.  Pltmm  m  prtfattone  ftis~l«ri& 
mundif  ribit  ^Afimum  Poiltoncmparajf  tn  tJlancum  o>attones  quas 
pofi  mortem  eiu*  ejfet  <tditurus ,  ne  rtfponder^p.ff.t.  Piancum  v>  thcc 
refcijfct,  cum  mcrtuts  non  mft  larua*  luc  :a:i  dixifje :  quo  ditlo  itt  effe  4- 
rationes  illas  repercuffa6,xt  apud  eruditosmhU  impudenttws  haberetur. 
b  Facileeit  enimcuiqucun  vkleri  refpondille.  \  Impernum 
vulgus,quod  nonjpettatorem  /nodb  fed  ludicem  qttoque  caufafum  ma- 
gnortmi  virorumvttrofe facit ;  ettam  Jpretnmac  retecium  mcogmta 
caufa  illum  viclum pronunciat,  qut  tacet :  tilu  »  refyondiffe*  qui  non  ta- 
cuerit.  Litem  ejfe  ambiguam  &  ampiiwspronunciat.fi  vterque  ex  &cpto 
multa  dtxerit :  vter  meliora  ,  nec  attendtt,  ac  nejiveUt  qmdempcteji, 
cum  non  intclltgat:cumque,vt  hic  dicit  ^4ugusl:inm,loquaaor  fit  vani~ 
tas  veritate,tn>peritif£pe>  ac  vtinam  nonfemper,pro  vana  loquacttate 
frunt  fententiam. 

c  O  miferum  cui  peccare.>  Cic.j.  Tufcul,  d*  Cinna  loquens:Bea- 
tusne  igkttryqui  hos  interfecit  ?  Mihicontra  nonfolum  eb  vtdetur  mi~ 
fer^qubd  eafecit,fed  etiam  qnbd  itafegefiit,vt  eafacere  ei  liceret.  Etfi 
feccare  nemmi  licet  ,fedfermoms  err&re  labtmur.  ld  enim  Itcere  dici- 
mut}quod  cutque  conceditur* 

d  i  r  i 


t* 


D  l  ir  i 


AVRBLII  AVGV- 

STINI    EPISCOPI    AD 

MARCELLINVM    DE 

ciuitate  Dci 

L  1  B  E  R     S  E  X  T  V  $. 

De  his  q«i  di$unt  dcos  a  fe,non  proptet  ptxfentcm  vi- 
tamcoli,ft  d  proptct  ae>cin3m. 

CAP,     I. 

Vinquefuperioribus  libris  fatis  mihi  aduerfui 
eos  videordifputa  ffe,  <jui  muiros deos  &  falfoSj 
cjuos  efle  inutilia  fimulachra,  vel  imttiundos  fpi* 
riruS,  &  perniciofa  demonia.vel  cerrecrearuras, 
non  creatorem  veritas  Chriltiana  conuincir,proprer  vira?  hu 
ius  morralis  rerumcjue  rerrenarum  vtiiirarem,eo  ntu  ac  ier-* 
uitutequie  Gra?ce  latna  ciicitur,&  vni  veioDeo  debefur,ve-* 
nerandos  &  colendos  putant.  Et  nimia?  cjuidem  ltuJtina?  vel 
perrinacicemec  iftoscjuinOjiicnec  vllos  alios  ,  qua.jticunauG 
numeri  lilnosfuiseffepofle,quis  nefciar  i  Quando  ea  puta- 
turgloria  vanitaris,nullis  cedere  viribus  Verirans  ,  in  ptr- 
niciem  vriciue  eius  ,  cui  virium  tam  i  nmane  donunatun 
Nam  &  contra  omnem  curanris  induftriam ,  non  malo  me- 
dici,feda;groriinfanabilismorbusinui&useft.  Hivero.qui 
ca,qua?  legunt,  vel  line  vila,vel  non  cum  magna  ac  nimia  ve 
tenserrorisobftinatione  inrelle&a  &  confnierata  perpen- 
«lunr,faciiius  nosifto  numero  ttrminatorum  quinquevolu- 
minum,plus  quam  quaeltionis  ipfius  neceffitas  poftulabat,  fa~ 
tisfecifI~e,c>uamminusrlifl"eruiiTeiudicabunt.  Totamque  in* 
uidiamquam  Chrittiaoae  religioni  de  huiusvitas  cladibus* 
terrenarumque  cotririone  ac  mutatione  rerum,  impcritifa* 
*4u%.d«  cm.Dt*,     T»m,j,  y 


358  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

cere  conantur,  non  foltim  diftimulantibus,fed  contra  fuam 

confcientiam  fauentibus  etiam  do&is,  quos  impietas  vefana 

pofledit,omnino  efleinanere&ae  cogitationisatqs  rationis, 

plenamq;  leuiffimae  temeritatis ,  &  perniciofifiimae  animo- 

iitatis,dubitarc  non  poterunt.Nunc  ergo  qUoniam  deinceps, 

vt  promiflus  ordo  expetit,etiam  hi  refellendi  &  docedi  funt: 

qui  non  propter  iftam  vitam,fed  proptcr  illam  que  poft  mor 

tem  futura  efl: ,  dcos  gentium,  quosChriftiana  religio  de- 

ftruifjcolendos  efle  contendut:placet  a  veridico  oraculo  fan- 

cli  Pfalmi  fumere  exordium  difputauonis  mese:  *  Beatus  cu- 

ius  eft  dominus  Deus  fpes  ipfius,&  non  refpexit  in  vanitates, 

&infaniasmendaces.  Veruntamen  in  omnibus  vanitatibus 

infaniifque  mendacibus,  longe  tolerabilius  philofophi  au- 

diendi  funt ,  quibus  difplicuerunt  ifhe  opiniones  errorefque 

populorum-.qui  populi  conftitueruntfimulachra  numinibus, 

multaque  de  eis  quos  deos  immortales  vocat ,  falfa  atque  in- 

digna  fiue  finxerunt,fiue  ficla  credideruntu  &  credita  eoriim 

cultui,facrorumque  ritibusmifcuerunt.Cum  hisergo  homi- 

nibus,  bcjuietfi  nonliberepra/dicando ,  faltem  vtcunque  in 

difputationibus  muffitando  ,  taiia  fe  improbare  teftati   funt, 

non  vfcjue  adeo  inconuenienter  quarftio  ifta  tra&atunVtrum 

novnum  Deu,quifecit  omnem  fpiritualcm  corporalemcjue 

creaturam,proptervitam,quae  poftmortefutura  eft  ,  coli  o- 

porteat:fed  multos  deos,cquos  ab  illo  vno  fa&os,  &  fublimi- 

tercollocatos,quidam  eorudem  philofophorum  caeteris  ex- 

cellentiores  nobiiiorefque  fenferunt.Ccterum  quis  ferat  di- 

ciatque  contendi,deosillos,quoru  in  quarto  libro  quofdam 

commemoraui,quibus  rerum  exiguarum  fmgulisfingula  di- 

frribuuntur  ofricia,vitam  aetcrnajm  cuiquam  pra*ftare? An  ve- 

ro  illi  peritiflimi  &  acutiflimi  viri ,  qui  fe  pro  magno  benefi- 

cio  confcripta  docuifle  gloriantur:  vtfciretur ,  quare  cuique 

deorum  fupplicaudu  efl'et,quid  aquoquam  eflet  petendum, 

neabfurditateturpifflma,qualis  ioculariter  in  Mimo  fierifo 

letpeteretura  Liberoaqua,a  Nymphisvinum:autoreserunt 

cuipiam  hominum  diis  immortahbusfupplicanti  :  vtcuma 

Nymphis  petieritvinum,eique  refponderinr.nosaquam  ha- 

bemus,  hocaLiberopete:  poffit  refte  dicere  :  flvinumnon 

habetis  ,  faltem  date  mihi  vitam  aeternamfQuid  hac  abfur- 

dirate  monftruofiusfNonne  illae  cachinnantes,  dfolent  enim 

cftc  adriium  factles,  flnon  aftectent  fallerevt  d&nnones, 

fupplici 


Ad  Marcellinum     Lib.    v).         359 

fupplici  refpondebunr.O  homo,  putafne  inpoteftatenosha- 
bere  vitam  ,  quas  audis  non  habere  vel  vitem?  Impudentiffi- 
ma?  igitur  ftultitia?  eft  ,  vitam  a?ternam  a  talibusdiispeterc 
vel  fperare,  qui  vitarhuius  erumnofifhmse  atquebreuiffime;, 
&  i\  qua  ad  eam  peitinent  adminiculanda  atque  fulciendam, 
ita  fingulas  particulas  tueri  afferuntunvt  fi  id  quod  fub  alte- 
riustutela  ac  poteftataeft,petatur  abaltero,tam  fitinconue- 
niens  &  abfurdum,vt  mimica;  fcurrilitativideatur  efle  fimil- 
limum.  Quod  cum  fit  a  fcientibus  mimxs ,  digne  ridentur  in 
theatro:  cum  vero  a  nefcientibus  ftultis  ,  dignius  irridentur 
in  mundo.Cui  ergo  deo  vel  dear,  &  propter  cjuid  fupplicare- 
Tur,quantum  ad  illosdeosattinet,quos  inftituerunt  ciuitates: 
a  do&is  folerter  inuentum,mcmori£que  mandatum  eft:quid 
a  Libero,verbi  gratia,quida  Nymphis,quida  Vulcano,acfic 
acseteris  ,  quospartim  commemoraui  in  quarto  libro,par- 
timprsetereundosputaui.Poiro  (i  a  Cerere  vinum,aLibero 
panein  ,  a  Vulcano  acjuam,  a  Nymphis  ignem  petere  crroris 
eft:quanto  maioris  deliramenti  elle  intelligi  debet,  fi  cuiqua 
iftorumpro  vita  fupplicetur  seterna  ?  Quamobrem  M  cum  de 
regno  terreno  que reremus,quofnam  illud deos  vel  deas ho- 
minibuscredendum  efletpofle  conferre  :  difcuflisomnibus, 
longe  alienuma  veritate  monftratum  eft,  a quoquam  ifto- 
rummultorum  numinum  atque  falforum  faltem  regna  ter- 
rena  exiftimare  conitituimbnneinfaniflinice  impietatiseft,ni 
«eterna  vita,qua?  terrenisomnibusregnis  finevlla  dubitatio- 
ne  vel  comparatione  prarferenda  eft  ,  ab  iftorurn  quoquam 
daricuiquampoiTe  credatur?Neque  enim  propterea  dij  rales 
vel  terrtnum  regnum  darenon  pofle  vifi funt:  quia  illi  nsa- 
gni  &  excelii  funt,  hoc  quiddam  paruum  &  abiettum  ,  quod 
non  dignarentur  in  tanta  fublimitate  curare. Sed  quantalibet 
conliderationefragilitatishumana?  caducos  apices  terreni 
regni  merito  quifque  contemnat:illi  dijtalesapparueruntvt 
incugniffimi  viderentur  ,  quibus  danda  atque  feruanda  debe- 
rentvel  ifta  commkti.Ac  per  hoc,ficut  fuperiora  proximis 
duobus  libris  pertraclata  docuerunt,  nullusDeus  ex  illa  tur- 
ba,vel  quafi  plebeiorum,vel  quafi  procerudeorum,  idoneuS 
eftregna  mortalia  mortalibusdare,quanto  minuspoteftim- 
mortaies  ex  mortalibus  facere?His  accedit,  quia  fi  iam  cum 
illisagimusquinon  propter  iftam  ,  fed  propfer  vitam  quar 
poft  mortern  futura  eft  >  exiftimant  colendos  deos  -.  iam  nes 

y    * 


34°  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

propterillafaltem  quce  deorum  talium  poteftati  tanquam 
difpartita  &  propria,uon  ratione  ventatis  ,  fed  vanitatis  opi- 
nione  tribuuntur  »  omninocolendifunt:ficut  credunt  hi.qui 
cultumeorum  vitsehuius  mortalis  vtihtatibus  neceflarium 
efTe  contendunt-.contra  quos  iam  quinque  prsecedentibus  vo- 
luminibusfatis,quantum  potui,difputaui.  Qike  cum  ita  fint, 
fi  corum  qui  colunt  deam  Iuuentatem,aetas  ipfa  floreretinfi- 
gnius.contemptoresautem  eius ,  velintra  annos  occumbe- 
rent  iuucntutis,vel  in  ea  tanquam  fenili  corpore  frigefceret; 
fi  malascultorumfuoru  fpeciofius&  feftiuius  Fortuna  bar- 
bataveftiret  :  a  quibusautemfperneretur,  glabrosautmale 
barbaios  videremus.etiam  fic  re&iffime  diceremus  ,  hucuf- 
queiftas  deasfuigulaspoflefuis  officiisquodammodo  limi- 
tari-.ac  per  hoc,nec  a  Iuuetate  oportere  peti  vitam  seternam, 
«juaenondaretbarbam:  nec  a  fortuna  barbatabonialiquid 
poft  hanc  vitam  eife  fperandum,cuius  in  hac  vita  poteftas  nul 
la  eflet,vt  eandem  faltcm  a?tatem,  quaf  barba  induitur,ip(a 
praeftaret  Nuncvero  cum  earumcultus,necpropterifta  ipfa 
rqua?  putant  eis  fubdita,fit  neceifarius  :  quia  &  multi  colentes 
Iuuuentatem  deam,mimme  in  illa  <etate  viguerunt :  &  multi 
non  eam  colentes,gaudent  robore  iuuentutis:  itemque  multi 
Fortunas  barbata?  fupplices ,  ad  nullam,vel  deformem  bar- 
bam  peruenire  potuerunt:&  fi  qui  eam  pro  barba  impetran- 
da  venerantur,a  barbatis  eius  conremptoribus  irridentur.  I- 
tane  defipit  cor  humanum,vt  quorum  deorum  cultu  propter 
ifta  temporalia,&  citopr*etereuntia  munera,quibus  fingulis 
finguliprarefleperhibenturjinanem  ludibriofumque  efleco 
gnofcit,propter  vitam  a.*temam  credat  eile  fructuofum?Hac 
dare  illos  poife,nec  hi  dicere  aufi  funt,qui  eis,vt  ab  iniipien- 
tibuspopulis  colerentur,iita  opera  temporalia,  quoniam  ni- 
mis  multos  putauerunt,ne  quifquam  eorum  federet  otiofus, 
minuratim  diuifa  tribuerunt. 

IOAN- 


Ad  Marcellinum  Lib.vj.  341 

IOANNIS      LODOVICI 

VI  VIS     V  ALE  NTINI    IN 

SEXTVM     LIBRVM     DE 

ciuitateDei,D.Aurelij  Auguftini 

Commentaria. 

a(§|$£_5  Eatus  cuius  eft  dominusDeus.  }  Septuagintatierle* 
rnf&yi  runt:S'atu*  CUIUS  fP nomen  dominijpes  eiuf.  to  ho^  xu- 
VE=ja&l  &*  i\7nt  aurrt.In  flebraicaverttAtepc  habetur  s  vt  citat 

t^fugujhnuv  ,nec  multum  rtfert^trolibet  legatur  modo. 

b    Qui  &  fi  non  libere  predicando.  V  Timebant  enim  pitblicd 

iudicta^jt  ^Athents  ^ytreopagum  :  qttemadmodum  Ctcero  dtcit  de  E- 

picuro. 

c   Quos  ab  illo  vno  faclos  } Sicfenft  Plato  in  Timao. 

d  SolentenimefTeadrifumfaciles.  fr  ^Uufttad  f^ergilijdi- 

£tum}tn  PaU?none: 

Et  quo,fdfaciles  Nymph*  rifere,[acello. 

Tametfi  non  dixtt  fadles  V  ergtltwi^uod  riderentfacile  ^fed  quod  ef- 

fentfaole  exorabilcs,gr  placabiles:ficut  in  yuarto  Gcorgicorttm: 
Fa  des  venerjre  Napaaf. 

Etfaciles  eham  homines  dicuntur  eadem-mente. 

Q_d  Varroaem  de  diisgentium  fcnfiflecredendum  fit.quorum 

talia  5c  gencra  detexit  5c  ftcra,vt  reuerenuus  cum  eis 

ageret,fi  de  illis  omnino  reticeret 

CAP     II. 

VisMarcoVarronecuriofiusiftaqua?fiuit?Quisin- 
uenitdo&iusrQuisconfiderauit  attentius?  Quis  di- 
_  ftinxit  acutius?Qujsclihgentius,pleniufqueconfcri- 
pfit?Quitametfi  minuseltfaauiuseloquio,  do&rinatameat- 
quefententiisitarefcftuseft  ,vt  inomni  eruditione,  quam 
nosfeculafCtnilliautem  liberalem  vocant  ,  ftudiofum  re- 
rumtantiimifVedoceat,  quantum  ftudiofum  verborum  Ci- 
cero  delecYat.*  Denique  &  ipfe  Tullius  huic  tale  teftimo- 
nium  perhiber.vt  i.n  libris  Academicis  dicat  eam  qu£ ibi  ver- 
fatur  difputationem,fe  habuiflc  cum  Marco  Van  one.homi- 
pc,in«juit  omnurm  facile  acutiffimo,  b&finevlladubitatio- 

y  3 


34^  Auguftini  de  ciuirate  Dei 

nc  doctiffimo.cNon  ait  eloquentif7imo,vcl  factfdiffimo:quo- 
niam  re  vera  in  hac  facultate  multum  impar  eft ,  (ed  omniu, 
inquit,facileacutiffimo.Et  in  eis  libris,ideft,Academicis,vbi 
cunctadubitandaeiTecontenditjaddidit:  fine  vlla  dubitatio- 
ne  d«cliffimo.Profefto7de  hac  re fic  erat  certus  ,  vt  auferret 
dubitationem,quam  foletinomnibusadhibere,  tancjuam  de 
hoc  vno  etiam  pro  Academicot  um  dubitatione  difputatu- 
rus,  feAcademicum  fuiffet  oblitus.  In  primo  autem  libro 
cumeiufdem  Varronisliteraria  opera  pr^dicaret:1'  Nos,  in- 
quit,innoftravrbeperegrinantes  errantefque  tanquamho- 
fpites,  tuilibri  quafi  domum  reduxerunt,  vt  poftemus  ali- 
quando  cjui  &  vbieilemusagnofeere.  Tua?tatem  patria?,tu 
defcriptionestemporum,tu  facrorum  iura,tufacerdotum,  tu 
domefticam,tupublicam  difciplinam,tufedium ,  regionum, 
locorum,tuqmniumdiuinarum  humanarCtmque  rerum  no- 
mina,genera,ofHcia,caufas  aperuifti.  Ifte  jgitur  vir  tam  infi- 
gnisexccllentifqueperiti2e,e&quod  deillo  etiam  Terentia- 
nus  elegantiifimo  verficulo  breuiter  ait :  Vir  dottiffimus  vn- 
decunque  Varro-.quitam  multa  legit,  vtaliquid  ei  fcribere 
vacalTe  miremur:f  tam  multa  fcripiit,quam  multa  vix  quen- 
cjuam  legere  potuifte  credamus.Ifte,inquam,vir  tantus  inge- 
nio,tantufquedo£trina,fi  rerum  velutdiuinarum  ,  dequibus 
fcripfit,oppugnator  effet  atque  deftru&or.eafque  non  ad  rc- 
ligionem,  Ccd  ad  fuperftitionem  diccret  pertinere,  nefcio  v- 
trum  tam  multain  eisridenda,contemnenda,  deteftandaque 
confcriberet.Cum  veio  deos  eofdem ita  coluerit,  colendof- 
que  cenfuerit,  vt  in  eo  ipfo  opere  literarum  fuarum  dicatfe 
timere  ne  pereant:non  in  curfu  hoftili,fed  ciuium  negligen- 
tia  :  de  qua  illos  velut  ruina  liberari  a  fe  dicit,  &  in  memoria 
bonorum per buiufmodi libros  recondi atque  feruari  vtilio~ 
re  cur^quam  Metellus  de  incendio  facra  Veftalia  ,  &  iEneas 
«le  Troiano  excidio  Penates  liberaffe  pntdicatur.Et  tame  ea 
legenda  feculis  prodit,  quseafuperioribus  &  infipientibus 
merito  abiicienda ,  &veritati  religionis  inimicifsima  iudi- 
centur-.quid  exittimare  debemus ,  nifi  hominem  aceri  imum 
3c peritiffimum,  non tamen fancto fpiritu liberum  ,  oppeA 
fum  fuiffe  fua*  ciuitatis  confuetudine  ac  legibus :  &  tamen  ea 
quibus  mouebatu^  fub  fpecie  commendand*  religionis  ta- 
«ere  noluifltt 

;  l.  vi- 


Ad  Marcellinum     Lib.  vj.         345 
l.    v  1  v  e  s. 

*TH\  Enique  &  ipfe  Tullius.}  Confiltum  dehis^ues  effet  in  Dia- 
\_J logos  sJcademtcos  inclufuru*  Ctcero,qui>vult  co*tose  cognofce- 
te,habeat  libros  Eptfiolarum  ad  ^Atttcum  13.  eptsloia  prtma  ,  tju*  ft 
primum  pottus  votumen,cjt*am  epijlola  Ctcer.lib.  De  dtuin*t.  fecundb 
fcribit,fequatuor  volwmna  Deeju£ft.^cad.<tdidiffe  Et  cjuuntjuam  ad 
yyftticum  fuumfcrtbens  quatuor  tll.t  --jolummaad  duo  lontraxffi  fcrt" 
b.it,conftat  tdmenmulta  decffe'.&ex  dur.bu4  tibrts cjuos modo  haoermti» 
pofiertor  tancjuan cjuartui fubmde  a  Nonio  MarcelLocna.ur.  locui  cjui 
ab  ^ugnThno  a.iducitur  non  extat  in  hu  iibru  cjuos  tegtmu-f. 
b  Et  (ine  vlla  dubitatione  do&iff.  ]•  V arronem  etum  viuentem,  Varro* 
cum  muhum  -vatet  inu:dia,dofl>j?.omntum  togatorwn  appeQarunt :  vt- 
uenttcjue^cjood  ncmim  antej,fijtua  p>fua  eji tn  btbliotheca  >  cju<e  pnma 
es~i  impubiicuta  ab  stfinto  PoUtone  Rom*. 

c  Non  agit  cloquentiff.  }  Cultum  <verberum  vel  non  curaffe ,  vel 
dffgcjuinecfutjfjcjccrtenon  prtslttiffe  Varronem  ex  refiduts  etus  Itbrti 
Itcjuet. 

d  Nos,inquit,in  noftra  vvhc.\Verl>afunt  Ciceronts  exprimoltb. 
ejui  adhue ertat  .Simile  tcftirno>ium  cfide  eo  l.stntoniana- 
t  Et  de  illo  etiam  Terentianus.  \Htcfuit  Carthagtmenfis ,  -v*-  Terettdltus 
xt!cjue  tempsribwt  Dioclettani.fcripfu  optu  rarmine  ,  quod  adhuc  ex- 
tat^Dc  litertufollabu,  <&  metrw.cutus  autoruate  Serutut  &  Prtfcia- 
nusfspc  -vtumur .  H ic  verficuU-u  quem  y-fugusitnu*  citut,  esiin  captte 
De  Phateuciu  verfibvu. 

f  Qui  tam  multa  fcripfit.  \  Gellius  lib.$.ex  ipfiu4  V '  arronisprimo 
flebdnmadum  ttbro  rif.rt.Varronem  anno  oclogfimoquarto  fcrtffjf- 
fe  cjuadrtngentos  non.igmta  itbros,  e  cjw^us  altcjuot  cttm  profcrtptuA  <•/- 
fetydtreptti  btbitothecufutt  non  cemparwffe. 

Qjlt  fit  partitio  Varronis  Jibrorum  fuorum,  quos  De  antirjaitati- 
bus  rerum  humanarum  diuinuumque  compofuit. 

G  A  P.     II  I. 

J^  Vadraginra  &  vnum  libros  fcripfu  Antiquiratum: 
hosin  res  bumanasdiuinafquediuifit,  rebus  huma- 
nis  vigintiquinque,diuims  fedccim  tribuir :  iftam  fe- 
cutus  in  ea  partitione  rationem,  vt  rerum  humanarum  libros 
ienos,a  quatuor  daret  partibus.Intendit  enim,  qui  agant ,  vbi 
agant,quando  agant.quid  aganr.In  fexitaque  primis  de  ho- 
minibus  fcripfit,in  fecudis  fcx  de  locis,fex  tertios  dc  tempo- 
ribus ,  fex  quartos  eofdemque  poitremos  de  rebus  abfoluit, 

y  4 


544  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Quaterautem  feni,viginti  &  quatuor  fiunt.  Sed  vnum  fingu* 
larem,quicommuniterpriusde  omnibus  loqueretur,  inca- 
pitepufuit.lndiuinis  bidentidem  rebus,  eadem  abillo  diui-» 
fionis forma  feruata  eft,quantum  atiinet  ad  ea  qua?  diis  exhi- 
bcnda  funt.Exbibentur  enim  ab  hominibus  in  locis  &tempo- 
ribusfacra.Haee  quatuor,  qua?  dixi ,  libriscomplexus  eft  ter- 
iris.  nam  tres  priores  de  hominibus  fcripfit ,  fequentes  de  lo- 
cis.t..Tti~sde  temporibus,  quartosde  facris,  etiam  hic  qui 
exhibeant,  vbi  exnibeanr,quando  exhibeant,quid  exhibeant, 
fubtiiiffima  diftinttione  commendans.  Sed  quia  oportebat 
dicere,&  maximevidexpec1:abatui\qiubusexhibeanr ,  deipfis 
quo(]ue  aiis  tres  rofcripfit  extremos,vt  quinquies  terni  quin- 
decimfierent.Smitautem  omnes,vtdiximus,fedecim,quia& 
iirorumexordio  vnum  fingularem ,  quipnusde  omnibuslo* 
«jueretui-,apnr-f,.iit:quo  abfoluto,confequenter  exilla  quinq, 
partka  diftributione»trespraecedeces,  quiad  homines  pertM 
nenr.ira  iubdiuint.vt  primus  fit  de  pontificibus,  fecundus  c  de 
augurib'.:s,te;  rius ,J  de  quindecimuiris  facroi  um.  Secundos 
tres  ad  ioca  pertinentes:ita,vt  in  vno  eorum  de  facellis,  alte- 
ro  ac  facris  aedibus  diceret ,  tertio  de  locis  religiofis.  Tres 
porroquiiftosfequuntur,  adtempora  perrinent,  id  eft  ad 
diesfeftos:ita  vtvnum  faceretde  feriis,alterumde  ludisCii> 
cenfibus,de  ficenicistenium.Quarrorum  trium,adfacra  pei> 
tinentium,vnideditconfecrationes,aiterifacra  priuata,  vlri- 
mo  publica.Hanc  velutpompam  obfequiorumintribus,  qui 
reftant,dij  ipfi  fequiitur  extremi,quibus  ifte  vniuerfus  culrus 
impenfus  eft.  ln  primo  dij  certi,in  fecundo  incei  ti.in  tei  tio 
cun6ti,nouiffimo  dij  praecipui,atque  felecli.  In  hac  tota  ferie 
pulcherrima?  ac  fubtiliffimae  diftributionis  &  difti^ctionis, 
vitam  serernam  fruftra  quaeri,&  fperari ,  impudenuffime  vel 
optari,  ex  his  quae  iam  diximus ,  &  quae  deinceps  dicenda 
funt,cuiuis  hominum,  qui  corde  obftinato  fibi  non  fuerit  ini- 
miciWjfacillimeapparet.  Velhominum  enim  funtiftainfti- 
tuta,  vel  daemonum ,  non  quales  vocant  illi  daemones  bonos: 
fed,vt  loquar  apertius  ,immundorum  fpiritum  ,  &f  finecon- 
trouerilamalignorum,  quinoxias  opiniones  quibus  anima 
bumana  magis  magifque  vanefcat,  &  jncommurabili  aerer-> 
naeq;  ventati  coaptari  atque  inhaerere  non  poflit ,  jnuidentia 
mirabilj  &  occulteinferunt  cogitationibusimpiorum  :  &  a- 
certeaiiquando  ingeruntfenfibug :  &  g^ua  ooflunt,  fallaci  ar- 

teftatio» 


Ad  Marcellinum  Lib.vj.         345 

teftatione  confirmant.Ifte  ipfe  Varro  ,  propterea  fe  prius  de 
rebushumanis,  dediuiois  autem  poftea  fcripriife  teitatur, 
quodprius  extiterint  ciuitates,  deindeab  eis  hxc  inftituta 
iint.Vera  autem  religio  no*n  a  terrena  aliqua  ciuitate  inftiru- 
taeft:fedplaneca?leftem  ipfa  inftituit  ciuitatcm.  Eamvero 
infpirat  &  docet  verus  Deus,dator  vita?  «eterivo? ,  veris  culto- 
ribusfuis. 

L.     V  l  V  E  S. 
a/"^vVatuordaretpartibus.f/^or  eU  m  y.atuorfecaret  partes, 

x^Jr.e  cjuti  de  partibiu  aliejuarumrerum putet. 
b   ldentidem  rebus.j-S/f  etiam  tn  anticfnis,  fed  erratum puto  igno~ 
ratione Itbraru  Eft  emm  identiient^crebro  idem.  Lcgendum  autem  ui- 
dewyc/uafi  funiliter,pari  n odo. 

C  De  auguribus.  V  ^sfugurum  difctplinaanticpuptma  <ft ,  ex  iStfta  ^yfugures 
in  Gr£cum\hmc  in  Ethrunam  allata^  ad  ^Dortgenes  Lattj  ,  inde 
Kowam.Romuluf  augurfutt,  <&  tres  augures  inThtmt  ,  -vt  Dionyfut* 
perktbet.  idem  Littitts,ctui  vnicuicjue  trtbunm  Juum  augurem  datum 
fcribit.  ^ddittts  eft  quartttsproced,  nte  tempore.  Pofl  cjuin.jue  adtecli, 
*vt  <ffent nouem.ldem  de ponnficibusfaflum  M.  y~alerto,  &^slpukio 
Ccff. 

d  De  cjumdccimmris.\(2uum  libros  Sihyllinos  eniffet  Tarcjuiniu*  Qutnde^ 
Superbtts  rex,duos  njiros  tllu  tr.Jpiciendis  prtfutt ,  cjutfoli  eos  adirent*  cmutri 
cum  rffet  cpuiydicliquefunt  dnun^irifacrorum.  Poft  auclws  numerus 
fatli  decemuiri  facrorum  lege  Sextia  Licinia  in  contentione  oritnum 
accepta,di:ob'    annts  antequam  confulattes  communicaretur pUbt,mul- 
t"o  ieipde  peft  additt  qutnque,^ui  nuu.erm  poftea  manfxt. 

Quod  ex  difputatione  Varronis  ap'd  cultores  deorum  antiquiorca 
rcshumanjeqi.-am  diuinae  reperiantur. 

C  A  P.      I  I  I  I. 

Arronis  igitur  confitentis  ideo  fe  prius  de  rebus  hu 
manis  fcripfiflTe ,  poftea  de  diuinis:  quia  diuina?  ifta? 
ab  hominibus  inftituta?  funt ,  hzec  ratio  eft  :  Sicut 
prior  eft,inquit,pi£tor,quim  rabulapicta-.prior  faber  ,  quam 
a?dificium  :  itaprioresfunt  ciuitates,quam  ea  ,  quze  aciuitati- 
bus  funt  inftituta .  Dicit  autem  (c  prius  fcripturum  fuilfe  de 
diis,poftea  de  hominibus ,  ii  de  omni  natura  deorum  fcribe- 
ret.quafi  hicdealiqua  fcribat ,  &  nodeomni-.autveroetiam 
aliqua,licet  non  omnis  deorum  natui  a,no  prior  debeat  efte, 
^u^m hom|nuin  \  Quid  (juod  in  illis  tribus  nouiffunis  iibris, 

y  s 


54^  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

deos  certos,&  incertos ,  &  fele&osdiligenter  explicas.nulla 
deoru  naturam  prarrermittere  videtur  f  Quid  eft  ergo,  quod 
ait,fi  de  omni  natura  deoru  &  hominum  fcriberemus ,  prius 
diuina  abfoluiflemus,  quam  humana  attigiflemus  ?  Autenim 
de  omni  natura  deorum  fcribit,aut  de  aliqua,  aut  omnino  dc 
nulla.Si  de  omni :  prsponenda  eft  vtique  rebus  humanis.  Si 
dealiqua:cur  non  etiam  ipfa  respra?cedat  humanas?  An  indi 
gnaeftpraeferrietiavniuerfaf  naturas  hominum  pars  aliqua 
deorum?Quodfimultumeft,vtaliquapars  diuina  prarpona- 
turvniuerfis  rebus  humanis  ,  laltem  digna  eft  vel  Romanis. 
Rerum  quippe  humanarum  libros ,  non  quantum  ad  orbem 
terrarum,  fed  quantum  ad  folam  Romam  pertinet ,  fcripfit* 
Quos  tamen  rerum  diuinarum  libris  fe  dixit  fcribedi  tardine 
merito  prar tulifle:ficut  piftorem  tabular  pi£ta?  :  ficut  fabrum 
aedificio,apertifsime  confitens,quod  etiam  ifte^  res  diuina?,  n*- 
cut  pictura,ficut  ftructura,ab  hominibus  inftitutae  fint.Reftat 
vt  de  nulla  deorum  natura  fcripfifTe  intelligatur  :  neque  hoc 
aperte  dicere  voiuifle,fed  intelligentibus  reliquifle.  b  Vbi  e- 
nim  dicitur,non  omnis,  vfitate  quidem  intelligitur  aiiqua. 
Sedpoteft  intelligi  &  nulla:quonia  qua?  nulla  eft,nec  omnis, 
necaliquaeft.cNamvtipfedicit:fi  omnis  eflet  natura  deo- 
rum  de  qua  fcriberet ,  fcribendi  ordine  rebus  humanis  pra?- 
ponenda  eflet.Vt  autem  &  ipfo  tacete veritas  clamat,pra?po- 
nenda  eflet  certe  rebus  Romanis,etiamfi  non  omnis.fed  fal- 
tem  aliqua  eflet.RecT:evautem  poftpomtur,ergo  nulla  eft.No 
itaque  rebus  diuinis  anteferre  voluit  res  humanas  ,  fed  rebus 
verisnoluitanteferreres  falfas.  In  hisenim  qua?  frripfitde 
rebushumanis,  fecutus  efthiftoriamrerumgeftarum  :  qua^ 
autem  de  his ,  quas  diuinas  vocat,  quid  nifi  opiniones  rerum 
VanarutnfHoc  eftnimirum.quodvoluit  fubtili  fignificationc 
monftrare:non  folum  fcribens  de  his  pofterius,quam  de  illis, 
fed  etiam  rationem  reddes,cur  id  fecerit.  Quam  fi  tacuiflet, 
aliter  hoc  facKi  eius  ab  aliis  fortafle  defendei  etur.In  ea  vero 
ipfa  rationequamreddidit,  necaliis  quicquam  reliquit  pro 
arbitrio  fufpicari ,  &  fatis  probauit  hommes  fe  prarpofuifle 
inftitutis  hominum,non  naturam  hominum  natura?  deorum. 
Ita  fe  libros  Rerum  diuinarum  non  de  veritate,qua?  pertinet 
ad  natura,fed  defaifitate  qua?  pertinetad  errorem,fcripfifle 
confeflTuseft.  Quod  apertius  alibipofuit,ficutin  quarto  lib. 
commemoraui,ex  naturas  formula  fe  fcripturu  fuifte ,  fi  noi- 

'       i    uatn 


# 


AdMarcellinum  Lib.  vj.  347 

uam  ipfe  conderet  ciuitatemiquia  vero  iam  veterem  inuenc- 
rat,nonfe  potuifle  nifi  eius  confuetudinem  fequi. 
L.         V  I  V  E  S. 

3      A    Vt  vero  etiam  aliqua.}  iXulla  eft  natura  deotum^  tametfi 
£\_  non  omnts  eafitjed  exigua  aliquapars ,  qujt  M»  tott  ^umano 

fenertprtfitt. 
Vbi  enim  Jicitur  non  omnisj-  Aftrum  efl  hcc  loco  >nhd  attu- 
hff»  commentutcr.  s  noftros  de  &autpo,icn,Au  dia  ecltcorum  :  nuda*  ma  • 
xtmas  ,  nullas  dignitatrs  ex  Pctro  fjttpano fodalt ja .:i.ihd  mtbiliiA' 
tum,nihil  immubilttatxm.  >^/l'ug.  hicex  prxcepu>  di  dt£hcor*m  cTi  lo- 
cutus,  cjutbus  I\7on  omtm  homo  difputat ,  &  ^silicjuis  homo  uon  * i  un- 
tatin  contrarium  recurrunt ,  non  otnne  vcro  nthu  -tnmat  :fd  fi*t 
filtqui-J  fit  j  modo  altquid nonfit  ,fiue  mhil ,  non  omne  vtrutn  <.ffiat*r. 
Namfi  nudus  homo  tfi  ,  (ff  nonomnem  ejfi  nectffc  eft  ,  <jvtf  pe  alis  n 
mn  cTi ,  cmn  falfum  fit  omnem  rffe:  ex  rattsmbm  contra  ux  um  um* 
tradicentitimcjite  tfta  nafcuntur.Si  tnim  -vcr.  m  eft  nullum  homin<  m  eff?% 
gffalfum  tfi  alicjuem  non  eff- ,  verum  profefio  erit  omnein  ejfe  ,  cjuod 
esi  alicuius  non  repugnans  :  tta  uuim  &  omnufimul  trt  ii<ritate  con- 
gruerent ,  cjuod firrt nccjutt. M <tc  inqnirendidc  -vcro  (gr  fiilfo  prxcet>:a 
<_Ariftoteles  ,  (ff  eumftcutt  G  act  dtaleclft  docutrunt.  exns  qucque 
cjut  Lattnt  non  ntari  poffunt iKyl 'pulrim  >sfex  if^Uuttcxc^  Alarttanus  ca 
pella  (ef  Boctiu*  Sfuennus. 

c  Nam  vt  ipfe  dicit ,  f\  omnis  effet.  }■  ^fugustinw  fublato  con- 
nexo  ,  auf  rt  &  id  cui  efi  connexum  :  nolirt  dnunt  rtiecla  concluftone 
Conditionali4,reti(i  ijuod  prxcedif.ficfiahqua  eflzt  natura  deorum  ,  de 
quafinbit,  eaprtponenda  effct  rdfn  humanis :  at  non  esi  pr&ponenda 
ea  naturade  cjua  firtbtt  r<b'.,i  humanis;  tion.fi  ergoillanatura  vlla 
diuind.  $i  enirti  ilttcr  fi  rct,  ccnfectttio  effet  mala,  ium  ftertpoffct  i>t 
cjuod  antecedit  cffei  v  rum>f*lfuM  vtro  cjuodfecjuitur.  Repagnans  e- 
ntm  confecjuctitts  enunaati  -veiuo*  eff  t  tum  antecedente.  f-I&c(ju& 
tnodo  dtxt  dialecltca  tffent ,  fiverbh  dtalecltcts  fcnbtrentur  ,  hoc  eJ? 
(cholasticts  faetoru  (£r  fjualorisplenis  :  fed  cjuia  gra-nmaticts ,  hoc  eTi 
paulo  Lattmortbuss  ettamfinoncxacle  Latintsy  grammattca  fwt,non 
dialefltc*. 

Dc  tribus  generibui  rheologiae  fecundum  Varronem,fci!ic£t 
vnofabulofo,altcro  n3turali,tertiociuili. 

C  A  P.     V. 

j  Einde  illud  quale  efr,quod  tria  genera  theologia?  di- 
cit  efle,id  eif,rationis  qua*  de  diis  explicatur,eorum- 
que  vnum  mythicon  appellari ,  alterum  phyficon, 


348  Auguftinidc  ciuitate  Dci 

tertium  ciuilefLatine  C\  vfus  admitrerer,genus  quodprimum 
poluit a  fabulare  appellaremusfed  fabulofum  dicamus:a  fa- 
bulis  enim  mythicon  diclum  eft:quoniam/u«T3»f  Gra?ce!  fabu- 
la  dicitur.Secundum  autem,  vt  naturale  dicatur  iam  &  con- 
iuetudo  locutionis  admittir.Tertium  etiam  ipfe  Latine  enun 
ciauit,quodciuileappel]atur.Deindeait:Mythicoappellant, 
«juo  maxime  vtuntur  poet2e:phyftcon,quo philofophi:  ciuile, 
quopopuli.Primiuv^inquir.quoddixi  ,in  eo  funtmulta  con- 
tra  dignitatem  &  natura  immortalium  fifra.In  hoc  enim  eft, 
vr  Deusalius  ex  capite,alius  ex  femore  fit,alius  ex guttis  fan- 
gtiinis  natus:in  hoc  vt  dij  furati  fint,  vt  adulrerauerinr,  vt  fer- 
uierint  homini.Deniq;  in  hoc  omnia  diis  attribuuntur  ,  qua? 
non  modo  in  hominem  ,  fed  etiam  qua;  in  conremprifiimum 
hominem  cadere  pofTunr.  Hic  certe  vbi  potuit,vbi  aufus  eft, 
vhi impunitum  putauit,quanta  mendaciffimis  fabulis  naturae 
deorufieretiniuria  finecaligine  vllius  ambiguitatis  expref- 
iit.Loquebatur  enim,non  de  naturali  theologia,non  de  ciui- 
3i,fed  defabulofa  ,  quam  libere  a  fe  putauit  efte  culpandam. 
V7ideamus quid  de  alrera  dicat:b  Secundum  genus  eft,  inquit, 
quoddemonftraui,  dequo  mulros  lihrosphilofophirelique- 
runr.  In  quibus  eft :  dij  qui  finr ,  vbi,quod  genus ,  quale  ,  ex 
quonam  rempore ,  an  a  fempirerno  fuerinr ,  an  ex  igne  finr, 
c  vt  credir  Heraclirus:d  an  ex  numeris,  vr  Pyrhagoras:e  an  ex 
aromis,  vr  Epicurus.  Sic  alia  ,  qua^facilius  intra  parieres  in 
fchola,quam  exrrainforo  ferrepoftunt  aures.  Nihil  in  hoc 
gcnere  ctilpauit,  quod  phyficon  vocauit ,  &  ad  philofopiios 
pertiner:rantum  quod  eorum  inter  fe  controuerfias  comme- 
morauir,perquosfa£ta  eft  diffidetium  multitudo  feftarum. 
Remouit  tamen  hoc  genus  a  foro,id  eft,a  populis:fcholis  ve- 
to  &  pai  ietibus  claufit.Illud  autem  primum  mendaciffimum 
atque  turpiffimum  a  ciuitatibus  non  remouir.  O  religiofas 
aures  populares,atquein  hisetiamRomanas.  Qupd  de  diis 
immortaiibusphilofophidifputant  ferre  nonpofiunt:  quod 
veropoeta?  canunr,&  hiftriones  agunt,  quia  contra  dignita- 
tem  ac  naturam  immortalium  ficta  funt :  quia  non  modo  in 
horninem,  fed  eriam  in  contemptiffimum  hominem  cadere 
pofTunt,non  folum  ferunt,fed  etiam  libenter  audiunt.Nequc 
id  tantum  ,  fed  diis  quoqueipfishe^cplacere  :  &perhcc  eos 
placandos  efie  decernunt.  Dixerit  aliquishec  duo  genera 
mythicon  &  phyficon,ideft,fabulofum  atq;  naturale,difcer- 

namus 


AdMarcellinutn  Lib.  vj.         349 

l\amus  ab  hoc  ciuili,de  quo  nunc  agitur :  vndc  &  illa  ipfe  di- 
fcreuit.Iamq;  ipfum  cnule  videamus ,  qualiter  explicet.  Vi- 
deo  quide,cur  debcat  difcerni  fabulofuimquia  falfum  ,  quia 
turpe,quiaindignueft.Naturaieautem  a  ciuilivelledifcer- 
nere,quid  efta)iud,quam  etiam  ipfumciuile  fateri  efte  men- 
dofumfSi  enim  lllud  naturale  eft,quid  habet  reprehen(ionis, 
vt  excludatur ?  Si  autem  hoc  quod  ciuile  dicitur  ,  naturale 
non  eft,quid  habet  merirt,vt  admittatur.'Ha?c  nepe  illa  caufa 
eft,quare  prius  fcripferit  de  rebus  humanis,  poftcrius  de  di- 
uinis:  quoniam  in  diuiuis  rebusnonnaturam  deorum  ,  feJ 
hominum  inftituta  fecutuscft.   Intueamur  fane  &  ciuilera 
theologianv.Tertium  genu&  eft,inquit,quod  in  vi  bibus  ciues, 
maximefacerdotes,noife,atqueadminiftrare  debent.In  quo 
eft,quos  deos  publice  colere  ,  qua?  facra  &  facrincia  ficerc 
quemquepar  fit.    Adhuc  quod  fequitur  attendamus:  Prima, 
inquit,theologu  maxime  accommodata  eft  ad  theatrunv.fe- 
cunda  admundum  :  tema  au  vrbem.      QujS  non  videat ,  cui 
palmam  dederitf  Vtiquefecunda?,quam  fuprixtixit  efle  phi- 
lofophorum.Hanc  enim  pertinereteftatur  admundum,fquo 
ifti  nihii  efleexceiientiusopinanturin  rebus.Duasvero  illas 
theologias ,  primam  &  tertiam  theatri  fcilicetatque  vrbis 
diftinxit  ac  fciunxit.   Vidcmus  enim  non  continuo  quod  eft 
vrbis,pertinere  pofle  ad  mundum  ,  quanuis  vrbes efte  videa- 
musin  mundo.  Fienenim  poteft,  vt  in  vrbefecundumfalfas 
opiniones  ,  ea  colantur  &  credantur ,  quorum  in  mundo  vel 
extra  mundum  naturafitnufquam.  Theatrum  vero  vbi  eft, 
nifi  in  vrbe  ?.  Quis  theatruminftituit ,  nili  ciuitas?  Propter 
quid  inltiruit ,  nifi  propter  ludosfcenicosfVbifunt  ludi  fce- 
nici,nifi  in  rebusdiuinis,  de  quibus  hi  libritanta  folertia 
confcribuntur  i 

L.     V  I  V  E  S. 

a   T^  Abulare  appellaremus.}"  Suetonius  in  Tyberio  hac  voce  ejl 
JT  tfnt:  Maxime%inc^mt,curamp  notiuam  ht[lort<£fabnlaru,  vfeue 
ad  ineptia*^  d^-afum. 

b  Secundum  genus  eft.  \  Platonici,fed  Stoici  maxime  omnia  iila 
(ommenta  de  dns  ad  mundi  caufas  tiaturafque prmcipes  rttulerunt.  vt 
PlatoatttgitinCratylo^&rpcrfonahotnints  Stoict  Ctc.l.  De  nalma 
deoru n, h hurnutus,&  alu permulti.fed  plurima  itacoacla  &  abfur- 
datvt  flane  ludere  eos  appareat.  Heracii- 

C  Vt  crcdit  Heraclitus.  }  Htraclitns  Efhefwstfni  Itbwm  fai-  tus 


35°  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

ffit  Delienatatoreindtgentem,ide6que  cognominatus  efl  rwnne.  Ex 
tgne  cunfla  nafct ,  inq»e  tgnem  reflut  Atxtt.antmarum  d*mon»,ujuc 
referta  tfft  omma.Hutus  de  igne  opintonem  fecutus  efl  Hipp.ift*  Mf 
taponttntts. 
Pythago-  d  An  ex  numeris,vtPythagoras.}///re^'  deum,  &  animas  no~ 
ttu  ftrai,&  cuntla  q»<efunt  tn  mundo  numerts  conftare  aj?erutt,ex  torum- 

que  concentu  &  harmoma -vmuerfaprogignt,quos  numeros  poflea  Pla- 
lo  ab  /talntsphilufophh  qut  Pytbagorex  prtceptorwn  fetlatures  erant9 
edoclm  ,  ty  ciariores  ty  aptrttores  r^ddtdit ,  tametfi  non  tta  aperuit, 
qutn  a  maxima  eorum parte Utlorcm  exdudat.Vmie  tllud  de  re  obfcu- 
raapud  Ciceronem  ad  rftttcum  fcrtbentemynumeri  pLtontf. 
EpinitHi-  e  An  ex  atomis,vt  Epicurus  \fiit  Democritum  tmulatus,  omnta 
fieri  comiareque  dixtt  ex  ccrpifcults  rawentifque mumtif&n.ti,fy  tnfe- 
cabUt!<ui,qi4<us  ideo  «toVwu;  nomtnauit,  quibut  tamen  formam  ,magni~ 
tuduiem,(tf  pondux  non  adtmebat. 

f  Quoiitinihileffeexcellentius.  }■  Nihil  enim  nouit  natura  vel 
matua ,  velpulchrtns,  njt  incjuit  zeneca  :  tdem  Plato  in  Ttm&o  ,  idem 
Cic.  £  -De  naturu  deorurn,tdem  alu  omnes  philofophi, 
Dc  theologia  mythica,id  eft,fabulofa,&  de  ciuili ,  contra  Varroncm. 

C  A  P.  VI. 
F^^vf  MarceVarro,cumfishemo  omnium  acuti(Timus,& 
f(0^iV  i'ine  vila  dubitatione  do&iffimus,  fed  tamen  homo, 
^J^i  non  Deus,nec  fpiritu  Dei  ad  videnda  &  annuncian- 
da  diuina  in  veritatem  libertatemque  fubue£tus  ,  carnisqui- 
demquamfint  resdiuin^  ab  humanis  nugis  atque  mendaciis 
dirimendaf  :fed  vitiofiffimas  populorum  opiniones,  &  con- 
fiietudines  in  fuperfKtionibus  publicisvereris  offenderc,quas 
adeorum  natura  abhorrere,vel  talium  qualesin  huiusmudi 
elementis  humani  animi  fufpicatur  infirmitas,  &  fentis  ipfe, 
cum  eas  vfquequaquecon(ideras,&  omnis  veftra  literatura 
circumfonat.  Qujdhicagit  humanum  quanuis  excellentifii- 
mum  ingenium  ?  Quid  tibi  humana  licet  mnltiplex  inge'nfq; 
do&rinainhisanguftiisfufVragatur  ?  Naturales  deos  colere 
cupisxiuilescogeris.  Inuenifti  aliosfabulofos,in  quos  libe- 
riusquodfentiseuomas,a  vnde  &  iftosciuiles  velisnolifve 
perfundas.  Dicis  quippe  fabulofos  accommodatos  efle  ad 
theatru,naturaies  ad  mundu,ciuiles  ad  vrbem  ,  cum  mundus 
opusfitdiuinum.vrbes  verd  &  theatra  opera  fint  hominum: 
necalij  dij  rideanturin  theatris,quam  quiadorantur  in  tem- 
plis,nec  aliis  ludps  exhibeatis ,  quam  quibus  vi&imas  immo- 

latis. 


AdMarcellinum    Lib.   vj.        351 

latis.  Quanto  hberiusfubtiliufquc  ifta  diuideres  dicens,  alios 
efle  deos  naturales,  alios  ab  hominibus  inftitutos?  Sed  de  in- 
ftitutis aliud  habere  literaspoetarum  ,  aliud  facerdotum  ,  v- 
traique  tamenita  efTemterfc  amicasconfortio  falfuaris ,  vc 
grata?  lint  vtrseq;  dannonibus.quibus  inimica  eft  doctrina  ve- 
ritaris.Sequeftrara  igirur  paululum  rheologia,  quam  natura- 
lcm  vocant ,  de  qua  poitca  diflerendum  eft,placerne  tandem 
vitam  a?ternam  peti,  aut  fperari  a  diis  poeticis,  thcatncis,  iu- 
dicris,fcenicis?Abfit.lm6  aucrtatDeus  verus  tamimmanem 
facnlegamquc  dcmentiam.  Nunquid  ab  eis  diis,  quibus 
ha:c  placent ,  &  quos  rntc  placant ,  cuin  eorum  illic  crimina 
frequentantui  ,  vira  arterna  pofcenda  eft?  Nemo  vt  arburor, 
vfque  ad  tantum  pra-cipitium  furiofiffima?  impietatis  infa- 
nit.  Necfabulofaigitur,  nec  ciuilitheologia  fempitcrnam 
quifquamadipifciturvitam.  Illa  enim  dediis  turpia  ringen- 
do  feminat ,  harc  fauendo  metit.  II la  mendac.ia  fpargit,  ha?c 
coiligir.  Illa  rcs  diuina  falfis  crimmibus  infeclatur,  ha?c  eo- 
rumcnminum  ludosindiuinisrebusampleclitur  Illa  dediis 
nefanda  figmcnta  hominum  carminibus  perfonat,  ruecea 
oleorum  ipforum  feftiuitatibusconfecrat.  Facinora  &  flagi— 
tia  numinumilla  cantat,  ha?c  amat.  Illa  prodit,autringit,ha!c 
autem  autatteftaturveris,aut  oble&atur  &  falfis.Amba?  tur- 
pes,amba*q;damnabiles.Sedilla  qua:theatricacft,publicam 
turpitudinem  profitetur :  ifta  quar  vrbana  eft,illius  turpitudi- 
ne  ornatur.  Hinccine  vita  arterna  fperabitur,vnde  ifta  brcuis 
temporalifquepolluitur  i  An  veroviram  polluitconforrium 
nefariorum  hsminum  ,  fi  fe  inlerur  afFecliombus  &  alTenfio- 
nibusnoftus,  &  vitam  non  polluit  focietasdarmonum  ,qui 
coluntur  cnminibus  fuis  ?  Si  veris,  quam  mali :  fi  fallis,quam 
male?  Ha?c  cum  dicimus,  viderifbrtafle  cuipiam  nimis  haru 
rcrum  ignaro  poteft,ea  fola  de  diis  ralibus  indigna  maieftate 
diuina,  &  ridicula  dcteftabiliaq;  celcbrari,quar  poeticis  can- 
tantur  carminibus,&  ludisfcenicis  aclitantur.facra  vero  illa, 
qua?  non  hiftrioncs,  fed  facerdotes  agunt  ab  omni  cife  dede- 
corc  purgata  &  aliena.  Hoc  fi  ita  cflet ,  nunquam  theatricas 
turpitudines  in  eorum  honorem  quifquam  celebrandasefle 
cenferet,  nunquam  cas  ipfi  dij  prarciperent  fibimet  cxhi- 
beri.  Std  ideo  nihil  pudet  ad  obfequium  deorum  talia  gere- 
re  in  theatris,quia  iimilia  geruntur  in  tcmplis.  Deniquc 
«ommcmoratus  autor  cum  ciuilem  theologum  a  fabulofa  fc 


35i         Auguftini  de  ciuitate  Dei 

naturali,tertiam  quandam  fui  generisdiftinguere  conaretuty 
ea  magis  ex  vtraq;  temperata  ,  quam  ab  vtraq;  feparatam  in* 
tel  Jigi  voluit.  Ait  enim  ea qu^  fcribut poeta?  minus eiTcquam. 
Vtpopuli  fequi  debeant.qua?  autem  philofophi,plusquam,vt 
ca  vulgum  fcrutari  expedut.Quae  fic  abhorrent,inquit,vtta~ 
men  ex  vtroque  genere  ad  ciuiies  rationes  aflumpta  fitnon 
pauca.Ouare  qu^  fuct  comm  unia  cum  poe'us,vna  cum  Ciuili- 
bus  fcribemus.  E  quibus  maior  focietas  debet  eflTe  nobis  cum 
philofophis,quam  cum  poetismon  ergo  nulla  cum  poetis.  Et 
tamen  alio  loco  dicit  de  generationibusdeorum  magisad 
poerasquam  adphy/icos  fuiile  populosinclinatos.  Hic  enim 
dixir ,  quid  fieri  debeat ,  ibi  quid  fiat.  Phy ficos  dixit  vtilitatis 
caufa  fciipfifle,  poetas  delectationis.  Acper  hoc  ea,quaia 
poeris  confcripta,populi  fequi  non  debent.cnmina  funtdco- 
rum,qua?  tamen  dele(Stant&  populos&  deos.  Dele&afionis 
enim  cauia,ficurdicit,fcributpoe'tce,non  vtilitatis:ea  tamen 
fcribunt  qua?  dij  expetant,populi  exhibeant. 

L.     V  I  V  E  S. 
aT  rNde  &  iftosciuiles  veiis  nolifveprofundas.fr  1n  Colo- 
V   nitnfi  ex<mplariperfut>da4  l  gitur  ,&reciins.Ex  itt  enim  qu4 
Varro  euowit  in  deos  fabul  fos ,  necejje  efl  etutm  perfundantm  dy  ciui- 
les.qht  •■■x fabulofii  manArunt.&fine  dubio  tidemfunt. 

De  fabulolae  &  ciuilis  cheologiae  fimilitudine  aique  concordia. 
C  A  P.     VII. 

"^3^  Euocantur  igitur  ad  theologiam  ciuilem,  theologia 

tJ$J  fabulofa  ,  theatrica  ,  fcenica  ,  indignitatis  &  rurpi- 
^  tudinisplena.  Etha?ctota  quazmerito  culpacida  & 
rcfpuendaiudicatur,  pars  huius  eft  ,  qua?  coleuda  &  obfer- 
uanda  cenfetur,  non  fane  pars  incogrua  ficut  oftendere  infti- 
tui:  &  que^  ab  vniuerfo  corporealiena  importune  illiconexa 
atque  fufpenfa  fit,  fed  omnino  confona,  &  tanquam  eiufdem 
corporis  membrum  conuenientiffime  copulata.  Quid  enim 
aliud  oftendunt  illa  fimulachra,forma?.arrates,  fexus,  habitus 
deorumf  Nunquid  barbatum  Iouem  ,  imberbem  Mercurium 
poetit  habent ,  pontifices  non  habentf  Nunquid  Priapo  Mi- 
mi ,  nonetiam  facerdotes  enormia  pudenda  fecerunt?  An 
aliter  ftat  adorandus  in  locis  facris,  quam  procedit  ridendus 
in  theatris?  aNum  Saturnus  fenex,  Appollo  ephebus,ita  per- 
fona?  funthiftrionum  ,vtnonfinr  ftatusedelubrorum  ?  Cur 
Forculus  qui  fonbus  praeeft ,  &  Limentinus  ^ui  limini ,  dij 


Ad  Marcellinum     Lib.   vj.  3ft 

^untmafculi,atque  inter  hos  Cardea  fcemina  eft ,  quce  cardi- 
nem  feruatfNonne  ifta  in  rerum  diuinarum  libris  reperiun- 
tur ,  qua?  graues  poetae  fuiscaiinimbus  mdigna  duxcrunf? 
Nunquid  Dianathetricabportatarma,  &  vrbana  fimpliciter 
virgo  eftfNuquid  fcenkus  Apollo  citharifta  eft,&  ab  hac  ar- 
te  Delphicus  vacatfSed  ha:c  honeftiora  funt  in  coparatione 
turpiorum.  Quid  de  ipfo  Ioue  fenferut,qui  eius  nutricem  ini 
Capitolio  pofueruntf  Nonne  atceft.m  funt £  Euemero,qui  o- 
mnestalesdeos  nonfabuloia  garrulitate,  fcd  hiftorica  dili- 
gentia  hominesfuifle  mortalefque  confcripfitf^hpulonese- 
tiam  deosparafitoslouisad  eius  menfani  ,  quiconftituerunt, 
quid  aliud  quamcmimica  facra  eflc  voluerutf  Nam  parafitos 
Iouisad  eius  conuiuium  adhibiros,  /1  minus  dixiflet  ,  rifum 
vriq;  quajfille  vidcrerur.Varrodixir.  N6  cumirnderer  deos, 
fedcum  commendaret.hoc  dixit:diuinarum  non  humanarum 
rerum  libri  hoceum  fcripfiflc  reftantur.Nec  vbi  ludosfceni- 
cos  exponebat,fed  vbi  Capit olina  iura  pandebat.  Denique  a 
talibus  vincitur,&  fatetur,  ficutforma  humana  deosfecerut, 
ita  eos  deleftari  humauis  voluptatibus  creciidifle.  Non  enira 
&  malignifpiritus  fuo  negotio  defucrunt ,  vt  hasnoxiasopi- 
niones  humanarum  mcntium  luditicatione  firmarent.  fVnde 
etiam  illud  eft,  quod  Herculis  a?dituus  ,  otiofus  atque  feria- 
tus  lufitteflerisfecum  vrraquerrianuaiternahte  ,  in  vnacon- 
ftituensHerculem,in  altera  feipfum.fub  ea  conditione,  vt  fi 
ipfe  viciiler,de  ftipe  templi  fibi  ccenam  pararet,  amicamque 
coducerer:fi  autem  victoria  Hcrculis  fiei  er,hoc  idcm  de  pc- 
cunia  fua  voluptati  Hercuiiscxhiberct :  dcinde  cum  afeipfb 
tanquam  ab  Hercule  vi&us  efTet,debitam  coenam  &  nobilif* 
fimam  meretricemsLaurentinam  deo  Herculi  dcdit.  At  illa 
cum  dormiuiflet  in  templo,  vidit iri fomnis  Herculem  fibi 
efie  commixtum,fibique  dixifle,  quod  inde  difcedes  cui  pn- 
mum  iuueniobuia  heret,apudillum  eflet  inuenrura  merce- 
de.quam  fibicrederedcberet  ab  Herculeperfoluram.  Ac  fic 
abcunti  cum  primus  iuuenisdiuffimus  Tarurius  occurriifet, 
eaniq;  dilectam  fecum  diutiushabuiflet,  ilia  herede  relicra, 
defunctus  eft.Qu^  ampliffimam  adepta  pccuniam,  ne  diuinae 
mei  cecii  videreturingrata,quod  acceptiffimum  putauit  efle 
numinibus,populum  Romanu  etiam  ipfa  fcnpiit  heredem: 
atque  illa  non  comparente  inuentum  eft  reftamentu,  quibus 
meritiseam  ferunt  etiamhonoresmenaifle  diuinos.  *i«ec  fi 
s4ug.de  ciu$t,Dei.        Tom,  j.  Z 


354  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

poetae  fingerent,  fi  mimi  agerent ,  ad  fabulofatn  the,ologiam 
dicerenturproculdubiopernnere,&aciuilis  theologia!  di- 
gnitate  feparanda  iudicarentur.Cum  vero  ha?c  dedecora,  no 
poetarum,fed  populorui*#on  mimorum, fed  facrorurmnon 
thcatrorum,fedtemplorum,ideft,non  fabulofazr,  fed  ciuilis 
theologia?,  a  tanto  autore  produntur ,  non  fruftra  hiftriones 
ludicris  artibus  fingunt  deortun,cjua?  tanta  eft,turpitudinem, 
fedplane' fruftra  facerdotcsvelut  facrisritibus conantur  fin- 
gere  deorum,cjua:  nulla  eft,honeftatem.  Sacra  funt  Iunonis, 
&  haL-chin  eius  dile&a  infula  Samo  celebrantur  ,  vbi  nuptuin 
dataeftloui/acrafuntCereris,  vbi  a  Plutonerapta  Profer- 
pinacjuaeritur.  Sacrafunt  Venei  is  ,  *vbi  amatuseius  Adoms 
aprino  detue  extinltusiuuenis  formofiflimus  plangitur.  Sa- 
cra  funtmatris  deum,vbi  Atyspulcher  adolefcens  ab  ea  di- 
le&us&  imiliebrizeloabfciflus,  etiam  hominum  abfciflo- 
i*um,quosGallosvocant,mfcelicitatedeploratur.  Ha?c  cum 
deformiora  lint  omnifcenica  fuc-ditatc,  cjuid  eft ,  cjuod  fa- 
bulofa  de  diis  figmenta  poetarumadtheatrum  videlicet  per- 
tinentiavelut  fecernere  niuuitur  a  ciuili  theolcgia,  cjuam 
pertinereadvrbem  volunt:  quafi  ab  honeftis  &  dignis  mdi- 
gna  &  turpia?  Itacjue  potiuseft  ,  vndegratiiedebeantur  ht- 
ftrionibus.cjui  oculis  hominum  pepercerunt ,  nec  omnia  fpe- 
ftaculis  nudauerunt  ,  cjua;  facrarum  «edium  parietibus  occu- 
luntur.Quid  de  lacris  eorum  boni  feiuiendum  eft,cjua?  tcne- 
brisoperiuntur,cum  tam  fint.deteftabilia,  cjua?  proferuturin 
lucemf £t  certe  quid  in  occulto  agat  per  abfciflos  &  molles, 
ip/i  viderint.Eofdem  tamen  homines  infueliciter  ac  turpiter 
encruatos  atcjue  corruptos  miuime  occultare  potuerut.Per- 
fuadeantcuipolTunt ,  fe  alicjuid  fan&um  pei  talesagere  ho- 
mines:cjuosinter  fan&afua  numerari  atcjue  verfari  ncgare 
non  poifunt.  Nefcimus  cjuid  agant.  fed  fcimus  per  cjuales  a- 
gant.  Nouimus  autem,  cjua?  agantur  in  fceua,  cjua:  nuncjuam 
vel  in  choro  meretricum  ,-cjuo  nemo  abfciflus  aut  mollis  in- 
trauit,&  tamen  etiam  ipfaturpes&  infames  agunt,necjue  e- 
nim  ab  honeftis  agi  dcbuerunt.  Qiue  lunt  ergo  illa  facra  cjui- 
bus  agendis  tales  elegit  fan&itas,cjualesknec  thymelica  in  fe 
admittit  obfccjenitas? 

L.     VIVES. 
a\  TAmSaturnusfenex.}  Fet $nttrrogationem  figwate  ,  uom 
X\faJctt«nd>2ratM,ftdtrtjlatKlt  :  vtyHodnegarinonpote&yar- 

tUntfns 


Ad  Marcellinum    Lib.  vj.  355 

dentim  infigatur.ficut  Quintiltanm  docetlibro  nono.aut  legendumynum 
SaturnmNam  resfic  hubet,cjuod  Saturnmfenext{tr  sJfollo  Ephebus 
in  tcmplts  'vifitur  :  vnde  efi  tlie  Dionyfu  Syracufii  iocm  ,  cum  barbam 
auream  Aejctd.ipto  adcmifft,non  decere  patre  imbetbt  filium  efjebar- 
batum.  ^A;  olltnts fimulaimum  T) dt  d*xira  manu  arcum  tenebat,  fi- 
nifira  vero  tres  G , atiM ,quarum  vutt  c tthat  am ,u.terattbi a* ,  mediafi- 
fiulam  habebat. 

b  Portat  arm3L.\<_Arcum  typharetram. 

c  Euemero. ^Htc  futt  Siculu-s,e  ctuuate  ifefftna*  <\ui  louii&cs- 
terorum  deorum  htjhriam  -veramfcrtjfit  iX  tttuln  Qr  tnfcrtpttontb.fa- 
ciurfut  tn  anttcjmfimn  ternpln  habcbatur-.cjuam  Gract facram uocat. 
Ennim  tnte  prt.ut><*  efi  -vt  fcribtt  Luero.M  tmm&unt  hutm  Jaipto- 
rn,(um  GrectfrecjHentcs.tum  ex  Latinu  Cuero>V arto-,  Lafianttm, 
M act obtu* ,S  r uim ,fy  aly  permulti-  Hunc  Euemerum,  qubd  •vcrarn 
hijfaitamfcripfijjet  de  dius^Sextm  E.nptrtcuA  a$w,id  efi  tmptum  fy fi- 
nedeo^-vorainnnfjt  att:  ut  i  h*.  durtcm  ( yrenenfis Juffagatur  ,  tllum 
intcr  DiaMTM  *?  Theodorvs  ntt u  erans  1  imontn  Syllu  yyviu  eihet- 
fy \*  nommat^id  efi,Jenem  tnfi>lentcm,(*r  qut  li.ros  &dat  int<jUtores. 
<\  tpulones eUdxn.^CoUegiQ pont.trtumuirtaddittfunt  ,  *}"*  facra  Eptdontt 
conui.iia,ho(  rfi,cjttiii)  dt  ormn  ludn  exhtbebantur,  curarent:  dtciicfue 
fitnt  trtu  nuirt  epul.nes.  Seqmnti  tempore  addtufunt  duo  :  ttafuerunt 
quinctue  wi  :  p  firemo p^r  ambutonem  duo  ulvj  udtecJi ,  ty  hicnume- 
rm  manfu  feptem  -vtrorun  epulmumtfui  curant  publicum  epulumjpfii 
menfi  paravatur  ante  loun  fimutachrwo,  tbicjue  epulabantur.Ctc.  in 
t^fruff?  rerp.epulonts  /otttt  optmax.  appelLt.  Parafuos  nommauit, 
quod  horttm  wos  efi.alienasfeclart  m.  nfao,vt  nomen  tpjum  ex  Graco 
ofiendn  Ita  i^arro  cx  natural  fignifi:  itu.epulones  tllosparafitos  vota  ParafittH 
utt^uafi  conmuxt  leu*  .H^c  entm  efi  r^wn-nt  a  <b^^it*». 
e  Inimica  facra .}•  Legendum  mimtca. 

f  Vnde  etiam  illiul  eft.}  Hanc  meretricem  cjmdam  putamfmjfc 
■F'or*m,alu  *icc~m  Lurentiam,cutm  firt&  L&rtntinaha:  fed  dehoc 
tnulta  M Acrohtm primo  Sautrn.  Atttngit  etiant  Laclant.  fidpauiis» 
Vertm  Flaccm  tlauam  cognominatatn  tffehancfirtbit.  Plutarch, 
quocjue  de  hac  ipfa  re  in  Problem. 

g  Laurentiam.j- >*///>*  Larentinam,Larentiam-oulg4tim  nominat: 
nam  Accam  Laurenttam,Romulinutruemftrunt,  etufijue  putant  effe 
fefia  Laurentaliajmim  •verof  ortifefia  eff  Flwalia. 
h  Ineiusdilecla  infula  Samo.  \  $a v  onufuluefi  in  wari  Jcarioj  $am9% 
hfummttat*&  ajperttateftcdifta.  Laclant.  Itb.  I.  Infidam  Samum 
fcrtbit  Karrofrtm  ParthimamnQminatamftuod  tbi lum  adoUmrH) 

z      s 


356  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

tbuj.etia  Iouinupfcrtt  ltaq>  nobilifitmum  fy  antiquifitmum  templum 
eitn  eft  Samf.fimuiachrum  in  habitu  nnbentu  figuratum,  fy  facra  tttts 
anmuerfata  nupttarum  ntu  celebrabantur .H zc  Laclant.  Erat  chara 
Samos  lmtom,nempt  natale  Soiutn.Stc  Verg.\.%^Aeneid, 
Z/fdonU    l  Vbiamatuseius  Adonis.  }•  Cinaraex  Myrrhafiliafuaas~iuti4t 
nutricugenutt  ^yjdur.imfurmofiffimum  iuu^nem,  qui  Cypri  regnauit, 
V  aler.rrobm  m  Gallum  Vergdvjfcrtbit  ex  fententia  IJefiodi ,  hunc 
Phcentcts  fuiffe  ftltu,ex  Pbtloftephano  verb gemtum  a  Jouefine  'vllius 
fcemiux  accubitu  Hunc  V  entts  adamamf.cumque  venandt  e(fetftudio- 
fifitmtts,ab  aproferucifiimo  ddaniatu*  cft.  Fabulantur  aprum  hunc  a 
Z,elotypo  Marte effe imwiffum,V  eneremcj  mcefttfiimam  multumluxiffe 
sldonim.veriiffeq.etim  infloremfui  nomints.Simuiachru  V  eneru  dictt 
Alacrobimft^gim  toote  Liban.^cap-te  o.nupto,fpecte  triftefaciema- 
nuUua  intra  amtclumfuft:nens:lachryi:  <e  i;ifione  cons^iitenttum  mana 
re  creduntur  .phoenices  Adonim  y>f/>«v  nominabant,vt  autor  eft  Pol- 
lux  lib.+.ideo  mosftas  illas  ttbias,qutb  ■.  .  in  lnftu  <_Adoru>s  -utifulebat, 
VYX** appellatuntjamttfi  F eftuvsgenm futat  extguarum  ttbiarum gin 
G*n9tirc  gr*na*  devoce  anfirumappellatat.cjuigtngrire  dtcttntur.    Porrb  ctuod 
iSfdonisflore  u.uent£  eftfubreptu4,tdto  Veneri  o;  ti  duabatur,  quifinc 
fruilufpeciem  quondam  praberentflorumfoiiorumque:  inde  prouerbii 
apud  Gr&cos  naiu,  JfuivtJhi  K^n-.cjuod  vt  reikjua  alia  ita  ?y  hoc  ac- 
curattfitme  explicat  Erafimt*  nofier  m  Adagtn  fupsyfiuc  ,  vt  Ihuixtts 
vccatjn  falino  M-tcuri^ty  logotheca  Mintru*. 
Thymelici  k  Nec  Thymelica  in  fe  admittit  obfccenitas.}  Thymelicorum 
fy  Thymeles  memtnerunt  Gr&ct  crtbrb.  Et  ex  Lattnis  V  itruuius  Ub. 
De  archtteflura  quinto.fed  .jbfcure  mea fntentia.qy&  egovei  explica- 
bo^elcerte  cxpiicundt  caufam  tncitamentumque  dabo  eruditioribttt» 
In  theatro  eratfcena  inter  duo  th.atri  cornua  extenfa,  in  qua  agebant 
Orcheftra  htftriones  tragici  <ty  comtci.  Erat  &  Orcheftrafer.atorem  loctts  inter  cu 
neos  & fcenamiin  cjna  pulpitum  cjuinque  pcdtbws  altum  i  quod  Graci 
Thymeiem  dicebat^  Logeu,in  quo  fy  chortts  tragoediarum faltabati 
Comaediarum quocj.cu habebant  tomcedi& chorum,  ?/odb ad  hijiriones 
verftts ,m»db  ad  populum  hiftrionibtts  infcena  abdituubt  grcitharcedi, 
& auiocdt^ty  ctuotcjuot perfonam  exfabula  non agentes,a£tionifabul& 
fubferuiebant,nomenque  Uco  in  cjuofaltarent,dederut\nam  orcheftra  eft 
appeilata  ab  lfX}*mt,faho:  fy  thymdem  av\nt>cluj   mterpretantur 
Gr£ci,&  illos  omnes  artifices  mufices  thymelicos  putant  rhymelem  di- 
Ciam  ab  aris  <\u&  ibi  erant  extrucU  ApolUm  &  Bacchotna  ty  3-w^u'a» 
fro  araponituride  qutbus  Donattts  cenfetTerenttum  in  Andria  locu- 
tum)Sumc.verbcnaf  exara,  %yTpuUm  in  tsfjpohgjia priorc  Thyme~ 

Ucum 


Ad  Marccllinum    Lib.  vj.        357 

licumchoragium  pofuitpro  apparatu  hiflrionum  tyornatuitto  fceiut. 
Fuit  gr  Thymele  Laum  hiflrionu^t  qmdam  putantjvxor,  -vt  alyf»* 
cia,etufde>ncji4e  artu  mimicA.  ^yfmbobus  Domitianum  Ctftrem  im- 
penfe  deleflatnnt. Martialu  Ub-l.ad  Pomitianum  declai  at: 
Qtta  r hymelemfpeclatdertforemque  Latinum, 
lllafronte  precor  carminanofralege. 
De  interptetationijus  naturalium  rationum.quas  do&ores 
pagani  prodiis  fuisconantur  oftendere. 

C  A  P.     VIII. 

^^C?5Teoimhabentiftaphyriologicasquarda,ficutaii!nr, 
Js^jH  ideit,naturalium  rationuinterpretationes.  Quafi  vc 
$J0£±£  ro  nos  in  hac  difputatione  phyfiologiam  qua:ramus, 
&  non  theologia,id  eft,rationem  non  natura?,fed  Dei.Quan- 
uis  enim  qui  verus  Deus  eft,no  opinione,fed  natura  fit  Deus, 
no  tamen  omnisnatura  Deuseft,quia  &  hominis,  &  pecoris, 
&  arboris,  &  lapidisvtiq;  naturaeft,quorunihil  eftDeus.  Si 
autem  interpretationis  huius,quando  agitur  defacris  matris 
deum,caput  eft  certe.quod  mater  deoru  eft  terra  ,  quid  vltra 
qua?rhnus,quidczteraperibrurarnur  f  Qojd  euiderius  furTra*- 
gatur  eis  qui  dicut  omnes  iftos  deos  homines  fuiflTe  ?  Sic  enitn 
funt  terrieens,  ficut  terra  eis  mater  eft.  In  vera  autetheolo- 
gia  opus  Dei  cft  terra,  non  mater.  Verutamen  quoquo  modo 
facra  eius  interpretentur,&referat  ad  rerum  naturam,aviros 
muliebria  pati  noneft  fecundu  naturam  ,  fed  cotra  naturam. 
Hicmorbus ,  hoc  crimen,  hocdedecushabetinter  illafacra 
profeflionem , quod in  vitiofis  hominum  monbus  vixhabet 
inter  tormeta  confeffionem.Deinde  U  ifta  facra  qua?  fcenicis 
turpitudinib.conuincuntureffe  faediora,hincexcufantur,aro; 
purganturquodhabentinterpretationes  fuas  ,  quibus  often- 
danturreru  figmhcare  natura-.cur  noetiampoetica  fimiliter 
excufentur  atque  purgentur  ?  Multa  enim  &  ipii  ad  eundem 
modu interpretati  funt,vfqueadeo,  vr  quod  ab  eis  immanifsi- 
mum  &  lnfandifsimudicitur.Saturnum  filios  fuos  deuorafie. 
ita  nonnulli  interpretentur,  b  quod  longinquitastemporis, 
quar  Saturni  nomine  fignihcatur,  quicquid  gignit  lpia  confu- 
mar.VelficutidemopinaturVarro,quodpertineat  Sdturnus 
ad  femina  ,  quaeinterram  de  qua  oriuntur^teruxn  reCkUlOta 
Itemqialij  aliomodo,&  iimiliter  ca^tera.EttameTneologui 
fabulofa  dicitur,&  cum  omnibus  huiufcemodi  interpr  etatio- 
rubus  fuis  reprehenditur ,  abiicitur ,  improbatur :  nec  ioium 

2.    B 


358  Auguftini  de  ciuiratc  Dei 

a  naturali.qua?  philofophoru  eft  ,  verum  etiam  ab  ifta  ciuilf, 
de  qua  agimus,quae  ad  vrbes  populofque  pertinere  afleritur: 
eo  quod  de  diis  indigna  cofinxerit,  mei  iro  repudiada  difcer- 
nirur.Eo  nimiruconfilio^uoniam  acutifrimi  homines  atcjue 
do£fcifsimi,a<]uibus  lfta  confcriptafunt ,  ambasimprobandas 
intelligebant,&  illamfcilicet  fabulofam,&  iftam  ciuilcm.ll- 
lam  veroaudebantimprobare,hanc  noaudebant.  Illam  cul- 
pandam  propofuerunt.hanc  eius  fimilem  comparanuam  tx- 
pofuerunt,non  vt  ha?c  prae  illa  tenenda  eligeretur,  fcd  vt  cu 
illa  refpuenda  intelligeretur  :  atque  ira  fine  periculo  eorum 
qui  ciuilem  theologiam  reprehendere  metuebant ,  vtracjue 
contempta,ea  cjuam  naturalem  vocant  apudmeliores  animos 
inueniretlocum.  Nam&ciuilis&  fabulofa  amba? fabulofas 
funt,amba?cjue  ciuiles:ambas  inueniet  fabulofas,  cjui  vanita- 
tes  &  obfccenitates  ambarum  prudeter  infpexerit ,  ambas  ci- 
uiles,qui  ludosfcenicospertinetesad  fabulofam  in  deorum 
ciuiliumfeftiuitatibus,  &invrbium  diuinis  rebus  aduerte- 
rit.  Quomodoigitur  vita?  leternaf  danda  poteftas  cuiquam 
deorumiftorumtnbuitiir  :  cjuos  fua  fimulachra  &  facra  con- 
uincunt,diis  fabulofis  apertifsimereprobatis,  efle  finiillimos 
formis ,  a:tatibus,  fexu,habitu,coniugiis,generationibus,riti- 
bus,in  quibus  omnibus  aut  homines  fuiile  intelliguntur ,  8c 
pro  vniufcuiufque  vita  vel  morte  facra  eis  ,  &  folennia  cofti- 
tuta,huncerroremin(inuatibus  firmanribufcjuedaeinonibus, 
aut  certe  ex  qualibet  occafione  immundifsimi  fpiritus  fallen 
dis  humanis  mentibus  irrepfifle? 

L.     V  I  V  E  S. 
aT  Thos  muliebria  pati.j-O'^/  n>a>ru>  d  tim,  cum  mnpoficntfa- 

V    cerequxviri^attcba  iinr  ijuxfaennna. 
h   Quod  longincputas  ttmpoYis.\ImerprtattoCic.2.  Denatura 
deorwn,nam Kf6v&  eji  Grtce  quafiftivbi^dehoc  alibt. 

De  ofRciis  fingulorum  deorum.  CAP.      IX. 

Vidipfa  numinum  officia  tam  viljrer  minutatimquc 
concifa,propter  quod  eis  dicunt  pro  vniufcuiuique 
proprio  munere  iupplicari  oporterefVnde  non  qui- 
dem  omnia,fed  multa  iam  diximus.  Nonne  fcunlitati  mimi- 
ca;  magis  quam  diuinae  confonant  dignitati  r  Si  duas  cpiifmia 
nutrices  adhiberetinfanti:  quaru  vna  nihil  nifi  efcam  ,  altera 
oihilniiipomdaretifkutiitiadhoc  duas  adhibuerunt  deas, 

Educam 


Ad  Marcellinum     Lib.  vj.         359 

Educam  &  Potinammempe  deripere,&  aliquid  mimo  fimile 
in  fua  domo  agere  videretur,Liberum  a  liberamento  appel- 
latumvolunt,  quodmaresin  coeundo  per  eius  beneficium 
emifsisfeminibus  liberetur.  Hoc  idcm  tn  fceminis  agere  Li- 
beram  ,  quam  eriam  Venerem  putant , a  quod  Sc  ipfas  perhi  - 
beat  femina  emittere,&ob  hoc  Libero  eandem  virilem  cor- 
porisparte  in  templo  poni,fcemineam  Libera?.b  Ad  ha?c  ad- 
dunt  mulicres  attributas  Libero  &  vinum,propter  libidinem' 
concitadam.Sic  Bacchanalia  fumma  celebratur  infania.  Vbi 
Varro  ipfe  cofitetur  a  Bacchatibus  talia  fieri  nonpoffe  ,  c  nifi 
mentecommota.  d  Ha?c  tamen  poftea  difplicueruntfenatui 
faniori,&  ea  iufsir  auferri.  Saltem  hic  tandem  forritan  fenfe- 
runt  quid  immundi  fpiritus,dum  pro  dm  habcntur,  in  homi- 
num  pofsmt  mentibus.Hajccerte  non  ficrent  intheatris  Lu- 
dunt  (juippe  ibi,non  furunt,  quanuis  deoshabere,quietiam 
Iudis  talibus  dele&cntur  Jimile  fit  furoris-.Quale  autem  illud 
eft,quodcum  religiofum  afuperftiriofo  ea  diftin&ione  di- 
fcernat.vt  afuperftitiofo  dicattimerideos:a  religiofo  autem 
tanrum  verc  1  vr  parentes,non  vt  hofte<;  timeri,  atque  omnes 
ita  bonosdicat,vt  facilius  Mr  eos  noccntibus  parcere,  quim 
le.dcrequequam  innocentemfTamen  mulieri  feft|  poftpar- 
tum  trfes deoscuftodcscommetnorat  adhiberi,  ne  Syluanus 
dcus  per  noctem  ingrediatur  &  vexet ,  eorumquc  cuftoduin 
fignificandorum  caufa  tres  homines  no£tucircumire  limina 
domus,&primo  limen  fecun  ferire,poftea  pilo,tertio  deuer- 
rere  fcopis  :  vt  his  dati<=  culturae  fignis,deus  Syluanus  prohi- 
bejturintrare  :  quia  nccjj  arborescaeduntur  acputantur  fine 
feromeq;  fer  coficitur  fine  pilo:  neq;  fruges  coacei  uintur  fi- 
ne  fcopis.Ab  his  aiftc  tribusrebusti  esnuncupatosdeos:  cIn- 
tercidonam  afecurisintercifione/Pilumnum  a  pilo:  Deuer- 
ram  a  fcopis.q.iibus  diiscuftodibus  conrra  vim  dei  Syluani, 
fueta  conferuaretur.  Ita  conrra  Dci  nocentis  feuitiam  no  va- 
leretcuftodia  bonoru  ,  nili  plures  elfent  aducrlus  vnu:  eicjue 
afpero,horrendo,inculto,  vtpbte  fylueftri  Jtguis  culrura?  tan 
quam  contrariis  repugnarent.Iftane  eftinnocentia  deorum  ; 
ifta  concordiaf Hac ccine  funr  numina  falubria  vrbium,  magis 
lidenda  quam  ludibria  poetarum  &  theatrorum  ?  Cum  mas 
&  fcemina  coniunguntur  ,  adhibetur  deus  Iugatinus.  rithoc 
fcrendum.  Sed  domum  eft  ducenda  quae  nubit,  adhibetur 
deus  Pomiducus.  Vt  indomofi?,adhibeturdeus  Domitius. 

fc    4 


360  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

Vtmaneatcumviro,additurdeaManturna.Quid  vltraquae- 
riturfParcatur  humana?  verecundia^peragat  caetera  cocupi- 
fccntia  carnisSc  fanguinis  procurato  fecreto  pudoiis.  Quid 
impletur  cubiculumturba  numinum  :  h  cpiando  &  paranym- 
pbiindedifcedunt  ?  Et  ad  hoc  impleturmon  vt  eorumpra?- 
fentia  cogirata  maior  fic  cura  pudicitia?,  fed  vt  fceminae  fexu 
infirmafnouitatepauidae  ,  illis  cooperantibusfine  vlla  difti- 
cultatevirginitasauferatur.  Adeftenim  dca  Virginenfis ,  & 
deuspaterSubigus,&  dea  materPrema,  &"dea  Partunda,  & 
Venus,&  Priapus.Quideft  hocfSi  omninolaboratem  in  illo 
opere,virum  ab  diis  adiuuari  oportebat  :  non  fufficiebat 
aiiquis  vnus,  aur  alicjua  vna.  Nuncjuid  Venus  fola  parum  ef- 
fet ,  <ju£e  ob  hoc  etiam  uicitur  nuncupata  ,  qu6d  fine  eius  vi 
fcemina  virgo  eflenon  definat?Si  vlla  eft  frosin  hominibus, 
quai  non  eft  m  numinibusfnonne  cum  credunt  coniugati  tot 
deosvtriufcjuefexusefle  prsefentes ,  &  huic  operi  inftantes, 
ita  pudorc  afficiuntur ,  vt  &  ille  minus  moueatur,  &  illa  plus 
relu&eturfEtcerte  fi  adeft'  Virginenfis  dea  ,  vtvnginizo- 
nafoluatur.fi  adeftdeusSubigtis,  vtviro  fubigatur:  fi  adeft 
dea  Prema,vtfubacl:a  non  fe  commoueat  cum  prematur,dea 
Partunda  ibi  cjuid  facitf  Erubefcat,cat  foras  ,  agat  alicpiid  & 
maritus. VaKie  inhoneftum  eft,vt  cpiod  vocatur  illa  ,  impleat 
«juifcjuam  mfiille.Sed  forte  ideo  toleratur,  quiadea  dicitur 
eflfe,  non  deus.  Nam  fi  mafculus  crcderetur ,  &  Partundus 
vocaretur.maiuscontraeum  pro  vxoris  pudicitia  pofceret 
maritusauxilium ,  quamFceta  contra  Siluanum.  Sedquid 
hoc  dicam  ,  cumil>ifit&  k  Priapus  nimis  mafculus,  fuper 
cuius  Mmmanifsimum  &  turpifsimum  fafcinum  federe  no- 
ua  nupta  iubebatur  more  honeftiffimo  &  religiofifsimo  ma- 
tronarurri?  Eant  adhuc  ,&  ciuilem  theologiam  a  theologia 
fabulofa  ,  vrbes  a  theatris  ,  templa  a  fcenis.  facra  pontificum 
acarminibuspoetarum,velut  reshoneftasa  turpibus  ,  vera- 
ces  a  fallacibus,  graues  a  leuibus  ,  ferias  a  ludicris ,  appetea- 
dasarefpuendis,  cjua  poffuntcjuafi  conentur  fubtilitatedit- 
cernere.  Intelligimuscjuid  agant,  cjuiillam  theatricam& 
fabulofam  theologiam  ab  ifta  cmiii  pendere  nouerunt,  &  ei 
de  carminjbus  poetarum  tanquam  de  fpeculo  refultare  :  & 
ideoifta  expofita  ,  cjuam  damnare  non  audent:  ilJam  eius 
imaginem  libenus  arguunt  &  reprehendunt ,  vt  mii  agno- 
icunttiuid  velint,&  hanc  ipfam  faciem  cuiusilla  imago  cft, 

deteften- 


Ad  Marcellinum  Lib.  vj.  361 

<kteftentur,quam  tamen  iofi  dij  tanquam  in  eodem  fpeculo 
feintuentesitadiligunt,vtquiqualefquefintin  vtraque  me- 
Jius  videanrur.  Vnde  etiam  cultores  fuos  terribilibus  impe- 
riiscompulerunt,vt  immunditiam  Theologixfabulofa?  fibi 
dicarent,in  fuis  folcnnitatibus  ponerent,in  rebus  diuinis  na- 
berenr:  arque  ita  &  feipfos  immundiflimos  fpirirus  manive- 
ftius  elTe  docuerunt,&  huius  vrbane^  Theologia?  velut  elecle 
&  probataeillamtheatiicam  ,  abieftam  ,  atque  reprdbatam, 
membrum  pdrtemque  fecerunt,  vtcum  iir vniucrfa  turpis 
&  faliax,  atqueinfecontineatcommentitiosdeos ,  vna  pars 
eiusiir  in  literis  faccrdotum,  altera  m  carminibus  poeta- 
rum.Vtrum  habeat  &  alias  parres,alia  quxftio  elt.Nunc  pro 
pter  diuifionem  Varronis.,  &  vrbanam  &  theatnci  Theolo- 
gijm  ad  vnam  ciuilem  pertinere  fatis,vt  opinor,  oftendi.Vn- 
de  quiafuntambaj/imilistin-pitudinis,  abfurditatis,indigni- 
taiis,falfiratis:abfit  a  viris  i  eligioiis,vt  fiue  ab  hac,  fiue  ab  illa 
vira  fperetur  a^terna.  Denique  &  ipfe  Varro  comemorare  & 
enumerare  deos  ccepit  a  conceptione  hominis ,  quorum  uu- 
meros  exorfus  eft  a  lano,  eamque  feriem  perduxit  vfque  ad 
decrepitihominis  mortenv.&  deosadipfum  hominem  per- 
tinentes  claufit  m  ad  Namiam  deam  quar  in  funeribus  fenum 
cantatur.Deinde  capit  deos  alios  oftendere,quipertinerent 
non  ad  ipfum  hominem  ,  fed  ad  ea  qua?  funt  hominis ,  flcuti 
eft  vi&us,  veftitus,  &  qua?cunque  alia  quar  huic  vita?  funt  ne- 
ceflaria,oftendensin  omnibus  quod  fit  cuiulque  munus,  & 
propterquid  cuique  debeat  fupplicari :  inqua  vniuerfa  dili- 
gentia  nullos  demonftrauit  vel  nominauit  deos  ,  a  quibus  vi- 
t.ieterna  pofcenda  fit,propter  quam  vnam  proprie  nos  Chri 
ftiaui  (umus.Quis  ergo  vfque  adeo  tardus  fit ,  vt  non  intelli- 
gatiftum  hominem  ciuilem  Theologiam  fam  diiigenter  ex- 
ponendo  &.  aperiendo,  eamqueilli  fabulofe  indignJB  atque 
pr©brofa?  frmilem  demonftrando,atq;  ipfam  fabulorfam  par- 
tem  eile  huius  fatis  euidenter  docendo,  non  nifi  illi  naturali, 
quam  dicit  adpliilofophos  pertinere,  nin  animis  hominum 
molirilocum,ea  fubtiliratevtfabulofam  reprehendat,  ciui- 
lem  vero  reprehendere  quidem  non  audeat,  (cd  prodendo 
reprehenftbilem  oftendat,  atque  ita  vtraque  iudicio  rtclc- 
intelligentiumreprobata  ,  fola  naturalis  remaneat  eligen- 
da  f  De  qua  fuo  loco  in  adiutorio  Dei  veri  diligentius  difle- 
rendum  eft. 

*     5 


562.  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

l.    v  i  v  e  s. 

a  f^\  Vod  &  ipfam  perhibeant. V  o*"£"  tpfas,  cjuafifaemmas,  de 
V^tp,  e/f  magna  contiou  tfiu  inttr  phtlofophos.  Ptatc  fy  ,-itiUo- 
teUs  nonfcmen  ea-y  uiunt  emttter^  ,  fed  humonm  cjuendum  fudo, t non 
dijstmtlem.cjut  udgenerattonem  nthtlfaciat.  i  ytha^ora*  <ty  Democ  <i- 
%m  j.:wen  conteiu.unt  emnter  .Eptcurns  Uemo  rttum feqi.tiur^  vtfolet 
H  p.  o.cju  ,fi  intr  hos  rntdtn*  ewen  .ffe  att  yfedgen<rattom  wm!  lon- 
f  rre:cj.,ipp,  cj»od  exeat,r.on  maneut  tn  -vaf  generattonts. 

hacchm  b  Adha?caddunt  ma\iere±.\  Bacehun.fi  yueba.itur  Satyn&mu- 
lieresfurenti  s  ,  cju&  bucch&  duebantur  ■vlulant^s.  Vnde  Euliathtws 
dcum  Bacchu.»  dtCium  ejje  ab  mcondito  tllo  clanore  cjuafi  a  £*%***, de- 
inde  tnterpofito  elemento  *  dtflum  Bucchui,.:nomtnat&  <&  a  stn.alioni- 
dei  a  Mtmante  mont,  vtnoru  ^Afia ,  &  Buff.irtdes,  &  Thytades ,  4 
T hyta.cjua prtma  facrts  Ltberipat, »  inkiat ,  eft.  Plutarchws  tnltbeUo 
De  cuptditate  opnm  ,  tn  anttcjuts  Bac  htfucrts  hanc  fu.ffepompam  dt- 
cit,  ^Amphoram  x  tm  cum  palmtte,  binc  htrcum  cjuem  trahehat  ahcjutt, 
poft cnium nncum  & phall«m,i}u& [oiiea obfoleuerunt,  & preciofivra 
funt  tnd  <cia.Erat  ettum  Qr  va>m.*>ftcut  Vergtltm  m  }uh :  hot  eft,tri- 
brum  i  ereult:  -vt  expontt  Sruiws  Varro  vailu-.  pofuit.cju  d  mhilo  mi- 
»•*-  figntjicat,  <fy  conus  :td  cftsnux ptn, a,aafimUttudtnem  th;rforumt 
cjuosipf&  8acih&,<ju&in  Indiamfecutxfunt  Bacchum,gefta'hcit. Erant 

Thyrjt       emm  t nyrjt  ha'ii&  pr&ptlat&  pampinu  &  hederts  circunuesiit&.  %^/ld- 

rJedera  dcbatur  hedera,cjuodfit  cjn&daw  eituftecteS)  u&furorem  ctmcitat :  vt 
Plutarchtu  m  Problem.att.ty  elirinsfaciat  abfqite  vtna:fy  mfurorem 
frochuei  lemat  ac  manfu  fa<  tat :  <(<f  tpfa  hedera  in  vntue  fum  &n>  iJI 
xjortLi,cjuod  tft,tn  Venerem  tr ahere  ,d <-.du<  ttur :  eftetiam  th^rfis  corona 
nupualu  :  <ft  (tf  lampas  cjuam  m  Dionyju  honorem pr&foebant  ,  fed 
€um  coronu  eft,  di.unt  tnuhtma  effe  ucutumtonum  >fi  3-fp<n>s.  InWvs 
facru  ,  fwor  facnficantibux  tncuti  batu^ :  vnde  Bacchum  nominatum 
att  Vdt.  tu*  tW.bta.  Eft  enim  ba<chaa  idc»  cju>dfnnre :  <ty  bac,  ha 

Manaaes  aipellat.eycju&  pe,  fmorem  (acraLtbertpatrn  cehbratent.ldeo  M*na- 
d  5 cjuoj4r  diil&igr  Bacchv^  tpfe  M anoleSyCju.fi  totu,>furens,  vtfcri- 
Lti  Chi.ftn.  E  febtocttante. 

c  Nifi  mente  comota.  \  Namft<juieta  cffent  trancjuillaq^e  men- 
te.nuncju&m  taliafacerent:  parttm  ioepta,ftuhdcjue,partim  abon  vian- 
dx faeduttiyparttm crudelia atque mhumana.  Mult& entm c&d^s pet 
eiufmodifacrificiorum  furorem  commtttebatur.  Sic  cccififunt  Pemhetes, 
&  Nmns  lndiarex,&  Lycurgtn  Thrax,@'  Orpheu*. 
d  Haxtamenpofteadifplicuerunt  fenatui  V  De  Baahana- 
lium  iiefartn  [ceiertbu*  ,  eortimcjue  ab  Italta  expulfione  pcr  fenatuf- 

confuU 


Ad  Marcellinum  Lib.  vj.  365 

confultum.Ltuiu*  abunde  Ubro  39. 

€  Imercidonem.}-^ eteraexemplaria  Interctdonam  hubent. 

f   Pilumnuma  pilo.  }  Serutttsnono^yfemtd.  Ptlumnws  fy  P  i- V ilumnw 

asmnui  fratres  fmruntdij:  Loru.n  Picumnm  [urcorancijrum  ag  orutn 

inuenit  vfurn:  wide  fy  Sterqmhnu*  diilni  eft  :  Pilumnus  -vtrby  pthn- 

difrumentf.-vndiapisioribitscolitur,  &  ab  tpf»  piium  diclum  csl. 

Seruita  h.ec.  Capella  Itb  l.  comminuend&frugtsf.orijijut  /r  .gn.enU 

Ptlumno  fignat  Itali...  Pilum  -verb  eft  &  tel.m  Rom.inuui ,  p,du>n 

qutrnjue  {p  fenttiyVtfrtbit  AJodtftu*  :  fefro  trtgono  ,    vrcurum   r.o    P"um 

ucm  :  &  inftrumcHturn  ijuo  qmd  tn  mortariofrangtinr  comernurijw. 

%^-ftitic-jut  Ethrurte  {5  i.atij  popult  frugts   c-madtbant    p  nu  c-jnfi- 

ctend) ptlts  :  idque  opus  erat  manuum.  Molx  dnndefunt  inuent£  com- 

modtne  rerum  vfu  ,  tn  cjmbus  1 t  am  non  deej}  juuu>  ptlu</>  ruido  ,  vt 

njtc.it  l'ltntus  itb  •  %./llarc.llui  PtU.nnum  &  Picumnum  ,  des  vo- 

cat,Pr,efides  atijptcm  c  .niugaltiui ,  Jr arr    De  vttapop.  Rom.  libro  1. 

Natus  fierut  vitalu  acfublatus  ab  cbftetrt  e  ftatuebatur  int.rra,  vt 

aufftcaretur  recluiditfcjucconiugaltbus^Pilumno  <&  Pti  umno  m  xdi  • 

bw  lechts  fternel-atur. 

g   Domiducus. \Capdla  domtduram  lunonemvocat  lib.  1  hts  ver    Jun»  do~ 

btr.lnterducam  {<r  Dc  mducamVnxiam,Ctmhtam  ,  mortalcs  pu  Ue  nnduca 

debent  tn  .mptias  conu  >cart ,  vt  earum  ty  ttineta pr ote<r as  Junom  lo- 

cjnitur ■•&  moptatai  domos  dticas,  &  cu  npoTies  vnpent  ,  fauftum  0- 

men  affiga*  ,&  angulum  ponentes  m  thalamv tnon  rehnc,uat. 

h   Quando  &  naranymphi.  }  Paranymphus  a  Htcronymo  dui-  para„mm. 

tur  pronnb     :.wfjtx  qmotwe  a  /  atinh  nominatur  :  nam  aufpicart  fole  pfJtlf 

bantyvtfcrtbtt  Ctc.Ht  a  ma-ito  mittebantur  tdfitmiaam  :  ab  hac  ad 

ili  m pronub&.T aatus  de  .\'<?r.  ne.Ipfepcr  lutta atcjueilltcna  ftedatm, 

ndflagitij  reliqueratrfuo  cormptior  ageret.nifipaucos  poft  ues  vni  ex 

tllo  contannnjtorumgrtg*-,  ui  nomrn  Pyth  <gor&futt,m  modum  folen- 

nium  comunorum  d  nufftjft.  mdttum  imperatert  flamr,4umjn:f\t  au 

fftces  duos,ejtf  gewalx  th  rui^  fa<es  nuptiarum. 

i  Virginen(isdea,vrvi'-gmizonafoluarur.}/y«wf  CapeVaCin 

thtan  J unoncm  videtur  a^pcllarc.  \retvftn  temponbus  puell£  tmandim 

erant  virgws.faf  iam  vtrginalem  perpetub geftab  ;nt.  Cutus  memivtt 

Homerm  w.Odyffex:  jut  r  os  ad  Romanos  poftea  manauit    durauit- 

que  -vfaue  ad  ca\u<n  iwperu.  Martiahs:  Qui  Zona-n  folutt  dtu  ligatam. 

Vtuntureytn  Hifpa»*a  -wgtnes  fafcits. 

k  Priapus  nimismafcul.  }  Hunc  Seruius  fcrtbtt pulfume  ^aTn~  Priapta 

pfaco  1  vbterat  natus ,  propter  ntmiam  -vtrtlts  membrt  magnitudtne. ■■■. 

taclanttttffcrtbtt  inter  Priapum  &  <yffmum  SiUni,qui  omnes  crant 


3^4  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

in  comitatu  Barchi  ,  ortum  f  rtamen  de  membri  -vtrilt*  magnitudine9 
Prtapwricjue  ab  afmo  viftum^iteremifie  vtclorem.  ideoque  ColumAU 
Priapum  vocat  deum  terribdts  menbri.  Ouidim  in Prtapetx depene 
Prtapiplurima,cju£  pudorn  caufa  tranfeo. 

1  Immaniffimum  &  tiirj.»i(1imiim,j-Fu/o»K»i  Prtapipenem  efie 
eftendtt  Outditts  in  poemate  obfcoeno: 

Priapequbdfisfafcmogauu  tcnto.  \ 

Et  poft  pauiwn: 

Solesfacrum  rettir.clns  pampino  caputf 

Pubcrfedere,cum  rubentefafcino. 

Horatimfafcinum  eandem  >cm  nominat.  Caufam  adducit  Porphyrio, 

qubdfafctnandts  rebm  h&c  membrtdeformitas  adderetur.  Ego  potiux 

ab  auertendo  fafcino  dtftit  cffeputo ,  quod  in  facrvs  Dionyfnrite  pro~ 

fictato  Prtapo ,  ty  impofua  tlii  coron*  a  matrona  honefltfitma .  fafci- 

nwnafrugibwf  attcrteretur  y*vt  ^uguftinm  proximoltb  ex  V ' arro- 

ne  narrat.     Ad  fafcinum  ergo  amoltendttmiubebatur fuperid  federe: 

namty  Pompeim  Fcft^  -verfm  f  fcenninos ,  qut  in  nupttis  dtceban- 

turyetiam  indevtderi pojfe  dtfiosfertbit  3qubdfafctnum  extshmaren- 

tur  arc.  re.Sicut  ergo  tn  agrts  tta  &  tn  nvptiis  Prtaptts  ,femmum  dem> 

nefaecunditas  fafcmatiom  impediretur  3  colebatur  ,  niftforte  tllud  po- 

Mutmu*    tiusfu,  quod  Latlantim  ait  lib.i.  Mutinum  cffe  dium ,  in  cuim  ftnu 

pudendo  nubentes primum  fedeant  ^vtillarum  pudtcitiam  prior  dett* 

delibaffe  videatur.  Mutinum  enim  Prtapum  effe  dtximus  itb  ^.cjuipr^- 

ftet,  vt  in  prtmo  cmcubttu  -vir  moueatur ,  virgo  'verb  ne  reluSretur  :  vt 

hic ^/fngufttnusfignificat.  Feftm  td"w  autor  eft ,  nouam  nuptam  in  la- 

nata  pelle fohtam federe:  vel  qubd  htt  vcftiebantur  vetereS  »  vel  qubd 

lamfimm  profiteretur,  /jf  effet  praftatura.  Plutarchm  in  ProlJematis 

Jponfam  inducentesypcttemfubfternuntyipfafecum  colttm  tyfufum  domo 

affert. 

ffxnia       m  Acl  ISteniam  deam  }■  \7ania  carmen  erat  lugubre,  quod  in  lau- 

dem  m  >'tm  ad  tibtam  camabatur  apr&ficafola  c&tern  flentibm^  cutm 

inuentorem  f-Ioratim  Simonidem  poetamfuiffe  figmficat.  Fuit  etiam 

dea^cuius  facellum  extra  portam  V  ininalem :  nomenfitlum  eft  de  voce 

flentium.Swit  quieo  verbo  finem  putent  fignificari :  alij  ab  extrewi  in- 

tesiini  -vocabulo  tiocem  dedutlam  ,  cjuod  Graci  itTot  dtcnnt ,  chorda  • 

rmn  quoque  vltimavtrn  vocatur ,vnde extremam  cantionii tMtem na\+ 

niam  nomi^ari  placuit.Fefim  lib. ir. 

n  In  animis hominum  moliii  locum.  f  ^An motiire  ,  fed  certe 
fenfm  eft ,Varronem  clarn  &  paulatim  hoc agtre ,  *vt  exclufis  duabtm 
theologtis  fola  naturalis  in  hominum  mentibns  hareret. 

Dc 


Ad Marcellinum  Lib.  vj.  36J 

Dc  libertate  Senecx,qai  vehementius  ciuilem  theologiam  repre- 
henditquam  Vatrofjbulofam.  CAP.     X. 

£§3  Ibertas  fane que huic  defuir,ne iftam  vrbanam  theo- 
logiam  theatnca?  fimilhmam  aperte  ficut  illam  re- 
J&  prehendere  auderet,  Anneo  Senecse,  quem  nonullis 
inaicnsinuenimus  a  Apoftolorum  noftrorum  claruifle  tem- 
poribus,  non  cjuidem  ex  toto,verum  ex  aliqua  pai  te  non  de- 
fuit.Affuitenim  fcnbenti,viuenti  defmt.  Nambineo  libro 
Cjtiem  contra  fuperftirionescondidit.  multo  copimus  atque 
vehementiusreprehenditipfe  ciuilcin  iftam  &  vrbanat)ieo- 
logium,quam  Varro  thearricam  atque  fabulol am.Ciim  enini 
defmiulachris  ageret ,  facrosinquit,immortales  lnuioiabi- 
lefque  deos  in  materia  viliffima  atque  immobili  dedicanr.ha 
bitus  illis  hominu  ferariimque  &pifeium.Quidam  ver6  mix- 
to  fenfu  diuerfis  corpoi  ibus  mduunt:  numina  vocant ,  qua:  11 
fpirnuacceprofubito  occurrerent,  moftra  haberetur,  Dein- 
de  aliquanto  pofhcum  theologia  naturalem  prazdicans,Quo- 
rundam  philofophorum  fententias  digeffiilet ,  oppoluit  hbi 
qua?ftionem,&  ait.Hoc  loeo  dicet  aliquis.Credam  ego  ca:lu 
&  tenadeos  efle,&  fupra  lunam  alios,infraalios?Egoferam 
aut  Platonem/  aut  Penpateticum  Stratonem,  Cjuorum  alter 
fecir  Deum  (lnecorpore,alter  (ine  ammo*  Etad  hoc  refpoQ 
dens,auidergo  tandemmiquit:  veriora  tibividentur  T.  Ta- 
tij,aut  rvonuili,aut  Tulli  Hoftilij  fomnia  >  Cluacinam  T.Ta 
tius dedicauit  deam,  Picum,Tyberinumque Romulus-.Hoiti- 
liuspauorem  ataue  pallorem  tetemmoshominum  affectus, 
cjuorum  alter  mentisterrita?  motuseft,  altcr  corpons,  nec 
morbusauidem,fedcolor.Ha!cnuminapotiuscredes,&  c^e- 
lo  recipiesfDe  ipfis  vero  ritibus  crudeliter  turpibus  quam  li- 
berefcripfitfllle,inquit,virilesfibipartesamputat:illelacer 
tos  fecat.Vbi  irates  deos  timent,qui  fic  propitios  merentur  > 
Dij  autem  nullo  debent  coli  genere,  fi  &  hoc  volunt.  Tan- 
tuseft  perturbata?  mentis&  fedibus  fuispulfar  furor  ,  vt  iic 
dij  placentur,a.uemadmodum  dne  homines  quidem.Saiuiunc 
tetcrrimie  &  in  fabulastraditicrudelitatisTyranni,  lacera^ 
uerunt  aliquorum membra,neminem  fua  lacerare  iuflerunt. 
Infregia?  libidinis  voluptatem  caftrati  funt  quidam  ,  fed 
ncmo  libi  ne  vir  effetiubcnte  domino  manus  intulit.  i>e 
ipfiin  templis  contrucidant,  vulneribus  fuis  ac  fanguine 
fupplicant.  Si  cui  intucri  vacet,  o.ua:  faciunt,aiaa;aiue  patiun- 


$66  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

tur,inueniettam  indecora  honeftis,  tam  indigna  liberis,  tarti 
diffimilia  fanis,  vt  nemo  fuerit  dubitaturusfurere  eos.Si  cum 
paucioribusfurerent ,  nunc  faniraris  patrocinium  infanien- 
rittm  turba  eft.Iam  illa  quae  inipfo  Capitolio  fierifolere  co- 
rhemorat,  flTmrrepide1  omrlino  coarguit,quiscredat  nifi  ab 
irridentibus  ,  aut furentibus  fieri  i  Nam  cum  in  facris  i£gy- 
ptiis-  Oiirimlugeri  peruitummox  autem  de  inuento  magvu 
fiiilic  gaudfum  derififiet,  cuin  perditio  eiusinuentibquefin- 
gatur.dolor  tamen  ille  atquc  laetitiaab  eisquinihilperdide- 
runt.mhilq;inuenerunt,veracitcrexprimatur:  Huic  tamen, 
inquit,furoricertumtempuseft.Tolerabile  eftfemel  m  an- 
noinfanire.ln  Capitoliuperueni,pudebitpubiicataedemen- 
tiar-quda  fibi  vanusfurorartribuit  ofhci) :  aliusnumina  Deo 
fubucit,  aliushoras  loui  nunciat,  aliuslictor  eft,  aiiusvncl:©r, 
qui  vano  motu  brachiorum  imitatur  vngetem.  Suntquae  lu- 
riohi  ac  Minerua?  capillos  difponant,longev  a  templo  nou  tan 
tum  a  fimulachro  ftantes,  drgitos  mouent  ornanrium  modo. 
Suntquaefpeculuteneant,fun*  qua:  h  ad  vadimonia  fua  deos 
aduocent.Sunt  qui  libellos  ofterant,&  illos  caufam  fuam  do- 
ceant.1  Doctusarchimimusfenexiam  decrepitus  ,  quotidie 
in  Capitoliomimum  agebat,  quafi  dij  iibenter  fpe&arent, 
quem  hominesdefierant.Omne  illic  artificum  genus  opera- 
tium  diis  immonalibus  defidet.  Et  paulo  poft:  Hi  tamen ,  in- 
quineriafi  fuperuacuum  vfum ,  non  turpem  nec  infamc?  Deo 
promnrunt.Sedent  que^iam  in  Capitolio,  cjue  fe  a  loue  ama- 
ripuranr:k  nec  Iunonisquide,fi  crederepoetis  velis ,  iracun- 
diffimu?  refpeftu  terrentur.Hanc  libertatem  Varro  non  ha- 
buit ,  tantummodo  poetieam  theoiogiam  reprehedere  aufus 
eft.ciuilem  non  aufus  eft,quam  ifte  concidit.Sed  f»  verum  at- 
tendamus.deteriorafunt  templa,vbih3ecaguntur,  qua  thea-. 
tra,vbi  fingurur.Vndein  his  facrisciuilis  theologiaf  haspar- 
tes  potius  elegit  Seneca  fapienti,vt  eas  in  animireligione  no 
habeat,  fedin  adtibusfingat.  Aitenim  :  Quae  omnia  fapiens 
feruabir  tanquam  legibus  iufla  non  tanquam  diis  grata.  Et 
paulo  pdft;  Qujd  quod  &  matrimonia.inquit,  deorum  iuugi- 
mus,&  ne  pie  quidem  fratrum  fcilicet  &  fororum? *  Bellona 
Marti  collocamus :  Vulcano  Venerem  :  Neptuno  Salaciam: 
quofdamtamenccelibes  relinquimus,m  quafi  coriditio  defe- 
cerit ,  prarfertim  cum  quardam  viduae  fint ,  vt  Populonia,vel 
Fulgora;&diua  Rumina,  quibusnonmirorpetitore  defuif- 

fe.Om- 


Ad  Marcellinum    Lib.  vj.      367 

fe.  Omncm  iftam  ignobilem  deorum  turbam  ,  quam  longo 
suo  longa  fuperftino  c6gciTu,(k  inquir,adorabimus,vt  mc- 
minerimuscultumeiusmagisad  morem  ,  quam  ad  remper- 
tinere.  Nec  legesergoillctr ,  nec  mosin  ciuilitheologiaid 
inftituerut,quod  diis  gratum  eiVtr  vel  ad  rem  pertineret.Sed 
ifte  "quem  philoiophi  quaii  libcrutn  fecerunr,iamen  quia  ll- 
luftris°populi  Romani  fenatorerar,coiebar  quod  reprehen- 
deb.u,agcbar  quod  argucbar  :quodculpabar,  adorabat:  quia 
yidelicet  m.ignum  aliquid  eum  philoiophia  docuerat,  ne  iu- 
perftitiofuseflctin  mundo,(ed  propter  leges ciuium  moref. 
quc  hominum  ,  nonquUem  ageret  ringenrem  (cenicumin 
tbeati  o,  fed  iinitareturin  templo,  eodamnabilius,  quod  llla 
qujp  mendacirer  agebat,  fk  agerer,  p  vt  eum  populus  veraci- 
ter  agcreexiftimarer.  Scenicusautem  ludendo  ponus  ctcie- 
&aret,quam  fallendo  deciperet. 

L.  VIVES. 
a  A  Poftolorum  noitrorum  ciaruilletemporibus.V  sinfor- 
JL  \  te  tndta*  iilar»m  (pihoiarw»  ,  qu£  ctrcunferui,,ur  P^u U  .  d 
Senecam,fy  huius  vtnfimaa  iHhi»,ljhj*  non  crtd ,  ab  di^  >jj  jcrtptas. 
Sedcufjiat prti.ctputu  SeronU  &  Senecam clar uiffc , conjuU ■>  qutfuiy 
fc,&  Pet,  um  ac  Paulum  sJpcst<,ios  extremofuppitcto  prv  thishpie- 
tate  cohonefatos.  ^poftAt  nu»~  u,  ty  Seiuca  tnira  duus  annos  e  vtta 
mgrartmt  ,  ac  nefcu  an  ttfdem  Sdij  Xerua  &  sitlico  V '.  srmo  confw 
libus. 

b  In  eo  libro  quem  contra  fuperftitiones.V  Ltbrt  Seneca  mn- 
nulltfunt  amifi ,  vt  ht  Defuj  ersittiontbus ,  ^r  De  mairtmonto  ,  cuius 
meii.nut  fjitionymus  aduerfus  loutnianuoi*  difyutans  dt  matura  mor- 
te+cuiuS  Laclantius,^  de  terr£  niotu,  luius  idvm  tpfe  ^eneca.   Hutus 
iac~tu,am  vt  aitorum  cotnptuYtum  veteruu<fcrtptorum,  deplorauit  loan  loannes 
ncs^/fninas  Straneusciw<  iveus ,  tn  ^t.not.ittonibm  quat  tn  Sene-  ,increas 
cam  tpfuihfcribtt  ^uarum  gujium  mifu  ad  me  tpisioia  tjua  n  ecum  air.i-  Straneus 
citiam  mut.  fJomo  qut  %tf-mm£  <ruditioni fumtnam  <iuocju:  probtta- 
tem  adiunxit  tta  mirum  cjuam  Utera*  mdirres,  opttmdcjuejlndta  adtu- 
uar  pi  ouehereijue pru  vtrtii  c&nnu   r$r  it<  yut  tn  h*c  tncumbunt  i andt- 
deac  toto  pefl.irebenc  ■vclit,&  faucat. 

c   Aut  Peripateticum  Stratonem  V  Strate  Lampfacenusfnit  yir-Stxato 
cheftiaifiltus ,  qtti  phyfcus  cognomtnatus  ,  qubd  eo  ftv.dio  ftt  pr£ttr 
cattra  oblcttatus ,  auditor  Theophraslt ,  cuiaioi  cjue  tcTiamentt ,  & 
fchoUfuicejfor,  PtoUmat  phtladelphtmagtsier.  Stratonesotlopontt 
Laertmsinyitti, 


}68         Auguftini  de  ciuitate  Dei 

d  Nequidemhomines}  Volunt  iwerponifemper  aliqtddgram^ 
m.ittcwter  m  <&  qu  dem  ,  fed  cemuncla  fine  verbo  a::qua  mtertUU 
ftxcmttesapnd  Cicerontm,  &  Ltuium  &  PU.tum.gr  altos wueniat, 
nifi  ad  ilia.mnu  vnicam  dcnt  rejpa.fiomm  iibraru  er.atum  effe :  non 
quin  ptittm  deganttus  mterpo.  ve-r  alUcri/fe  ionui  -veltm. 
e  Et  in  fabulastradin  crudelitatis.}^r  Vionyjv  ,iJ  balaru,Afe- 
^entius  ,  Tanjuimus  suptrbus  ,  Sytia,  Cmna,  Alaaus ,  Tybenus,  & 
C  iaud,us,&  ,  altguta. 

f  Reghe  libidirris  vo\uipt2te.\^fntiqui  Ubn,in  rtgiMdmvsw 
luptatun.  Habebaut  veuresregesprectpue  Perfarum  fuos  eunuthos, 
qmbus  muhumfidebant. 
Ofrn  g  Oiirim  lugeri perditum.  \  Cun  ofiris  k  fiatre  Typhone  effet 
laceratus , pcendque  de  Typh  m  ejfet  ab  lfide  <&  Oro  ^polline  acce- 
pta,  magno  cum  lucIu  corpus  Ofinats  qthcfitum  e(i :  curnque  ejjet  inutn- 
tum,ettamfi  difperfum,tamen  magno  gaudio  ifis  ejt  affet}a}id(j]pus~iea 
inTiitmt ,  vt  quotannis  certo  tempore  c»m  Uchrymps ,  & eiuiatu  ofirts 
quxreretur  J&titta  magnijque  Ludn  ceiebr^rttur producim  puer ,  ce» 
inuentm.ldeo  Lucanw.  ait: 

N  unqidmque  fatu  qu&fitm  Ofiris. 

Vadari  h   A d  vadimonia  fua.}Vadari  efl  aliquem  ad  iudicem certa  die  ad' 

Vadi-   uocare,vadtmonium  efifporfio  ipfa  os~ieudife  in  iudicio.Hmc  -vadnno- 

moniu.   nium  obtre  at>ud  C  ueronem.ejife  ftsiere,  ty  non  obire  contra,quod  es~i 

dejaereficut  Plmius  aitinpr&fatione  htTioria  natur*,  nifi  cum  vadi- 

monium  ejl  diiatum  a  prttore.  exemplorum  plemfunt  autores.  Facie- 

bait  crgi  deos  vt  homines  aduocatos,cum  caufam  efpnt  diCimi. 

^4rchi-  i    Doclus  Archimimus.}  Minda  (jufjUufAaj  dtcuntur  ,quafi imitato- 

mimus    res,qut  infcenageTiw  a&ufque  eorum,ijuos  imdcre  'voluntJmitantur: 

tum  eiiam  mores.,  qui  eihoiogi nonnnantur .  gr  ethopoei^  unde  ethoporia 

Pawo    afvd  QuintiUavum.  P antomimi funt  rerum  omntum  tmttatores.^)  chit- 

mimus    mimi[r£cipui,&  c:  u  M  tmorumprmdpes.quaivs  erat  UU.  Fauo  ttmpo- 

ribuA  Vefyafuini,q:tis  verofuertt  htc,cutus  mewintt  Seneca  non  temere 

affirmaniii. 

jUno      k  Nec  Iunonis  quidem. }  H*c  enim  zjelotypa  erat ,  /<r  -vehemens 

fxua'(p,in priuignes on.ncs ty peliices ,  qus.  ne D<tdaU  q  idem  illt  igno- 

uity  hoc  efi,fiatu£  iigne<e  ,  quamfe  luptter  tr..tmfinxit  ducere  m  Baeo- 

tia.  Namreconciiiata  coniugi  lout fiatuam  cremari  iufilt.ut  i  lutarc  «i 

narral.Hinc lex  Num£  'vetufiifiima^P ellex  aram  tunonn  ne  ta.gtto: 

fi  tangctjunoiet  crinibus  dtmifiu  agnumfcemmam  c&dtt  o, 

1  Bellonam  Marti.]-  AliJj  Bellonam  matrem  efje  -vulunt ,  nen  -vxo- 

rem.Nerionemverb,fiu3vt  f^arro dixit,Neri*nem eius  ejfe  coniugem. 

quod 


Ad  Marcellinum  Lib.  vj.  369 

quod  verbum,ficut  GtlUtv  tradtt,  Sabinum  eft,eotjue fignificatur  *vir~ 
tUA  &  fortituda.vnde  Nerones  diclt  a pr  tftdtt  fortitudme  fed  Sabim  a 

'  Gr^camutuatijunt ,   etuivincula  ty  firmamenta  membrorumv&>&t 

'nominantyinde  Lattm  neruos. Phutm  in  Truculen.Afarspeiegread- 
ucmens falutat  Nerienem vxoremfuam,Gill  lib  x.Nofl. 
m  Quafi  conditio  defecerit.}  C  cnditio  tnfcemvus  ift  comugiumi 
vnde  quxr^.recnndttto  >em^ty  bnuemre  conmtUnemjfU»*\  Qu^rendam 

' conditionem filU  dtxit  Ltuiw  lib.q.gr  Cit.in  phdtppicps.  Htnc apud 
iurifconfultos  tn  verbu  repudij  erant  &  tlla  Condttione  tua  non  vtar. 
n  Quem  philofophicjuafi  liberum  }(c.cm  Sene>  aphiUfophitfer- 
uicndnm  efje  dictt,fi  iiuert  ejfe  viltmm,  cjv.afi  hberum  dixit  argute.  q. 
ttonexailcliber  abfobitecjuefnerit.Jed propirroaum  tiber. 
o  Populi  Ro.fenator.}-  Exulant  Senecafitb  Ciaudio princtpe:fecL 
ctlm  Claudtux  fuhlata  Mijfalina  ^jrfgrippinam  duxij]<  t,h*c  Senece  re 
ditum,ty  fenatuii^typrxtur^/ha  Claudto  ifip^trauit   ,  -vt  Neronem 

filium  1 Jhtuertt.  fjmcfaffus  t-ft  foflea  confulcwn  Trebelito  /haxtmoy 
quewadmodum  flplanx*  tncjuit  lib  xxxv).  P andtcl .  luris  ctutin  ,  tn- 

gentes  &  tnutdiofifitn.as  opes  pJJldtt.TranqniUus  (ff  T  acttu/s.  luue- 
na'.*:Senec&  pr&diuitii  ortt. 

p  Vt  eum  populusveraciter.j-/</eo»o^Adf  rxemplo,quodnecom- 
rwttcret,Eleaz,a,u4 maiuit  mortemobtrt.i.  Machab.  6 •  cjuantum hic 

fancltws  (ff  vcrtws  pbilofophtce, 

.    QuiddcIudzisSenecafenfecit.  C  A  P.     XI. 

S\1?T§  ^c  mtcr  a^as  ciuilis  theologia:  fuperftitiones  repre- 
tn^^Ki  hendit etiath  facramenta  IudvEorum,&  masime&b 


^J?  bata,  inutiliter,id  eos  facere  arn*rmans,<jupd  per  ll- 
losfingulos  feptem  interpofitos  uies  ,  feptimam  fere  par- 
tem  aetatls  fuseperdant  vacando  ,  &  multa  in  tempore  vr- 
gentia  non  agendo  lzdantiir.  Chriflianos  tamen  iam  tunc 
ludads  inimiciffimos,in  neutram  partem  commemorare  au- 
ius.eir,  ne  vel  laudaret  contra  fua?  parrio?  vetcrem  confuetu- 
dinem  ,  vel  reprehenderet  a  contra  propriam  forfitan  vo- 
luntatem.  De  illisfane  Iuda-is  cum  loqueretur ,  ait  :  Cum 
interim  vfcjue  eo  fcelerati{nm«r  gentis  confiietudo  conua- 
luit ,  vtperomnesiamterras  receptafit,  vi&iviftoribus  le- 
gesdederunt.  Mirabatur  ha?c  uicens  ,  &  quid  diuinitus  a- 
geretiu,ignorans.  Subtecitplanefententiam  ,  cju,<  fignificar 
ret  ,  quid  de  illorum  facramentoi  um  ratione  fentiret.  Ait  e- 
nim:  Illi  tamen  caufas  ritus  fui  nouerunt ,  &  maior  pars  po^- 
s4ug.de  ciuit-Vci,     Tom,  I}.  aa 


37°  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

puli  facit,quod  cur  faciat,ignorat.Sed  de  facrametis  Iuda?o- 
rum,velcur,velquatenusinftituta  fint  autorirate  diuina  ,  ac 
poftmodum  a  populo  Dei,  cui  vita?  a?tcrnae  myfterium  reue- 
latum  eft,tepore  quo  oportuit  eadem  autoritate  fublata  fint» 
&  aliasdiximus  :  maxime  cumbaduerius  Manichseosagere- 
mus;&  in  hoc  opere  loco  opportuniore  diccndum  eft. 

L.  VIVES. 
a  •^Ontra  propriam  forfitan  voluntatem.j-  Incenfa  a  A'«ro- 
\^jtte  Eoma,cum  retfacinorn  wulttper  tmpi.denujiimum  caium- 
niamab  ermjjuws prmcip^fubticeremur,  C  hv  tjham  Junt  eju&fitt,  quo- 
tumjupplici*  non  dubitabat  Nero,quinfutura  ■JJent ;  opni„ria  ob  no- 
uum  rdigionu genwirfuorum pceȣ  \j.w  excjutju*,  on.i.ewcjuehutnani- 
tatem  fuper  antes  fuere  ,  'vtjpeflantipupuiomifertcordiam  mouerent. 
Seueca  aprmcipepetut,%t  w  rta  altquodfcedere  valetudi-.u  caufa  lt- 
ceret.quod  itlm  non  impetraJJ  t ,  domiat  jue  adeo  in  cubiculo  wuhos 
ntenfesfe  contmmt.T  acttm  ad  euttandam  tnuidiarr.  facrtlegiorum  Ne- 
wont^  hoc  tnterpretatur.  Egoverlquod  iamenam  infvmtum  s^etiare 
nonfuf\tnent. 

b  Aduerfus  Manichseos.V  Qui  vetu*  injlrumentum  lcgemque  /w- 
daua»;  calumwabantur,-vt  ts4ugnjltnu4  narratltbioDe  hxreticn^  ad 
Qujjd  in,lt  deum,cajque  fanclas  Jcrtptnras ,non  a  Deo  ,  fed  ab  -vno  ex 
prmciptbus  tenebrarun/dtclatas  ejfe  affrmJsant.Contra  hocgenus ho- 
nttnum  vartts  dts^tttat  ^AuguJltnus. 

Q.ijod  gentilium  deorum  varritate  detefta,nei|ueat  dubitari  «ter- 
nam  eos  viiam  nemini  pofle  pracft.ue,qui  nec 
ipfam  adiuuant  temporalem. 
CAP.      XII. 
Vnc  autem  propter  tres  theologias  .  quasGreci  di- 
cuntmythicen  ,  phyiicen,politicen  :  Latinevautein 
dici  poflunt,fabulofa,  riaturalis,ciuilis  :  c<uod  neque 
defabulofa,  cjuam  &  ipfi  multorum  falforumcjue  deorum 
cultores  liberrime  reprehenderunt :  neque  de  ciuili,cuius  il 
la  parsefleconuincirur  ,  eiufcjue  &  ifta  iimillima  vel  etiam 
deteriorinuenitur ,  fperandaeft  ieterna  vita-.fi  cui  fatis  non 
iunt,  qua?  in  hoc  volumine  dicta  funt  ,  adiungat  etiamilla, 
«juje  infuperibribuslibris,  &maxime  cjuarto  dc  fcelicitatis 
datoreDeoplurima  difputatafuiit.Na'm  cui  niii  vni  fcelicita- 
ti  propter  zeternam  vitam  confecrandi  homiues  eflent,fi  dea 
FcelicitaseiTet  ?  Qma  vero  non  dea,  fed  munuseftDei  :  cui 
Peo  niiifautori  fcelicitatisconfccrandi  fumus,cjuisternam. 

vitam 


AdMarcellinum  Lib.  vj  371 

Vitam  vbi  vcra  eft,&  plena  foelicitas,pia  charitate  diligimus? 
Non  autem  datorem  efle  fcelicitatis  quenquam  iftorum  deo- 
rum,qui  tanta  turpitudine  coluntur :  &  nifi  ita  colantur,mul- 
to  turpius  irafcnntur  ,  atque  ob  hoc  fe  fpiritus  immundifli- 
mos  confitentur:puto  ex  his  qua:  dicta  funt,  nemincm  dubi- 
tare  oportere.Porroqui  non  dat  fcelicitatem,vitam  quomo- 
dopoffit  dare  •<eternami,£am  quippevita  aeterr.am  diciinus, 
vbieftfmefinefceiiciras.  Nam  fianimain  pcenis  viuitseter- 
nis,quibus  &  ipli  fpintuscruciabuntur  immundi ,  mors  illa 
potius  «eterna  dicenda  eft  quam  vita.  Nulla  quippe  maior  8c 
peior  eft  mors,quam  vbi  non  montur  mors  Sed  quod  anime 
natura,  peridquod  immortalis  creata  eft  ,  finequalicunque 
vita  efte  non  poteft  ,  fumtna  mors  eius  cft  alienatio  a  vita  in 
afternitate  fupplicij.  Vitam  igitur  a? ternam,id  eft  fine  vllo  fi- 
ne  faelicem,folus  ille  dat,qui  dat  veram  fcelicitatem.  Quam 
quoniam  illi ,  quos  colit  theologia  ifta  ciuilis  dare  non  pofie 
coui£tifunt:non  folum  propterifta  tcmporalia  atque  terre- 
na  ,  quod  fuperionbus  quinquc  libris  oftendimus  ,  fed  multo 
magis  propter  vitam  a?ternam  ,  quse  poft  mortem  futura  eft: 
quodifto  vno  etiam  illiscooperantibusegimus,colendi  non 
funt.Sedquoniam  veternofe  confuetudinis  vis  nimisinalt^ 
radices  habet ,  i\  cui  de  ifta  ciuili  iheologia  refpuenda  atque 
vitandaparu  videordifputafle,in  aliud  volumen,  quodhuic, 
opitulante  Deo,fubiungendum  eft,animum  intendat, 

aa     a 


d  i  r  1 


AVRELII   AVGV- 

STINI    EPISCOPI    AD 

MARCELLINVM     DE 

ciuitate  Dei 


L  1  B  E  R     SEPTIMVS. 

An  cum  in  theologia  ciuili  diuinitatem  non  efle  conftiterit,in 
ieleftis  dns  eam  muenin  potfe  ciedendum  fit. 

C  A  P.     I. 

Iligenrius  me  prauas  &  veterc«  opiniones  verita- 
tipietatisinimicas,  quas  tencbrofisanimis  altius 
&  tenaciusdiuturnushumani  generis  errorinfi- 
xit  ,  euellere  atqueextirpare  conantem:&  illius 
gracia? ,  qui  hoc  vt  verus  Deus  poteft ,  pro  meo  modulo  in  e- 
iusadiutorio  cooperantem,  ingemacelerioraatque  melio- 
ra ,  quibus  ad  hanc  rem  fuperiores  libri  fatis  fuperque  fuffi- 
ciunt,patienter  &  iequanimiterferredebebunt:&  proptera- 
lios  non  putare  fuperfiuum ,  quodiam  fibi  fentiunt  non  efTe 
neceflarium.Multum  magna  res  agitur,cum  vera&  verefan 
£ta  diuinitas,  quanuisab  ea  nobisetiam  huic  quam  nunc  ge- 
rimus,fragilitati  neceflaria  fubfidia  praebeantur :  non  tamen 
proptermortalis  vitartranfitoriumvaporem  ,fed  propter  vi 
tam  beatam  ,  qua?  non  nifi  asterna  eft ,  quserenda  &  colenda 
pra^dicatur.Hanc  diuinitatem,vel,  vt  fic  dixerim,  deitatem: 
anam  &  hoc  verbo  vtiiam  noftros  nonpiget,vtevGra?cocx- 
preffius  tranfferant;id  quod  illi  StornTu  appellant.Hanc  ergo 
diiiinitatemfiuedeitatem  non  eflein  eatheologia,  quamci- 
uilem  vocant,  qua?  a  M.  Varrone  fedecim  voluminibusex- 
plicata  eft>  ici  eft,  non perueniri  ad  asterna?  vit*e  fcelicitatem 

talium 


AdMarcellinum   Lib.  vij.  37J 

talium  deorum  cultu  >  qualesaciuitatibus  qualiterqueco- 
lendi  inftituti  funt :  cui  nondum  perfuafit  fextus  liber  ,  quem 
proximeabfoluimus  :  cum  lftum  forfitan  legerit  ,  quid  de 
hac  qua?ftione  expedienda  vlterius  defideret,  nonhabebit. 
Fieri  enim  poteft  ,  vt  faltem  deos  ielectos  atque  pra?cipuos, 
quos  Varro  volumine  complexus  eft  vltimo  :  de  quibus  pa- 
rum  diximus  ,  quifquam  colendos  propter  vitam  beatam. 
quas  non  nifi  aeterna  eft,opinetur.  Qua  in  re  non  dico  bquod 
facetiusait  Tertullianus  fortafTe  quam  verius  ,  fi  dij  feli- 
gunturvtc  bulbi,  vtique  caeteri  improbi  iudicantur.  Nori 
hocdico  ,  video  enim  etiam  exelectis  feligi  aliquosad  a- 
Jiquid  maiusatque  pra?ftantius»,  iicut  in  militiacum  tyro- 
nes  ele£tifuerint,  ex  hisquoque  eligunturad  opus  aliquod 
maiusarmorum.  Et  cum  eliguntur  in  ecclefia,quifiantpra?- 
pofiti,non  vtiquecaeterireprobantur  ,  cum  omnes  boni  fi- 
delesele&i  mento  nuncupentur.  Eliguntur  inaedificio  la- 
pides  angulares,  non  reprobatis  ca?terisquiftrucl:ur3?  par- 
tibus  aliisdeputantur.Eliguntur  vua!  adveicendum,  nec  re- 
probamusalias ,  quas  relinquimus  ad  bibendum.  Nonopus 
eft  multa  percurrere,cum  resin  aperto  fit.  Quamobrem  no 
exhoc,  quod  dij  exmultisquidem  felectifunt ,  vel  is,  qui 
fcripfir,vel  corum  cultores,  vel  dij  ipfivituperandifunt:  fed 
animaduertendum  potius  quinam ifti fint  ,  &adquamrem 
feleclivideantur. 


10  ANNIS      LODOVICI 

VIVIS     VALENTINI    IN 

SEPTIMVM      LIBRVM       DE 

ciuitateDei,  D.Aurelij  Auguftini 

Commentaria. 

arf^?3B  ^m  ^  ^oc  verDO  vt*  *am  no^vo^. \FiieronymumtLa 
IflrwaH  tta»tium,Fulgentium,Grdtci  olirn  a  S-«o$,  hoc  efi  ,  diui-        , 
)Q$)$gnus,fub{lantiuumdcriuabant  &*«»T*f,«ta#ntf*  :  qua  voxLfe*  ** 
ChrijUams  hominibM  tan  late  patere  vifa  ej} ,  quam  nomen  ipfurn 
iimnm  .  idcirco  ciimpropuam  tilamDeinaturam  appofithrevoia- 

aa    3 


374         Auguftini  de  ciuirare  Dei 

hulofignijicare  veUent ,  3iaV)»ra  nominarunt ,  x^/fthan*ftu>s  ,  vterquc 
Crrtgoritu ,  &  alij  Gr&ci,  qaod  ipfis  magts permtttebatur ,  vt  Qw»- 
tdianut  inqmt ,  qukrn  Latints.  Sed  mc  Latini  deterritt  funt  arcivt 
lingu&  t  rigtatfqie  pY£c?[tu  ,  qttominw  Qr  i?ft  dettatem  dtcerent^  na- 
turam  illam  Deifignifica  tcs  ,  qu&  Deopxoprta  e?i  3  nec  ad  alia  egre- 
Vimnttas  ditur  ,  ad  qu&  diutnus  ey  dtumitas.  Na/n  diutnttas  dtcitur  oratttnus^ 
ltbri,reigtfi&,homi>it>i,<&  aliarum  rerum.  Dettcu  non  aicitur  ,ftcut  nec 
iUafunt  dujicet  ejfe  dwnapoJlint.Quocirca  Lattnos  Chrifii^n&pteta- 
ttsfatptoresimmerttomihi  Laurenttut  Vulin  Dialtclica  Juavtdetur 
*  argaere  ,  quod  deitatc  vtantur  nouo  quidem  vocabulo}fed  m  re  priwt 
nanvfu  tnta  Nam  Gr&cos  reprehendere,qiibd  vtrba  fuofibi  fingant 
arbitratttjioc  efi,antiquam  Gr&cie  hbertatem  opprtmere. 

Tcrtuuta-  ^  Quod  facetiusait  Tertullianus.  }  De  hocm  fcrtptoribus eccle- 
ftaSiicts  Hieronymtu:  T ertulitanus  presbytcr proumcte  i_sific&  ,  ciui- 
tatisCarthagimenfis,patre  Centurione  proconfnlari ,  hu  airts  &  ve- 
bementii  tngenij  fub  Seuero  prmctpe  <(rf  .^/Zntonmo  Caracallajloruit, 
tnultaque  fcripfit  volumtna)qu&  quta  nota funt pluribus  ^pr&termitti- 
mus.  Cyprtanws  martyr  abfque  Tertulliani  leclione ,  ne  vnam  qui" 
dem  diem  pr&terijffet ,  quan  magifirum  folitui  erat  vocare.  Delapfus 
eft  T trtulhanus  ad  M  ontani  dogma ,  tnutdta  &  coniutnclits  Romana 
ecclefie clertcorum impHlfns.fi &c  fficYonymus.  ffutus hbrt  cum muh 
tts etatibix  latuijfent , anno  quoh&c  edtbamus,funt  referti  mGer- 
mania  ,  gr  cura  Beati  Rhe>.am  Seietfiadtenfts ,  homtnts  erudittfimiy 
apud  Frobenium  typa  &nea  cufi. 

JBulbt  c  Bulbi .^Buibt  tn  vritu?rfum  dtcuniur  omnes  e&  radtces}  qu&  funt  ir% 
modurn  ceparum.i\'am  &  buibosldiorum  dtcit  Paliadiuysfed peculia-? 
riterfunt  bulbi,quoi  n^ergarides  vocant  ^rahes^  V  enerem  excttantes, 
Quod  oftendttur  difiieho  Muitiaiis.Pimius  Itbrp  de.  imonono  ,wi  iltft- 
ma  tt,inter  bulbos  att  ejfcfcyllam  ,  qu&  .fi  ceu  fylu,efiris  cefe  ,  <*r  hanc 
comprehenderc  £pimenidiam<qua»>  flam  Yadia,m  inefum  ventre  ex 
fcylleis)teft«tUYT heoph, afiu*  Ubro  7.n*m  ahe  non  eduntur. 

Qui  fint  dj  felecti,&  anab  oificus  viliorum  deorum 
habeaniur  excepti. 
C  A  P.     I  I. 
^5jffj  Os  certedeosfeleftosVan*ovniuslibric6tex- 
J.J9  a  tionecommedat,Iatium.Iouem,Saturnum,  Ge^- 
Sj  I  nium,Mercurium,Apollinem,Martem,Vulca- 
4M  num  ,  Neptunum  ,  Solem,Orcum,Liberumpa- 
trem,Tellurem,Cererem,lunonem,Lunam,  Diana ,  Mineiv 
uam  s  Venerem  ?  Veftam ;  in  <juibus  omnibus  ferme  viginti, 

duode^ 


Ad  Marccllinum    Lib.  vij.         375 

duodecim  mares,  odto  funtfeemina?.  b  Ha?c  numina  vtrum 
propter  matores  in  mundo  admmiftrationes  felefta  dicun- 
"tur:an  quod  populis  magis  innotuerunt,  maiorque  eft  eis  cul- 
tus  exhibitus  f  Si  propterea  quia  opera  maiora  ab  his  admi- 
niftranturtnmundomon  eos  inuenire  det>uimus  inter  illam 
quaii  plebeiam  numinum  multitudinem  ,  mtnutis  opufculis 
deputatam.Nam  ipfe  primum  Ianus ,  cum  puerperium  con- 
cipitur  ,  vndecuncta  operailla  fumunt  exordium  ,  minuta- 
tim  minutisdiftributa  numinibus,  aditum  aperit  rtcipiendo 
femini.cIbi  eft  &Saturnus  proptcr  iplum  femen.  dlbi  Li- 
ber,qui matrem  effufo  femine  liberat.  lbiLibera,quam  & 
Venerem  volunt ,  qua?  hoc  idem  beneficium  conferat  fcemi- 
na?,vtetiamipfa  emiflofemine  liberetur.  Omneshi  exillis 
funt,quifelec"tiappeliantur.  Sed  ibi  eft&  c  dea  Mena  ,  qua; 
menftruis  fluoribus  prajeft ,  quanuis  Iouis  filia  tamen  igno- 
bilis/ Ethanc  prouinciam  fluorum  menftruorum:  in  libro 
felectorum  deorum  ipfi  lunoni  idem  autor  afsignat ,  qua*  in 
diis  felettis  etiam  regina  eft:  &  hic  tanquam  Iuno  Lucina 
cum  eadem  Mena  priuigna  fua  eidem  cruori  prarMdet.  Ibi 
funt&  duo,nefcio  qut,  obfcurifstmi ,  VttumniK  &  Sentinus, 
quorumalter  vitam,alterfenfus  puerperio  largiuntur.Etni- 
muum  muito plus praeftant,cum  fint ignobilifsimi ,  quam  il- 
li  tot  proceres&  feie&i.Nam  profeclo  fine  vita  &fenfuquid 
eft  illud  totum  quodmuliebri  vterogeritur  ,  niftnefcio  quid 
abie&ifsimum  g  limo  ac  pulueri  comparandum. 

L.     V  I  V  E  S. 
aTJOs  certc  deos  felectos.  }  Duodeam  dijs  Confentibui ,  de  Dij  felecli 

l±.mufots  alibi  fumtff  loctiti ,  adduntur  oclo  velut  patricij  ,  fed 
nonjenatores ,  etui  eti  im  magnos  in  mundt  adnnniTlr  atione  gerunt 
magiflratwf  ,  ty  interfunt  certu  generib  a  concihorum  :  quod  (y  fa- 
ciunt  intetdum  reltrjm  du.  Sencca  in  Ludicro  libello,  lanum  dicit  \en- 
tentium  a  loue  ro^atinn  innum  ro  patrum  eonfcfiptoruni  ,  Qr  quidem 
confulem  pomert  dianum:  fed  ibi  ludtt  ,  &  allgorice  locjmtur.  7  amefi 
h&e  omnia  de  diis  ludi  fu-tt.fff  ineptt<emer£.  Itacjue  hoc  modo  contun- 
guntur  ,  lupiter  &  luno  ,  Saturnuys  (y  Tellus,Afercunu4  &  Aliner- 
ua,nnn  romugio,fed communitate artium  :fi>.ut  Libcr  pater  &  Ceres9 
tumfratres  ^polle  &  Dtana  :  Innc  amafi)  Mars  <Qr  Venus  :  tum  duo 
ignes,V  uicanm  fy  Vefta-.ftf  duo  lumwa  mundi ,  Sol  ac  Luna  ,  Jd- 
nui,  Neptunof,  Genm ,  &  Orcus,funt  fmepanbut  ob  ignobditatem 
faemmarum, 

aa     4 


37^  AuguftinideciukateDei 

b  Haec  numina.vuum.^Figttraloc}Hendi  inproblematU  frecfueml 
c  Ibi  eft  &  Saturnus. \Varro  libro  quarto  De  lingua  Latinu :  Sa- 
turntts,in  ,utt..afatu  dicitur. 

d  ibi  Liber,&c.  ibi  Libera.  \  Cicerofecundo De  natura  dcorum9 
alinm  effe  dicit  Ltberw.  Bacchnm,  Senele  &  Joue  n.uum ,  quamLi- 
berumquem  Komani  auguTie  fancleque  cum  Lihera  fy  Ctre/i:  cAc- 
tent  :  qui  duo  Libcr  <&  Libera  fihj fuerunt  Cerer U  ,ideo  Liberos  di- 
(tos.ldem  tn  ]r  errem  atUonefexta,  i  ibetam  dicit  f»'ff-  Proferpmam 
CcYernfiliarf.FJiftrihuidiistemplum  erat  tuxta  Circum  maximum 
ah  t^f.Pofthumio  dtflatore  motumfa  Tibeno  C*fure  renouatum.  Ta- 
citut  libro  fecundo. 
Alena.  e  Dea  Mena. >/•/*£  Luna  eft,qu£  Gr&cc  un'v«  dicitur,qu£  dla  nen- 
firuaprofiuuia  tcmperat^qu&  ad  eiw  rationcm  *vel  mouentur,  *vel  quie- 
fcunt  :  ijt  <y4riftoteles  Libro  De  anima  fcnhn  ,  qu&  etiam  es~{  louu  ty 
Laton*  filia.  ideo  privtgnam  eam  lunonis  vocat,  ignobilu  tamen  efi  tUo 
nomine  apud  Latinos. 

f  Ethanc"prouinciam  fluorum.  V  lunonem  Fluonam  mulitres 
colehant ,  quod  eam  fanguint*  fiucrem  m  conceptu  retmere  dicerent. 
FeTiui. 

g  Limo  ac  pulueri.  \  Exprincipio  Genefeos  y-vbihominns  corptts 
fumptum  de  limofcrtbitur,&  abiturum  inpuluerem. 

Qnjm  butfa  fit  raticqua'  de  fele&ionequornfldadeorupoflit  often- 
di,cum  mulcis  inferioribus  excellentior  adminiftratio  deputetur. 

C  A  P.     III. 

,VcE  igiturcaufa  totfelectos  deos  ad  hcecopera 

mimma  compulit,  vbi  a  Vitumno  &  Sentino, 

quos  fama  obfcura  recondit ,  in  huius  munificen- 

tia?  partitio.ne  fuperentur?  Confert  enim  felectus 

Ianus  aditum   &   cjuafi   ianuam  femini  :   confert  feleclus 

Saturnus  femen  ipfum  :  confei  t  fele&us  Liber  eiufdem  fe- 

minis  emiffionem  viris :  a  confert  hoc  idern  Libera  ,  cjuce 

Ceres  feu  Venus  efr.  fceminis  :  confert  felecta  Iuno  ,  &  hcec 

nonfola,  fed  cumMena  filia  louis,  fiuores  menftruosbad 

eiusquodconceptum  eft  incrementum.  Et  confert  Vitum- 

nus  obfcurus  &  ignobilis  vitam  :  confert  Sentinus  obfcu- 

rus  &  ignobilis  fenfum.    Qua?  duo  tanto  illis  rebus  praeftan- 

tiora  funt,quanto  &  ipfk  resab  his  intelleftu  ac  ratione  vin- 

cuntur.  Sicutenimquceratiocinantur&  intelligunt,  profe- 

ftopotiorafunthis,  quseflne  intellecluatquerationevtpe- 

cora 


Ad Marccllinum  Lib.vij.        377 

cora  viuunt  &  fentiut:ita  &  illa  quas  vita  fenfuque  funt  pra?- 
dita,his  qui  nec  viuunt  nec  fentiunt  merito  pr«eferuntur.  In- 
ter  feleciosttaq;  deosVitumnusviuificator,  &  Sentinusfen- 
fificatormagishaberidebuerut,  quamlanus  feminisadmif- 
for,&  Saturnus  feminis  dator  vel  iator,&  Liber  &  Libera  fe- 
minum  commotores  vel  emiflores  r  quae  femina  indignu  eft 
cogitare,nifi  advitamfenfumqueperuenerint.  Qujg  munera 
fele&anodantur  adiisfelc&is,  feda  quibufdam  mcogoitis, 
&  pre  iltorum  dignitate  neglectis.Quod  fi  re(pondetuivjm- 
niuminitiorumpoteftatemhabere  Ianum,  &  ideoillietiam 
quod  aperitur,conceptui  non  immerito  attribui :  &  omnium 
feminumSaturnum  ,  &  ideo  feminationem  quoque  hominis 
non  pofle  ab  eius  operatione  feiungi :  &  omnium  feminutn 
emittecidorum  Liberum  &  Liberam  ,  &  ideo  hisctiam  prae- 
eifcquaf  adfubftituendoshominespertinent :  omnium  pur- 
gandorum  &  pariendorum  Iunonem,&ideo  eam  non  deefte 
purgationibusfoeminarum,&  partubushominum.  Quaerant 
qaidrefpondeanjde  Vitumno  &  Sentino  ,  vtrum&  iptos  ve- 
lint  habere  omniu  quae  viuunt  &  fentiunt,potefta tem.  Quod 
iiconcedunt ,  attendant ,  quam  eos  fublimius  locarurt  fmr. 
Nam  feminibus  nafcimterra  ,  &  exterra  eft.  viuere  autem 
atque  fentire,etiam  deos  fydereos  opinantur.  Si  autem  dicut 
Vitumnoatque  Sentino  harc  folaattributa  ,  qua?  in  carne  vi- 
uifcunt,&  fenfibus  adminiculantur,  cur  non  Deus  ille  qui  fa» 
cit  omnia  viuere  arque  fentire ,  etiam  carni  vitam  prsebet  & 
fenfum ,  vniuerfali  opere  hoc  munus  etiam  partubus  tri- 
buens.'Et  quid  opuselt  Vitumno  atque  Sentino  fquod  ftab 
illoquivita?  &  fenfilms  prareft  vniuerfalitercun&a  regutur, 
&  his quafi  famulisifta  carnalia  velut  extrema  &  ima  com- 
miflafunt:  iume  funrilli  fele&i  deftirutifarriilia  ,  vt  non  in- 
uenirenr  quibus  etiam  ipfi  ifta  committerent ,  fedcum  tota 
fua  nobilirarequa  vifi  funtfeligendi,  opus  facerecum  igno- 
bilibus  cogerenturf  Iuno  fele&a  &  regina,cIouifqueforor& 
coniunx,  ha?c  tamen  Irerduca  eft  pueris,&  opus  facit  cum 
deabus  lgnobilifsiinis  Abeona  &  Adeona.  lbipofuerunt& 
Mentem  deam  ,  qua?  faciat  pueris  bonam  mentem  ,  &  inter 
felecfcosifta  non  ponitur  ,  dquafiquicquam  maius  pra\ftari 
homini poffit.Ponitur  autem  Iuno,quia  Iterduca  eft ,  &  Do- 
miduca,quafi  quicquam  profit  iter  carpere ,  &  domum  duci, 
fi  mens  no  eft  bona.  Cuius  muneris  deam  fele&ores  lfti  inter 

aa     s 


y?$  Auguftini  de  ciuitatc  Dei 

felecla  numina  minime  pofuerunt.  Qua?  profe&o  &  Miner- 
ua;  fueratpra*ferenda,e  cui  per  ilta  minuta  opera  puerorum 
memoriam  tribuerunr.  Quis  enim  dubitet  multo  efl?  melms 
habere  bonam  mentem,qjam  memoriam  quantumlibct  in- 
gcntem  ?  Nemo  enim  malus  eft,  qin  bonam  habet  mentem. 
f  Quidam  vero  peffimi ,  memonafunr  mirabili  ,  qui  tanto 
peioresfunr,  quanro  minus  poflunr,  quod  male  cogiranr,  ob- 
liuifci.  Et  tamen  Minerua  eit  interfelecTrosdeos.  Menrem 
autem  deam  turba  vilis  operuit.  Qnid  de  Virtute  dicam? 
quiddeFcelicitate?  dequibusin  quarto  libromulta  iam  di- 
ximus :  quascum  deas  baberent,  nullum  eis  locum  inter  fe- 
le&osdeosdarevoluerunt,  vbidederuntMarti&  Orco:vni 
effectorimorrium,alterireceptori.  Cum  igiturin  his  minu- 
tis  openbus,qua?  minutatim  diis  pluribus  diftributa  furt,e- 
tiamipfosfeleclos  videamus,  tanquam  fenatum  cum  plebe 
pariteroperari:&inueniamusa  quibufdam  diis,  qui  nequa- 
quam  feligendi  putati  fimr,multo  maiora  atque  meliora  ad- 
miniftran,  quam  ab  iilisquifeiefti  vocanrur.reftat  arbitrari 
nonpropterpra?ftantioresinmundo  adminiftrationes,  fed 
quia  prouenit  eis  vt  populis  magis  innotefcerent ,  felectos  & 
pra^cipuosnuncupatos.Vndedicitetiam  ipfe  Varro,  *quod 
diis  quibufdam  parnbus,&  deabusmatribus,ficut  homini- 
bus  ignobilitas  accidiflet.Si  ergo  Fcelicitas  ideo  fonaflTe  in- 
ter  feledtos  deos  efle  non  debuit ,  quod  ad  iftam  nobilitatem 
non  merito, fed  fortuitu  pei  uenerunt  faltem  inter  illos ,  vel 
potius  pra?iilisFortuna  poneretur  ,quam  dicunt  deam  non 
imrionabil^difpofitione ,  fedvtte-mere  acciderit  fua  cui- 
que  dona  conferre.  Ha?c  in  diis  feleclis  tenere  apicem  de- 
bnit-in  quibus  maxime  quici  pofl"et,oftendit :  quando  eos  vi- 
denuiN,  nonpra?cipua  virrute,  non  rationabilifoelicitate,fed 
temcraria.ficut  eorum  cultores  deilla  fentiunt,Fortuna?po 
teftatefelectos.  Nam  &  vir  difertiffimusSaluftius  etiam  i- 
pfos  deos  forraffis  attendit ,  cum  diceret:  Sed  profe£to  For- 
tuna  in  omni  re  dominatur  :  ea  res  cun£tas  ex  libidine  magis 
quam  ex vero  celebrat  obfcuratque.  Non  enim  pofTunt  in- 
uenirecaufun  ,  cur  celebrata  fit  Venus,  &  obfcuratafit  Vir- 
tus,cum  ab  iftis  ambarum  confecrata  fint  numina,  nec  com- 
parada  fint  merita.Autfi  ha?cnobilitarimeruit,quod  plures 
appetut  Venerem,quam  Virtutem,cur  celebrata  eft  dea  Mi- 
ncrua,&  obfcurataeftdeaPecunia;  cuminomnigenerehu- 

mano 


Ad  Marcellinum    Lib.  vij.         579 

mano  hplures  alliciat  auaritia,quam  peritia?  &  in  eis  ipfis  <jui 
funt  artificiofi,  raro  inuenies  hominem  ,  qui  non  habeat  ar- 
tern  fuam  pecuniaria  mercede  venalem  :  plurifque  pendatur 
feinper  propter  cjuod  alicpiid  fit , '  cjuam  id  proprer  quod  il- 
lud  fir.Si  ergo  infipientisiudicio  mulritudinis  faclaeft  deo-* 
rum  ifta  fele&io,  cur  dea  Pecunia  Minerua?  praMata  non  eft, 
cum  propter  pecuniam  fint  arrifices  mulri  i  Si  aurem  pauco- 
rum  fipienrium  eft  ifta  uiiiin£tio,cur  non  prarlara  eft  Vencri 
Virtus,cum  eam  longc  ratio  pra^feratf  Saltem  certe\  vt  dixi, 
ipfa  Fortuna,cpiaf jficut  putanr  cjui  ei  plurimwm  rribuunt ,  ia 
omni  redominarur  ,rescunctas  cx  libidme  raagis  quam  et 
vero  celebratobfcuratcjue:  fi  tantum  &  in  deosvaluit  ,vt  re- 
merario  iudicio  fuo  cjuosvellet  celebraret ,  ofcfhiraretque 
quos  vellet ,  pra?cipuum  locum  haberet  in  fele&is,  qua:  in i- 
pfosquoque  deostam  preci^ua?  eft  poteftatis.  An  vr  iliic  ef- 
fe  non  poftet,  nihil  aliud  eriam  ipfa  Fortuna  ,  nifi  aduerfam 
putanda  eft  habuiiTe  Fortunam?  Sibi  ergo  aducrfata  eft ,  quas 
alios  nobiles  faciens,  nobilitata  non  eft. 

L.  V  I  V  E  S. 
a  •""> Onfert  hoc  idem  Libera^ue  Ceres  feu  Venus  eft.V£* 
\jJberamfordtem  Dionyfii  ttiximtu,  Svlemque  ty  Lunam  per 
qosfipnificart,quifeminibus  arnun  ^enern  prtfunt,  Lunam  Qf  V  ene- 
remeffc  ifiendtiutts,  ty  Cere\  em  ijfe  t^tptdeins  Ub.  n.  <_/•//;;:*  fi'g'ifi- 
cat.ty  Mactobiu*  libro  l.Satufnalimn ,(jp  V alerim  Probttt  ,$er~ 
uiufque pnmo  Georgccn  V  cv*ji'.u  Porphyritts frnQ~luum  ?cneralittam 
i/irtutem  in  Luna  Cerirem  nomirtari perhttnt.V 'ergilmt  Ltberum  Qr 
Cererem  comungit,  Varronem  fecuttts  ,  ex  quibus  datnr  facde  tntelligi 
Liberam  anoaue  di.iC^rerem. 

b  Ad  eius  quod  conceptum  eft  incrementum.  f  De  menflruo  jifenfiru 
Plimws  lioro  7.  h<ec  est  generando  homint  materia,  ftmine  e  niariLn* 
coa^uli  modo  hoc  mjeje  zlomeranicauod  deinde  tcmpore  tpfo  animatur 
cor por.it lirque . Ergo  qmtm  vranidisfluxilt  inualidiaut  non  ■vttnles  par-> 
tus  <cdnntur,aut  famofi:  vt  amor eji  Niridius.Ptn  "o  menShrm  ipfo  m- 
hil  ficri  p.iteft  mavu  vel  teuum  ,  vtl  spurcum  ,  ~jcl  etiam  no- 
Stmm  ,  ~jt  ■vd  hbc  vnum  fatufit  ad  pudtf<ciendam  htmriwt  fuper- 
btam. 

c  Iouifque  foror&  coniunx.  }  Vergilms :  Etfotor  &  coniunx, 
De  lunont  frequens  hoc  efi. 

d  Quafi  cjuicquamaius.}-  Vetm  efi  cmniumphilofophorum  nihtl 
in  orbe  mHtus  aut  maius  homine  >  nsc  m  homwe  qwcauam  ipfa  mcnte> 


380  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

e  Cui  per  ifta  minuta  opera  puerorum.}  Quinquatribws  Mi- 
nerutpuenapophoret^magiftr^firebant  ^ijacabdnique  ^  tlln  dte- 
bus  a  dtfiendo ,  vt  M\mn&  operarentur ,  qu£  pr&eft  memorU ,  qux 
vna  comtnentur  omnes  dtfciphn*  ,  &  qU£  in  pueris  ingenu  eftfignum 
pr£cipuumy  vt  Quinttlianusanpr&efi etium ingemis ,  qu&  de  loun  ca« 
pite putatur  nata  Ouidiu*  ttrtio  Faftorum: 
PaQas  Patlada  nunc  pueri,tener&q;  ornate puellx: 

Out  bene  placartt  Palluda.dotrus  erit, 
£t  aliu  de  falladc  eodem  loco. 

f  Quidam  veropefiimi.}  Platoiracundos  homines<&  contentio- 
fos  muitum  memnna  -valerefcnb>t  mThc&tetoiquod  haud  JtutTe  exfic- 
cttale  &  foltdttate  cetebrt  folltvi  poteft. 

g  Quod  diisquibufdam  patribus.} /«/>**«•  clarior  eft  Satumofa- 
tre,  mc  C&lo;h«tusparentes  omnino  igmrantur ,etfi  Phurnutus patrem 
C&li  ^Acn.onem  nonnnat  pemtus  ign$tum.  luno  etiam  illuftrior  Ope-> 
&  h£e  matrefui. 

h  Pluresalliciatauaritia.}  Q^&renda pecunia primum eft ,  Virtus 
poft  nummos:  h&c  lanusfummus  abtmo  Perdocet:  h&c  recinunt  tuuenes 
dtctata.f nefjue^njt  ait  Horattus.  ^yipud  Eunptdem  eft  qmdam  qui 
nihilcurat  quhd  ptfitmus  ■voceturjv.odo  etiam  dtttfiimus ,  addcns  cau- 
fam  .  foittosomnes  qu&rere  num  quisfit  diuestnon  an  bonus"i  tantiqne 
rvnunquenque  tffe.quantum  pofiiueat. 

i  Quarn  idpropter  quodillud  fit.  }  Legendum :  quam  idquod 
propter  aliudfit.  hoc fenfus  expoftulat ,  <ty  fic  eft  in  njete>tbus  libris. 
et'cia>u&  eTt  ^Arift.prnno  poftertorum.Propter  quod aliquid  fit,  id  ma- 
ga  effe.cumprobat  nvn modhprius,fid magis  ettam  princtpta  cognofci, 
quam  qu£  ex  ivs  manant .quanqua^  hic  non  tam  de  caufafittali  loqui- 
tur .q  <ameffiaente\fed  tn prtmo  Ethtc*  rumdocet  ca}quorumgratia  a- 
liajiant,ej]e  us  quefiunt  pr&ftantiora. 

Meiius  aftum  (fftcu.m  diisinferioribus,qui  nulMs  infaman- 
tur  opprobriis,  |-j.^m  H.  Jeitis,  qnorum  tamx 
'  turpnudines  celebrantur. 

C  A  P.     1  I  I  I. 

|S?^s!?  K.atularetur  autem  diis  iftis  lele&is  quifquam  nobi- 
Ifc^il  iitatisA  claritudinis  apperitor,  &  eosdiceretfortu- 
^5§£^g  natos ,  fi  non  eos  magis  ad  iniurias,quam  ad  hono- 
resfelectosvideret.  Nam  lllaminfimamturbam  ipfa  igno- 
biliras  texit,  ne  obrueretur  opprobriis.  Ridemus  quidecum 
eosvidemusfigmetis  humanarum  opinionum  partitis  inter 

fe  ope- 


Ad  Marcellinum  Lib.  vij.  381 

(e  operibus diftributoSvi1  tanquam minutularios  vectigalium 
conductores,  b  vel  tanquam  opihces  in  vico  argentano ,  vbi 
vnum  vafculum  vt  perfeCtum  exeat,per  multos  artifices  tran 
fit,cum  ab  vno  perfecto  perhci  poflet.  Sed  aliter  no  putatimft 
eftoperantium  mukitudini  confulendum ,  nin*  vt  fingulas 
artis  partes  cird  ac  facile  dilcercnt  finguli  -  ne  omnes  in  arte 
vna  tarde  &  difhcile  cogeretur  eiTepei  fccti.Veruntamen  vix 
quifquam  reperitur  deorum  non  felecl  jrum,  qui  aliquo  cri- 
mine  famam  traxit  infame:vixautem  felectorum  quifpiam, 
qui  non  in  fe  notam  contumclia?  infignis  acccperit.  ifti  ad  i- 
itorum  humilia  opera  defcenderunt,  llli  in  illorum  fublimia 
crimina  non  peruenerunt.  c  De  Iano  quidem  non  mihifaci- 
le  q.ucquam  occurrit  quod  ad  probrum  pertineat.  fit  fortaf- 
fistalisfuit ,  vtinnocentiusvixerit, a  &  afafcinoribus  flagi- 
tiifque  remotius.  Sarurnum  fugientem  bcnignus  excepit, 
cum  hofpite  partitus  eftregnum,  vt  etiam  ciuitates  imgu- 
lasconderent :  ifte  Ianiculum ,  ille  Saturniam.  Sed  iiti  ;n 
cultu  deorumomnisdedecoris  appetitores,  cuiusvitam  mi- 
nusturpem  inuenerunt ,  eum  (imulachri  monftruofa  defor- 
nntate  turparunt,nunc  eum  bifrontem ,  nuuc  etiam  quadri- 
frontem,  tanquam  geminum  facientes.Anforte  voluerunt, 
vt  quoniam  plurimi  dij  felefri  erubefcenda  perpetrando  e  a- 
Oiiferant  frontem:quantd  lfte  mnocentior  eiTet ,  tanto  fron- 
tofior  appareret. 

L.     V  I  V  E  S. 
a   nr^Anquam  munufculariosye&igalium  coductores.}  In 
X    antiquh  librtsvarie  legitur  5  tn  aitu  munufculartos  9h»  altit 
miniculartos.eflvbt  mtnutulartos,nec  otnnino  male.  N  am  ftgmftcanlur 
tenues  quidam publicani,cjui  nec per  fe,  nec  (ocietate  magnatlia  reipu- 
biicx  -vetltgalia  redtmunt  fed portiuncuias  exiguat. 
b  Vel  tanquamopificesin  vico  argetario.J^/wseruT/i  c&lat 
n)x$,ahui  tnaurat}altus  mdu ,  W  labra,vel  anfam,  vel  nafum  :  tatnetfi      \ 
tirgemarij  non  f<nt-cjut  argrnteavafa  ctlant^conduntque  fed  menfxru^ 
quos  G.<tittrupe\itas  vocant,  apudqucspecunt*  deponuntur.  rt>'ho-  Trtpeyrt* 
rum  tabexnjt  argtntaria  njocantur.cjme  erant  circumforum ,  a/r  V  ttru- 
uius  Itbro  5.  &  Ltui«s  libro  t6.ftgnijic*t.  htnc  efl  cedere  foro  Plauto 
in  l'erfa.  tncum  tamen  argentartumhic  ^ylugufltnus  pofutt  pro  co  vbi 
funt  officimc  aurtfabrorum. 

c   De  lano  quidem.  }■  Ianus  tndigenaJtalUregnauit  inea  cum  l4i*s 
CameJ?  etiam  tndtgena ,  tta  mt  regto  vocaretur  Camefena ,  njfbs  vero 


582,  Auguftinide  ciuitate  Dd 

2aniculum:fediHo  mortuo^on.niam  dnionem  lani  concefferunt.  Fik 
Sacurnwn  atmafdu  ex  Cretafugtente  exiepit :  quem  ,  «*• n  <*£  co  t  «fe*, 
fr«*  e/yer  4rtem  agr;  cdendi.mpartem  regni  acceptt ,  ir*<fr/<>  Tarpeu 
colle ,  v/  /  arx  tum  oppidulo  Saturma esi  dtcla,  qu&  p»ftea  citm  %jie- 
m \ofolu  tfiei  ab  <^Le/ieanimcupata,  -vetiM  tamea  nomen  retinuit ,  & 
Saturma  dtcla  eft  :  cuttts  altqttot poUeru  cjuoque  &tatibus  manferunt 
vejhgia ,  tjuod  Saturni  fan»m  iufau.ibt^quod  Satumia  porta  ,  <\ua 
foftea  Pandana.auod  m  muro  fcnptura  hoc  teftatur  :  pUea  Tarpeia, 
Cr  condito  templo  ,  ac  velut  Saturno  iUmc  quocpe  afiltopwfo^  Caph 
touum  loun  Optimt  M aximt  nominatum  eftVergii.lib.%.  &>  Seruttn 
eoaem  loco.Omdtttsprimo  Faslorum.Ew.ropiw,  Seiintif,  AJacroiniait 
Vionyfim  ,  Pmdentms.  Libelltts  ciratrfertur  nomme  Berofi  Baby- 
lomci,  qm  Iqpum  dtcufuijf?  Ncam.eum  itbellum  ego  merafomma  nar- 
rarepnto,  dtgna profecTo commentts  ^Amams.  De  lanohoc eodem  li- 
bro  padu  phj}  plura. 

d  Et  a  fafcinoribus  ffagitiifq;.}  Ouiditi*  fexto  F«fterum  ftupraffe 
lam.mfcnbit  Cranem  nympham  ,  qu&  pnftea  Camaeft  dicla^tufque 
habet  cardmis.Sed  ^4ugufttntts  melhuittsfaclt  non  meminit,<um  hxc 
fcriheret,-vel  confnentitium  prorfa  &fabuloftm  putauit. 
Frons  e  Amiferant  frontem. ^Oi^gr  facies,rjrfrons,  pro  pudore  capitur. 
JFiinc perfricarefuctem  apud  Pltnium,  ty  frontem  apud  Quintiliamm 
tx  Caluoypro  excutere  pudorem.Lucanus: 

Nec  coior  impertj,necfrons  ertt  ■vllafenattts. 
Et  Perfias : 

Exciamet  Melicertaperiffe 
Frontern  dc  rebus. 
Depaganorum  tecretioredoeT:rina,phyficifque  rationibus. 
C  A  P.     V. 
£)J^|3Xl  Ed  ipforum  potius  interpretationesphyficasaudia- 
tj^^vjkj  mus,  quibus  turpitudinem  milerrimi  erroris ,  velut 
jj^g^  altiorisdoclirina?  fpecie  colorare  conatur.Primum, 
eas  inccrpretatiories  fic  Varro  commendat,vt  dicat  antiq.uos 
fimulachra  deorum,&  irfignia,ornatufqueconrinxiiie  1  qu<e 
cumocuhs  animaduertiiTent  hi,  qui  adiifent  do&rinse  my- 
fteria  ppflcnt  animam  mundi  ac  partes  eius  ,  id  eft,  deos  ve- 
ros  animo  videreiquorum  qui  fimulachra  fpecie  hominis  fe- 
cerunt,  hoc  viderifecutos,  crudd  mortalium  animus,  qui  eft 
in  corporehumano,  fimillimus  eftimmortalisannni :  tan- 
quam  ii  vafa  ponerentur  caufa  notandorum  deorum  ,  &  iri 
Liberia:dem  a  oenophorum  fifteretur,  o^udd  figuificaret  vi- 

num 


Ad  Marcellinum    Lib.  vij.       38} 

num  per  id  quod  continet ,  id  quod  continetur ;  ita  per  funu- 

lachrum?quodformam  habet  humanam,  fignificati  animam 

rarionaiem,  eoquod  velutvafe  natura  ifta  folcat  contineri, 

cuius  naturae  Deum  volunt  clle,vel  deos.  Haec  funt  myfteria 

doctrinae  ,  inqua^  hte  vir  d>£tiffimuspcnetrauerat,  vndeia 

lucem  llta  proferret.   S^d  dic  homo  acuriffime  ,  num  in  lftis 

do&rinae  myfteriis,  ilium  prudentiam  perdidifti,  qua  nbi  io- 

brie  vifum  eft ,  quod  hi  qui  primi  populis  fimulachiM  confti- 

tuerunt,  &  metum  dempferunt  ciuibus  fuis,&  crronem  addi- 

derunt,  caftuifque  deos  line  fimulachris  veteres  obferuafTe 

Romanos  ?  Hi  enim  ribi  fuerunt  autores ,  vt  h.vc  co-ntra  po- 

fteriores  rvomanosdicereauderesf  Nam  etfi  illi  antiquifiimi 

limulachra  coluilTenr,  forraffis  rorum  lftum  fenfum  de  fimu- 

lachrisnon  conftituendis,  inrerim  veri  rimoris  fiicntio  pre- 

meres,&  in  huiufcemodi  perniciofis  vanifque  figm-Dnns  my- 

ftei  ia  ifta  doctrina?  loquacius  &  elarius  praedicai  es.   Anima 

tamen  tua  tam  dodta,  &  ingeniofa,  (vbi  te  mulruni  dolemuf, 

per  ha;c  myltena  do&rihat  ad  Deum  fummunj  ,  1 J.  eft,a  quo 

fadta  eft ,  non  cum  quo  fa&a  eft  :  nec  cuius  portio ,  fed  cuius 

condirio  eft :  nec  qui  eft  omnium  anima, fed  qui  fecit  omnc-m 

animam  ,  quo  folo  illuftrantefit  anima  bcata  ,  fi  eius  gratiae 

non  firingmra  )  nullo  modo  potuit  peruenire.   Vcrumifta 

myfteria  do&riiiar,  qualia  fint  quantique  pendenda  ,  qua?  fe- 

quuntur  oftendent.  ratetur  inrerim  virifte  do&iffimus  ,  ani- 

mammundi  ac  partes  eiusefie  verosdeos:  vnde  intelligitur 

torameius  theologiam  eam  ipfam  fcilicet  naturaiem  ,  cui 

tiiufimum  tribuit,  vfque  ad  animx  rationalis  naturam  fe  ex- 

tendere  potuifie.    De  naturalienim  pauciffima  prseloquirur 

in  hoc  libro  ,  in  quo  videbimus  vrrum  per  inrerprerationcs 

phyfiologicas  ad  hac  naruralem  poffir  referre  ciuilem,quam 

de  diisfelectis  vlrimam  fcripfir ;  quod  fi  potuerit,  tota  natu- 

ralis  ent.  Et  quidopuseratab  ea  ciuilem  tanra  cura  diftin- 

ftionis  abiungere  f   Si  autem  reclo  difcrimine  feparata  eft, 

quandoneciita  vera  eft  ,  quze  illi  naturalis  placet:  peruenit 

cnimvfquead  animam  ,  non  vfque  adverumDeum,  quifecit 

&ammam  :quantoeft&  abiecl:ior&  fallior  lfta  ciuiiis ,  quee 

maxime  circa  corporum  eft  occupata  naturam,ficur  ipfie  in- 

terpretationeseius,exquibus  quaedam  neceifario  comme- 

morareme  oponet,tanta  ab  his  exquifine  &  enucleatx  dili- 

gentia  demonftrabunt. 


384  AuguftinideciuitateDei 

l.    v  1  v  e  s. 

a^xEnophorum  fifteretur.}  Quafi  otv*  yowvinumferens.viU 
V../^  'vinui fium. iuuenaln  Satyrafexta  -vtttur  hoc  liccabulo.  ldem 
t^fptdovsLb  i.ty  S.^fini.  ty  Ma<ualts.  Pliniusinter  opera  Praxi- 
telvrcc ■•/> ft  cenophoron,qttinon  tamvat  ,quam  fuer  tjfefvtnum  fercs. 
Ex  h  ctetto  Bcroaldtti  colhgit  cenophoron  pomfolitum  m  teplo  Bacchi, 
nonfdps  acute:ceu v>e> 0 hoc  fierifolere ^Atmtfimm hts 'verbtsfigmficet, 

De  oyinione  Varronis,quae  arbitratus  eft  Deum  c(Te  animam 

mu  ndi,  cjui  tamen  in  partibus  iuis  habeat  animas  mukasj 

quarura  diuina  natura  fit. 

C  A  P.     VI. 

Tcitaergo  idem  Varro  adhuc  de  naturalitheologia 
preloquens,Deumfe  arbitrari  elTe  animam  mundi, 
quem  Grecivocant^Vfwv,bcl  hunc  ipfum  mundum 
efle  cleurn.  Sed  ficuthominemfapientem  cum  fit  ex  corporc 
&  animo,tamen  ab  animo  dicifapientem-.ita  mundum  deum 
dici  ab  ariim  j,cum  fit  ex  animo  &  corpore.Hic  videtur  quo- 
quomodoconfiterivnum  Deum  ,  fed  vtplurcsetiamintro- 
ducat,  ad.iungit  mundum  diuidi  in  duas  partes ,  carlum  &  ter- 
ram :  &  ca*lum  bifariam  in  anhera,  &  aera.terram  vcro  m  a- 
quam&  humum.  CE  quibusfummum  efTeietherajfecundum 
aera,tertiamaquam,infimamterram.  Quasomnesquatuor 
partesanimaru  cfTe  plenas,in  arthere&i  aere  immortalium, 
in  aqua  &  terra  mortaliunr.a  fummo  autcm  circuitu  caili  vf- 
cjue  ad  circulum  luna? ,  arthereas  animas  eife  aftra  ac  ftellas, 
eofq;  celeftes  deos  non  modo  intelligi  eiTe,fed  etiam  vidcri. 
dInter  lunaj  vero  gyrum  &  nimborum  ac  ventorum  cacumi- 
na  aereas  eife  animas,  fed  eas animo  n©n  oculis  videri,&  vo- 
cari  heroas.&  lares,  &  genios.  Ha?c  eft  videhcet  breuiter  in 
ifta  pra?locutione  propoftta  theologia  naturalis,  qua-  no  huic 
tantum  ,  fed  &  multis  philofophis  placuit :  de  qua  tunc  dili- 
gentius  diiTerendum  eft,cum  de  ciuili  quantum  ad  deosfele- 
clos  attinet,opitulante  Deo  vero,quod  reftat  impleuero. 

L.  V  I  V  E  S. 
aT^VIcit  ergoidcm  Varro.V  l,latonia>Stoici,Pythagorici,<*r  hts 
1  Janttqntores  lonici  philofophi jtnentemdtcunt  efll  Deum  ,  fi 
non  eodem  «mnes  rnodo.  Nam  Plato  animaum  dicit  munlum  efle  ani- 
mamque  illam  &  nmndum  tffe  deum  :fed  altum  deum  ,  quem  men» 
ttm  vocat ,  hoc  tpfo  priorem  facit ,  <(?  anim*  mmdt  parentem>Stoici* 

fcre 


Ad  Marcellinum     Lib.    vi).        38^ 

fere  cum  Platone  congruit>ntfi  tfioA  non  jmnet  iatmjenttunt.  Thalei 
Milef\i*i&  Democritm  n@n  altumputant  maiorem  Deum  dnWhk 
mundi.  Pythagor^fententiam  altbt  expofui. 

b  Ethuncipfum  mundum.^PUtomce&f  Stoice,  &  ex  fententU 
pluri  noTumpmlofofhoinm. 

c  E  quibus  fummum  elfe  zethera}-s4ri(}otdesfuprahuncnoflrum 
keremitm*  tlemtntmmlaCMtJhtKCCttMtn.  Plaiontrt  calum  putant  tjfe 
igneua,  xtneraque  appJlant. T um  &  »a  npartem  a> ru,  cjuam  tncend.it 
liicinw  CAli.fi-..  ignti ,  fiammam  dicnnt  tff  tnnoxutm  fypuram.  yuam 
multi  «fjirmuiit  plator.n  ftuffe fntcnttam.  Pyiha^»ramfecuti,  qutg^o- 
bo  -vniuerfi  cj ttatmor  «ddtt  corporaVcium  htc  l '  ^ rro  aerem  fictt  caIo 
proxtmi-mfecutut  multorum  opinioneu.,  maxtme  ^toicorum  :  tamcfi 
nonmultum  tfHa  Platomcnty  Pcripatcticn  ibfunt  •.fireOimteUiganr 
tur-.autcertef  dtfirttm  tffi  Jocjuantur  fua  Sed  ethtr  noti  r-odh  s.\.m 
&  ignnfcd  aer  tjuocjne  dtc»tur  ,  fxcut  &  Lattnt  c&Lm  :  •velut  apud 
Verrilium: 

llia  leuemfugtens  raptim  fecat  £thera  pennU. 
d   f  nter  luna?  vcro  gyrum. \Ea  ejl  rrima  regiu  aerU ,  ex  Ariflote- 
Iti  dtmfti/.e,ni  lihrin  fublatornm,cjui prtmun:  aern  tradu,  i  tffc  dt  it  x/f" 
cjuc  ad  locurninquo  nnbesj)iues,fra<itnes,ful{urayf£r  tonitrui  ftunt: fe~ 
(urnium  -vbt  h£cfiunt:terttum  -vfque  ad  tgmt  elementum. 
An  racionabilc  fuerit  I.mum  &  Tcrminum  \h  duo  numina  feparati. 
CAP.     VII. 

V»1jj3  Anusigitur,aquofumpfit  exordium  ,  qusero  quis 
^^  nam  iui  aRefpondetur:  Mundus  eft.Breuis  efr  haec 
V^^!i  plane  atque  aperta  refponfio.Cur  ergo  *ad  eum  di- 
cuntur  rerum  itutia  pertinere:finesverdad  alterum  ,  qucm 
Ter  r.inum  vocanti'  Nam  proprcrihitfai d  firies^duobus  iltis 
diiscduosmenfesnerhibLu'  dedicato*,  prseter  illos  dece-n, 
quib.is  vfque  ad  Decembrem  canut  elt  Martius  :  lanuarjnni 
laoo,Februarium  Termitjo.^Idcotctminalia  eouem  menfe 
Februaii 3  celebrari  uic unt.  e  cum  fit  facrum  purgatorium, 
quodfvocant  Februum  :  vndc  menfisnomen  accepir.Nun- 
quid  ergo  ad  mundum.qui  Ianus  e(t  ,  initia  rei"um  pertinent, 
&  fines  non  pertinent,  vt  alreriili^  Dcwprarlicerctur?  Nory- 
ne  omnia  qua?  in  hoc  mundo  fieri  dicunr.  m  hoc  etiam  mua- 
do  terminari  fatenturf  Qua?  eft  ifta  vanitasin  operc  lllj  dare 
poteftatem  dimidiam.iu  ilmulachro  faciem  ciupiam?  sN6n- 
neiftumbifrontemmultd  elegaotiuf  interpretarentux  ,  (i 
<eundem,&  Ianum,&  Terminum  diceret:atc]ue  initnsvnara 
s4ug.de  cih.De**     Tom.  j,  bb 


1 


386  Auguftini  dc  ciuitate  Dci 

faciem,finibus  altcram  daret:<juoniam  qui  operatur,  vtrun- 
<jue  dcbet  intendere  ?  In  omni  enim  motuactionisfua;,  <jui 
nonre(picitinitium,nonprofpicitfinem.  yndenecefle  eft, 
vt  memoriae  refpicienti  ,  profpiciens  connectaturintentio. 
Namcuiexciderit,  quodcceperit,  quomodo  riniat,  non  in- 
ucniet.  Quod  C\  vitam  beatam  in  hoc  mundo  inchoari  puta- 
rent,extra  mudum  pcrfici,&  idco  Iano,id  eft,mundo  ,  iblain 
initiorumtribuerent  poteftatem  :  profeclo  ei  prarponerent 
Terminum,eumq.  a  diisfelettisnonalienarent.  Quanquatn 
ctiam  nuc,cum  in  iftis  duobus  diis  initia  rerum  temporalium, 
iinefquetraclatur.Termino  dari  debuitplushonoris.  Maiof 
enim  lastitia  eft,cum  res  quxque  pcrficitur  :  folicitudinis  au- 
tem  plena  funt  coepta,donec  perducatur  ad  finem  :  quem  qui 
aliquid  incipit,maxime  appetit,intendit,  expcclat ,  exoptat: 
necdereinchoata,niii  terminetur,exultat. 

L.     VIVES. 
aTJ  Efpondetur,munduseft.}A/4o^/«<  i.Saturn. 
brV,  Ad  eum  dicuntur  rerum  initia  pereincre.V  Xtnon  hanc 
adducit  caufarn^uod  primus  tn  Italia  deos  colidocuertt  lanus :  idcirco 
infairificuiyimtta  ($r  prxfationem  merutffe.  Oui piura  cupit  d«  hoc  le- 
qereMabetapud  Alacrobiumautoremfatn  vulgarem. 
c   Duos  menfes \  <yfnte  :Xumam  annus  Rom.more  ^yilbanorum 
decem  erat  menftum,  a  Marcio  ad  Decembrem.  Numa  duos  menfes 
addidtt  vlttmos  ann$y  Januarium  &  Februartum.  V arro&  Plutar- 
chus.Ouidtusverbz.Faft.putatlanuarium  ,  olim  initium fuijfe  anni* 
Februartum  vtrb  finem^cutus  vltimxferuc  effent  T  erminiypoftea  x.vi- 
rosin  xij  tab.Fcbruarium  lanuarioiunxtffe. 

d  IdeoTerminalia.fr   rltimusfeftusdies  Februarij  ante  fugam 
T arquinij  nam poft  T*>rmtnali* regif<giun  efl  cehbratumparta  liber- 
tate.T 'erminalia  verofmrunt  xxuj.die  Feb.Beda  Ub.De  nat.rerum. 
c  Cum,fitfacrum,  ]■  A/onquodTtrmmaUbusfiat  expiatio iHa  fetl 
cjubd  eo  menfe. 

i  VocantFebru\\m.}Ouidiusfecundo  Faftorutn. 
Februa  Romani  dixerepta  mtnapatres.  Et  pbftz 

Denique  quocuncjue  eft^quo  corpora  noftra  piantur, 

Hoc  apud  mtonfos  nomen  hahebat  auos, 
Afenfis  ab  hu  diclus. 
g  Nbnneiftumbifrontcm.  >  Cicero fecundo  Denaturadeerum, 
Janumprimu  &  extremtt  vtdetur  praficereJdem  Macrobius  ex  fen- 
HntUmultmm, 

Ob 


Ad  Marcellinum  Lib.  vij.  387 

Ofe  quam  caufam  cultores  lani.bifrontem  imaginem  ipfius  fin- 
xecunt>quam  tamen  eciam  quadrifroncem  videri  volunt. 

CAP.     VIII. 

a^?^>^  Ed  lani  bifrotis  (imulachri  inrerprctario  profera- 
YcT^S?  tur.Duas  enim  facies  ante  &  retro  habere  dicitur, 
^^0 jl  quod  hiatus  nofter  cum  os  apcrrimus  mundo  (imi- 
Jisvidearur:vndeb&  palarum  Crseci  Ke^^appellanr.Etnon- 
nulli,inquir.poeta?  Latini  cadum  vocauerunt  palatum:  a quo 
hiatu  ons,&  Foras  cife  aditum  ad  denres  verfus ,  &  introrfus 
ad  fauces.Ecce,quoperdu£tus  eft  mundusproprerpalatino- 
itrivocabulumjVelGrafcum^velpoeticum.  Quid  autemhoc 
adanimam,  quidad  vitamanernamfPropter  folas  faiiuas  co 
latur  hicDeus,cjuibuspartim  glutiendis  ,  partim  cxpuendis 
fub  ca?lo  ,  palati  vtraque  panditurianua.  Quideft  porro  ab- 
furdius,cjuam  in  ipfo  mundo  non  inuenire  dua>>  lanuas  ex  ad- 
uerfo  fhas,per  quas,vel  ndmittat  ad  fe  alicjuid  intro  vel  cmit- 
tata  feforas:&  de  noftro  ore  &  gutture,  quorum  iimilitudi- 
nem  mundus  non  habet,velle  mundi  iimulachrum  compo- 
nere  in  Iano,propter  folu  palarum,'  cuius  iimilirudinem  Ia- 
nus  non  habet  ?  Cum  vero  eum  faciunrquadrifronrem,&  Ia- 
num  geminum  appellant,ad  quatuor  mudi  partes  hoc  intcr- 
pretantur,quaii  alicjuidfpectet  mudus  foras,iicut  per  omncs 
facics  lanus.Deinde  i\  Ianus  eft  mundus  ,  &  mundus  cjuatuor 
partibusconftat/falfumeft  iimulachrum  Iani:  cjuia  lanus  & 
fi  quadi  ifrons  iegirurnuncjuam  tamen  quadriianus  inuenitur. 
Autii  proprerea  verumeft  ,  quia  etiam  nomine  orientis& 
occidentis  totusfoletmundus  intelligi ,  nuncjuid  cumduas 
partesalias  nominamusfeptentrionis  &  auftri  ,  iicut  illum 
quadrifrontem  dicuni  geminum  Ianum,  ita  quifcjuam  gcmi- 
num  didurus  eit  mundum  ?  Non  habenr  omnino  vnde  qua-, 
tuor  ianuas  cjuae  inrrantibus  &  exeuntibus  pareant  i  interpre- 
tentur  ad  mundi  iimilitudinenv.ficut  de  bifronre.cjuod  dice- 
renr  falrem  in  ore  hominis  inuenerunr,e  niii  Neptunusforte 
fubueniat  &  porrigatpifccm,  cjui  praster  hiatum  oris&  gut- 
turis  etiam  dextra  &  iiniftra  faucesparercnr.  Erramenhanc 
vaniratem  ierrorianuas  nulla  eifugitanima,  niii  quxaudit 
veriratem  dicentem:Ego  fum  ianua. 

L.     VIVES. 
a   P  Edfani  bifrontis.V  %^/ilxj  hunc  regem   bifrontem  fuifferefer 
tjrnnt,  qubd  futntfrudcntiflimHt  »  vidmt^ue procul  ventwar 

bb      2 


j88  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

&  tefprjeerltpraterila.fi  ut  de  ctrdato  fJotntrut  inquit  :  Aygmt&csn 
W  oxrcj»*tutvei  Plutarchus  m  Problematts  duas  caufas  affert  :altc- 
ram,qubd  /a»u*f«erit  lUrrh&bu*  Gracua  ,  ficeffe.  Uurts  tmvidatum: 
quipcjieaq  amtn  ttaltam^entffttj.tnguamfimuicum  mortbtts  muta- 
rtt  yStlt  raiaufaeftiqkbd  Jtalos  poptdos  iann-<  &  agros  colert  do- 
curtt^  rcr..publuam  admmiftrar-i^AliJMt  Outdim,quod  hic^yiu- 
gufttnuss  alttigti.quvd  lamcsftt  mundus  gtwina  fucte  ,  hac  ortumfpt- 
clanteMa occafum.stmt  qut  Janumfo'em vlint^cmm  eft  quondtt  orttti 
ty  tccafui.Wtgidfks  tft  auter  ,  colique  a  Grtas  &7tMav*  S-tfetiov  gr 
*}W'«  q^fi  lat.Uorem  (ff  vits  praftclum.Tamttfi  non  credtdertm  ta- 
d<m  fotma  tultum.qua  lanum  apud  Romanos.Nam  Ouidtus  inqutt: 
Qem  tantniffe  deum  dtcam  te  la-e  bifcrm»? 
JS^mtibipar  nullnm  Gracta  num<n  habet. 
Pingelatur  &  quadnformts.C.  Bnffns  dt  dtts  ap-ud  Macrobium :  la- 
ttus  bifrons pingitur  ,  quafi  inftrum  fy  fttptrum  ianttor.  idem  qua- 
driformis ,  qttafi  vniuerfa  dtmata  mat.jlatefua  cornplexus.  hfic  Ja- 
nus  eft  is  quemgeminum  mfacriftctu  vocabant  •  nam  fimplex  duplici 
tantum  eftf>onte,gf  Janus geminus>tutus porta  claudebatur pacc,  btlh 
patebat, 

b  Palatum  Graeci *&ew  \Vt  siriftoteles  in  Ub.  D  partibus  ani- 
tnalium  hlmium  exifttmant  hunc  imitatum  ettam  cali  vocbulo  tfum 
todem fignifit atu  libro  vndecimo.nam  de  cirebro  loqutns  :  Jr£oc,tnquit, 
eft  -utfcerurtt  exct'lfij?imuw  proxinnimque  calo  capttn. 
c  CuiusfimiiitucUnem.fr  %^4Uut,  cuius  ftmditudin*  lanus  nomen 
habet. 

d  Falfum  e-ft  fimuiachrurn  Iani.fr  In  aliufic  :  falfum  eftftmula- 
chrt^y  lant bifronwjvt ieiiqua fuppofititialintwfq.  ^utfipropttrea, 
quod  »on  videtur  admodum  abfurdum  ex  its  qua  adduntur. 
e   Nifi  Neptunus  iQ^anaoquidem  td  m  howintbus  non  tft  inuenire, 

De  louis  poeftate,  *tque  eiufde  m  cum  Iano  comparatiene. 
CAP.     IX. 

OJfifO  Ouem  autem  ,  a  c|ui  etiam  Iupiter  dicitur  ,  quem 
jfei  j£N  dint  intelligi,exponant.Deus  eft,incjuiunt,  habens 
g^^^g  Nitcftatem  caufarum  ,  xjuibus  aliquid  fit  in  mun- 
o  >.  -  i  c  cjuam  magnum  fit ,  nobiliffimus  b  Vergilij  verfus 
illeteftarur: 

Faeltx  qui  potuit  rtrum  <ognofcer<  ca.fat. 
Sed  cureipraeponirur  Ianus,  hcc  nobis  vir  ille  acutiffimus 
do&iffimufijue  refpondeat.  Qupmam  peneslanunvncjuit, 

funt 


AdMarcellinum     Lib.   vij.  389 

funtprima,penesIouemfumma.  Meritoergo  rexomnium 
Iupirer  habetur:Prima  enim  vincunturafummis  :  quia  licet 
prima  prarcedant  temporc,fumiv»a  fuperant  dignitate.Sed  re 
£te  hoc  diceretur ,  fi  fa&orum  prima  difcernerentur  &  fum- 
ma.Sicutenim  initiumfaCti  eft  proficifci  ,  fummum  perue- 
nire  :  initium  faCti  inccptio  difcendi,  fummum  perceptio 
do&rina?:ac  fic  in  omnibus  prima  funt  initia,fummaque  funt 
fines. Sed  iam  hoc  negotium  inter  Ianum  Terminumque  dif- 
cuiTum  cft.Caufa?  autem  qua,*  danturloui  eflfkientia  funt,  n£ 
eflfeclaneque  vllo  modo  fieri  poteft,  vt  vel  tempore  prarue- 
niantur  a  fa&is  vitiifue  factorum.  Semper  enim  pnor  eft  res 
qua?  facit,quam  illa  qua:  fit.  Quapropter  fi  ad  Ianum  perti- 
nentinitia  faCtorum,nonideopj  iora  funt  efficientibus  cau- 
/is,quasIouitribuunt.  Sicut  enim  nihii  fit,  lta  nihil  inchoa- 
tur  vt  fiat ,  quod  non  faciens  caufa  praJceiTerit.  Hunc  fane 
deum  penesquemfuntomrjescaufa.-  faclarum  omnium  na- 
turarum  ,  naturaliumque  rerum,fi  Iouem  populi  appellant, 
&  tantiscontumeliis,  tamque  fcelefhscnminationibus  co- 
lunt ,  tetriore  facnlegiofeleobftringunt  ,  quim  fi  prorfus 
nullum  putarentDeum.  Vnde  fatiuseiTet  eis  aHumaliquem 
Iouisnomine  nuncupare  ,  dignumturpibus&  flagitiofisho- 
noribus  ,  fnppofito  vano  figmento  ,  quod  potius  blafphema- 
rent,  Sicut  Saturnodicitur  fuppofnus  lapis  ,  quem  profilio 
deuoraret:  quam  iftum  deum  dicere.&  toiuntem,  &  adulte- 
rantem  ,  &  totum  mundum  regentem  ,  &  per  rot  ftupra  dif- 
fluentem,&  naturarum  omnitun  naturaliumquererum  cau- 
fasfummashabentem,  &  fuas  caufas  bonasnoa  habentem. 
Deinde  qua*ro,quem  iam  locum  interdeos  httic  tribuat  Io- 
ui,  fi  Ianus  eft  mudus:Deos  er>.im  verosanimatnundi  ac  par- 
teseiusifte  defiruuit,acper  hoc  quicquid  hoc  no  eit,  noa  eft 
vtiq;  fecundu  ifiosverus  Deus.  Nuin  igiturita  dictun  fnnr, 
Iouem  animam  mudi,vt  Ianus  fit  corpus  cius,  id  eft  lftevifi- 
bilismundusrHoc  fl  dicunt.non  erit  quemadmodum  lanum 
deum  dicant ,  quoniam  mundi  corpus  non  eft  Deus,  vel  le- 
cundumipfos  ,  fcdanima  mundi  ^c  parteseius.  Vndeidem 
Varro  apertiffime  dicit,Deum  fe  arbhrari  eifeanimanimun 
di,&  hunc  ipfum  mundumeiTe  Deum  :  i\.d  ficut  homiocia 
fapientem.cum  fit  exanimo.A  corporc,tati  i nen  animo  dici 
fapientem:ita  mundum  Dcum  dici  ab  animo  ,  cuui  fit  ex  ani- 
me&corpore.  Solurn  iuque  mundicorpti;  noneft  Dcu$: 

bb     3 


390  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

fed  aut  fola  anima  eius,aut  fhnul  corpus  &  animus:ifa  tamen^ 
vt  non  Mt  acorpore,fedab  animo  deus.Si  ergo  lanuseft  iru- 
dus,&  deuseftlanus  ,  nunquidlouem  vtdeusefle  pofsit  ali- 
quam  partem  Iani,efle  dicfhui  funti  Magis  enim  Ioui  vniuer- 
fumiolenttribuerc.  vndeeftillud:  Iouisomnia  plena.  Eigo 
&  Iouem,vtdeusfit,  &  maxime  vtrex  deorum  ,  non  ahurn 
pofTunt  exiftimare,quam  mundum  :  vt  in  diis  cojteris  fecun- 
dumiftos  fuis  partibus  regnet.  In  hanc  fententiam  etium 
€juofdamverfusc  Valerij  Sorani  exponitidem  Varro ,  ineo 
libro.quem  feorfum  a'o  iftis  de  cultu  deorum fcripfir,aui  ver- 
fus  hi  funt. 

^lupptter  omnipotens  regum  rex  ipfc^deufque 
Pr^genttor,genttrixcjug deum^dem  "vnui.gr  omnif. 
Exponuntur  autem  in  eodem  libro,ita  vt  eumemarem  exifti- 
maret.aui  femen  emitreret,fcemina  qua?  acciperet :  loue'mq; 
effe  mudum,&  eum  omnia  femina  ex  feemittere.  &  in  fe  re- 
cipere,quacaufa,inquit,fcripfuSoranus:  Iupiter  progtnitor 
genitrixq; :  nec  minus  cii  caufa  vnum  &  eundem  omnia  efie. 
fMundus  enim  vnus,&  in  eo  vno  omnia  funt. 

L.     V  I  V  £  S. 
a/^V  Vi  etiam  Iupiter  dicitur.  }•  Namduos  reclos  habet ,  tupi- 
V^f<?r,g>  louts  ,  &  ex  ■vtrotjue  obltcjuos  iouu  ty  lupttrvs :  ejnan- 
ejuamvfuialteriusreclum ,  altertusoblajuosreiettt ,  ftcut  in  Gr&co 

b  Vergilij  verfus i\\t.\Secundo  Georgicorum  ,  'vbteosfoelictfiimos 
putat,cjut  rerum  taufcn  mcjutrunti&  coofecjuuntur,  exfententta  Peri- 
patettcorumty  ^cadenucoru.n^cjuam  ^yirtji.lib  x.Ethicorum^Ct- 
eero  cjmnto  Definibm  fu\e  perfecjuttur. 

C  ValerijSorani  J.  fjutus  Vaieru  Soranimemtnerunt  Cieero pnmo 
Ve  oratore^Plm  Itb  $.Solinut  tn  Pvlyhslore ,  Piutarc^.  in  Problem. 
JMacTobtui  Ub.\,Ss.turnaUum./  ty  Seruius  I .  Greg.  Fuit  Lattntn  ho- 
mo  docxifiimm  togatomm ,  vt  Crajjm  dtctt  m  pnmo  De  oratort  Ctc. 
Tributum  hoe  eft  V arronijsd  ante  V arronem  Soranoijicut  Piet&  no- 
men  Ennio  ante  Vergtlium.  Funfiui  es~l  Rom&  honortbus ,  pr<tctpue 
tribuiatu plebu :  &  cjuod  nomen  tllud  arcarum  ivrlu  Roma  ,  cjuod 
euulgari  eji  nefas  ,  aufut  tfiet  enunctare  ,  pcenas  luit.  PliniH^Solinuiy 
Afacr$biui,Plutaribm  tn  Problematts.  tametfi  Plutarchuf  tn  Pom- 
peioQ.  V  aleriumphilofophum  ,cjuod  multi  nondubttunt  de  Sorano 
dic$}a  Pompeionarrat  OiCtditujfuw.fed  autore  dicst  huiufce  reiOppiu 
fjfe,cui  cauendum^ne  crcdule  ajfentiamur  de  Pomjieto  narranth  nempe 

hontim 


Ad Marcellimim     Lib.  vij.        391 

homini  Ctfaris  amico.  Sunt  quiputent  huncfubita  morte  corruijfe  :  alij 

fuffixum  effe  cruct,ut  Serutu*. 

d  Iupiter  omnipotens.  f   In  antiquifcodicibus-verfm priorficle~ 

ptur. 

luppiter  omnipotens  rcgum.rerumqu* Mumque. 
e  Marem,&c.firminam.}Ex  Or[he»m  Hymnuy  efctjuefunti- 
pfi  -verfuA: 

f  Mundusenim  vnus.  f  Ex  fententia  opttmi  cuiufcjue  philofophi 
contra  ^sfnaXimAndrum.ty  ^/fnaximenem,  fy  KyfnYiarchum  ,  & 
jCcnophanem,/rr  Dtog>>ntm,&  Leuoppum^&Demecrttum^  Epi- 
(urum,cjutplure$  conftrucbant. 

\n  lani  &  louis  re&a  difctetio  fit.  C  A  P.   X. 

F^f^fp)  Vm  ergo  c\  lanus  mundus  fu,  &  lupiter  mundus  fit, 
f  fep7->  vn"^lue  ^r  niundus ,  quare  duo  dij  funt  lanus  &  Iu- 
C^^S^  piter? Quare  feorfum  habent  templa  ,  feorfum  aras, 
diuerfa  facra,difsimilia  fimulachrarSi  propterea,quia  aliavis 
eftprimordiorum,alia  caufarum,ex  illa  lani,  exifta  Iouis  no 
mcn  accepit:nunquidri  vnus  homoin  diuerfisrebusduasha- 
bearpoteftates,  autduasartes ,  quia  fingularum  diuerfa  vis 
cft,ideo  duo  iudices.autdua  dicuntur  artifices  ?  Sic  ergo  & 
vnus  deuscum  ipfe  habeat  poteftatem  primordiorum,  ipfe 
caufarum  ,  num  propter  hoc  duos  deos  effe  neceffe  eft  puta- 
ri,qui  primordia  caufeque  res  duae  funt  ?  Qupd  fi  hoc  luftum 
putant.etiamipfum  louem  tot  deos  efledicant  ,quoteico- 
gnomina  propter  multaspoteftatesdederunt :  quoniam  res 
omnesexquibusillacognomina  funt  adhibita  ,  multa?  atque 
diuerfiE  funr,ex  quibus  pauca  commemoro. 

De  cognominibus  loui<,Tjar  non  .">d  multos  deoj,fed  ad  vnum 
eundcmqucrefcruntur.  C  A  P.     XI. 

Ixerunteum  vittorem,  inuidum,  opitulum  ,  im- 
»*  pulforem  ,  ftatorem  ,  b  centupedam  ,  fupinalem, 

tigillum,calmum,nun!num.  &  alia  a  quiu  perlequi 
longumeft.  Hiec  omnia  cognomina  impofuerunt  vni  Deo 
proprer  caufasooteftarefque  diuerfas,  non  tamen  propter 
tot  resetiam  totdeoseum  eflecoegerunt:  quod  omnia  vm« 
ceret ,  quod  a  nemine  vinceretur ,  quod  opem  indigenribus 
ferret,quod  haberetimpelledi,ftatuendi,ftabiliendi  ,  refupi- 
nandi  poteftatem,quode  tanquam  tigillus  mundum  contine- 
retac  fuftineret,quod  aleret  omnia,quodruma,  id  eftmam- 

bb     4 


J9^  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

maaleretanimalia.  Inhisvr  aduertimus,  quardam  magnat 
funt,qujedam  exigua,&  tamen  vnus  f  vtraq;  facere  perhibe- 
tur.Puto  inter  fc  propinquiora  eiTe  caufas  ueru, atq,  prirnor- 
dia,propter  quas  res  vnuin  muduin,  duos  deos  e(Te  volucrut, 
Iouem  atq;  Ianum,quem  continere  dicuntmundu,  &  rnam- 
mam  dare  animilibusmec  tame  propter  ha?c  duo  opera  tam 
longex  inter  fe  vi  &  dignitate  diuerfa  ,  duo  dij  eiTe  compulli 
fu:it.fedvnusIupirer,propteriiludTigillus,  propterhoc  Ru 
minusappelhnuseft.NModicere  ,  quod  animalibus  mamam 
prebere  (u^eribusm^gislunonepotuitdicere  quam  louem; 
pra?fertim  cu\n  elTet  liua  Rumina  ,  qua?  in  hoc  opus  adiuto- 
"  riumiiii  famulatumq;  prieberet.Cogko  enun  poiTe  refpon- 
tieri,c\  ipfam  Iunonem  nihil  aliud  eife  quain  Iouem ,  fecun- 
dumill<-s  Valerij  Sora><i  verfus.vbi  di&um  eft. 

Jut-itcr  nrtWipHem  r-<  um  tt-rum^ue  dm  /  <jue      i 

Progenuor  /enitrixqiie  dtiiu>, 
Quare  ergo  dictus  eit  &  Ruminus  ,  cum  diligentius  fortaiTe 
«jusei  entibus  ipfe  inuenia tur eife  etiamilla  diua  Rumina?sSi 
enim  maifftate  deorum  rcCie  videbarur  indignum ,  vt  in  vna 
fpicaaJter  ddcuram  geniculi ,  aiteiyad  foliicuh  pertineret, 
quato  eit  mdignius  vna  rcm  mrimam.id  eft,vt  mammis  alan- 
tur  animalia,ua  >i  u  o^oruportitate  curari ,  quorum  iit  vnus 
Iupiter  rex  ipfe  cundorum-.ot  hoc  agar  non  faltem  cum  con- 
iuge  lua.fed  cumign  ->oili  nefcjo  qua  Rumina ,  nifi  quia  ipfe 
eitetiaminfa  Rumina,ipfeRumnuis  :  Ruminus  fortaiTepro 
fugentibu>m^ribus:Rumina  pro  fcemiuis?  b  Dicerem  quip- 
penoluiifeilios  loiiifcemi-unum  nomenimponere,  niii  &  in 
illisverhbusprogenitor  genirrixque  diceretur  :  &  inter  alia 
eius  cognomina  legerem,  quod  etiam  pecunia  vocaretur, 
quam  deam  inter  illos  minufcuiarios  inuenimus  ,  vt  m  quar- 
to  libro  iam  commemorauimus.  Sed  cum  &  mares  &  foemi- 
n<e  habeantpecunianr.cur  no  &  Pecunia  &  Pecunius  appel- 
latusiitjiicut  Rumina&  Ruminus,ipii  vidennt, 

L.     V  I  V  E  S. 

Jouis  fj«  aTT\  I^erunt  eum  vidtorem. }  /ouu  plurtmafuerunt  apud  Gr<t- 

*      Ji^/  c*s  &  Luiih»!  cognomma,  quorum  pleracjue  ex  Gv&cvs  perfe- 

qurtur  tnjhtut ■>  ino  0'<pheua  tn  Jfiymnn  ,  Q>  fpa*fim  fjemerus  in  x»- 

trocjuc poe,.tate  &r  Hyimw.velut  cjuodfit  <pi\i9<,id  eft  amicitU prtfes, 

&l;{wfihos}ttalH ,  &  •'TqfttotfocnH,  fy  ifiuot  ntriftnrandi  prtfesj 

&alia 


Ad  Marcellinum    Lib .  vij .  39} 

&  alia  qu£  ad  naturam  tius  potius pertinent ,  quam  ad  vfumbonri- 
uum.  Prtterhdicerat  &  luptter  %ylnxurusT  etractn<t  ,  quafi  euh 
$vpv.fine  nouacula  *nberbts,~onde  fy  t^/fnxur  olnn  dicla  T  <.rracm&* 
Sirmtn.Erat  <gr  ^^omyas  tn  Olympia,quem  facrawt  HcrciAcs^quafx 
nufcarum  abaflorem  ,  cum  tilts  tnter  fucrtficandum  infTiateittr  i  & 
sfthenis  lupiter  pp*Tg*o$  ,  quafi  tnbults ,  cutus  fesium  ficundo  dte 
*rV  eL7rctTx&.uu,hoc  eft,dcceptortirum  ,  ifquedtes  ab  efftuxu  cruorts  /<o- 
fiiirum  tuifwnc.  Jtcebatur.  fy  inC'ariahatSfotJ\vf  ,  quaji  ftcurariu*y 
tn  cuius  dcxtra  non  fulmen  ,  fedficurtt  erat , quxm  Lydi  *\eiCf'uuj  Jt- 
cunt  ,  apud  Plutarchum  tn  Prub.  Erat  ettan-.in  Gr&aa  tAai&e^or, 
quafi  Itberator  ,  qubd  ab  armis  Pcrfarum  libe^ajfet  :  in  -^slfii  min  re 
Milrfiiuun  Chaonta  ,  Dodonxus  :  %^Amtnontus  m  rffrua  :  Athents 
tiH\i%iot ,  cui nutlun facrtjicauamr  arwnal ,  jed  frugtbu*  placabatur 
&  pomitt  Thucydtdes.  Erat  &  dpiatnt ,  qnafi  dimttt^ns ,  ty  nix.x.vZ 
Atgts.  hoc  eft,  curulus  ,  &  $i/«;«jc  a  Phryxofacratwi  ,  quafifug&  ca- 
mesyijbi  &  -vellus aurewn.apttd  sJpollniuw:  &  Aratrtus  apud  1  hx- 
ni.es  sCoelifiiius  Saturm  ^ratcr  cwfuit  Da%oni  nomen  ,  a,atrt  inucn- 
tor,  -vnue  cognominatus  luptter  Aratnus:  &  »«i;iMn'v;o{  tottG<e- 
cix  com,-  ums.ln  Sinlta  ttypajot^orenfis  ,qubd  fi.ro prtefijet,  ei.\u<z  Tla- 
tua  eo  loco  eng<batur:  H  <rodotus .  Erat  Rom& pr&ter  ta  nomtna  qtae 
commc-tior.it  Auguftinus,lupiter  Feretrtus,de  firedtt  fp&lits  opimt^fa- 
cratus  a  Ro>iiulo:Capttolinus,aloco:Elicius,  <uemficrantt  Numa  tn 
Auenttno  ab  eltaendo  e  mentibvu  diutnts ,  quomodo  procuranda  cffent 
ful -niita  & prodigta  :  Piftor  ,  apanibm,  quos  de  C  apttolioiaflavunt 
obfijit  Roma  capta  ,  cuius  fcTium  fexto  idut  lunu:  V tmtnitis ,in  c  lle 
V imtnali: Pr&dator .pr tzdz aimtor^ cut  & altqutd debebatur  de pr<e- 
dttySe  utur.Vltor,quew  facr  uit  %yfgnpp  ,:T onam.quei':  ^ytvguTlus 
poft  bellum  Cantabrknm:Cti$hs  a  Domttiano  tn  Capitolio:Latialt<,k 
Tarquwto  SUperboin  mente  ,^4lbano  :  Inutclus,  cutusfeftum  idtbu* 
lunij:  jnuentor ,cuut4  ar a  fropc  portam  frigemMOmjacTattU  ah  fler- 
cule  tnuentis  bcbus,cuiinttencw  immolabatvr  :  x^Ad^Xim  iuifa>.r:fi  a- 
batur  in  nuptits.  f  ium*,Dionyfiut  ,  Plutarchus  ,  Suetonius,  Lacian- 
tiuSiqMi  itbro  prt  ojcitbtt  louem  de  nommibui  hofbitttm  fuorwn  ejfc 
plerunc^ ue  cagnominatum.  velut  ^/fthabynum ,  La'.iri.wdurtt ,  a  q:u - 
bns  in  bciio  tft  adtutus ,  tw»  Lapnun  ,  &  MoUottem  ,  &  Cafrum. 
Xheftm  Hecaltfium  louem,  <&  nus  facr a thTUtutt in  sJttirdUrra 
de  n  :miat  Hecales  vetuU  hofpittfux.  ^nftoteies  tn  hbeilo  De  mun- 
do,  miui  ia-n  aliks  mentionem  fecimwi ,  cun  Deus  fttvnw  ,  multtnit 
mius  eft  ib  :ff  cliontbus  omntbus .nempe  lw>iter  <ty  *.<?£#.&  "m  idest 
ftU&u,WQr3&  &efVTq°s>toiia»s)&  wiQ&*tjftren<,tor,  gr  aj3«ex»f,  ca- 

bb     5 


394  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

le(itf,&Kip*.viiotfulmmat9r>&vi-noc  piuuim ,  &  'bhi^uf-mit  fru- 
gffcri&  7nMi*tvrbicH* ,&  >4v«'flx<oc  natalitim,^r  ffttm  vattarn,  (<f 
•uoyiatcopnatwiityTTV^ittpatriut-.ipfi-eTiett  *  '.itd&  ommd.qu* 
de  fato  &  parcus  duuntury  newpe  ajitiyK*^  ftttfM,  Kj  n^jutmt,*)  dJjitt- 
zretct.Stc  tUe. 

b  Ccntampedam.^bftabtlitdteficesidiclui,  vt  idem  ^yfugu- 
ftmm  expiuaf.nam  finmm  res  c>iifijht,<]uo  piurtbm  inmtttur  pedtbui, 
&  vehafulcrn.  Esi  & ■vernn*  centipeda. 

C  A\inum.\ ^lij  codtcs  alumnuoi,fed  isflmum  ir><  liux  vtarbitror. 
nam  ahna  fy  dimm  ab  alendo  dtcuntur.vnde  V  enm  alrna  ,  gr  CVr«, 
&  terra  alma.  %*Aiumnm  verb non  fa>:de  eft  is  qut  altt ,  quod  quidam 
futant. 

d  Qua?  per  fe  profecjui  longum  eft.  \  slntisiuicodices  habent: 
Qua ptrjequt  longum  eli.Commentaiores  verbt  ftgnificationem  parum 
inteUigentes,per  fe  profequi  deprauarunt>rati  perfequi  folum  dici  de  in- 
fetlattone  wimica 

e  Tancjuam  tigillusmundum  contineret}-ri£w#.TWcf»£i7- 
lus  trabs,cui  tetlum  tnnitttur.  s4rtsh>t.  «fet  *5  koojau ,  •vmbtltcts  qutbttt 
forntx  continetur  &  fiftttur,  Deum  efje  in  mundo  ftmilem  att,  qutft  ab- 
fit  vei  momentum  ,carr  uat  prottnm  natura.  &dtfi<tum  nectffeefl,  vt  ab- 
lato  vn:bttico  formctsftrutlurd  toia  diffoluta  conctdertt.  Non  eftabhoc 
propofito  d'ffonum,quod  Orpheus  tn  fjjn.ntsde  loue  tnqutt: 
Ztvt  vvduv,*  yting  t*,Kj  apatvt*  *Y«e?iVT0c.  Etpoft. 

ZiVfTTCVT*  U(,A. 

f  Vtraquefacere.}ft  m.gnaty  parua. 

g  Si  enimmaieftatedeorum. \Ltbro  4.  Derifaeftopinio  eorum, 

qut aiium  Deum cur&  ventc  uli.alium  follicult triiuebant. 

h  Dicere  cjuippe  voluiffe.  \  ln  amiquii  meltm  :  Dicexemquippt 

noLtffe. 

Q^o<\  Iuppitcr  ctiam  prcunia  nuncupetur. 
C  A  P.  XII. 
Vamvero  eleganrer  rationem  huius  nominisreddi- 
'fcSJj  derunt,cV  pccunia  ,inc<uiunt,vocatur,^uodeiusmit 
_  _j_J  omnia.  O  magnam  rarionem  diuini  nominis  ,  imo 
ver6iliecuiusfuntomnia,vili(sime  &  contumcliofifsime  pe 
cunia  nuncupatur.  Ad  omnia  ennn  quae  cejo  &  terra  conti- 
ncntur,  cjuid  eftpecuniain  omnibus  omninorebus,  a  cpiaf 
ab  hominibus  nomine  pccuniaz  pofsidentur  f  Sed  nimirum 
hocauaritia  Ioui  nomen  impofuit,  vt  quifcjuisamatpecu- 
niam,  non  quemlibet  deum  ,  fed  ipfum  regem  omnium  fibi 

amarc 


Ad  Marcellinum  Lib.  vij.  595 

amarevideatur.  Longeautem  aliudefTet  fidiuiria;  vocare- 
tur.  aliudnanque  funtdiuina?,  aliudpecunia.bNam  dicimus 
diuires,fapientes,ihftos,bonos,  quibus  pecunia  vel  nulla ,  vel 
parua.Magis  enim  funt  virtutibusdiuites :  per  quas  eis  eriam 
in  ipfis  corporalium  rerum  neceffiratibus  faris  eftquod  a- 
dcit:pauperes  vero  auarosdicimus  femper  inhiantes,  &  ege- 
tes.Quamlibet  enim  magnaspecunias  habere  poi]unr,iediii 
earumtjuantacuncjue  abundantia  nonegere  Don  poflant.  Et 
Deum  ipfum  verum  re&e  dicimus  diuitem,non  tamen  pe- 
cunia,fed  omuipotenria.Dicunturitacjue  &  diuites  pecunio- 
fi,l\:d  interius  egeni.fi  cupidi.  Item  dicuntur  paupcres  pecu- 
pia  ca rentes,fedintcriusdjuites,fi  fapientes.Qualisergo  lfta 
thcologia  debeteflefapienti,  vbirexdeorum  eiusrei  nome 
accepir,c  quam  nemo  fapiensconcupiuir?  Quanto  enim  faci- 
liusfi  aliquidhac  doclrina  ,  tjuod  advitam  j-ertineret  aeter- 
pam,faluoriter  difceretur,Deus  mundi  re&or  non  ab  eis  pe- 
cunia.fcd  d  fapicntia  voc.*rerur,cuius  amorpurgata  fordibrus 
auaritia?,hoc  eit,ab  amore  pecunia? i 

L.  V  I  V  E  S. 
a  y^XVarab  hommibus  nominepecunia?.  V  Omniacjtupofi- 
\Jdenlm  ,  n mme  pecuniz  funi  comprehenfaivnde  pecultum  di 
citur  apecudc  deduda  ^pptliatione ,  -vt  uiunt  CoIumelU  ,  heftus\  ty 
Scruius,  cj  <vd  lo£  -vet  rum  ejfnt  iimc£  diuttix ,  ftcut  ad^uc  fu>>t  mul- 
tarumgen  tum.  Erant  emmfei  e  paThres*  a  ijutbus  manafft  v  >cahulurn 
h>c etutrn  V arro cot.ftimat  Ub  Dc Lai  lin. ^.posiea ad opesvrbanas 
fe  exte<i.  it. 

b  Nam  dicimus  t4iuites.}  Paradoxum  Stoicum  ,  oti  ei  ot>$o<  uJyoi 
c\*Ti'AA2ttod  Cidroiiu  efjemulti*  m avnifaue t atiombus  fuadet .idem 
tnarnu  irigeniu  phtlofophorum  ifl  dt&utatwn  ,  qui  fepifitme  centra  pe- 
cunia r»  ptrorarunt. 

c  Quam  nemo  fapiensconcupiuit.  V  Saluft.in  Cat.  ^Auaritia 
pecumx  ftvdium  habct3  cjua  ■>  nemofapiens  concupiutt :  ea  cjuafl  vene- 
jtts    alu  irnbuia  rorpttf  anm  wnque  virtlem  cffxminatfemper  tnfimtay 
mJatUlrdis  eftynecjuc  ioptajiecjue  inopta  minuttur. 
d  Sapientia  vocaretur. ]»/  t  nos  "vocamut. 

Qupd  dumexpoaitur  quidSaturnus,  qunlve  fit  Genios  vtetque 
vnus  lupiter  effe  doccatur.  C  A  P.     X  1 11. 

2^7§2  Edquidde  hocloue  plura  ,ad  quem  fortafTe  carteri 
i^Vv^  referendifunt,  vtinanis  remaneat  deorum  oninio 
k£k£2  plurimorum,cumhicip{c  fu  omnes:  fiuequando 


$$6  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

partes  eius,vel  poteftates  exiftimantur  :  iiue  cum  visanimar, 
«juarn  putantper  cun&adiffitfam  expartrbus  molishuius ,  in 
quas  vilibilis  mundus  irte  confurgit,&  multiplici  adminiftra- 
tione  natura?  quafi  plurium  deoru  nomina  accepit  ?  Quid  eft 
enim  Saturnus  i  Vnus,,  inquit ,  de  precibus  deus,penes  cpiem 
fationum  omnium  dominatuseft.  Nonne  expofitio  verfuum 
illorum  ValerijSoranific  fe  habet:Iouem  edemundum  ,  & 
eum  oinnia  femina  ex  fe  emitttre  &  in  fe  recipere  ?  Ipfe  eft 
igitur  penes  cjuem  fationum  omnium  dominatus  eft.  a  Qujd 
eft  Geniusf  Deus  e!t,inquit,qui  pra?pofitus  eft ,  ac  vim  habet 
omnium  rerum  gignendai um.Quem  alium  hanc  vim  habe- 
recredunt,quam  mundum  cuidi&um  eft: 

lupiter  onmipotens  progemtor  gemtnxcjuel 
Etcum  alioloco  bgenium  diciteffe  vniufcuiufq;  animu  ra- 
tionalem,&  ideo  eile  fingulos  finguloru:talem  autem  mundi 
animum  Deum  efie, ad  hoc  idem  vtiq;  reuocat,vttanqua  vni- 
uerfalis  genius  ipfe  mundi  animus  efle  credatur.  Hic  eft  igi- 
turquein  appellant  Iouem.cnam  fi  omnisgeniusDeus,&  o- 
mnis  viri  animus  genius ,  fequitur  vt  fit  omnisviri  animus 
deus:  quod  fi  &  ipfos  ai.horrere  abfurditas  ipfa  compellif, 
reftat  vt  eum  fingulariter  &  excelleter  dicant  deum  genium, 
quem  dicunt  mundi  animum,  ac  per  hoc  Iouem. 

L.         V  I  V  E  S. 
a    /^^XVid  eftGenius.j-FeSr  <Apopeim:Ge»ium  appellabant  deu^ 

K^s^w  "Uim  obcinertt  rtrum  omnium gerendarum  <^/fufu?Um: 
Gentu^wcjutt ,  eTi  deorum  filtm  ,  &  parens  hommum  ,  ex  cjuo  ho~ 
mtnrs  wnuntur,  prvptcrej  Genttv  mem  nowinatur  ,  cjuia  <r.e  genuit, 
Quxfnu-r*  apnd  eruditosrfw*  d  m  -jjet  Gtmm  ,  inuet  tumcjue  nonfim- 
phciter  id  dtci.  IMam  Genim  nai.tr  £  cTi  aem  parens  tRim>  &  Ge- 
nuftf  t  c£io  um multi  cju.rum  mewtntt  Cajella in  Nuptiis :  &  A1ar- 
ttsGemm  Meltcerta  ,  ^t  ait  Pa.themus:  ty  corporalmm  rerum 
Genu  (unt  eiementa  cjuat  or»ignn>  aer.acjua  ,&t'rra,  Qute.  Grtci 
cu m  <roixp!t-vece>it,yiH$>>i*f  cjuocjue  $ws  dicunt.  cui  non  abfi  <tle  tfi 
qu  d  MacrohiuA  adduck  de  penatibus  naiura  ,  cjubd  ftnt  mtdim  aer 
Jupiter  ,  ^r  infimw.  luno  <><fy  fn\  reirm  xther  Alinerua  ,  cjuis  tribu* 
fub  -uno  ie£l>T a^utntm  Pnfcus  templwn  'vouit .  JJuodectm  c<tti  fi- 
gna  cwnfole  /<r  lu»afunt  qut  Genios  aiant,  &  ht  cjuidem  dnvj  <vni- 
ue,faii&res.  Nam  fuus  eji  cutcjue  loco  Gmittf  ,  cjuemfaciunt  ei  frtfi- 
dereJ^wn  ty  ■vnicuuju?  homtnum  fuu<fic  ditlu*  ,  «pt  Cenfirinm  in~ 
auitjiue  $*bd  in  etm  tutela}  vt  tjuifcpe  natus  «#,  viuit  -fim  q*»d  v* 

gen$~ 


Ad  Marccllinum  Lib.  vij.  397 

gmeremW)  eunt  \fxue  cjuod  vnagignatur  nobtfcumifiue  etiam  j  quhd 
nos genitos fufciptut^ac  tueatur.  Eundem  rffe  Gcmu  ■>  (p  Larem  muL- 
tiprodiderunt  ^ettrum-tin  quis  t&  C.  Flaccux  m  Ubro  quem  ad  Ctfit- 
tem  DeiudtgttamentU  relitfuit.  Perrb  larts ,  cjuemadmodw  cft  ^pud 
Oui.Kium  ygemmifuerunt  p.ij  Altr  <.**<<  &  L  m ^  fiue  I  arunds.  njm- 
pb&.ldeo  veterumperiane^  tnter  cjuos  Eu.  udes  .gejr.ini  s  fwguht  homi- 
nun  idduntLaresalterum  bo.numaiterum  n  aium:cjua(u  Uefutt^uem 
Plutarchw,FLrw,  &  ^Apfiayiu*  fcribunt  oblatum  M.  Bruto  medtM 
noclc  ai  tenutmiucernam  aebeliocogtt.nti. 
b  Genium  dicit  eiTe  vniufcuiufque  animum  rationalem.}D« 
hoc  aptofiu*  proxmw  hbro. 

c  N.un  11  omnisGenius  deus  \Co>ui  fio prims.  fonrs.  primi  ordi- 
Hh  Jyllog  fmorurn  i3Ui%o  b.irbara  dicunt. 

De\leicuni,&  Martis    fliciis.  CAP.     X  T  I  1 1. 

*<3n^g£icurium  verd  &  Martem  ,  quomodo  referrent  ad 
aliquas  partes  muuci ,  &:  opera  Dci  ijua?  fuot  in  ele- 
mcntis,  non  inuenerunt ,  &  ideoeosfaltem  operi- 
bus  homiuum  praepofuerunt ,  fermocinandi  &  beiligerandi 
miniftros.  a  Quoruin  Mcrcui  ius  u*  fermonis  etiam  cieorum 
potelratemgerit.ipn  quoq.ie  reoideorum  dommatur,  fi  fe- 
cundum  eius  arbitrium  lupirer  loquirur,  aut  loquemli  ab  il- 
lo  aCCtpit  facultatem,quod  wique  abfurdum  cit.  Si  autem  il- 
li  humanirantum  fermonis  poteftas  tributa  perhibetur  ,  non 
eftcredibile  adlattandos  marnma  ,  nonfolum  pueros,  fcd 
eriam  pecora  ,  vnde  Ruminus  cognominatuseft..  Iouem  de- 
fcenderevoluifTe  ,  &  curam  noftrifermorus  ,  cjuo  pecoribus 
antecellimus,  adfe  pei  tinerenoluiiie  :  acper  hoc  ldem  ipfe 
eft  Iouis  atque  Mercurius.  b  Quod  fi  fermo  ipfe  dicitur  elTe 
Mercurius ,  fieur  illa  qua?  de  eo  interpretantur  oftendunt. 
c  Nam  ideo  Mercurius ,  quafi  medius  currens  dicitur  appel- 
latus  ,  quodfermo  curratinter  homines  medius,  didco  *fpmt 
Gi £ce  ,  quort  fermo  vel  interpretati.  >,quar  vtiquc  ad  fei  ino- 
nem  pertinet  i$vlu>H*  dicirur:4"  ideo  &  mercibus  pr2eeiTe,quia 
inter  vendentes  &  ementes  fermo  ht  medius:  f  ideo  alas  ci  in 
capite&  pedibusponunr,vclentes  figniricare  volucremfcrri 
per  aera  fermonem.-  ideonuncium  di£tum,quoniam  pcr  fer 
monem  omnia  cogitataenuncianrur.  Si  ergoMercuriusipfe 
fermo  eft,  eriam  ipfisconriteuribusdeus  non  eft  :  fedcum  fi- 
bi  deosfaciunt  eos,  quidarmonesfunt ,  immunrtisfupplican- 
do  fpiritibuSjpoffidetur  ab  eis  qui  non  dij,fed  d«moues  funr. 


398  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

ItemquianecMartialiquodelementum  vel  partem  mundi 
inuenire  potuerunt,vbiageretoperaqualiacunque  naturse,' 
deum  belli  efledixerunt,  quodopuseft  ho,minum,  &  optabi- 
le  noeft.Siergopacem  perperuS  Fcelickasdaret,Marsquid 
ageret  po  haberet. Si  autem  ipfum  bellum  eft  Mars,ficut  fer- 
mo  Mercurius,  vtinam  quam  manifeitum  eit ,  quod  non  fit 
Deus:  tam  non  iit  &  belium,quod  vel  falfo  vocetur  Deus. 

L.  V  I  V  E  S. 
a  /~"\ Vorum  Mercurius  fi  fermonis.  ]■  Afercurios  quinqut 
K^JfwJfe  narrat apui  Cicerohem  Cotta: prmwi-^.&lopatre  y 
Dietnatre  natum  fcundumt  V alentn  fy  P heromdv  jilium  ,  eum 
^uijubt.rrish.b  turidcmTiypnontuteJ}  Tertium,Iou  terti  natum 
&  Maid.  Q^i^num^Nilo  patrem  ^quem  ^egyptij  nefa^  habtbant 
nomtnace.  Q^.,tum,quem  colunt  Pheneat&y  qui  ^/trgum  dicitur  /'«- 
tertnujje  ,  oo  eamque  caufam  ^egypto  prafaijfe  ,  atque  <^€e»y.tits 
leges  o?-  iiteras  tradidjje.hunc  ^"'gypttj  ThiUt  appc  ilant.  H  ac  Ct- 
cero.  Etus  Theut  mimmtt  in  Phtd:  o  PLto  &  E»fei  tu<  hbro  i.  Prx- 
parationt*  E<*angelic&  ,quteumab  ^egyptm  tradtt  -vocan  Thoytht 
ab  sdUxandrmu  T not^Gr&cosi pubZ  diere,qui  (cf  literat  p^inws  <ie» 
<uit,&  de  thtolog^  altius  arcamufquefcrtpfrit.  Dtodortu  tttam  lib.i. 
redegiffe  hunc  Mercurium  narrat  vocesin  ordtnem,  acplrifquere- 
but  mdtdijfe  nominafacrdqutpermulta  &  ceremomas  trudid  Jfe.  Dt 
'vocibus  confirmat  Horatiws  ex  ..Alc&o  poeta,  qutbu*  de  caufs  %yfe- 
gyptij  inuentorem  ty  Deum  fermonts  illum  putauerunt ,  imerpretem 
cptoque  &■  nuntium  dixere  homtnum  ac  deorum.  Cum  qubd  facra  -ve- 
lut  a  dii<  ad  hominespertuleritytum  vel  rnaxime,  quodjermo  ab  homi' 
nibns  ad  homines  &  ad  deos  tranfcurratftne  quo  nullum  consiat  com- 
mercium. 'vndetUaapudt^frijiidem  RhetoremfibeHa%nullum  com- 
tncrcium,  concordtam  ingenere  humano  nullam  fuijfe  ,  priuys  quamfer- 
moiem  Mercuritts  in  eo  Jparfiffet,&  inuentioliterarum  paratifima 
fuit  commento  eccajio  ,  qubd  procal  diJ~itosliterts  alloqueremur ,  vnde 
tnuentor  earum  Mercurius  -vltrbcitroque  cemmeare  exifttmatm  es~if 
fy  mandata  diligentiftme  excqui. 

h  Q^uod  fi  fermoipfe  dicitur.^-Por^jyi/W  in  Phyftdogia  :  Ora- 
tionis  imerpretandt  -vim  Me.curiumdixerunt  ,qui  tenfm  retlufque 
fin<situr  propter  orationis  •vtgorem  :  c&terum  ,  qubd  oratto  compofita 
cFi*  aliamfolarem  <volu  t,  qu&  ftt  Mercunm  ,  aham  lunarem  ,  qu<e 
fjecata:  attam  vnincrf  ;lem,qua  H  rmopv  Fes~ius  Pomp  vnum  ex 
caufts  cur  Mercunvts  Jit  Cyllemus  nuncupatm  ejje  dicit ,  qubd  ferao 
ftne  mambws  omma  conficiat,qmbus parttbus  corports  egem  xytooi  -vo- 

cantur% 


Ad  Marccllinum    Lib.  vij.       399 

cantur,  tametfi  hoc  mmen  ad  omnes  mutilatos  pattt :  alij  de  loco  CyUt- 
nium  huicupant. 

c  Namideo  Merc.quafi  med.currens.  V  <4t  Feftus  ait,  a  mtra- 
bws  e[fe  diclum.  fgo  emm  nomen  a  merc?r  dcriuattim  puto  ,  vnd.funt 
mercutwi  ty  mercatura,*?  merx,<[un  omnibus  pr&efi  Merewinf, 
d  Ideo  tpwt  Gra?ce.fr&nii  ^^iajoXnS^j^id  eji  i-.ttrpretari.  ff.c 
idem  eji  <ffe  nuncium  deorum,non  cjuod  dicla  uiterpretetur  f  d  qttld  di- 
ligentijiime^  t.ptirna  fiib:  per.-.gat,  quxfunt  mandata^u-A  efi  munus 
fertnonu,perferre  ab  anmw  ad  ammcsfenfa  cju*  ahter  patefi  n  tyedo- 
c<ri nequeunticumq;  ammtpro  dn<  putarenturjd* o  interpres  diuuw>& 
nunius  efi  appeUatus.  Plate  m  Cratylo  :  &c  Tveiom  IfAagmv  <fiyju»t 
4t»  tytxolro  \&ri  i'mh»  npiy.nt.  \uv  <fi  vi'/w«?,»c  oii[M$*t,  wXu-rri^avnt  TQ 
0W4*  ifpbjj  w>,Z tjfj .  k,  r4y<,  ie<c  )hn  ii  hohi  «"W*  lUXAMffJ^p  * n  *}ft- 
*©-  jv.  ijm  irin,inciuit >h  >c  eji  Uaui  co/nwetm  cfi  mertto  voceinr  a  vo- 
bit  iremes.  Nnnc  vero  nvs  elegattw  ratt  nomenpr^ferre.ffrr.  am  vo— 
eamui.  Ipfa  etktm  Irn  adicendo  videtnr  nommata  ,  quomam  nuncia 
quoijue  efl.  Porro  omnu  <aui  altc  m  gotio  confictendoje  u,t  rptnit,  dt- 
cttur  mterpns  ,  conaliator  cjuoqu?  &  medrai  ,  ftcut  Se.utus  inc.utt  4. 
^eneid  vtapud  Ciceronem,cjui  interrrttes  corrttmpendi  ludiaj  ffifo- 
lent.Et  r<rg.tpfevetbis  Dtdonn  lunonem  aUo<jumtn,que  concihatnx 
fuerat  Didon^s  fy  <_sfene/e: 

Ttique  harumn  t.rfres  turarum,/?  cenfcia  luno. 
c     Ideo  &  tnercibus  prareflfe.fr  Sine  fermoce  pertt  commercium 
mortaliiun.   Diodo,  us  perhibi  t  extfiimatum  a  quibttfdatn  Mercunum 
mcnfura>n,ponJus,  <ty  mercatur£ cjutUum inuentffe.    F.xtat  (p  apttd 
Gr&cospromrbium  Koviiot  «f|U»c. 

f  Ideo  alas.fr  Afercurins  alatus  fingitur ,  non  modoinpedtbus ,  qu* 
tiocant  ta\aria,<ty  apud  Hrmerum  7riJi\±.fedctiam  in  te*.  portbw.v- 
trincjue enim  eiprominent pinnuU pares,  vt  y^puleiuA  defcnbuin  A- 
fologia.Ftngiturenim  dew  illepetafatut,  ho-  eflgalero  tcflnt.extanti- 
busfupragalerum  pinms ,  cjuod  in  Amphy.fignificauit  l>la»tus  verbit 
ipfius  Mercuru  :  Ego  htts  habeo  vfijue  in  pctafo ptnnnla*. H anc  anno- 
tationem  acceptam  refero  BcroaUo  in  Comment.Augusli  Suetonu. 
h  ideo  nuncium.fr  fioctdem^vt  dtxi,  interpres  ex  DiodoreSicul» 
Ub.6.&  ft-  exponit  ^Acron  hbro  i.Carm.fforatij. 

Deftellis  quibufdam.,qua$  pagani  dcorum  fuorum  nominibus 
nuncupauerunt.  CAP.     XV. 

ip^  Ifi  a  f°rte'  ift*  ftella?  fun*  ni  dij ,  quas  eorum  appel- 
s  lauere  nominibus.  Nam  ftellam  quandam  vocanr 
£  Mercurium^uandam  itidem  Martem;fcd  ibi  eft 


400         Auguftini  de  ciuitate  Dei 

&  illa,quam  vocant  Iouem,  &  tamen  eis  mundus  eft  Iquis.  I- 
bi  quam  vocant  S.iturnum,  &  tamen  ei  pr«eter  eam  dant  non 
paruam  fubftantiam  ,  omnium  videlicet  feminum.  Ioi  eft  Sc 
illa  omnium  clarifiima.qua?  ab  eis  appellatur  Venus:  b&  ta- 
mencandem  Vcnerem  efteeliam  Lunam  volunt.quanuisde 
illo fulgentilTimo  fydere  apud  eos  c  tanquam  de  malo  aureo 
Iuno  V  enufque  contendant.Luciferum  enim  quidam  Vene- 
ris,  quidam  dicunt  elie  Iunonis  :  fed  vt  folet  Venus  Iunonem 
vincir.  Nam  muko  plureseam  ftellam  Veneritribuunt,ita  vt 
vixeoru  quifquam  reperiatur  ,  qui  aliudopinetur.  Quisaute 
no  ; 'ideat,  cum  rege  omnium  louem  dicant,  cum  ftella  eius  a 
fteila  Veneris  tanta  vincatur  claritatef  Tanto  enim  efle  de- 
buit  canerisilla  fulgentior,quatoeft  ipfepotentior.Reipon- 
dentideo  iic  videri,quia  illa  qua?  putaturobfcurior,fuperior 
eft,  atq;  a  terris  longe  remotior.  Si  ergo  fuperiorem  locuin 
maior  dignitasmeruit,  quareSaturnusibieft  loue  fuperior? 
An  vanitasfabula^quxregemlouem  facit,  non  potuitvfque 
ad  fydera  peruenire  :  acx  quod  non  vaiuit  Saturnus  in  regno 
fuo  neque  m  Capitolio  ,  faltem  eft  permiflus  obtinere  in  cse- 
lo?  Quare  autem  Ianus  non  accepit  aliquam  ftellam  ,  fi  pro- 
ptei  ea  quia  mundus  eft,  &  omnes  in  illo  funt, e  &  Iouis  mun- 
dus  eft  ,  &  habettamen  ?  An  iite  caufam  fuam  compofuit  vt 
potuit,&  pro  vna  ftella  quam  non  habet  inter  fydera,  tot  fa- 
cies  accepit  in  terra  ?  Deinde  ft  propter  folas  itellas  Mercu- 
rium  cv  Martem  partes  mundi  putat,  vt  eos  deos  hab-ere  pof- 
f. pt,  quia  vtiquefermo,  &  bellum  nonfunt  partesmundi  ied 
aa.us  hominum,cur  arieti&  tauro  &  cancro  &  fcorpioni,ce.- 
terifque  huiufmodi  qua?  celeftia  figna  numerant ,  &  ftellis 
non  hnguiis,  fed  fingulapluribus  conftant,  f  fuperiufqueifta 
in  llimmo  ca?lo  perhibent  collocata  8  vbi  conftantior  motus 
inerrabilem  meatum  fyderibus  pra?bet,  nullasaras,  nulla  fa-~ 
ci amulla  templa  fecei  unt-.nec  deos,  non  dico  inter  hoc  fele- 
aos,fed  necinterillosquidemquaftplebeios  habueruntf 

L.  V  I  V  E  S. 
aX  Tlfi  forte  illa?  ftellse.f  Pfato  m  Cratylo  inqttit^eteres  Gr&~ 
1M  cos  non  ahospro  din  habuiff;  coluijfecjue  ,  cjukm  q  os  etiam  tum 
barbarorum  complures ,  c£lum,foLm ,  lnnam.&  fyderaquos  naturales 
vccunt  deos,vt  Sa.nchov.iato  Bcrytittffcnbit,  yut  autor  eji.pnfcos  wor-> 
talespr&cipue  Phoemces,  ty  i^fegypties  bene  meritu  dt fe hominibnt , 
quique  alhjhid  in  commumm  vit&  contuliffent  vfwn ,  cos  honores  ha- 

bmffe, 


Ad  Marcellinum   Lib.  vij.  401 

buiffe^ut  tcmpla  tUt<flatU£que  erigerentur ;nominibm  naturalium  deo- 
tum  impofitts  Hunc  tntm  cxlum,illu  foiem^alium  louem^altmn  Satur- 
n*m  nun-uparwif.htc  tUe.Et  haud  ctubit  -v.lqubd ejjent  aJlrolo^t£pe- 
rtti  dtj  :pfi,ta  nominafyderumfibt  tndtbant,quarum  •virtuttbmfe  cre- 
derent  -o  aier  c'.-uei poficrtfydcra  nommibm  eorum  uocamrunt ,  qut  eas 
artes  attulernnt  ad  ■vit.im  q*arum  efftclncia  extfttmarent  ea  tjjefyde* 
ra.Ndm  AfercurtmftiUahmines  'vtpntantrtddtt  facundos,  tngento 
njerfaiiU  a  commvddtque  natur*  illtm  tla>iet£tmfefi  aadtt.quam  cau- 
fam-vidsoplactttffe  Struto  ^cur  Mercurim  d  orum  nuv.timappeU.atm 
ftt.nam  bonm  bemgnufqttc  eji  itm  loue  (ejr  Sole.atrox  £r  maiefiem  ch 
Saturno  (p  Marie..'iars  quoque  -vtoLntm  efi m  cotlo^  aumtm^bel 
Id  motujque  terrts  tmmitttt.iacirco  Martem  irafcenti£  njim  Porphy- 
rtm  interpr  etatur.qu£  quomam  tg>*ea ejl^atcjue crhewa,beUt*  eflprttfe- 
cla.flmcorttur  theologia  Stjtcorumyreferenttwn  d>.-orum  rationes  na- 
turdfque  ad  cerpora  muudt.-vnde  nufcttur  tanta  rer  m  omnium  oofcuri- 
tas,-vt  -verttas  alttjf.  tenebrts  obrutapersfict  iuJU  artequeat :  fuut  ait 
tum  ex  eodem Sanchjmaihone  Eufibim  Itb.  >-'r&p. Euang.i.tutr-  cci  .m 
exfuts  tpfim  argumentts  ac  r  attcntbu*  ^vu  tgf  ^ug.hoc  lihoutfputat. 
b  Et  tameneandem  Venerem  eile  enam  Lunam.  j-  Ma.reb* 
Itb.Saturn  I  &  adduat  Phtlochorum  tn^  .-.tmde,  y^ennemeffe  Lw 
nam,eicjue ftcrifiaumfacre  -viros  cum  -vefte  mubebrt,  muiteres  cum  •vi- 
rdttquud  eadem  f#  mat  extfltmaretur,^  fcemtna.  ^yypuUim  Lbr.  1  r. 
Xransfor.ad  Lunam.Sed  tuc&hflts  V  enm,qu£jruntsrerurv  cxordttt 
fexuum  diurrjitatem generato  amor:  fonafit ,  ty  £ternafobole  htimano 
genere  propagat  ,nunc  circunfiuo  Pat  hifacrario  ccleris. 
c  Tancjuam  de  malo  aureo  Iuno  V ciml\,\ F abula  dt  aurei  ma 
licontcnu.ine inter  tres  deas^lunonem^r  enere,  &  Ahneruam  notior 
efl,quam  ■vtfit  opm  hic  ea>n  explicare.Ponb  de  Luctferofic  Pi.  lib.  t.  Lucifer 
Jnfrafulem  a  ibii  tngens  fydm  appeUatum  Kenens,alt^rno  meatu  -va 
fpdpfifque  cognommibm  dtmuiiifoln  #-  lunxrfrtuenies  cjutppe  &  an- 
te  matutinu  exortts  Luciferi  nomeaccipit,-btfoi  aiter,  diemcjue  matu- 
rans:cotra  ab  occafu  r^fuiges  nuncupatur  Ves^ersut  prorogds  iuce,-vi- 
cemq.  lun^reddes.Quanaturaeiu-s  Pythagoras  Samtm pnmu  depre- 
bendtt  Olymp.arciter  AZ.cjmfuit  vrbis  Ram£  annux  i4?.lartrwre  ma 
gmtudint  extra  cticla  alta  fydera  eft,clarttatts  cjw.de  tdt&,-vt  vniux  l,u- 
imfteUx  radiu  -vmbrs.  reddarur  Ita.juety  tn  magno  nominW  a>nbitu  efl. 
j4lu  enim  lunoms,alij  ifidu.alij  i/artts  deu.  n  appeUauere.  Uxc  tbi. 
d  Et  quodnonvaluit  S.\t.^i\7ame  Cr^ta pulj'm  a  fiito  luue,  (jrjF 
e  Capitolto,qu£prim  erat  S aturnia,poflea  collts  tUefacer  futt  /out  Ca* 
fitolmo. 

Aug.de  (Hnt.Dei.        Tcm.  j.  cc 


402,  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

C  Et  Iouis  mundus  eft. \JTetertm  rcflum  Jouis  vjurpat ,  fic infexto 
Derepub.ticero.Prorfrerits  &  falutarvs  illefulgor^ui  dicitur  louts. 
£  Superiufq.ifta.}-/n  oclauo  c&U  ej}  figntfr  duodecim  figmt  conftas, 
animalium  nomimbws  infignitusAtclti*  tditrco  Zu<fituiot,quorumfigno- 
rum  -vnumquodque  multufiellv  efi  illujlre, 

g  Vbi  conftantior  motus.}  Quia  vigintiquatuor  horvs  circum  tev- 
ram  voluitur^eundem  curfum perpetuo  feruans^vnde  fiunt  nox  (tjt  dies, 
ipfdquefignaeodemfemp<.rfmttordine,cifdemfi$alocts  ,  tumplanet* 
modofint  interfe  aduerfi,modb  auerfiytam  alttts  pracurrat  altum,  altui 
fecjuatur:qu&  vartetat  motuum  caufam  Gr&ctspr&buit  vocandiftellas 
jllaf  planeta6,cjuafi  erratilesy.umnullus  eorum  erret,fedfimul  ernnes  col 
lati  errare  videantur  dtjformuate  motuum,qu*  in  oclaui  atltfteUts  no 
efi,nempefjts  omnibttt  eodem  c<elo,<.]Uod  ideo  ^/TAavt'*  dicitur. 

De  Apollinc  &  Diana  carterifque  felettis  diis  quos  pancs 
mundi  effe  voluetunt. 
CAP.  XVI. 
aS25f?$^  P°^niem  quanuis  bdiuinatoremc  &  roedicum  vc- 
tt/Qvf  lint ,  tamen  vtinaliqua  parte  mundi  ftatuerent, 
iife§2»S  ipmm  etiam  folem  efle  dixerunt:Dianamqueger- 
manam  eius  fimiliter  lunam  d  &  viarum  praefidem.  eVnde  & 
virginemvolunt,quod  via  nihilpariat,  f  &  ideo  ambos  fa- 
gittashabercquodipfa  duofydera  de  ccclo  radiosterrasvf- 
cjuepertendant.  Vulcanum  volunt  ignem  mundi  ,  Neptu- 
num  aquas  mundi,  Ditem  patrem,hoc  eft  Orcum,  terrenam 
&  infimam  partbm  mundi.  Liberum  &  Cererem  prxponunt 
jfcminibus ,  vel  511um  mafculi«is,illam  fcemminis :  vel  illum 
Jiquori,illam  vero  ariditati  feminum.  Et  hoc  vtique  totum 
refertur  ad  mundum»  id  eft,ad  Iouem  ,  qui  proptcrea  didtus 
cft  progenitor  genitrixque,qu6d  omnia  femina  ex  fe  emit- 
teret,  &  mfe  reciperet.Quandoquidem  etiam  matrem  ma- 
gnam  eandcm  Cererem  volunt ,  quam  nihil  aliud  dicunt  ef- 
fe  quam  terram,eamque  perhibet&  lunonem.  Etideo  ei  fe- 
cundas  caufastribuunt  rerum  ,  cum  tamen  Ioui  fit  dictum 
progenitorgenitrixque  deunv.quia  fecudum  eos  totus  mun- 
dusipfe  eft  Iouis.  Mineruam  etiam,  quia  eam  humanis  arti- 
bus  pra?pofuerunt,nec  inuenerunt  vel  ftellam  vbi  eam  pone- 
rent,eandem  vel  fummum  a?thera,8  vel  ctiam  lunam  efte  di- 
xerunt.Veftam  quoque  ipfam  propterea  dearum  maximam 
putauerunt ,  quod  ipfa  fit  terra,  h  quanuis  ignem  mundi  le- 
uiorem,  (juipertinet  ad  vfus  hominum  facilem ,  non  violen- 

liorcm, 


Ad  Marcellinum     Lib.    vij.        405 

t!orem,qualisVulcani  eft,  ei  deputandum  effe  crediderunt. 
Ac  per  hoc  omnes  iltos  fele&os  deos  hunc  efle  mundum  vo- 
Junt,  in  quibufdam  vniuerfum  ,  in  quibufdam  partes  eius  :  itx 
vniuerfum,  ficut  Iouem  : partes eius  ,  vt genium  ,  vt matrem 
magnam,  vt  folem  ,  &  lunam  ,  vel  potius  Apollinem  &Dia- 
nam  :  &  alicjuando  vnumdeumresplures  :  aliquando  vnam 
remdeospluresfaciuut.  Nam  vnusdeusres  pluresfunt :  fi- 
cutipfe  Iupiter:&  mundus  enim  totus  Iupiter,  &  folum  ^cse- 
lum  Iupiter,&  fola  ftella  Iupiter  habetur  &  dicitur.  Itemque 
Iuno  fecundarum  caufarum  domioa,&  luno  aer,&  Iunoter- 
ra,ketfi  Venerem  vinceret  Iuno  ftella.  Similiter  Minerua 
fummus  a?ther,&  Mmerua  eaden*  luna,  <juam  efte  in  etheris 
infimo  limite  exiftimant.Vnam  vero  rem  deos  plures  faciut. 
Et  Ianus  eft  mundus,&  Iupiter.Sic  &  luno  eft  terra,&  mater 
magna,&Ceres. 

L.     VIVES. 
a    A    Vo\\'mtn\.\^ApoUinesCtcero^  Denat.  deorum  quatuorpo-  ^p0H9 

/\  ntt:  Dtanas  tres.Tertium  %j4poUinemi&  fecundam  Dianamfi* 
lies  dicitfmffe  \ouis  Saturnij  (ff  Laton<t. 

b  Diuinatorem.V/yoc  ijulgattfimum  efltot a*toribt*s>tum  Gr&city 
tum  Latinis,  ea  dc  r 't  fcrtbenttbus .  lj  lato  in  C'ratylotT htffalos  ait  non 
Vw»Mavai  dtxiffe,fed  *7n\*i,propter  dtuinationem.in  quo  ejl,  nmk»dii 
ityjLfat7Tkai>.Taivv)v  japtfo  id  ifl^propter  -verum  & fimpUcitate  mqudt 
tde.n  funt.  Nisander  m  >^fetoUcn fcribit  ^ApoUinem  dtuinam  pcri~ 
tiam  edoflum  k  Glauco,quipoflea  faElu*  dew  marmwt ,  <£•  Aleltcert* 
nominatn*  efl. 

e  Etmedicum.  ^  Aiaerob.i.Saturnal/virginesVeflalesflc  indtge- 
tant,^y4pollo  m:dicc,4poUo  Pxan  Eundem  ejfe  <_s4fcuiapiumprobats 
hoc  eflsvimfalubtem  defubflantiafolit  animU,  &  corporibm  antman- 
tiumfubu.nientem.HAc  fy  alia  de  ~4poUine  plurimaibi. 
d  Et  viis  prazfidere.  }  Feflus  Ub.  9.  luuenaltafingebantur  Diandt 
jimultchra^quiaeadttasfortnffl^adtolerandamvtam.  Dtana  enim 
njiarum  putatur  dea :  prtfidet  enim  faltibus  &  montibus^idfque iUtt- 
ftrat,pcr  quajs  frequens  mgreditur^feras  perfequms^ut  mox  dicam. 
C  Vnde&  virginemvolunt.}  Stcvulgo.  &  noxrant  adem  ViA- 
nafutffe  Roma>m  quam  -viros  ingredi  nefxs,quod  quidam  ibi  cum  mu- 
heri,qu£  deamfalutatum  ventffet,  -vim  attultffct ,  a  cambusfit  conti- 
nuo  difcerptus.Plato  Dianam  dfrtutv  -vocatam  docet ,  fi*  W  dfTt^t, 
t(aj  -to  icoo-fMot ,  J)ctmit  tnt  mtf^titttt  efa&vfxitui  :  id  ffl  ,fropter  inte- 
grttatetn  &  modefliam^  quam  optione  virgimtatit  habet   :  aut  dt  W» 

CC      2 


404  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

«yo-ro»  Oi<r>»«rc«V»f  iii  nifyls  u/  ybjjajH^quod  viri  tyfoemin£  coitttm  •- 
derit:tametf\fabu\antur  concubuiffe  cutn  Endymione  ,  quod  &  de  Pd- 
m  Mercuru  ftiio  narrant  ,  qm  Lun&  concubitas  meruitprecio  pecortt 
albt.y erg.^.Georg. 

Mumrefxc  niuco  lan&ft,  credere  dignum  efl. 

Pan  deus  *_sfrchadta,captaw  te  Lunafefillit9 

Jn nemora  alta  "jocans.nec  tu  ajpernata uocantan  es. 
f  Etideo  ambosfagittashabere.  }  ^rcumtenet  inmanu^C^ 
po\lo,&  fagttta-s.quibu*  draconem  Python  confecit:  mdeapud  JJome- 
rum  frequcnur  ^7otoav  «'xn/3o'*of }id  efl^procul  iaculans  dtcttur  :  etiam 
Inz.i H$Q\os.q.fuper>ie  iacuUns,<gr  «V^aMav :  tum  Dtanavirgimtate 
perpetua  animo  dej\mata,fylua6  <(ff  montespcrerat  venans,eo  cultu3quo 
Venuo  Aene&  confpefla  eftapud  Verg.  cothumaia  ,  gr  pharetrata, 
pr&cinEla,(tr  tn  curfum  expedita.has  Jagtttas  mhilaliud,  quam  eorum 
radios putandum  cffe  omnes  docentyquibm  funt  illajydera  armata:ficut 
de  Sole  Laclanttws  t quit: 

isfrmatus  radm  elementa  liquentia  hflrans  . 
g  Vel  etiam  Lunam  efle  dix.evum.\porphyrins  in  Naturaltbus 
deorum  inttrpretamentts,quod  mfole.inquit^ejl  sdpolloy  id  in  Luna  esi 
Jllinerua,per  quam  prudentta  fignif  atur. 

h  Quanuisignem  immdi  leuiovem.^ Nempe ad  focos  ,  &  yfus 
hominum.tum  etiam  ad generationem  pcrtinentem^t  dixi  alibr.quan- 
quaminhu,-vtrebus  commentitm  :  mira  efl  fententiarum  'vartetas. 
Phurnutus  enimait,Vulcanum  effe  ignem  hunc  crajsi»rem  quo  pafim 
itimur.llLeenim  fubtilior  Jupiter  ejl:&  idem  Prudentius.jp fe  ignts^no 
Jlrumquifcruttad  vfwn^V '  ulcanus perhiuetur,  fy  in  ■vtrtutefuperna 
fingitur,ac  delubradeus  &  nomme  acore  aftmulatus  habet  :  necnon 
regnare  camimsfertur,&  t^Aeoli<£  fnitmus  faber  ejfe,vel  Aetna. 
l  Solum  ca?lum  Iupiter.}FWe  iUud  Ennij :  ^ffpicehoc  fublime 
candens^quem  inuocant  omnes  Jouem. 
k  Et  i\  Venerem  vinceret.}lw  contentione  de nomine luciferiflcll*. 

Quod  etiam  ipfe  Varro  opiniones  fuas  dc  diis  pronuncia- 
uetit  ambiguas. 
CAP.     XVII. 

commemoraui,  ita 
:anr.licutim- 
§E^r35  pctuserrabundae  opinionisimpu!erit,ita  huc  atque 
illuc,hincatqueillinc,infiliunt&  refiliunt:vtipfe  Varro  dc 
omnibusdubitare  ,  quam  aliquid  affirmare  maluerit:  nam 
&  trium  extremorum,primum  cum  de  diis  certis  abfoluiflet 

librum, 


<^/VlJ.      AVll. 

f^c^K  T  ficut  ha?c,quce  e*empli  gratia  commi 
TJr^i-/  czetera  non  explicant,fedpotiusinvplic; 
P^-^r^?  pctuserrabundar  opinionisimpulerit,it 


Ad  Marcellinum    Lib.vij.        405 

librum,in alrero  A  de  diis  incertis dicere  ingrefliis ,  ait :  Cum 
inhoclibcllodubiasdediis  opiniones  pofuero ,  reprehendi 
non  debeo.Quj  enimputabitiudicanoportere,&  pofle,cum 
audierit,facict  ipfe.  Ego  citius  perduci  poflem  ,  vtin  pnmo 
libro  qua?  dixi,  in  dubitationem  reuocem ,  quam  in  hoc  quar 
perfcribam,omnia  ad  aliquamdirigam  fummam.Ita  non  fo- 
Jum  iftum  de  diis  incertis,fed  etia illum  de  certis  fecit  incer- 
tum.In  tertio  porro  ifto  de  diis  felectis,  pofteaquam  prejocu 
tuseft,quodexnaturali  theologiapra?loquendumputauit,in- 
greflurus  huius  ciuilis  theologia?  vanitates  &  infanias  meda- 
ces,vbi  eum  non  iolum  no  ducebat  reru  veritas,  ftd  etia  ma- 
iorumpremebat autoritas.De  diis,inquit,po.  Rom.  publicis, 
quibus  a?des  dedicauei  ut,e6fque  pluribus  fignis  ornatos ,  no- 
tauerunt,in  hoc  libro  fcribam,fed  vtbXenophanes  Colopho 
niusfcribit ,  quidputem  ,  non  quid  contendamponam.Ho» 
minisenimeft  harc  opinari,Deifcire.Reruigitur  non  com- 
prehenfarum,nec  firmiisime  creditaru,fed  opinatarii,&  du- 
bitatarum,fermonem  trepiduspollicetur,dicturusea,qu£ab 
hominibusinftituta  funt.Neque  enim  ficutfciebat  efle  mun- 
dum,efle  ca?lu,&  terram,ca?lufyderibusfulgidu,  terra  femi- 
nibus  fertile:atq;  huiufmodi  ca?tera,ficut  hanc  totam  molem 
atque  naturam  vi  quadaminuifibiliac  pra?potetiregi ,  atque 
adminiftrari  certa  animi  ftabilitate  credebat:  ita  poterat  af- 
firmare  de  Iano,quod  mundus  ipfe  effet.aut  de  Saturno  inue- 
nire  quomodo  &  Iouis  pater  eifet ,  &  Ioui  regnanti  fubditus 
fa&us  eflet,&  Ctctera  talia. 

L.  V  I  V  E  S. 
aFNE  diis incertis. ^Dixialtoloco  de  diti  inccrtiitquorum  inceria 
l^/ crat  diuiMtM-Mca,tn pauca  de  dn<  \gnotu  ,  nequii  ecfdem  tffe 
putet  tgnotos  deos<&  incertos.Erant  in  agro  ^ytttica  mults.  diit  tgnotts 
facr&a^a^-ut  Lucas  attingit  m  iSfttu  Apofiol.cap.l7-  @r  apud  Pau- 
faniarn  in  t^fitica  Znuv  dyxxTtin  fietuci:c]U£  ar&  inuento  Epimentdts 
Cretenfisfu*t  erec~i&\n<xm  cum  regto  pejhlentia  laborarct ,  confultdcjtie 
Pythta  res~hondijfet,expiari  oportere  •vrbem  ty  agros ,  nec  cui  deo  fa-  I 
crumfieri  oporteret  dixijf(t,Epimemdes,  cjui  tum  Athena  erat ,  iufiit 
dtmitti  hojiias  per  agros  ,J'ecjuiqite  eas  facnficos,&  tn  quo  loco  qutquc 
conftitifjct  iutmaclari  eamjmmelarique  deo  ignoto  proptcio.Jtaque  ex 
eotempore  etian  ad  &tatem  Laertij  Diogenu  ^frequenter  xnfbantur 
perpag>s  Attic&Urr&far&ar&fmenomtne*  Haciibenter  enarraw, 
fropter  locitm  facrnrnm  literarnm. 

C€   3 


406  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

b  Xenophanes  Colophonius.  }  Orthomenufilim^tait  ^pol- 
ledorws  ex  Colophone  lonU  ciuitatcubt  gr  natui  cfi  Mtmernu*  roe- 
ta  elegoeum  fcriptor.Soiion frtbit  putaffe  omnia  ejfi  incompr  ehenf\btUay 
quod  Laerttut  improbat.  Eufeb.Sotiomm  fccutui  sfenfn*  omnes  fuifos 
ej?e,fcnbit  jCemphauem  fenftjf^rattonemque fxmul  cumfenfibw  infir- 
maffe-.fcripfit  de  diu  contra  Homerum  atque  Hcfiodum.Futt  &  alter 
jCenophantsfed  Lesbius  & poeta. 

Qu*  credibilior  caufa  h"t,qoa  error pag.mitatis  inoleuerit. 
C  A  P.  XVIII. 
E  quibus  credibilior  redditur  ratio,cum  perhibetur 
hominesfui(Te,&  avnicuique  eorurn  abiis  ,  qui  eos 
adulando  deos  efTe  voluerunt,ex  eoru  ingenio,mo« 
ribus,a£tibus,cafibus,facra  &  folenma  conftituta  :  atque  haec 
paulatimperanimas  hominum  dzemonibus  fimiles  &  ludi- 
crarum  rerum  auidasirrependo,longe  lateque  vulgarut,  or- 
nantibus  ea  mendaciis  poetarum  ,  &  ad  ea  fallacibus  fpiriti- 
busfeducentibus.  Facilius  enim  fieri  potuit  vt  iuuenis  im- 
pius  vel  ab  impio  patre  interfici  metuens,&  auidus  regni  pa- 
trem  pelleret  regno,quam  id  quod  ifte  interpretaturrideo  Sa 
turnum  patrem  aloue  filio  fuperatum  ,quod  anteeftcaufa, 
<ju£  pertinet  ad  louem,  quam  femen  quod  pertinet  ad  Satur- 
Hum.Si  enim  hocitaefiet,nunquaSaturnuspriorfuiflet ,  nec 
paterlouiseflet.Semperenim  femecaufapraecedit,  necvn- 
quam  generatur  ex  femine.  Sed  cum  conantur  vanifsimas  fa- 
bulasfiue  hominumresgeftasvelut  naturalibus  interpreta- 
tionibushonorare,  etiam  hominesacutifsimi  tantas  patiun- 
tur  anguftias,vt  eorum  quoque  vanitatem  dolere  cogamur. 

L.  V  I  V  E  S. 
aT^  T  vnicuique  eorum  ab  iis  a&ibus.J-  In  antiquti  Ubru  ftc  fcri*. 
|"\ bitur:Et <vnicuic[ue eorum ub in,qui eos adulando deos tffe  njolue- 
Tunt^exeiu*  ingenio,moribus  3aclibu*  ,ctfibui,facra  efrfoleuma  conTii- 
tura,  atque  htc  paulaUmper  animas  hominum  dtmmibuiftmilest  fff 
c&tera. 
Deinterpretationibus»quibuscolendi  Saturni  caufam  ratiocinantur, 

CAP,  XIX. 
Sjyf^S?  Aturnum,inquit,dixerunt ,  quse  nata  ex  eo  eiTent  fo- 
^i,yiltumdeuorare,  qudd  ed  femina  vnde  nafcerentur 
j|y|sA£  redirent:  &  qudd  illipro  Ioue  gleba  obie&a  eft  de- 
uoranda ;  fignificat  ,  inquit ,  manibus  humanis  obrui  cce- 
jatas  ferendo  fruges ,  antequam  ytilius  -arandi  eifet  inuenta , 

Saturous 


Ad  Marcellinum     Lib.  vij.        407 

Saturnusergo  dicidebuit  ipfa  terra  ,  nonfemina.  Ipfaenim 
quodammodo  deuoratqua?  genuerit ,  cum  ex  ea  nata  fcmi- 
na,in  eam  rurfus  recipienda  rediermt.  Et  quod  pro  Ioue  ac- 
eepifTcdicitur  glebam,quid  hoc  adid  valet ,  quodmanibus 
hominumfemenglebacoopertum  eft  i  Nunquid  ideo  non 
eft,vt  ca?tera,deuoratum,quod  gleba  coopertu  eft?  Ita  enim 
hoc  di£tum  eft,quafi  qui  glebam  oppofuit ,  femen  abftulerit: 
{icutSaturnoperhibetoblatagleba  ablatum  louem,  acnon 
potiusgleba  femen  opei  iendofeceritillud  diligentiusdeuo- 
rarifDeinde  ifto  modo  femen  eft  Iupiter,non  feminiscaufa, 
quodpaulo  antedicebatur.  Sedquid  faciant  homines,qui 
ciimresftultasinterpretantur,  non  inueniunt  quid  fapien- 
ter  dicatf  Falcem  habet,inquit,propter  agriculturam.  a  Cer- 
teillo  regnantenondum  erat  agricultura  ,  &  ideo  priora 
eiustemporaperhibentur,ficutidemipfe  fabellas  interpre- 
tatur ,  quia  primi  homines  ex  his  viuebant  feminibus  quae 
terrafpontegignebat.b  Anfalcem  fceptro  peidito  accepit. 
vtqui  primis  temporibus  rex  fuerat  otiofus,filio  regnante 
fieret  operarius  laboriofus?  Deinde  c  ideo  dicit  a  quibuf- 
dam  pueros  ei  folitos  immoJari ,  ficut  a  Pcenis ,  &  a  quibuf- 
dametiam  maiores,  d  ficuta  Gallis  ,  quia  omnium  femi- 
num  optimum  eft  genus  humanum.  De  hac  crudelifsima  va- 
nitarequidopus  eft  plura  dicere?  Hoc  potius  aduertamus 
atqueteneamus,hasinterpretationesnon  referri  adverum 
Dcum,viuam,incorpoream ,  incommutabilemque  naturam: 
aquovitain-J?ternum  beatapofcenda  eft,fedearum  efTe  fi- 
nes  in  rebus  corporalibu?,temporalibus ,  mutabilibus,  atque 
morralibus. '  Quod  Caelum,  inquit,  patre  Saturnus  caftraffe 
in  fabulis  dicitur  ,  hoc  fignificat  penes  Saturnum  ,  non  penes 
Cejum  femen  effe  diuinunv.hoc  propterea  quantum  intelli- 
gi  datur,  quia  nihil  in  caelo  de  feminibus  nalcitur.  Sed  ecce, 
Saturnush  Ca^lieftfilius,Iouis  eftnlius.  Caelum  enim  eflc 
Iouemimmutabiliter,&  diligenteraffirmant.  Ita  ifta  qua_-  a 
veritate  non  veniunt.plerunque,  &  nullo  impellente ,  feipfa 
fubuertuntf  Kyvovappellatum  dicit,quod  Graeco  vocabulo 
fignificattemporisfpatium-.fine  quo  femen  ,  inquit,  nonpo- 
teft  efte  fcecundum.  Haec  &  alia  de  Saturno  muita  dicuntur. 
&  adfemen  omuia  referuntur.  Sed  faltem  Saturnusfemim- 
bus  cum  tanta  ifta  poteftate  fufficeret.  Quid  ad  hae c  dij  altj 
requirutur,maxime  Liber  &  Libera,  qusc  eft  Ceres  3  I>c  qui- 

cc     4 


408         Auguftini  de  ciuitate  Dei 

bus  rurfusquod  adfemen  attinet,tanta  dicit,  quaii  de  Satur- 
no  nihil  dixerit. 

L.    V  I  V  E  S. 

a  A"*^Erteillo  regnante,nondum  eratagricultura.  }■  Quuin~ 
V^juenerit  artem  ^olendt  agrt,  non  conuentt.  <^si'lif  Cereri  hoc  tn- 
buunt>  ut  •vulg.im  optnio :  alij  Trtptotemo  ,  feu  certeijoc  eumprtmum 
fecijfe3vt  lutttnusgr OutdtusiAlu  Dimyfio,  %t  TibuUus  :  quam  Ofi- 
rim nominant^t Dtodorus,  i^ftque h&c omma peTi Satwrmmldeo 
Vergtlius  inquit : 

Ante  louem  nuUifubigebant  arua  coloni. 
Sunt  qui  Saturnum  tpfum  agriculturam  docmffe  lanum ,  fy  Jtalos  pu- 
tent  :fedpoftcjuamfugit  e  Creta  adattus  necefikate  alicntid  excogttadi. 
Jtajemper poStertor  ertt  tnuentio  agricuitur&  Satumi  regno.  Poet<t  in 
atate  aurec>ep*&fub  Saturno  fuitymiiamponunt  cttlturam  agrt  :fed  vt 
itjqutt  V  erg. 

lpfa  tettm 

Omnta  itberius  nullo  pofcenteferebat.  Et  Ouid. 

Fruges  tellus  inarataferebat. 
Qu£  funt  de  Hefiodo  fumpta:  >&i>7rfv  ttf  tftpt  £e/<T#p«f  d'^*  Awtj- 
^'t»  7n>M.o'v  n  *g*  st^Govov. 

b  Anfalcem lceptro  perdito.}-5*7/«*  Itaiicus lib.  14.  falcem  Sa~ 
turnt  Zancliciwtate  StctUz  reperiam  ejjjduitudto  ficeamvrhem  ap- 
peilatam.nam  &y**H  Sicula  li»gua}cji  faixficut  Thucydtdes  tcftatur* 
c  Ideo  dicita  cj.iibufdam  pueros.  farofitu  Itb.^.cap.  6.  fff  Tro- 
gus,Laclanttu-  Ltb.i.  Pajcennius  FeUus  inlibrts  Tltsioriarum ,  per 
fatyrarefert-i  Canhagtnenfes  Satmno  bumanamhoTiiam  folttos  im- 
molare.hoc  Htrc-dta.  Poenus  facnficium  fieri  fcribtt  Pltntus  ltb.$6, 
fed  alu  Satumo  refiruntnjt  Plato  tn  ■'■ ,  inoe  ,  &  Dionyfun  Haiicar- 
na(feus.lttdem  1  heodoritus  Cyrenenftsin  Sacrtficiu9&  Eufebius  ,& 
T ertuiitanus  ,  qui  addtt prinapatu  Tybcrtj  prohtbitos  tllos  idfactre^ 
crucifixu  etiamfaccrdottbus:nihtiomtnm  tamenperfeueraffe  tn  eo  facri- 
ficio,ettamfua  ttate.fcdocculte.  Caufam  hutus  immanttatu  funt  cjtti 
referant  ad  odtum  Junonu.  Sed  Eufcbtus  in  Euang.  prapar.  ex  San- 
chemathone  theologtam  Phsenicum  recenfens  fcrtbtt :  Saturnum  re- 
gionis  PaUftintt  regem.cum  hominem  exuif}aftrum  illud  ,  cjuod  de  ctus 
nomtne  vocatur ,  indwffe:pauiopo$i  Anobreth  nympham  ,  qua  vni- 
cum  habebat  ex  Saturno  filiumt  ac  idcirco  Lettd  appeUatum ,  nam  id. 
efliUigentivnicuifilius,  coatlameum  immolare  quod periculofo  beUo 
patriapremeretur,  effetque  moru  peruetusti ,  fiitum  principi  charifii- 
mum,per  eiufmodi  difcrimina  d<emoni  vlcifcenti  facrificare  j  adetus 

iram 


AdMarcellinum  Lib.  vij.         409 

iramplacandam.Carthagmenfes  autem,  cum  a  Piaentcibusfi.it  ertun- 
di,homtnem  matlabant  Satnrno  ,  cuiusaliquandofiUusfic  immolatus 
effet:  vel  tpfi  hoc  siatuentes  m  ^yifrica  ,  vel  inflitutum  iam  ex  vtere 
patriafecum  transfer  ntesin  nonam.Quepiadmjdnm  verb  facrificaren 
turhtpueri  Saturnc ,  Dtodcrus  tradu  tnltbro  Bihiktheces  10.  Euit, 
mquit^apud eos  ah-meaTiatua  Saturni, magnttudme  cnor.vt,cuiuA  ma- 
nus  tn  terram  dcpendebant  fic  contort&  &  tnuclut£  ,  Hit  qm  pueri  ad- 
rnouebaniurtiifoucam  inciderent,ignisplenam.  Sic  iUe.  Qli0  tempore 
hxc  &d<:bamus ,  utfula  tfi  a  nofirU  nautts  muerta  ,  quain  de  principps 
nomtne  Ca  oltnam  vocarunt  ln  eafrequentes  vifumurfi^tu<c  deorumy 
quosgtntes  tll<e  colunt  ahene<e  Jtntrmfecm  catt£,  mambits  tw.clts^pafif- 
que^tn  ciu.bns  mfantes  &  pueros,  quos  dtis  tllts  tmmoLint,fiatuunt,tbt- 
que  vrumur  cruddtter  igne  tn  cauisfimulachri  accenfo  ,  (r;  <ere  calorcm 
immodicum  concipicnte. 

d  SicutaGjlUs.j-P/mwtf  lib.xxx.ty  Solinut,&  Afela,  &  Csfart 
&  Lucanus  ,  &  Lac~lantiw  non  Saturno  ^fed  Efo  (y  Theutanti  im- 
molare  eos  humanam  vtclnnamfcrtvunt:  TertuUianus  Afercurio  :fcd 
hic  efi,  Thcutantes.Pltniu:  tuffos  eos  refert  a  Tyberto  tarn  immantfu- 
perfitttone  abfitmre.  Smtontws  hoc  trtbmt  Claudto,cospttimque  inter- 
dtct  tali  genere  facrtficu  ab  <_Augufio,fed  ctutbuv»  tantum.  S.  C  .faclum 
efl  anno  V .C.6S7-  P,  Ltctiuo  Cra(fo,Gn.  Cornelto  LentuU  Ccff.nc  in 
toto  imperio  Roniano  hoFita  humana  immolaretur.  quod  genui  facriji- 
cij,totopcne  orbe  Madriani  principatu  ceffauit :  tamttfi  Latia.is  lupi- 
ter  eliam  Tertulltani,fed  fy  Eufcbiji&>  Laciattj  temporefanguine  hw 
mano coieretur.  Turn  <ty  ante  HercuUmhomo  Saturno  tmmolabatur 
in  Latio ,  quod  faccum  Faunm  inTiituit  auo  fuo  Saturno.ex  oraculo, 
cuim  erat  verfus,ficut  ex  V atrone  Laftantius  &  AJacribius  traditt; 
itjcj  Knpnxdt  ttfyi,yjy  t»  7mrft  7nfAmn  $um,hoc  efi ,  Diti  ferte  caput, 
fatriquoque  lumina  frte.Eratautempater  Plutoms  Saturnus  ,  apud 
Lacl  anttum  legitur,it)  **$*.**;  xg?\'ify\.<pcilt  vero  ambiguum  e7i:$i»s  lux 
efij^rei  csi  ijir,  -vt  apud  H-omerum: 

A-JTtyjt.  <A  ^uyHj-tig^c  i<tra>%fir>  i&o^ot  Qeic.  ty  f&pe  alibi. 
Plutarchtts  in  libello  cui  titulut  Ka^n  (Ziuoutyratiom  m  rcddtt ,  cur  $ase 
fit  (y  lux  &  vir.lrerum  Hercules  cum  in  ItaUam  vemjfet,videretque 
ex  (Jrxcis ,  qui  ca  in  loca  dtmigrarant  pafiim  ad  tmmolandum  ab  in- 
dtgents  t^dborigitubus  corripi ,  ro^ajfetque  tam  tmmants  rttus  caufam, 
prolatum  effe  oracult  carmen,quod  iffe  interprt  tatus  e?i,decuitque  non 
'viros  Satnrno  3ftdlumina  debere  effefacra :  itainflitutum  efi,  vt  dein- 
ceps  fingults  annis  idtbus  Afaij  ex  ponte  Ahluio  per  facerdotes  & 
virgtnes  Vcfiaieshumanafimula.hxa*  xxx.efcirpeis  virgultts confirw 

cc      $ 


4io  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

fla  tn  Tyberim  deitcerentur^ui  ^4rgai  dicerentur  in  memorUm  ve? 
tujii  morts.nam  veteres  tUt  Latini  Gr&cos  omnes  t^frgiuos  nuncu- 
fabantduce  -vero  Saturnuv. <placaretur:autores  Gract ,  Dtonyfiui  ,  & 
Plutarchus.  Latint ,  Varro ,  Fcflut,  GeUtus.M acrobiut.Propertiusy 
Lafiantiw ^OuidttusT ametfi  hic  aliter  narratfabulam  5.  FaU.  Ma- 
nethws  htsioricus  refertfolitos  ^egyptios  in  Solu  ctuitate  tres  homi- 
nes  lunont  maclare:  Amafvn  xero  rcgempro  hominibus  cereos  facran- 
dos  tnfiituijje. 

e  Quod  Caelum,inquir,patrem. }E ufebiut  Dc  theologta  Phaeni- 
cum  locjuens^fic  att:  fJofl  tnginta  duos  amios  regniCah  Saturnns  eiui 
filiui  infidiupropefontes  acflnuios  locatttspatrem  ciptum  excuit  vnde 
facerfanguu  infontes  ac fluutos JitUautf.qui  locus  etiam  htt  temportbm 
*vifitur.  Calum  Dicdorm  lib.  4.  fcrtbit  peritifitmumfuifle  curfuuma- 
flrorumtempo.umque ,  fy  annum  dgefliffe  ,  vndeiUt  C&le  nomen,  ru- 
defjue  homines  artes  docuijfe^  humanitatem ,  regnaffe  circa  Sipten- 
trtonem  @>  Qc  identem  in  ^yifrtca  ,genuifjeque  exvarkt  vxoribut  li- 
beros  cjuinque  0  quadraginta. 

f  K£?vov  appellatu  dicit. ^Quafi  ^vov.id  eft^temput.  sjliamCeUy 
f*T*  Satumi ,  gr  louvs  interpretationcm  adducit  Balbus  Stotcus  apud 
Cicer.x.Denat.deorum.  Satumutxero  non  Chronos  eslfed  Cronos, 
hoc  eft  3Cfov6g,tempus  eft ^qvcc.  Romani  iieritatis  patrem  Saturnum 
txiftimabant^iitfcrtbit  PlutarchusyCjuod  temput  omnia  reuelet, 

De  facrisCeretisEleufmx.  CAP.  X  X. 

aC^Y^^N  Cererisautemfacris  prsedicantur  llla  Eleufma. 
fel^^112  apud  Atheniefesnobilifsimafuerut.De  quibus 
^v^fe&nihil  ifte  interpretatur ,  nifi  quod  attinet  ad  fru- 
inentum,<]uodCeres  inuenit ,  &  ad  Proferpinam  ,  quam  ra- 
piente  Orco  perdidit.Et  hanc  ipfam  dicit  fignificare  fcecun- 
ditatem  feminum.Qujr  cum  defuiffet  quodamtempore  ,  ea- 
demque  fterilitate  terra  maereret,exorta  effe  opinione,<]u6d 
filia  Cererisjideftiipfam  fotfcuditate^uae  a  proferpedo  Pro- 
ferpina  didta  efTet,Orcusabftulerat,&  apudinferosdetinue- 
rat.QujE  rescum  fuiffet  luftu  publico  celebrata  ,  quia  rurfus 
eadem  foecuditas  rediit,Proferpina  reddita,exorta  effe  la?ti- 
tia,&  ex  hoc  ei  folennia  inftiruta.Dicit  deinde  multa  in  my- 
Iteriis  eius  tradi,quae  nifi  ad  frugu  inuetionem  no  pertineant. 

L.    V  I  V  E  S. 

aTN  Cereris  autem  facris.  V  De  Cererit  facrii  non  fuerit  vet  iniu- 

\.cuttdum,vel  inutile,fi paull plura  dixero^uam  foleant  vulgb  ,  qui 

de  ea  re  trattant,     Ccres  ex  lout  Proferpinam  gemit,  <j«<*r»  Pbt* 

rapuit 


Ad  Marcellinum    Lib.   vij.         411 

rapuit  e  Sictliuma  ercpte  eam  quarens  magnam  orbis  parttm  peragr^ 
uitjCtimque  in  Eleufin  vnum  ex  xu.oppidvs  Atti;&.  tcrr*  nsemfjet.  / 
tio  a  Celeo9qui  tumibi  erat  priaceps*  tsi  txcepta,aluiique  d,aTnpto  Triptole* 
Itmum  recens  ex  fi^ona  CeLo  nat*m>feu  i>t  strabom pla.ctJfiinm.  mttt 
Quijqutt  tlle  futrit  tam  Cererts  amans  >  fucra  mslttun  wugmu  c  >e- 
ntomu  peragenda  ,  cjua  diH^funt  EUufina  ,  gr  des.  Eliufinx  Ccrts, 
ac  Projerptua.  Suutcjuiex  <~Aegypto  per  Ert  htheum  aiaucia  f>n- 
tent. Nonfit  mihi  admodum  abfimilcvert.Nam  illtnc  max-^apars  -va- 
nitatui  m  reliq  mmfe  orbe  fparfit.  ^sfd  tTia  fucra  ncnpatebat  ddi~ 
tvu  mfi  inttidits,  yrxcocjue  abefj  prfanos  mbtb.it :  aiciu.  hincfwxffiffe 
¥ 'err.verficilutr.  tUum}Procul o prccul eftt p> ofa  >i ,  autor  ti?  Seiutiu. 
tff  ^yflcibiudi  tantum  regotium  facefit.um^  ^-.-.cdprofunu*  interfmjfe 
fucru  Cerens  dicerttur.  Primtu  qm  hsc  facra  euulgauitjuit  Nun  e- 
tivti  philofophus^uemferunt  paulbpbft  'vtdifft  per  cjtttetem  deas  Ecu- 
finxs  habitu  meretricity  quxfe  adyto pudi  ttixfua  ptt  illum  extraclas 
qu&rerentnr ,-julgoyue profiitutas.  ^juod  profeOo  tndtcium  >ft  merttri- 
cia  tllts  continen.  Nam  fi  honefta  &  funcla,  nur.cjuan*  cas  pudwffet 
euulgari.  Obltque  hxc  ptrftnmit  Sccrates  ,  vl  ulta  penruita  apud 
Platonem ,  cur.<  tu  et  turpiafoedacjue  a  dtts cvnmtffa  facrts  ficrevfti- 
mis  ociultart,  &  cjuiminatttrfe  I]idt< ,  cjua  tadem  tft  Ceres ,  facra  re- 
condtta  &diturum.  Quo  dirfa  cogit  Jfidem  ipfam ,  cju*.  is  tuheat  face- 
re  ,  fatts  dtclaratn  faria  tlla  efje  ty  pudenda, ,  Gregortu*  Nas^ian- 
%enu<  in  EptrhanitSs  *Ji  Kop*  7ir  tj^heifrra^ndj^x.  /i^ktj^  <n\<t\S.'x^ 
jy  ><Aii*c  Ti.ttA  fTOff»)^  .  >'.■  % ( "r*>\UJUivt,ic)  fgxKevrae,  ly  m  fjfyj 
ttoih  Tet  Jt  7n»T^{.  (tjfryjLiocfJioj  "ytf  "V*/*  J^***><H  fliu  »vKr?{  tiMtIw,  ly 
"^oieTv tIuj  ei? %* jtcn^luj  /wur^e^v.e*  J\\  t>^rh  TttTm.it,  t't  r^u  motmu- 
(jlvm  Kj  oiwa-ii  ov7»v  d%im  t  nroTt^.  hoc  efi  :  Nrque  nobu  -vir»»  aliqua 
rapitur,nec  Ceres  errat,nec  Celevsadducit,^  Trtptole"  oi,  &  D  aco 
nes,par:i>ncjue  agit,@r  partim  patiiur-.nam  tudet  me  diem  aff^rre  facri 
fictts  noclurnis,  &  exmyftrti  turpitu.tncm  tffcere.  Scit  Elc-fis  hxc9 
&fpecl:atorcs  rirjfcqauc  ta>rcntur,c*r  ecrte fiientio  digntfunt .Et  Thco 
crittts  h)  iupf\j»&£\.\\dL'>  «  Si  $;Xet  yuuitj  IdcimieL.ot  7»Wo»  cv.vprcu  T«j* 
«  mvtriio-5*  $i@>-fKuf. Beatum  arbttrantur  lafiona,quitantum  affecutus 
fit ,  tjuantum  prophani  nonfaale  crediderint :  in  cjuo  occulte  perTirin- 
ga  con  ub:tum  C\  rerts  ty  lafionvs.Qutd  illisfacrts  continereturftc  Eu- 
febitcs  docet  ex  Clemente:Q^dam,incjuit  aiunt,A/elampcdem  ^/fmy- 
fhaonn  fihum  ab  ^Hegypto  m  GrdcUm  luclum  Cereri<  fdenniter  ce- 
lebratum reportaffe.Ceres pepertt<educatur puella ,  Perephattem  non- 
nulli  appellant,  cui  lupiter ,cjui genuit ,  draco  fattws  comungitur  :  inde 
in  Sauatiurum  myfteriis  draco  m  ftiram  inuslutus  in  facrtficits  ad 


4U  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

faftorum  memoriam ,  imo  'vero  in  teftimomum  tant£  turpitudinit ,  vt 
ego  dixertm,  adhibetur.Pepertt  ($  Perephattetaurtformefllium  ,  o»»- 
de  poet£  quidam  taurum  laudant  Draccms  patrem  ,  &  Draconem 
rurfus  taun  patrem  ,  &  m  montemaaana  hxc  facla  ducentesp^fto- 
ralem  ftimuU.m  ceUbrabant : paftoralem  ,  ^tputo  ftimulum ,  flrulawy 
qttod gaius  Itgntbacchanttsfemnt.  Nequeo  latms  huius  Penphatta 
facra  enarrare3quaflllum,rapinam.Jdoner£  terra  htatumfues  Euboleiy 
quas  eodem  hiatufii.ul  fyduat  deas  abflorptas  aiuntfuijfe  :  -vndc  & 
Afegareum  in  T h •fmopnorits  fuvs immittunt ,  qu£  facra  variis  modis 
muheres  ,  quomam  h£c  fibulavartenarratur  ,perctuttates  Gr£cia 
celebrant,  Thefmophorta.Scirophona,  Jntphauiltphoria  'vocantes  ,  & 
multh  modtt  Perephatt£  rapinam  complorantes.  Tantum  Clemens, 
interprete  Georgio  Trap>Xuntio:  namcodtcem  Gracnmnon habebam* 
Ferebantur  &•  cift^opertx  afacerdottbuspuellts ,  altcra  florum,  qua 
ver  flgnfics.tur:  altera  sjicarum^qvaaftas.  Virgines  tfta*  -vocabant 
WiKpops,  id  eft  camflriferas  :  quarum  Cicero  memmittn  Verrem  de 
flgnts:  tametfi  Porphyriofupertllo  -verfu  Horatij  :  Velut  qui  Junonis 
Canephorifltcraferret,  Canephoros  lunonis  dtctteffe  .ytthenis.Orgia  quoque  h£c 
Orgiu,  facra  nominabantur^icut  idem  C  lemens  ait,ab  ira  quam  aduerfus  Jo- 
Hemconcepit  Ceres.CatuHus: 

Pars  obfcuracauts  celebrabant  Orgia  ciftis: 
Orgta,qu£  frttftra  cuptunt  audire  prophani. 
Strabohb.io.ty  Ser.^.^Aeneid.omniaferefacraOrgiaeffe  a  Gra* 
cis  dicla  perhtbent.Imagines  in  illufacrps  deotumh^fuerunt^  Creato- 
ris ,  quam  geftabat  antiftes  hierophantes :  Soltt,  quamfactfer :  Lun£, 
quam  mimfter  ad aram:Mercurij,  quam prac o facrorum  :  fy  quemad • 
modum  infacris  Dionyfli  <  ircunfercbatur  Priapus  .  ita  in  tftts  natu- 
ra  muliebris,  -vt  Theodorttus  teTiatur:  qui  etiam  affirmat  Jouem  cum 
Cerere  maire  ,  gr  cum  Proferpinafilta  concubuiffe  %  Et  hxc  erant  fla- 
cra-  ad  qa£  nonpatebat  aditus.  pr£terquam  intttatis^  in  qu£  nemini 
hcebat  penetrare,quifibifceUris  perpetrati  confaus  effet ,  id  pr^cone 
condamante .Quibus  nec  aufus  eft  intereffe  Nero,  quod  impius  effet .  ty 
initiari  Tjoluit  C/Jntoninus priucepswt probaret  fe  innoc<.nte.  Tametfi 
nefcio  ,  an  magnus  facrts  illeftt  initiatus  :  nam  lex  erat  apud  %_yfthe- 
nienfes  vetus^ne  hofpesvllus  ad  eafacra  admitteretur : ut commenta- 
tor  t^riftophanis  meminit.Cumq*e  Hercules  vellet  illis  inittari,&  le- 
ge  vetaretur,quod  tamen  erat  fy  amicus ,  fy  JouUflltus  ,  parua  facra 
Eltuflnafunt  inftituta^qcibus  hoftites rectperentur;  magnaque  Cereris 
fuerunt,pama  verh  Proferpin£,qu£ille  a<r7nf  <my»yid«p an iw  <&&*■' 
yiSjo»  atteffe  jfi  fMyi\ai ,  id  eft ,  pttrgationem  ty  velut  fanBift' 


cattonem 


AdMarcellinum  Lib.  vij.  415 

cMtonem  ad  magna.  Ettumam  qutdemquam  initiationis  die  induc* 
tant  nouam,  &  per  quam  mundam,nunquam  exuebant.quo  ad  tandtin 
Uccrageftart  amplius  nequiret.  Sunt  qut  extfiiment  adfafiM  fltorum 
infantumferuartconfueffe.Eth&c  qutdeminGr&cia.  Kom&  'verofo- 
Itbat  magnum  Cereris  auniutrfartu  n  «uotannps  cekbrari ,  q~oi  k  tu- 
genttbusfierintfas  erat^xit  fcrtbtt  Liu  <&  nuft:&  Cenrnjiue  Orci^qui- 
bus  -oinuui  mfempiaculum  fedthus,ty  teda-s  de  quibus  Plaut.  loqui* 
tur i»i_sfuii4laria:Cer<riHUptia>s faciurtesw,  cjuiamhil  timeti  atia- 
tum  video.Macrob.de  vtroquefacro  tn  Sat.  (p  ^erui.i.  Gcor.iUo  iocol 
Cuncla  tibt  Ctrcrem  pubes  agrcjhs  adord- 
Cui  tu  iactefauos}&  mitt  citlue  Saccho. 
Celcbrabantur  quoque  ludi  in  honore~Cerertsiqu&  Ccreali a  fimt  difla:  Cereau* 
de  cjutbus  extat  caput  tn  MifceX.  Politta  n  homtnts  evcuinfstmi.   £t 
ne cjuis authontau  vtrtf Alatur^dicam qntd  dt eare fentiam.PrimHmy 
nonfunt  tidem  Circenfes  iili  wteres,  tart  tnd?  e.  Romulo  mftitnti ,  ey 
ht  Lereales  multo recentmres : nam illt Neptuno equeThtfu  rr.nt  fem-  Cerealet 
perfacrt  '.deindeCercales  ludos  longe  ante  AJ  e/nmumfaaos  f-tfje  te~ 
sits  efi  LiutuS)  nempe  xvi  anno  fctundi  beilt  Punict  ex  S  C.  a  didato 
re  Gn.StruiLto  Germno,  ty  nagiflro  equttum,  ^j/ftho  P&to .j\7cc  Tar 
citus  jff  Oituitus  altud  tndtcant ,  quam  m  Circo  celebrarifolttos  ludos 
Cerertnty  Cereales  &dtles  retfrumcntari&  curand&  creatt  erant ,  non 
ludorum  ergo ,  tan.ctftiudos  facevent  Cereri.   TumQ-tiiud  mcajite 
mtror  putafje  V oltttanum  C . M emmtt.m  ,  quem  C&farfecijjet  &dd.my 
effe>  ciii  Lucretius  dtcaffet  opusfuum:vel  ettamfi  dtisplacet  fiium,  cum 
obiertt  Lucretius  Pompeto  &  Craffo  fecundum  confuiibus^pufque  con 
fietfcrtptum  C.Memmioproph  adoiefcente  adhuc.  Profedoverum  eft 
ill.,d  erratumvnum parenttm  ffje  midtorum.Qu&  noltm  qutfquam  pu- 
tet  cffe  a  me  dtda^vt  aitquid  dttraham  memort&  clartfltn  t  vtrr.neque 
entmmmoris  cflhabcndus  Poitttanus,  quod  altquotlocisfu  falfus,nem- 
pe  bomofr  tpfe.lta  qu&  dixi,  non  fuvillandt  gratta,fed  vtprofxmfunt 
dtSla.Quod  ft  quts  extfitmant  me  carpendtfludto  eRe  duclum,  quod  n$n 
eTi  ita,ti  quoque  velim,  vt  ne ignoret ,non  effe ptacuiuminon  modo  Po- 
littanumfed  ne  quenquam  exfacratif?tmts  vetufiate  reprehendereive- 
rum  de  Cerealtbusfatts  fuperque. 

Deturpiiudinefacrorum,qua?  Libero  celebrabantur. 

CA  P.     XXI. 

Am  *  vero  Liberi  facra,cjuem  liquidis  feminibus,ac 

perhoc  non  folum  liquonbus  fru&uum  ,  quorum 

^quodammodoprimatumvinumtenet:verumetiam 

iemiuibus  animaliuprsefecerunt,  ad  quantam  turpitudinem 


414  Auguftini de  ciuitate  Dei 

peruenerint ,  piget  quidem  dicere,  propter  fermonis  longi- 
tudinem-.fedpropter  fuperbam  iftorum  hebetudmem  non 
piget.Inter  cartera  qua?  prartermittere,  quoniam  multa  funt, 
cogor;in Italia? copiris quasdam  dicit  facra  Liberi celebrata, 
cum  tanra  licentia  rurpitudinis,  vt  in  eius  honorem  pudenda 
viriliacoJerentur:  nonfaltem  alicpiantum  verecundiore  fe- 
creto,fedinpropatuloexultante  nequitia.  Nam  hoc  turpe 
membru  per  Liberi  dies  feftos  cum  honore  magno  h ploftel- 
lisimpofitu,priusper  rura  in  copitis;  &  vfq;in  vrbempoftea 
ve£tabatur.cInoppido  auteLauinio  vnus  Libero  totus  men- 
fistribuebatur,cuiusdiebus  omnes  verbis  flagitiofiffimis  v- 
tebantur,donecillud  membru  per  forum  tranfue&um  effet, 
atquein  locofuo  ipiiefceret.  Cuimebroinhonefto  matrem- 
famiiiashoneftiffimam,palamcoronam  necefTe  erat  impo- 
nere.Sed  videlicet  Liber  deus  placandus  fuerat  pro  euetibus 
feminum  ■  fic  ab  agris  fafcinatio  repellenda,vt  matrona  hoc 
facerecogereturin  publico  ,  quod  necmeretrix  fi  matronse 
fpectarent,permittidebuitintheatro.  PropterhocSaturnus 
foius creditus  eft no  fufficere pofTe  feminibus  ,-vt  occaftones 
multiplicandorumdeorumimmunda  anima  reperiret,  &  ab 
vno  veroDeomeritoimmunditia?deftituta ,  ac  per  multos 
falfos  auiditate  maioris  immunditia»  proftituta,ifta  facrilegia 
facra  nominaret,  fefecjue  fpurcorum  dsemonum  turbis  cen- 
uiolandam  polluendarrujue  prarberet. 
L.  V  I  V  E  S. 
Bacchifa-  a  T  ^m  vero  Liberi  facra.}  *  Thehanu  tertio  quoque  annofaera 
fj^  Y  Buccho  ceiebraba^tur  in  Cytherone  mote  nocl*ma,  qua  de  tem- 

pore  NycltlenA  funt  nominalxtwt  inquit  SerutUA  ,  gfabannn  Frie*. 
terica,ceutriennalia.l»tx  erantphallificut  flerodotH*  ,  fy  Plutdr- 
phalhts  chu*  libelio  De  cupiditate  opampe-hibent^hoc  eft,mtntui£  pr£gra»des. 
tsfegyptu  Tiatuas  pufillas  confingebanl  immani  -viriiis  membri  mole: 
ali£  muit&gentesfoiam  mentuia  ducebant  circum  agros  ad  fertilttatem 
frugum.T heodoritws  lib.^.refert phaUogogia  diclatfertai  qutbus  phalii 
circunfcrebantur.Porrb  Prtapum  Bacchifacrii  addimultufunt  incau- 
fa.  Prtmnm  qubd  Prijpittcomes  futt  expedittonum  Baccht:  detnde 
qubd  ftne  beneficio  Baccht  frigeat,  tdeofilmi  putatur  l.iberi  fy  Vene- 
rtt.lam  &  Bacchmftmintbm  pr£ejfe  creditur,  quorum  membrum  in- 
ftrumenttinqne  tnter  omniaprimum  eft  Priapui>&  huc  de  caufa  hortis 
pr£ficiebatur,eiufque  facra  per  pagos  vtlldfque  aruTiicn  rnagna  Utitia 
rifuque  ceiebrata  funt.   Poftremb  Diodortn  Ofmdem ,  quem  eund<m 

3acchum 


Ad  Marcellinum    Lib.  vij.       41J 

Sacchumfuijfeferunt,  difcerptum  d  Typhonefratrenarrat,datumque 

nfntcuique  corum,  <jut  cum  Typhcne  comurarant, partem  alicjuam,  quo 

e&fidrltofesinter  fe  forent ,  &  Ofiridn  mors  melius  celaretur  :  vtnle 

membrum,cumnemo'vt\letr(.cipere,in  Ntlum  eft  abttclum.  Pofl<a  ifts 

maritt  nectm  i/lta ,  mtmbra  omnta  cx  coniuratu  re,  upo  auit ,  ac  vbi 

deejfe  mentulam inteUextiy  imavmem  <iusfacrautt,&  adfi.a  >.■  confola- 

tionem  maiore  habutt  h  n  ,rt  ,cfuam  reliquatpartes,  ctremn.d^ue  (<f 

facra  iUi  infltiuit,pha!li4in<i;  dtxtt.cuiprtmum  tnitiabaniurfi^unfacer- 

dotes.  Gregorius  N 'a^ah^nus  phallos  (<f  ttyphaUos  ponit  dicens :  *W  Itbypbal» 

^aMei-rivic*,  iB-v^tt^otitf^^  k,  rolf  <%iv&cn  ty  toic  /art*}fj.*vi    Scd  lus 

jptet  pbaUum  (jy  ttyphalium  dficrimen  nullmnt  cffe  arbttror  aitud -quam 

<juod ityphallus  areclttndnie  (&  arrttlionc  ■vidutur  ditlns ,  ex  Grtca 

in>ce. 

b   Ploftcllis.V  A ploflrts plofteU*  diminutiue  Horatius  hb  i.Sermo-  PlofleRd 

num  :  PloftuUo adnmgeremures.y alerius  Probusplausira  dkii  ab  im- 

peritti  dia,ploftraeffe  Jicendum.  tametfi  "ofius  plauflra  obtiuun.  >ueto- 

nius  narrat  admomtum  V 'efpafunum  a  Floro  vt  diceret  [lausira ,  non 

plo(}ra,impcratoremq;  poftndie  Flau  urn  illamfalutuffe,no>i  Floram. 

c  In  oppido  autcm  Lauinio.fc  (Juvdefl  in  Latio  ,  quod  ^'eneat  Lauimwn 

conditum  afi  nomine  vxoru  apptUautt.  fjuius  coloniafiuit  Alba  ton- 

ga.Dtxi  de  hoc  alibi. 

De  Neptuno,&  S.d.*cia,ac  Vcnilia. 
C  A  P.  XXII. 
ifi^r^l  Am  vtique  habcbat  Salaciam  Ncptunus  vxorem, 
*LUj  yU'/*  quam  inferiorem  aquam  maris  teffe  dixerut,vt  t)uid 
^jj^,  illiadiun&aeft  &  Venilia,nifi  vtfme  vlla  caufa  DC- 
ceffariorum  facrorum  fola  libidine  animse  proftitute.  muki- 
plicaretur  inuitatio  damioniorum?  Sed,proferatur  interpre- 
tatio  prseclara-*  theologiae,quaf  nos  ab  ifta  reprehefione  rec- 
dita  ratione  compefcat.  Veniiia ,  inquit ,  vnda  eft  qua;  ad  li- 
tus  vcnif.Salacia  qua?  infaiumredit.Curergo  dea;  fiuntdua?, 
cum  fitvna  vnda,quaf  venit&  redit?  'Nepeipfa  eftexa?ftuans 
in  multa  numina  Hbido  vefana.  Quanuis  enim  aqua  non  ge- 
minetur  qua?  it  &  rcdit ,  huius  tamen  occafione  vanitatis, 
duobus  damioniis  inuitatis,  amplius  anima  commaculatur, 
bquarit&  nonredit.  Qua?fo  te  Varro,  velvosquitam  doclo- 
rum  hominumtalia  fcripta  legiftis  ,  &  aliquid  magnum  vos 
didicifte  ia&atis,  interpretamini  hoc  :  nolo  dicere  fecundum 
iliam  asternamincommutabilemque  naturam ,  quaefoiuseft 
dcus,fed  faltem  fecundum  animam  mudi  &  partes  eius,  quos 


4*  6        Auguftini  de  ciuitate  Dei 

deos  veros  efle  exiftimatis.  Partem  animse  mundi,  qua»  mare 
permeat,  deum  vobis  fecifle  Neptunum,  vtcunque  tolerabi- 
lionsefterroris.  Itanevnda  adlitusveniens  ,  &  infalum  re- 
diens ,  dua?  funt  partes  mundi,  aut  dua?  partes  anima?  mundi? 
Quis  veftrum  ita  defipiat,  vt  hoc  fapiatf  Cur  ergo  vobis  duas 
deas  fecerunt,  nifi  quia  prouifum  eft  a  fapientibus  maioribus 
veftris:non  vt  dij  plurcs  vos  regeret,  fed  vt  ea,  quse  iftis  vani- 
tatibus  &  falfitatibus  gaudent ,  plura  vos  da?monia  poffide- 
rentf Cur  autem illa  Salacia  per  hanc  interpretationem  infe- 
rioi  ein  maris  partem,qua  viro  erat  fubdita  perdidit .'  Naque 
illam  mudo  cum  refluentem  fluftum  e(Te  perhibetis  ,  in  fu- 
perficiepofuiftis.  An  quiaVeniliam  pellicemaccepir,  irata 
fuum  maritum  defupernis  maris  exclufit? 

L.  V  I  V  E  S. 
a  "VTEmpe  ip(a  eft  exxftuans.4  Allufit  ad  xfium  marinum. 
b  JL  ^»  Qua?  it  &  non  redit.}  Dehis  hoc  dtcitur,qu&  fempiternis 
addifiie  fuppliciu  non  redeunty-uel  ad  -vitum^el  adfyem  vllam.  All*- 
fit  ad  verba  lob.lO-  Antequam  uadam  &r  nonreuertar  ad  terram  te- 
nebrofam  ty  opertam  mortx  calivtne  ,  terram  miferi<£  ty  tenebrarum. 
Qued  de  terra  inferni  dici  conftat^gr  ex  verbisigr  cx  ipfis  mterpretib. 

De  Terra,quam  Varro  deam  elTe  con*rmat,eo  quod  ille  animus  mudi, 

quem  opinatur  deum,etiam  banc  ccrpotis  fui  infimam  pac- 

cem  permeer,ei4ue  vim  diuinam  impertiatur. 

C  A  P.    XXIII. 

Empe  vna  eft  terra  ,  quam  quidem  plenam  videmus 
animalibus  fuis:veruntamen  ipfam  magnum  cor- 
pusinelementis,  mundique  infimam  partem  ,  cur 
eam  volunt  deamf  Anquia  fcecundaeftf  Curergo  nonma- 
gis  homines  dij  funt,quieamfcecundioremfaciunt,  exco- 
lendo-.fedcum  arant,non  cum  adorant?  Sedpars  animae  • 
mundi ,  inquiunt ,  quce  per  iilam  permeat ,  deam  illam  facit: 
quafi  non  euidentior  fit  in  hominibus  anima  ,  qua?  vtrum  iit, 
nuila fit  qua?ftio,  &  tamen homines  dij  non  habetur.  Et  quod 
eft  grauiter  dolendum  ,  his  qui  dij  nonfunt ,  &  qmbus  ipfi 
meliores  funt  colendis  &  adorandis  mirabili  &miferabili 
errorefubduntur.  Et  certe  idem  Varro  in  eodem  libro  de 
diis  felc&is ,  atresefle  affirmat  anima?  gradusin  omni  vni- 
uerfaque  natura.  Vnum ,  qui  omnes  partes  corporis  qu£ 
viuunt ,  tranfit ,  &  non  habet  fenfum  ,  fed  tantum  ad  viucn- 
dumvaletudinem.  Hanc  viminnoftro  corperepermanere 

dicix 


Ad  Marcellinum    Lib.  vij.         417 

dicit  ia  ofTa,vngues,capillos:ficut  in  tnundo  arbores  /ine  fen- 
fualuntur&  crefcunt,cx  modoquodam  fuo  viuunt.   Secundu 
gradum  animae  dicit,in  quo  fenfus  eft.    Hanc  vim  peruenirc 
in  oculos,aures.nai  es,os,ta.ttum.Terrium  gradum  anim^ef* 
fe  Aunmuin  ,  qui  vocatur  animus.i  \  quo  intelligcna  prc^emi- 
net:hoc  pra?ter  hominebomnes  carcre  mortales-.in  qua,quo- 
niam  hommesDeo  vtdentur  efle  fimiles,  hac  parterrtanuna? 
muudidicit  Demn^in  nobis  autcm  genium*vocari.  Sic  ergo    -dl-vocA 
&  inanima  mundi  tresgradusinitituens  ,   vnam  partem  elus^,• 
lapides  eflediciiac  ligna:&  hanc  terram  quam  videmus,  quo  b.fcMUm 
no  permanat  fenfus.  Aliam  veroquam  fenfum  vocat  eius ,  vt  "*   ™un<*9 
anhera.Tertiam  porro,quam  &  animain  eius  nuncupat,  quac  taP,des  *c 
fcilicet  peruenit  m  aftra  :  eam  quoque  aflerit  facere  ueos,  &  terra->  <]**<* 
per  eamquando  itt  terram  permanat,deam  Yellurem:quoa  wrfiawr^ 
aurem  inde  permanat  in  marc  atque  Oceanum,  deu  efle  Ne-  W0  noPer 
ptunum.Redeat  ergo  ab  hac  quam  theologiam  naturale  pu-  '  anat  fm 
tat,quo  velutreqmefcendi  caufa,ab  his  ambagibusatque  an-fu/'>'l't4}jJa* 
fractibus  fatigatusegrefl*useft.Redeat,inquam,rede?'  ad  ci-  vngUtS 
uilem/niceum  adfvic  teneo,tantilperde  hac  ago.    N^odum       •  ^c'iem 
dico  n"  terra  &  lapides  nofti  is  funt  offibus  &  vnguibus  fimi-  ver°  *  tu" 
les,fimilitereosmteiligentiam  non    habere  ficut  fenfu  ca-nam 'J™^ 
rent.  Aut  fi  ldcirco  habcre  dicutur,ofla ,   &  vngues  noftri  in-  '**>  ^ua se 
telligentiam,quia  tn  homme  iunt ,  qui  habetintelligentiam,  UWi"->^u*~ 
tam  ftultus  eitqui  hosdeos  in  triundo  vicit ,   quam  itultus  eft  ^unue    *~ 
quiin  nobis  ofla,&  vngues  homines  dicn.Sed  harc  cum  philo  Pfe  fentlt* 
fophisfortaflis  agenda  funt,nunc  autemiftum  adhuc  politi-i^J***  eff* 
cum,id  eft,  ciuilem,  volo.  Fieri  enim  poteftvt  licetinillam  etHA' 
naturalis  theologia?  veluti  libertatem  caput  erigere  paululu  ^ey}fr^ 
voluifle  vidcatur,aahuc  taineu  hunc  librum  verfans,  &  lcinP9rro  an'' 
illo  verfari  cogitans:eum  etiam  inde  refpexerit:  &  hoc  pro-  wam  etttg 
pterea  dixerit,ne  maiores  eius,fiue  aliar  ciuitates  ,  Tellurem cwu*  ™m* 
atqueNeptunum  coluifle  inaniter  credantur.  Sed  hoc  dico.  'jU£Perue~ 
parsanimi  mudani,quae  pcr  terram  permeat  ,  ficut  vna  eft mm **** 
1  terra:cur  etiam  non  vnam  fccit  deam,   quam  dicir  elfe  Tel- lPJamc!U0~ 
lurem?Quod  fi  ita  fecit,vbi  erit  Orcus  frater  louis  atque  Ne-  1ue  tacer€ 
ptuni,qu^mDitempatremvocant?Vbieiusconiunx  Profer-  5  & 

pina  ,  qua?fecundum  aliamin  eifdem  lib'  ispofltam  opinio-^ef      eam 
nem,nor.  terrae  fcecunditas  ,  ftd  pars  inferior  perhibetur?^ uodtnt€T 
Quodfi  dicuntanimi  mundani  partem  cum  permeat  terraey47W,^'f! 
pauemfuperiorem,Ditem  patremfaceredeum  ;  cumverc* 
^HgMcutit.pei,     Ttm,  j,  44 


418  AuguftinideciuitateDei 

infcrioremProferpinamdeam,Tellusilla  cjuiderit  f  Itac- 
nim  totum ,  quod  ipfa  erat,in  duas  iftas  partes  debfque  diui- 
fum  eft  :  vtipfa  tertia  qua?  flt,aut  vbifit,  inuenirinonpofflt: 
nifi  cjuis  dicat  fimul  iftos  deos  Orcum  atque  Proierpinam,v- 
nam  deam  eflfe  Tellurem:&  non  eilc  iam  tres,  fed  aut  vnam, 
duos:&  tamen  tres  dicuntur,tres  habcntur,trescoluntur  aris 
fuis,  delubrisfuis,facrisluis,fimulachris  fuis  ,  facerdotibus 
fuis:  &  per  haec  eaam  fallacibusproftiruram  animam  coftu- 
prantibus  da^monibus  fuis.Adhuc  refpondeatur,  quam  parte 
terraf  permeet  pars  mudani  animi,vt  deum  taciat  Tellumo- 
nem:'Non,ino.uit,  Ccd  vna  eadem  terra  habet  gcminam  vim, 
&  mafculinam  quod  femina  producat ,  &  fcemininam  quod 
recipiat,atque  enutriat :  vnde  a  vi  fueminea  dicT:am  effc  Tel- 
lurem ,  a  vi  mafculina  Tellumonem.Cur  ergo  pontifices,vt 
ipfeindicat^additismicque  aUis  duobus ,  quatuor  diisfaciunc 
rem  diuinam,Telluri,  Tellumoni,c  Aitori,RuforifDe  Tellu 
re&  Teilumoneiamdicliumex.Altoriquare  ?  Quodexter- 
ra,inquit  alunrur  omnia,qua?nata  funt.rvuforiquare  .'  Quod 
rurfus^inquitjcuncla  codem  reuoluuntur. 

L.     VIVES. 

a^T*  Res  eiTe  affrrmat  animaf  gradus. }  Pythagsras  <&  Pldto 
X  tres  amm<e  sjeaes  ejf  dtcunt:  ■vegetaiemjenfibtlem  ,  &  ratto- 
nU  parttctpem.ln  hon.ine  \pfo  animam  duas  haberc  partes  aiunt:  alte- 
ram  ratioms  exp<rtern^aiteramparticipem:fy  tiiam  dupUcem  ejfe,  Lr* 
&  Cupidtntf.cfuas  omnes  locafaaunt  dtjitnclat:  vt  Plato  tpfe  ctuarto 
Ve  repubitcadtjputat.  t^frtjiotelestrtbttstllisprimts  amm&  formts: 
c]u.artamaddttadwoturl)fftc7antem,cjuamdicttpr<*gre(sibrfcm.Sedm 
anima  rationali partes  iVasfolti  putat  ejfe  dtjitnclas  mimjieriisy  non  re 
ipfa  aut  loro:idarco  potcjlates  mminat,  cpug.  -vt  idem  tn  L>brts  morali- 
bm  incjutt^ad  opera  xtfrvntur  <^4lcxander%^/}phrodtl~ienfis  quo  patto 
potenti&fmt  tn  anima.docef.fed  h&c  traflareforfan  eji  hutc  loco  aitenu, 
Jllud  conjiet  modo.vnim  ef]e  animam  ,  cju&  ofjictts  tiits  fungttur  att- 
gendt  capihus  atque  offa,afficiendtfenfu  iicruos,rattuue  corac  cerebrum 
injiruendi. 

b  Omnes  carere  mortales  \FJic  iocnf  •varie  in  -varii*  codiab.ha- 
betur.sJltbi  emm  hoc  totum  nonjcrtbiturjn  cjua  cjuoniam  homines  non 
nitdentur  ef$effntlts:ty  in  eo  cjuodfecjuttur ,  pro gento  in  altts  ingenium 
ha^et-  r.Tu  n  tlla (ic  ergo.Jn  aliis  ita  Iguntur  ,  itverbafint  imdtttm 
dwrja,f<d  quomamfenftn  eji  idemtnihtl  necejfe  erit  annotare. 

q  Altori 


Ad  Marcellinum     Lib.   vij.  419 

C  Altori .^Dkpater  &  Projerpina  in  aniiquis  facrU  multinomines 
eranf.tlie  lAtspater  d$ttw,&  TeUumo>&  ^ltov^  Rnfor,  &>  Cocy- 
tm.Prferptnaverb  Ltbera^  Orca,&Telius  nutrtx.Stc  ejl  tn  ponttfi 
cum Ubrtt.Romtdtu  quoque tyftteHgi ij} dicltts ab  alendo  ,  quedipft 
fttas  utcinti  omnibm  tnuifus  a?mirabut  a  'eret  arte.Afercuritu  T.  tmcvi- 
Jlttf  m  ^fdepioy  rerrs.  vcrb  &  ma,tdo  r.inatnr  fupiter  Plutomta  :  QT 
htc  nutrttot  eji  antmantmm  mortaltttm  &f  uirtferarum. 

DeTelluris  cngneminiSus.eorumque  fi^nificjtio  nibu  ,qua;etiam 
i\  erant  multarum  rerum  <nd;ces,non  raultotunj  deorum 
1  debuerunt tirmar.  opiniones, 
C  A  P.    XII II. 
Ebuitergo  vnaterra  proptcr  irram  quadrigcmina 
vim,quaruorhaberecognomina,nonquatuorface* 
^  rc  Jcos:ficut  tot  cognominibus  vnus  Iupitcr,  6V  tot 
cognominibusvna  luno  ;  in  quibus  femriibus  vis    multiplex 
effc  dicitur  ad  vnum  deum,vel  ad  vnam  deam  pertinens:nort 
multitudo  cognominum  deorum  eriam  multitudinem  facies. 
SedprofcdTo  ficutaliquando  enam  ipfas  vilifiimas  fceminas 
earum,quaslibidinequa?fierunt,raederpceniretq.  turbarirfic 
anirnam  vilem  fa&am,  &  immundis  fpiritibus  prolhruram, 
deos  iibi  mulriplicare.quibus  conraminanda  profrerneretur, 
/icutplurimum  libuit,  ficaliquando  &  Jibuit.  Nam  &  ipfe 
Varro  quafi  de  ipfa  turba  verecundatus  vnam  deam  vult  elfc 
Tellurem.  aEandem,inquit,  dicunt  Matrem  magnam,qu6d 
tympanu  habeat  fignificari  ciTe  orbem  terrse:  quod  turres  in 
capire  ,  oppida  :  quod  fedes  finganturcirca  eam,cum  omnia 
moueatur,ipfam  nomoueri.  Quod  Gallos  huic  dese  vt  ferui- 
rentfecerunt,fignificat  eosquifemineindigeant,  terramfe- 
qui  oportere,in  ea  quippe  omnia  reperiri.Quod  fc  apud  eum 
ia&ant:pnEcipitur,inqiiit,qui  terram  colnnt,ne  fedeant,fem- 
per  enim  eife  qwod  agant.  Cymbalorum  foniru3,ferramen- 
torumiaclandorum  ac  msnuum   ,   &  eiusreicrepirusin  co- 
lendo  agro  quidfit,  iignificat  b  quod  ferramenta  illa  erant: 
ideo  ex  aere ,  quod  eain  antiqui  colebant  xre,antequam  fer- 
rumelTetinuentum.Leonem,inquit  ,  adiunguntfolutum  ac 
manfuetum,vt  oftendat  efle  nullum  genus  tcrrar  tam  remo- 
tum  ac  vehementer  ferum  ,  quod  non  fubigi  colique  conue- 
fiiat.Deinde  adiungir,  &  dicitTellurem  matrem  &  nomini- 
J  nuspluribus,&  cognominibusquodnominarunt,  deosexifti- 
* matos elTc complures.Tellurem, ioquit,  putant efle  Opem, 

<Jd      2 


4*o  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

quod  opcra  fiat  melior :  matrem,  quod  plurima  pariat:  ma« 
gnam,qu6dcibupariat:Proferpinam,qu6dex  ea  proferpant 
fruges :  Veftam,qu6d  veftiatur  het  bis.Sic  alias  deas  ,  inquit, 
non  abfurde  ad  hanc  reuocant.  Si  ei  go  vna  dea  eft,qua:  qui- 
dem  confulta  veritate  nec  ipfa  cft,  interim  quid  itur  in  mul- 
tas?Vnius,fintiftamulranomina  ,  nontam  dea?  multse  quam 
nomina.Sed  errantium  maiorum  autoriras  deprimit,  &  eun- 
demVarronem  pofthanc  fententiam  trepidare  compellit. 
Adiungit  enim  &  dicit :  Cum  cjuibus  opinio  maiorum  de  his 
deabus,<juod  plures  eas  putarunr  efie,non  pugnat.  Quomo- 
do  non  pugnat ,  cum  valde  aliud  fit  vnam  deam  nomina  ha- 
bere  multa^aliudefledeasmulrasfSedpoteftjinquit^fieri,  vt 
cadem  res  &  vna  fit,  &  m  ea  qua?dam  res  mit  plures.Conce- 
do  ,vtin  vno  homineetTeresplures  .  nunquidideo  &  homi- 
nes  pluresfSic  in  vna  dea  efle  res  plures,nuquid  ideo  &  deas 
pluresfVerum  ficut  volunt,diuidant,conflent,  multiplicent, 
replicent ,  implicent.  H<ec  funt  Telluris ,  &  Matris  magna: 
preclara  myfteria,vnde  omnia  referuntur  ad  mortalia  femi- 
na,&  exercendam  agriculturam  Itane  ad  ha?c  relata,&  hunc 
fmem  habetia  tympanum,turres,Galliiac1:ario  infana  mem- 
brorum,crepituscymbalorum,confidtio  leonum,  vitam  cui- 
quam  pollicentur  azternam,  Itane  propteica  Galliabfcifli 
huicMagna;  deze  feruiunt ,  vt  /ignificent  qui  femine  indi- 
geant,terram  fequi  oporterc  :  quafi  non  eosipfa  potius  fer- 
uitusfeminefaciatindigere  f  Vtrum  enim  fequendo  hanc 
deam,cum  indigeat  femen  acquirat:an  porius  fequendo  hanc 
deam,cum  habeantfemenamittantfhocinrerpretari  eft,  an 
deteftari  i  Necattenditurquantum  maligni  daemones  prae- 
ualuerint  ,  qui  nec  aliqua  magna  his  facris  polliceri  aufi 
funt ,  &  tam  crudelia  exigere  poruerunt.Si  dea  terra  non  ef- 
iet,manus  ei  homines  operando  inferrent ,  vt  femina  confe- 
querentur  per  illam-.non  etiam  (ibi  fseuiendo,  vt  femina  per- 
dcrent  propter  illam.Si  dea  non  eiTet,ita  fcecunda  fieret  ma- 
nibus  alienis ,  vt  non  cogeret  hominem  fterilem  fieri  mani- 
busfuis.  IamquodinLiberifacrishonefta  matrona  puden- 
da  viriliacoronabat,  fpetTantemultitudine :  vbi  rubens  & 
fudans,fieft  vllafronsinhominibus,  aftabatforfitan&  ma- 
ritus  :  &quodincelebratione  nuptiarum,cfuper  Priapifca- 
pum  noua  nupta  federe  iubcbatur  :  longecdntemptibiliora 
atqucdlcuiora  funt  ift»  pr$  turpitudinc  crudeliffima,  vel  cru- 

dclitatc 


Ad  Marcellinum  Lib.  vij.  411 

delitateturpiflima.  Ibida^moniacis  artibusfic  vterque  fe- 
xusilluditur,  vt  neuter  fuo  vulnereperimatur.  Ibi  fafcina- 
tiotimetur  agrorum  ,  hic  membrorum  amputatio  non  ti- 
metur.  Ibificdehoneftatur  noua?  nuptaeverecundia,  vt  non 
folum  foecunditas ,  fed  nec  virginitas  adimatur  :  hic  ita  am- 
putatur  virilitas,vt  nec  conuertatur  io  faeminam,nec  vir  re- 
linquatur. 

L.  VIVES. 
aT^  Andem,inquit,dicuntmatrem  ^Ouid.4..  Fafl.aliamaffert 
\  .facrorum  Ma«n£  matru  rationem.  namtympana  &  cymbala 
pulfan  att  ad  imitattonem  Corybantum,qutfonitufcutorum  &  galetru 
feruarunt  louem :  ideo  pro  elypeu  pulfart  tympana  ex  membranvs  ypr9 
galen  cymbala  ex  &re:T urrttam geftat  tpfa  dta coronam,  cpuod  ipfapri' 
ma  turres  m  -vrbibw  ertxit-Gallos  tiplaiereprcpter  ^4t^m:ltontbu€ 
isetlari-.quod  ipfa  ira4  illvTum  molli^rit. 

b  Quod  ferramenta  ilh.^stiibt  hoc decft,gr  fequens legitur, idea 
*re  cjmd.grc. 

c  SuperPriapifcapum.} Metaphoraefi-ofm.nam  fcapus  eft  catt- 
lufxuefttpes  h>rva  apud  t^arronem  &  Vltmum.Stgntficat  tirile  mem 
brum,<jt*od  eft  in  modumftipitn  ereclum.  Sunt  &fcapt  in  adtfiou  a- 
pud  Vurudum. 

d  Confufibiliora.j-  Inveteribu*  ,  leuioralcgitur  ,  tyfenfui  con- 
gruentitn: 

e  Vt  no  folum  foecunditas.} Priaptn  adhibebatur>-vtviro  adiutot 
effet  in  adtmenda  vxoru  virginitate>&  femtnx  m  faecundttateprolu. 

Quam  intcrpretationem  de  abfciffione  Atys  Gixcorum  fapientium 
doannar.-petcnr.  C  A  P.    XXV. 

T  Atys  ille  non  eft  commemoratus.nec  eius  ab  ifto 
interpretatio  requifita  eft  ,  in  cuius  dile&ionisme- 
moriamaGallus  abfcinditur.  Sed  do£ti  Grzeci  atque 
fapientes,nequaquam  ratione  tam  fan&am  atque  prseclaram 
tacuerunt.Propter  vernalem  quippe  faciem  terra.',qu£  cete- 
ris  temporibus  eft  pulchrior,bPorphyrius  philofophus  nobi- 
]is  Atym  floresfignific^reperhibuit :  &  ideo  a'ofciiVum,quia 
flosdecidit  ante  fruCtum.  Non  ergocip(um  hominem  ,  vel 
quafi  hominem  Atym,  fed  virilia  eiusflori  comparaucrunt. 
Ipfa  quippeillo  viuente  deciderunt  :  imo  vero  non  decide- 
runt,neque  decerpta,fed  plane  difcerpta  funt.  Nec  ill o  flore 
amifTo,quifquampofteafru£tus,  fedpotiusfterilitas  confe- 
«juutaeft.   Quidergo  ipfe  reliquus  ,   &  quicquid  remanfit 

dd    3 


4*2*  AuguftinideciuitateDei' 

abfciiTb.quid  eo  fignificari  diciturr"  Qup  refcrtur?  Qu|  inter* 
pretatioindeprofertur:  An  ha_'c  fruiira  moliendo.  nihiltpie 
inueniendo  perfuadentillud  potius  efle  credendum  quod  de 
homine  caftrato  fama  iactauitjlirerifq;  mandatu  eft  f  Merito 
Jiuic  aduerfatus  cit  Varro  nofter,neque  hoc  dicere  voluit:  no 
cnim  homiaem  do&ifsimum  latuit. 

L.  V  l  V  E  S. 
a  f>  Allus  abfcinditur.  j»  Satefdes  GAlu*.  Diximtti  alihi  de  his 
VJ omntbus.Feftui  tamenir.cpnt  GaQos  idcirco  etiam  fe  excidere, 
tpiod  -violarint  parentts  nomen,  ne  fff  ipfipofim  vnyuam pa>tnte$fie- 
ri.Apud  JSardefanemSyrumlegitur  in  Ofroene  iufijfe  ^bgarumrt- 
gem  abfcindi  mantts  eornm  onmiym  qui  fe  ex*  idiffnt :  tta  ibi  rittim //- 
lum  ccffajfe.  Macrohius  eadcm  inteprttatur  in  Alagna  matre,  ty  cysf- 
tyde>iju<e  tn  Venere  gr  ^doiude-,  qu&  m  jfide  <&  Ofiride.foeminas  t(fe 
terram>"vtrosfolem. 

t  Porphyrius  philofophus.V  De  Porpbyrio  altbi.  I-J&e  ipfe  dicit 
in  Ubr,  De  rationenaturali  dt:oru'n:^4tys,incjuit,^'  ^donts  adfugei 
fruflujque  tyectant :  fedper  x^/ftym  maximi  floresfignificantur,  ijui 
prim  dectdunt3tj  am  adfrucium  peruemanf.idcirco  excifjum  tum  fd- 
bulantw.quwtamflorcs  defluxtfruttus  non  tulere. 
c  Ipfumhominem,vel  miaiihominem.V^/W*t  ad  PlatonU  <e- 
nigma,cjui  >to  de  rep.Jriomo  non  homo,-vid^ns  nonvidcns,perc"J?it  non 
percufiit,laftde  non  ldptde,auem  non  auem,ftper  arborenon  arborc :  id 
tT{,eunuchus  lufcus percuftit pumtce  vefyerttlionem  fuperfambuco, 

Peturpitudinc  fjcrorum  matris  magnae. 
C  A  P.  XXVI, 
Temoue  de  mollibuseidem  Matri  magna?  contra 
omnem  virorum  mulierumque  verecundiam  cofe- 
cratis,qui  vfqueinhefternii  diem  madie.is  capillis, 
faciedea]'jata,Huentibusmembrisjnceflu  fcemineo  per  pla- 
teas  vicofque  Carrhaginis,^etiam  a  populis  vnde  turpiter  vi- 
uerent,exigebant:nihil  Varro  dicere  voluit,b  nec  vfpiam  me 
legifle  comemini.Defecitinterpretatio,erubuitratio,  conti- 
cuit  oratio.Vicit  Matris magna?  omnes  deos  nlios  non  nutni- 
trismagnitudo,fedcriminis.  (  Huic  monftro  ,  neciam  mon- 
ftroTttas  c6paratur.Ille  in  fimulacht  is  habebat  folam  defor- 
mitatem,ifta  in  facris  deformem  crudeliratem.Ule  membra 
in  lapidibus  addita,h.£c  in  nominibus  perdita.  Hoc  dedecus 
tot  Joujsipfius  vUWjcVtanta  ftupra  non  vincunt.Hkinterfce- 

min*as 


Ad  Marccllinnm    Lib.vij.        413 

mineas  corruptelas  a  vno  Ganymede  cselum  infamauit ,  ifta 
totemollibus  profefsis  &  puMicis  &  inquinauitterram,&  cae- 
lo  fecitiniuriam.Saturnum  fortaliepoifemushuic  inifto  ge- 
nere  turpifsima?  crudelitatis  fiue  conferre,hue  pi-eicrre,  qui 
patremcaftraife  perhibetur-.fed in  Saturnifarrishomines  a- 
Jienis  manibus  potius  occidi ,  quam  iuisabfcidi  potuerunt. 
Deuorauitille  filios  fuos,vt  poeta?  ferut:&  phyfici  ex  hocin- 
terpretantur  quod  volunt:vt  aut em  hiftoria  prodit ,  necauit. 
Scdquodei  Poenifuos  filiosfacrificauerunt,nb  recepereRo- 
mani.Atverbiita  magnadeorum  mater  etia  Romanis  tcm- 
plis  caftratos  inrulit ,  atque  iftam  fa?uitiam  moremque  fei  ua- 
mt:crcdita  vires  adiuuare  Romanorum,exfecando  virilia  vi- 
rorum.Quidfuntad  hocmalum  Mercurij  furta  ,  Venerisla- 
fciuia,ftupra,&  turpitudines  ceterorum,  que  proferremus  de 
libris,nifiquotidiecantarentur,&faltarenturintheatris:Sed 
ha?c  quidfuntad  tantum  malum,  cuius  magnitudo  magnae 
matri  tantummodo  competcbat,pra?fcrtim  quod  illa  dicutur 
a  poetiseiTeconficita-.quaii  poeta?  id  etiam  finxerint,  qubd  ea 
fint  diisgrata  &  acceptafVt  ergo  canerentur  velfcriberetur, 
audacia  fuit,vel  petulatia  poetarum.  Vt verb  diuinisrebus  & 
honoribus  eifdem  imperatibus  &  extorquentibus  numinibus 
adderentur,quid  ett  nifi  crimen  deorum,  imo  vero  confefsio 
da;moniorum,&  deceptio  miferorum.'  Verum  illud  quod  de 
abfcilforum  confecratione  mater  deorum  colimeruit,  non 
poeta?  confinxerunt, fed  horrere  rnagis  quam  canere  malue- 
runt.  His  ne  diis  felecHs  qmfquam  confecrandus  eft  ,  vt  poft 
mortem  viuat  beate\quibus  confecratus  ante  morte  honefte 
non  potuit  viuere,tam  foedis  fuperititionibus  fubditus,  &  im- 
inundisda?m onibusobligarus  i  Sed  ha:c  omnia,i.iquit,  refe- 
runturad  mundunv.vidcat  ne  potius  ad  immundum.  f  Qjjid 
autem  non  poteft  refcrri  ad  mundum  ,  quod  efit  demonitra- 
turin  mundo  ?  Nosautemaninium  qua?rimus ,  quivera  reli- 
gione  confifus ,  non  tanquam  deum  fuuixi  adoret  lnundutn, 
fcd  taquam  opus  Dci  propter  Deii  laudet  mundum  ,  &  mun- 
danis  fordibus  expiatus,mudus  perucniar  ad  Deum,  qui  con- 
didit  rnundum.Iftos  verb  feledios  deosvidemus  quidem  cla- 
riusinnotuiffe  quam  ca?teros:non  tamen  vt  eoi  u  illuftraren- 
tur  merita,fed  ne  occultarentur  opprobria  :  vnde  rnagis  eos 
hominesfuiffe  credibile  erhficut  non  folum  poetica!  literae, 
veruraetiam  hiftoricze  tradiderun^Nam  quod  Vergiiii#ait: 

dd     4 


414  Auguftini  de  ciuitare  Dd 

Zprimus  ab  £therco  venit  Satumw  Oly.ypo, 

t_^rma  loun  fugiens ,Qr  rcgnts  cxul  adem-.tis. 
Et  qua?  ad  hanc  rem  pertinentia  fubfequutur, h  totam  de  hoc 
Euhemeruspandithiftoriamquam  Enniusin Latioum  vertit 
eloquium.  Vnde  cjuia  plurnna  pofuerunt ,  cjui  cotra  huiufmo- 
di  errores  ante  nos  vel  Gra?co  fermone ,  vel  Latino  fcripfe- 
runt,non  in  eo  placuit  mihi  immoran. 

L.     V  I  V  E  S. 
a  Y2  Tiam  a  populis  vnde  turpiter  viuerent.  \    GaBts  matrts 
JL.  deumlicebatjhfem  apopulo pcfcere  lege  a  Aletello  lata.Caufam 
Ouid.fcribn  hfl  ^erbif: 

Dtiiincfua  >  rparua curflipe quterat  opes? 
Contultt  &s  popuLnydequo  d  Utbra  Aletelltss 
Fecit.aitydanda  mosflipus  inde  wanet. 
Cicero  in  feuerifiimis  tllts  fuvs  t&fancliff.  vt  illis  temporibissjegibus, 
f\c  iubct.Prtter  'de<e  matrisfamuiosy  ofque  iu$ii«  dtebtts ,  m  cjutsflipe 
cogito.R.itione 'addens tncjmr.Sttpe ' fus~ltdimtv  nifieam  auam ad  pau- 
cos  dtespropnam  idete.  maf  tf  exceptmus.  Implet  enim  fuperftttione  a- 
nimos,&  exhaurtt  domos.   Qutdfi  nunc  viderent  tsfuguflinu*  ty  Ci- 
ctro  dirifftma  & amphjsimafodal ttta  ab  tts  pof  ere  sitfevt ,  ctuibus  de- 
ceret  pottus  fua  imf>a>ttrt,ciuibus  rtdundam  fy  affiuuni*.  Cum  inteteA 
cpui  dedit  ar-rodat  ficcum  &  cibartumpancmy  olertbus  menfam  tnflrues, 
0  fifitltbus  •vafis  a.jttx  duntaxat plenu,liberts  ctrcunfeptta ,  pro  qui- 
btcs  nocles  &  dies follicitm  opert  mtenttis  agtf.cjui  accepit  opulens  men- 
dictss  ,  candtdo  tyfiltgineo  pane  perdtctbtu  captfque  ,generofo  vino  ac 
lentfe  obruat. 

b  Necvfpiam  me\eg\ffe.\tnterpretationemeorum. 
c  Nec  monftrofitascoparatur.V  De  Priupo  vtdaur  intelligendu. 
d  Vno  Gan.  \G  mymedes  Trois  Phrygij  regtsfilitts,  adoXefcens  fuit 
FJ>eciofifitmaforwa.quem  Tantalus  v^nantem  maxima  celerttate  ra- 
puit,&  %n  Cretam  p-.rlatum  loui  dono  dcdtf.huc  lupiter  habuit  in  de~ 
litits  concubtnumFab  -lamur  poette  louem  m  a  jUtlam  verfarn  eum  ra~ 
putjftt^pYtefectffecjue  poculis  loco  fjtbes,  fy  Vulcani  lunoms  Ifbererum: 
'verttjfeque  tn  fignum  calesiccjuem  nunc  ^Ceptarium  dtctmws. 
C  Mollibus  profefsis.}l</  es~i,<jut  mellittemprofittbantur,  &fiagi~ 
tiaobfccenifitma. 

f  Cui  enim  hic  mundus.  }•  Mirum  cfttam  aliter  aHbi  fctibaturftc. 
Qutd  autem  nonpotesl  referriad  mundum  yuod  effe  demonSiratur  in 
mun.idi 

g  Primus  ab  xtherso. }K'r&%idm.[verbis  Etsandtiad  ^eneam* 

h  Totam 


AdMarcellinum   Lib.vij.         42,5 

h  Totam de  hoc  Homerus pandit  hiftor hm.^Euhemerus  ha- 
hcm  -veteres  Ubn,&r  certum  ejlfic  cffe  legendnm.nai/t  hvc^jt  dtxi,fcri- 
pfufatram  hiftoriam. 

De  phyfiologorum  figmentis.qui  nec  vf  tam  diuinitatem  colunt ,  nec 

eo  cultn  cjuo  cnlc-mla  eft  vera  d  uinitas     C  A  P.     XXVII. 
Sy}7J^  Pfasphyfiologiascuconfidero,quibusdoc:ti&  acuti 
^1.'  \j£k  homines  has  res  humanas  conatur  vertere  in  res  di- 


SftwCt  uhias:  nihil  video  niii  ad  teporalia  terrenaque  ope- 
ra,naturamque  corpoream-.vel  etia  (i  muifibilem,  tamen  mu 
ttbiiempotuiffereuocari,quod  nullo  modoeft  verusdeus. 
Hocautem  fi  faltem  religioiitati  congruis  iignificationibus 
ageretur,eflet  cjuidem  dolendum  ,  non  his  verum  Peum  an- 
nunciari  atque  pra?dicari:tamen  aliquo  modo  ferendum  fam 
fioeda  &turpia  non  fieri,nec  iuberi.  A t  nunc  cutn  pro  Deo  ve- 
ro-;quo  folo  anima  fe  inhabitate  fit  fcelix ,  nefas  fif  colere  aut 
corpusautanimanv.quato  magisnefarium  eftifta  iic  colere, 
vt  nec  falutem,nec  decushumatuicorpus  autanima  colentis 
obtineatfQuamobrem  ii  teplo,ii  facerdote, fi  facriricio,cjuod 
Deo  vero  debetur,colatur  aliquod  elementu  mudi,vel  crea^ 
tus  aliquis  fpiritus,etiam  (i  non  immundus  &  malus,  non  ideo 
eft  malu,quia  illa  mala  lunt  quibus  colitur  ,  fed  quia  illa  funt 
talia,qiubusfolusille  colendus  fit,cui  taliscultus  feruitufque 
debetur.Si  autem  ftoliditate  vel  moftroiitate  iimulachroru, 
facrificiishomicidiorum  ,  coronatione  vinlium  pudendoru, 
mercede  ftuproru,  ie£tione  mebroru ,  abfcifsione  genitaliu, 
confeciatione  molliu,feftisimproboruobfcaenorumque  lu- 
doru,vnuverum  Deum,ideft,omnisanima*  corporifq;  crea- 
torem  colere  fe  quifque  contendat:non  ideo  peccat ,  quia  no 
eft  colendus  quem  colit,fed  quia  coledum,non  vt  coleduseft 
colit.Qui  verd&  rebus  talibus  ,id  eft,  turpibus&  fceleftis&: 
non  Deum  veru,  id  eft  anime.  corporiiq;  fa&orem,  fed  crea- 
turatn  quanuis  non  vitiofam  colit,iiue  illa  ftt  anima  iiue  cor- 
pus,(iue  anima  iimul  &  corpus,bis  peccat  inDeu,c]uod&pro 
ipfo  colit,quodno  eft  ipfe:&  talibusrebuscoht,qualibusnec 
ipfecolendus  eft,anecnon  lpfe.Sedhi  quonammodo,  ideft 
o.uam  turpirer  nefarie'c|;  coluerint,inproptueft.Quid  autem, 
vel  quos  coluerint  elfet  obfcurum,  nifi  eoru  teftai  etur  hifto- 
ria,ea  ipfa  quar  fceda  &  turpia  confitenturnuminibusterribi- 
literexigetibusreddita.Vnderemotiscoftatambagibus,  ne- 
farios  dsmones  ato,  iramundifsimos  fpiritus ,  ab  omni  ciuili 

dd     5 


42.6  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

theologia  in  vifendis  ftolidis  imaginibus,&  per  easpofiiden- 
dis etiam  ftultis  cordibus  inuitatos. 

L.      VIVES; 
a    X  T  Ec  ipfe  colendus  eft,  necnon  ipfe.^Nulla  res  eogenerc 
jL  \j  cultwi  ejl  colendAyneijuc  Deu* ,  neyue  alind  qmcquam  }  quod 
nonfit  Dtmiuan  cnltus  ille  exfe  efi  nefuriw  &  impnu. 
(W»d  doctrina  Varronis  de  tbcologi*  in  nulh  fibi  parte  concordct. 

C  A  P.  XXVI  II. 
ffiftffi)  Vid  igiturvalet  quod  vir  doctiiTimus  &  acutiffimus 
aw*^  Varro  velut  fubtih  difputatione  hos  omnes  deos  in 
&£t>~$c  ca?lum  &  terram  redigereac  i •eferreconauir,&non 
poteitfFluunt  de  manibus,refiliunt,labuntur,&  decidunt.  Di 
£turus  enim  de  fceminis,hoc  efhde  deabus:quoniam  ,  inquit, 
ftin  primo  libro  dixi  de  locis,  duo  funt  principia  deorinn  a- 
nimaduei  fade  caelo  &  terra,a  quodij  partimdicuntnrcaete- 
ftes,  partim  terreftres,  vt  in  funerioribus  initium  fecimusa 
caelocum  diximusde  Iano  :  quem  alij  caeium  ,alij  dixerunt 
cfTemundum:  fic  de  fceminis  mitiu  fcribendifecimusaTel- 
iurc.Sentioquantam  moleftiam  tale  ac  tantum  patiaturinge 
niitm.  Dttcitur  enim  quadam  ratione  verifunili ,  caelum  efte 
quod  f.iciat,terram  quas  patiatur:&  ldeo  illi  mafculinam  vim 
tribuit,  huic  foemininam:&  non  artendit  eum  potius  elTe  qui 
harcfacit.  qui  vtruoque  fecir.  a  Hlnc  etiaSamothracum  no- 
bilia  myiteria  in  fuperiore  libro  ficinterpretatur,eaque  fe 
que^  nec  fuis  nota  funt  fcribendo  expofituru.eifque  miiVurum 
quafi  rcligiofiffimepollicetur.  Dicitenim  fe  ibimulns  indi- 
ciis collegifle in  fimulachris.ahudfignkicare  ca?lu,aliudrer- 
ram,aliud  cxempla  rerum,  b  quas  Plato  appellat  ideas:  ca?lu 
Iouem,terram  Iunonem,ideas  Mineruam  vult  intelligi.Ca?- 
lum  a  quo  f.ar  aliquid,terrade  qua  fiat:  exemplum,fecundum 
quod  hat.Qua  in  re  oniirto  dicere,qudd  Plato  illas  ideas  tan- 
tam  vim  habere  dicit,  vt  fecundu  eas  non  ca?lu  aliquidfece- 
rit,fed  etia  cejum  factum  fit.  Hoc  dico  iftum  in  libro  felecto- 
rum  deorumrationemillamtriumdeoru,quibusquafi  cucta 
coplexus  eft  perdidifle.Cajlo  enim  tribuit  mafculos  deos,foe 
minas  terrae.  Inter  quas  pofuit  Mineruam,  quam  fupra  ipfum 
caelu  ante  pofuerat.  Deinde  mafculus  deus  Neptunus  in  ma- 
ri  eft,  quod  ad  rerra  potius  quam  ad  ca?lu  pertinet.  Dis  pater 
poitremo,cqui  Gre.ce  <jrx/-r»v  dicitur,etiaipfe  mafculusfrater 
amboru  terrenus  deus  efTe  perhibetur ,  fuperiorem  terra  te- 

nens, 


Ad  Marcellinum  Lib.  vij.  417 

nens,in inferiore habens  Proferpinam coniugem.Qnomodo 
ergodeosinca:lo,deasin  terra  efTe  peihibet,qui  ryrfns  ueas 
in  terram,deosadcaelum  referreconantur :  Q^ti  folidum, 
Mpid  conftans ,  q  jid  fobriu,  quid  definini  habet  haec  difj.  uta- 
tiofllla autem  elt  tellusininumded;u,marer  fcihcet  magna, 
apud  quam  inolhum  &  abfciforum  fefeque  fecantium  atque 
ia&antium  infana  pe»  ftrepirturpido.  Quid  eft  CTgo  q 
citur,caput  deorum  Ianu^caputdearu  Tellus:  dnec  i 
vnum  caputerror,nechic  fanum  furor  ?  Cur  haic  rruftra  re- 
ferrc  nituntur  ad  mundum,c  quah  poflit  pro  vero  Dco  mun- 
dus,  vel  opus  pro  fa&orecolir£ttamcneos,nechoc  pofle  ve 
ritasaperraconuincit.  Referanthascpotiusadhomines  mor 
tuos,&  ad  dsemones  peffimos,  &  nulla  qujeftio  remanebit. 
L.       V  I  V  E  S. 


its. 


afjlncetiam  Sam  orhracum  nobilia.  }■< )ixi  alibi  de  his  d 
fjL  ■'   arr-M.ba.  Deihtm  Lat.ti.ugnos  d>os ,    «' £r  SArimhra.cn 
funtj&lum  <&  terra.n  efj\  dictt   Jouem  g    lun:<nem.   _yjdditur  .     :- 
nerua  ,  ouibm  tribus  Capttolmm  fif.crc.tum,  excelieniifswtumin  ~or- 
wetitHffUm^lnter  Gracos ipfos  nenjktis comfhtt .  qkidkatttW  du  Sa-  r>::  eamoZ 

mnth.acs.    t_yidfc-i-iam  qna  meirmti  mefuPermsdpud  intert>retem  .,  ' 

xyftidanij  L  >//•  .'  KttGnp*s  rn  iti  tnt-^o«x>i  ^>.«tj  3-->,»v  >t, 
/u»arsxt  *»*'  nMfWtfMM.TMVtfftf  ^.;i  .u  *? '6  >2,\  .-i\\ii cj)w.  *£ic.'juP0i*, 
0.'Zi6*.*uTCc  y^ttof.  uC  kv  iri|.  j)"  ^M£/>,'Tj,p>et ^a»tp  f  0'  7r.ctn<}oVM.  «£i9- 
HApcmt  «A  0  ctV«c  0  /4  v^~/  fo^i&i  ti  .a/)Tej  xjeroiA®-  c  *'?(***  *Viv,«»C 
iropeJ^oi-wffWVg^c.A-^Jivift  v  </i  ;»cj  o  n  Jio  c  x^  *\*x.tf  %ciy.\*  jo  Tatcnoiv  JCj 
/ctp_V»Y(&-.  K*@ti&i  Jfc  c/bxvTi  ^entytf&t&ttj  >^79  ituGei  wt  twt/i^  %pv- 
yxtdpvi  on  cnelT-^v  iz^riWVS-flOTfcv.ci  </.  /t»i  «»eu,  tk?  Hfi&r-ipvi  q>a.mi 
^^■n^v  7rpio-(Z<jTi?jv  u${.  JidL.VLUTtafv  <A  <J.d*u3*v.f-/ocejl*C4berosvo- 
cant  deos  Jdmothraees  ,  mothw  ettam  nomina  Mnafea»  prodd,t: 
tquatuor  futit,  t_sfxiertts>  ^ytxiocera^  _S$xioeex\%s,  %_A'xiertt6  efi  Ce- 
res  tpfa,  i^Axioa-rfa  Pr  fe,pinayK_Axtcceftti  Dispater  :  quartns  his 
addittu  ijladminijltr  MttiMrimS  ,-vt  Dtonyfodorw  narrut.  t^/fJn- 
nton  -verotnrjuit  h  s  ffe  loue  &  Eleclra gemtos ,  lafionatgf  Darda- 
num  :  -oidentur  Cdberi  nomtnatt  aCabens  t'hryp£  montibus  ,  c;uod 
illtnc funt  t> anfl  tt.  _\tc dcfunt qut duos  tantum effe  dicant,pnorem 
fentorem  ]<  u  >,.  «Iterum  lumo-  em  Dtonyfum.  Porro  laftmem  C  ereris 
ftitum  futff-  dtctt^  Cabtrum  nomtnatum  Dxrdantfratrcm.Alii  lafto- 
na  <fy  a-i.afft  <&  concub  >>(fe cum  Cerere  narrant,  tdcircofulmmc  tnter- 
emntum.DeCaberisjiquh  difidtratplura  cognofcerc_habet  apud  Strab. 
itb.io. 


4*$  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

b  QuasPlato  appellatldeas.}  idet  Platenice  ab  fpcftando fimt 
di£l*:cjuoniain  cjut  aliquid  efi  ailnrm ,  ideam  tntyicit ,  ad  cjuam  fuam 
afttonem  aptet  ,-vt  ptcLri  cj.h  de  exempUri  altcjutd pingit ,  hoc  exem- 
pUr  efi  idea.  idctrco  (lcfimtur  exemplar  rei  agenddt .  Sunt  omnium  re- 
rum  apud  deumtdeA:  cjuas  fpeilanstlLe  fabrtcator  mundi  fingula  in 
lucern  mundti-ncjue  &dtdtt.lta  ,ue  Platont  triafunt  vniuerforumprin- 
*tpia:mt»s,c]t4£  opw  conjicit  Deta  tpf-.materta^ex  qua  fabricatur  :& 
exemplar^uod  cum  altautd  agit.ftetlat.  Cum  opw  hocnature  Den* 
tditurti*  efftt.exempUr  et  a fun^uodfecjueretur ,  -vt  in  Timao  fcri- 
bit.Non  ergofdumfinguU  remr»jpeaes,fed  es'um>elemeHtatipfumc]i4t 
tmuerfun.cjuod  to  mi dtcunt,prmcipiumfui  h  ,b..tt  ideam.  tyfpuleius 
in  dogmatts  Platonw.ld  as  ■veroMesiformas  ommumfimplices  &  a- 
temas  ejfe  ,  nec  corporales  tamen.Effe  autem  ex  hts  qu&  Deutfumpfe- 
rtt  exewpUrerum,  cju&funt  erunt*ve :  necpoffeamphm  cfuam  fingula- 
rum  s^ecierumfingulas  tmagmesmexempUribtts  inuenirt, gignertnum 
que  onmtum  ad  insiar  cer&formaA  &  ftgnificattones  ex  UU  exemplo- 
rum figuratione  ftgnari.Vbt  verl  befint  ide<t,  altior  cjuAlio,  &  vd* 
rusfententth  h  Platonicn  traciat.i,aUbi  de  ea  dtjferemtts. 
C  Qui  Graece'  -xkvrw. \  ^4 dtuitinfic  mmmatw^ut apud  illos  esi 
«ar\*v)f.tdeo  Latini  Dttem  vocarunt,  fy  dtuttes  dites.Ex  abditn  enim 
terre  velut  ex  etus  regno  metalla  &  gemm*  opes  hommum  eruuntm: 
idcirco  is  Dewfubterranea  Hifyanie,  tncoLre  veteribus  diclus  e(i ,  vt 
Strabo  refert  cjuod  tbt  efft  magna  metallorum  omntsgenerts  copta,  tum 
ettam  e  terra  emergunt  fruges ,  &  pafcua  pecorum,  vnde  pecunta  ty 
p:culiu>v,vt  dtxi. 

d  Nec  ibi  facit  vnum  caput  crror. }Quia  lanm  btceps,  tyfacer- 
dotes  magna  matrts  infani. 
€  QMafi  pof.^^libificquodetfipofiwtymundumnemopiuscolit, 

Qjodonnh  qu$  phyfio!oj»i  ad  mondum  partefque  eius  retulerunt,ad 
vnum  vtrum  Deum  teferre  dtbuetunt.     C  A  P.    XXIX. 

f^v3$  Anque  omnia  quae  ab  eis  exiftorum  deorutheolo- 
ijfeyJjL'  gia  velut  phyficis  rationibus  referutur  ad  munduni, 
Ei^feK  quam  fine  vllo  fcrupulo  facrilege  opimonis  Deo  po 
tius  vero  quifecit  mundum,  omnis  anima:  &  omniscorporis 
conditoritribuantur,aduertamus  hocmodo  :  NosDeucoli- 
mus,non  carlu  &  terram,3  quibus  duabus  partibus  mudus  hic 
conftaf.nec  animam  vel  animas  per  viuentia  quarcunque  dif- 
fufas,  fed  Deum  <jui  fecit  ca?lum  &  terram,  &  omnia  cjua:  in 
eis  funt.  Qui  fecit  omnem  animam,fiuequocunque  modo 
viuentem,&  fenfus  &  ratioois  expertem;  ftue  etiam  fcntien- 

tcm, 


Ad  Marcellinum  Lib.  vij.  419 

*em,fiue  etiamintelligentem.b  Et  vtiamincipiamillavnius 
&  veri  Dei  opera  percurrere,propter  qua?  ifti  fibi  dum  quafi 
honefteconanturfacrameta  turpiffima&fceleftiffimainter- 
prctari,deos  multos  faisofque  fecerut.Illum  Deum  cohmus 
qui  naturisa  fe  creatis  &  fubfiftendi,  &  mouendiinitiafinef- 
que  conftituit,qui  rerum  caufas  habet ,  nouit  atcjue  difponit: 
qui  vimfeminum  codidit:  qui  rationalem  anima,quod  dici- 
tur  animus,quibus  voluit  viuentibus  mdidit.qui  fermonis  fa- 
cultatem  vlumque  donauit:  qui  munus  futura  dicendi,quibus 
placuit  fpiritibusimpartiuit:&  per  quosplacetfuturj  prardi- 
cit:&  perquosplacet  malas  valetudinespeliir.qui  beilorum 
quoqueipforu,cum  fic  emendandum&  caftigandum  eftge- 
nus  humanum,cxordiis,progreffibus,  finibufque  moderatur. 
Qui  huiusmundiignem  vehementilfimu  &  violentiftimum 
prt»-  immenfc?  natura!  temperamento,&  creauit,  &  rcgit:  qui 
vniuerfarum  aquarum  creator,&  gubernator  eft  :  qui  lolerrt 
fecit  corporahum  clariffimu  luminum,  eique  vim  congruam 
&  motum  dedit.c  Qui  ipfis  etiam  infcris  dominationcm  fua, 
poteftateYnque  non  fubtrahit:qui  feinina  &  alimenta  morta- 
lium,  fiue  arida  fiue  liquida  naturis  competentibus  attributa 
fubftituit.QmteiTam  fundauitatquefcecundat:  quifructuse- 
iusanimalibus ,  hominibufquc  largitur:  qui  caufas  non  Co^ 
lumprincipaies,  fed  etiam  fubfequentesnouit  ,  atque  ordi- 
oat:qui  lunar  ftatuit motum  fuunr.qui  vias  carleftes  atque  ter- 
reftres  locoru  mutationibuspraebet.  Quihumanis  ingeniis, 
qua?  creauit,etiam  fcientias  artium  variarum  ,  ad  adiuuadam 
vita  naturamque  conceffu.  Qui  coniunctioncm  mans  &  fce- 

mina?  ad  adiutorium  prepaganda?  prolis  inftituit:  qui  homi- 
num  ccetibus,quem  focis  &  luminibus  adhiberent ,  ad  facilli- 

mos  vfus  rnunus  terreni  ignisindulfit.Ifta  funtcertequx  diis 

felectis,nefcio  per  quas  phyficas  mterpretationes,vir  acutif- 

fimusatque  dodHflimus  Varro,fiue  qua?  aliunde  accepit,  fiuc 

qug  ipfe  coniecit,diftribuere  laborauit. 
L.    V  I  V  E  S. 

a    /^\Vibus  duabus  partibus. }  Sicut  inexordio  Genefeos :  In 
\^J>rinci^io  creamt  DeUs  caUm  &r  terram  ,  qmbnf  duobut 

mund*>  hic  conttnetur,  vtper  calum  cdef\ia}per  terram  mortalia  om- 

nia  wtelltgantur. 

b  Et  vt  iam  incipiam. }  Eptiofp  cotligtt  viret  de$rum  mnium,  dt 

quibfH  egit. 


43°  Auguftini  de  ciuicatc  Dei 

c  Quiipfisetiaminfens.l/o^^o.^^i.f^i.^^ofe^M  dtrno* 
niorun  aDeo  tf>ji s  permijja . 

Qua  pieutc  difcernaturacreaturis  creator,ne  pro  vno  tot 
d.jcolamur,4uot  funt  opcra  vnius  autons. 

C  A  P.      XXX. 

j^||j^A:cautem  facit,  atqueagir  vnus  verusDeus.Sed  ft- 
i|fggK  cut  idem  Deus  vbique  rotus,nuliis  inclufus  locis,nul- 
*=J8&  lis  vinculis  alligatus,in  nuiias  partes  fe&iiis,  ex  nulla 
partemutabi]is,implensca?lum  &  terram  prsefente  poten- 
tia,  "non  abfente  natura.  Siciraqueadmiiiftrat  omnia  qu<e 
creauitwtetiamipfa  proprios  exercere,&agere  motus  finat. 
Quanuis  enim  nihil  eile  pof/it  fine  ipfo,non  tamen  funt  vlla, 
quod  infc.  Agit  autem  multa  etiarii  per  angelos,fed  nonnift 
ex  feipfp  beatihcat  a  ngelos. Ita  quanuis  pronter  aliquas  cau- 
fashominibusangelosmittat:non  tamen  ex  angelis  homi- 
nes,  (q<{  ex  feiplb,iicut  angtlos  beatificar.  Ab  hoc  vno  &  ve- 
ro  Deo  vitam  fperamus«eternam. 

L.        V  I  V  E  S. 
a    k  TOn  abfente  natura. }/»  antioms  tft:  Non  indigente  natu- 
1/^.ra^ualii  e?t  CAl-e^ormn  deorum,cjui  adtutoribus  mdtgtnU 

Quibus  propric  beneficiis  Dei,excopt.i  generali  iargi- 
tate,fc&J'otes  verit-ti*  vtantur. 
CAP.  XXXI. 
Abemus  enim  ab illo  praner  huiufcemodi  bene- 
•j  ficia  ,  qua?  ex  hac ,  de  qua  nonnulla  diximus ,  ad- 
miniftrationenature;bonis,malifque  larguur,ma 
gnum,  &  bonorum  proprium  magnae  dilediionis 
incticium.  Quanquam  enim  ,  quod  fumus,  quod  viuimus, 
quod  carlum  terramque  confpicimus  ,  quod  habemus  men- 
tem  atcjiie  rationem  ,  qua  eum  ipfum ,  qui  harc  omnia  con- 
didit  ,  inquiramus  ,  nequaquam  valeamus  aCtioni  fuffice- 
regratiarum  :  tamen  quodnos  oneratos  obrurofque  pecca- 
tis,  &  a  contemplatione  fuue  lucis  auerfos ,  ac  tenebrarum,id 
eftiniquitarisdilectione  cazcatos  ,  nonomnino  deferuit.Mi- 
fitque  nobis  verbum  fuum,  qui  eft  eius  vnicus  filius ,  quo  pro 
nobism  aflumpta  carne  nato,  arque  paflo,a  quanti  Deus  ho- 
minempenderet  nofceremus,  arqueillo  facrificioiingulari 
apeccatis  omnibus  mundaremur,  eiufquefpirituin  cordi- 
busnoftrisdileCtionediftufa  ,  omnibus  difficulratibus  fupe- 
rati$inaiternamrequiem,&contetnplar.ioni$  eius  ineffabi- 

lem 


Ad  Marcellinum    Lib.  vij.       431 

lem  dulcedinem  vcniremus.Quae  coi  da,quae  lingu^  ad  agei- 
das  ei  gratias  fatis  effe  centenderiDt? 

L.     V  I  V  E  S. 
a^^VantiDeus  hominem  penderet.}-  Pm&Ius  ad  Romanos%% 
^^  Qu*  proprjo  filio  non p. pcrcn.fr dpro  nobuommbus  trudidtt  tllu. 

Q^_6dfacramcntum  redetnptionis  Chr.fti  nul!i<  rrtro  tcm- 

poribusd<.fjc:it,{lm;  ciqjc  fit  diuerfis  fi^n:- 

fic.tion  bus  prjc  iicatum. 

C  A  P.     XXXII. 

§^&S"&  (^c  myftcrium  vit£  azterna?  iam  inde  ab  exordio  ge- 
%  n?y  z,  nens  hwmani  perqucdam  figna  &  facramenta  tem- 
gLw--;J£  poribuscongrua  ,  quibusoportuit  per  angelosprse- 
dicatum  eft.  Deinde  populusHebra?usin  vnaquandam  rem- 
pubiicam,que_  hoc  facramentum  agerer,congregatuseft,av- 
biperquofdam  fcientes,per  quofdam  nefcientes,  id  quod  ex 
aduentuChnfti,  bvfq;  nunc  c\  deincepsagitur,prajnunciare- 
tureile  venturum.  Sparfa  etiam  pofteadtm  gete  pergenres 
cpropterteftimonium  fcripturarum  ,  qmbusarterna  falusin 
Chriftofutura  praedifta  eft.Omnesenim  nonfolum  prophe- 
tia?,qua?  in  verbis  funt-.nec  rantum  prsecepta  vit£,qua?  morcs 
pietatemque  conformant,  atquc  illis  literis  continentur,  ve- 
rumetiam  ficra,faccrdoria,rabernaculum,  fiue  templum,al- 
taria  ,  facnficia  ,  ceremonia? ,  dies  fefti ,  &  quicquid  aliud  ad 
eam  feruitutem  pertinet,que  Deo  debetur,&  Grece  proprie 
latria  dicitur,  ea  fignificata  &  prafnunciata  funt.qua?  propter 
seternam  vitam  fidelium  in  Chrifto  &  impleta  credimus  ,  Sc 
impleri  cernimus,&  implenda  confidimus. 

L.     V  I  V  E  S. 

aT  7  Bi  per  quofdam  fcientes,per  quofdam  nefcientes.}Pr0- 

V  phetx  nec  omms  fuavattcima  mtelltgtbant :  nec  qut  mtciltge- 
bant^omma  tntelligeba^t.  Non  enim  exfe  loqu.banturfed  ex  fupermt 
Vei afflatu ,  cuius  i  or.fdta  non  omnia  erant  eu  mamfi  sia.  vtcba  urqut 
Deus  illnnon  velut  confultf  fttturorumftd  mshumentv  ,qutbus  h  >mi- 
nes  all  queretur.  Etfi  negandum  non  tjlfun  ma:n  vtfi.num.hoc  e/r,  id 
quod propheu*  omnes  rcferebxntur,  effe  tliti  a  Deo pa.ef.ic  unt,put*  dt 
Jllefia  -oentuio.  Centilcs  qurque  non  «mma  qu<e  StbylU  <$■  rdtqvt  di~ 
uinofurore<oncitai.ipr<zdiiebant,eMti}imab*ntabetsintelligt:finera- 
ttone  enim  ty  mente  ea  fun~ebant ,  necfui  erant  compotes :  quwpe  aut 
txutt  athone  propria  anim&ypro  amtna  Dentn  naberent,  idctnv  l»m- 


43*  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

hitchusfactrdotes.StbyUas  & prophetai  att}queprudentiores  funt.ma- 
gifque  &fobrit,&fui  cowpotes,io  mtnus  ohfcunufque  -.aticinari.TunC 
demum  apertifime  <&  optime  prjtdicerefutura  ,  cum  tou  a  Deo  corri- 
piuntur./Jac  &  alia  ipfe  mmyftaus. 

b  Vfque  nunc  &  deinceps  agitur.V  Nodum  enimfinu  eftpr$phe- 
tiarum  :  &  quamjuam fummn  <arum  abfvluebatm  m  Chrifto,mhilomi- 
vus  tarn  n  cx  eo  quadam  nafcuntur,  ad  qu<t prophetarum  oracula  qu&~ 
dani ptcuiiariafpetiant ,  quale  cftdiud  non  apud  vnumprophetam  dt 
relujnns  lfrad,qu&  omnes  in  finc  ftcuii  fruabuntur. 
c  Propterteftimonium  fcripturarum.}-  ytfcripturas  fuat  per 
vrb^mtctumcuncldfqu  ■  gentes  fpargerent ,  quibm  tam  aperte  qutt  in 
Chruiofecutafunt^runtpr&dicia^t  nemo  eas  Ugat,qu;fj  thnTita- 
fla  totd'»que  •vttam  cognofcat ,  dubitare  nenpofit,  quin  illc  tpfe  ftt ,  de 
qw<  illa  pr acinuntur . 

Quod  per  folam  Chriftianam  religionem  manifeftari  poiuetit  falUcia 
fpirituum  malignorum  c\e  hominum  errore  gaudentium. 

CAP.  XXXIII. 
EtfBlK  ^r  hanc  vei  6  religione  vnam  &  veram,  potuit  ape- 
^§[  riri  deos  gentium  efle  immundiflimos  d<emones, 
4£a#  fuo  defuncTarum  occafionibus  animarum,  vel  crea- 
turarum  fpecie  mundanarum  deos  fe  putari  cupieres,&  quaft 
diuinis  honorib.  eifdemq;  fceleftis  ac  turpibus  rebus  fupcrba 
impurirate  l£etantes,atq;  ad  verum  Deum  conuerfionem  hu- 
manisanimisinuidentes.Exquorumimmanifiimo  &  impiif- 
/imo  dominatu  homo  liberatur  ,  cum  creditin  eum  quiprse- 
buit  ad  exurgendum  tanta?  humilitatis  exemplum,quanta  illi 
fuperbia  ceciderunt.Hinc  funt  nonfolum  ilii,de  quibus  mul- 
ta  iam  diximus :  &  ahj  atque  alij  fimiles  cacterarum  gentium 
atque  terrarum  ,  fed  eriam  hi ,  de  quibus  nunc  agimus  tan- 
quam  in  fenatu  deorum  fele&i :  fed  plane  fele&i  nobilitate 
criminum  ,  non  dignitate  virtutum.  Quorum  facra  Varro, 
dum  qtuafiadnaturalesrationesreferreconatur,aue-iens,ho- 
neftare  res  turpes  ,  quomodo  his  quadrct ,  &  confonet ,  non 
poteft  inuenire:  quoniam  non  funt  ipfa?  illorum  facrorum 
caufa?  quasputat,  vel  potiusvult  putari.  Nam  11  nonfolum 
ipfar  ,  verumetiam  quarlibet  alire  huius  generis  eflent ,  quan- 
uis  nihil  ad  Deum  verum  vitamque  aeternam,quae  in  religio- 
ne  quasrenda  eft,  pertineretuame  quaiicunq;  de  reru  reddira 
rarione,aliquantulumirigarentofTenfione,  cjuam  non  intel- 
le&a  in  facris  alia.ua  velut  turpitudo  aut  abfurditas  fecerat: 

iicu  t 


Ad  Marcellinum  Lib.  vij.  433 

(icutinquibufdam  theatrorum  fabulis  vel  delubrorum  my- 
fteriisfacerc  idem  Varro  conatus  eft.Vbi  non  theatra  delu- 
brorum  fimilitudine  abfoluit,  fed  theatrorum  potius  fimili- 
tudine  delubra  damnauit-.tamen  vtcunque  conatus  eft,vt  fen- 
fum  horribilibus  rebus  ofFenfum,vclut  naturalium  caufarum 
rationereddita,ddiniret. 

De  libtisNumac  Pompiiij,quos  fcnJtu?  ne  facrorum  c^ufa^qua- 
)cs  incis  habebaocuc  innou  fcer"rt,iuffit  inccndi. 
CAP.     XX  XI III. 
^^Rj  Ed  contra  inuenimus,ficut  ipfe  vir  doctiffimus  pro- 


diditde  Nums  Pompili)  libris,  redditas  facrorum 
i^*^t^  caufas,nullo  modo  potuide  tolcrari  :  ncc  dignasha- 
bitas  quaz  non  folum  lecta?  innotefceret  religioiis,fed  faltem 
fcriprae  reconderenturin  tenebris.Iam  enim dicam,  quodin 
tewio  huiusoperislibro,mefuo  loco  diclurumeflepromife- 
ram.aNam  ficutapudeundem  Varronemlegitur  in  libro  De 
cultu  dcorum:Terentius  quidam,cum  haberet  ad  Ianiculurrt 
fundu,&  bubulcuseiusiuxta  fepulchru  Numa?Pompilij  tra- 
iiciens  aratru,eruiilet  ex  terra  libros  eius,  vbi  facroru  inititu 
torum  fcripta?  erant  caufa?,b  ln  vrbcm  pertulit  ad  prejtorem. 
Atille  cuminfpexifletprincipia,rem  rantadetulit  aafenatuv 
Vbi  cum  primores  quafda  caufas  legiilent,  cur  quidque  in  fa 
cns  fueritinftitutu,Numae  mortuo,iciiarus  alfenfus  cft ,  eof- 
que  librostanquacreligiotipatre<  confcripti,pra2tor  vtcom- 
bureret,cenfuerut.Ci edat  quifque  quod  putat,  imo  vero  di- 
cat  quod  dicendu  fuggeflerit  vefana  contentio,quilibet  tan- 
ta:  impietatis  defenfor  egregius.  Me  admonere  fufficiat,fa- 
croru  caufas  a  rege  Popilio  RomanorU  facrorum  inftituto- 
recofcriptasmec  populo,necfenatui,nec  faltem.ipfisfacer- 
dotibus  innotefcere  debuifle,ipfumque  Numa  Pompiliu  cu- 
rioiitate  illicita,adea  d«emonum  pei ueniVefecreta.que  ipfe" 
cjuidem  fcriberet,vt  haberet  vndelegendo  commoneretur. 
Sed  ea  tamecu  rexeflet,qui  minime  quenqua  metueret,  nec 
docere  aliquem,nec  delendo,nec  quoquo  modo  confumedo 
perdere  auderet.ita  quod  fcire  neminem  voluit,  ne  hommeS 
nefaria  doceret-.violare  autem  timuirme  demones  iratos  ha- 
beret:obruit,vbi  tutupurauit,aiepulchro  fuo  propinquare  a- 
ratrum  poflenoncredes.Senatusautecum  religionesformi- 
daret  danare  maioru,&  ldeo  Num^  aflenrire  cogeretur,illo3 
fame  iibros  ta  perniciofos  efle  iudicauit:  vt  nec  obrui  rurftts 
*4ugM  cm.Dei*    T»m,  j»  $9 


4  34  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

iuberet,ne  humana  curiofuas  multo  vchementius  rem  iam 
prodita  qua?reret,fed  flammis  aboleri  nefanda  monimeta,vt 
quia  ia  necefle  exiftimabat  facra  illa  facere,  tolerabilius  erra 
retur,cauns  eoru  ignoratis  quam  cognitis  ciuitasturbaretur. 

L.  VIVE\ 
a  X  T  Am  ficut  apud  eundem  Varronem.  >  Htfiorta  eft  apud 
}S\  Liutum^fy  V ' aUxiu,ri,fy  Pitntum^  l  aclanttum  Ltuttts  & 
hunc,-s)t  a(folet,fe.uttu  V aUrttu,  L.  PattUum  dicunt  tnuemffe  librosy 
Plin.CaJlt  Hemttidt  autontate  Gn.Terentium.(&  -vnam  arcam  ,  non 
duas,Liutus  confuieseo annofcrtbttC.  Bebiu»  Pa>»p>  ilum,  &  M. 
tsfemilium  Leptdum.Httntnaprohoc  P»  Cormltum  tethegum  ha- 
bct,(tf  hos  anno  pofl  Numx  regmm  ^  De  librts  optinones  rnultornm 
fcire  qut  cupit,Vltntum  adeat  tifr.13  cap.\$. 

b  ln  vrbem  pertulit  ad  pra? torem. \QJ>£ttltu>n  conuenitpc  yo- 
catum,fed  alij  petifjfep><etor<.m  legendos  atunt.altj fcribam  fuapte Jfvt- 
tetultffe.Htfioria  eji  Itbr.^o  .Ltuij  ,  &  tfud  Pltnium  Qf  Vtdertum 
Ifb.i.Satti  ifllocos  indicajje.  In  'vrbempertuliffe  ait ,  tametfi  Numxfc- 
pttUhrum  tn  -vrbe  erat^ncmpe  regtone  14./H  laniculo:fsd  cjuod  ea  Tran- 
fiyb.  rina  erat,qui  adforum  &  curiam  vemebant  tn  vrbem,rure  utde- 
bantur  -venire. 

c  Tanquam  religiofi  patres.J^Md/t  metu  aliquo  tangerentur  re- 
ligiontf.ne tlla  euulgaretuur ,(\u£  ibterantfcripta.  Quodpericulum  effet 
teligionibwi  ab  ititsji  nott.>rafterent.u4ltbt  legttur,  Ubros  religtofos.q. 
religionemtncuttentes  animtsud  efi,fcrupulos  tn  reltgione  ,  cjuodxiulgo 
dtcimiM  perturbari  confciemicus.Hoc  eji  entm  Latine  reltgtonem  imtce- 
reintfi  cjuts  malit  legere  irreltgtofos. 

d  Sepulchro  fuo.  }  Sepuich  orumuetudif^tmafuitreligio^ne  quis 
i>tolaret,denceret ,frangerct*cju£  lex  nonmodo  tn  xu.fuit ,  (jty  in  S0L0- 
mants .fed  ettam  tn  antiquijlt'ivt  Nu>ȣ  ,  ac  Lattnoium  Gracorumque: 
qu£nontamad  ius  ctutle profanum.cjnam  adfaoa  ,reltgtonefqueper- 
tinere  i>idebatur,qtiodfepulchra  -velut  templa  qu&dam  effe  deurum  ma 
nium  exifiimarentur.  ideocjue  infrtbtbatur  in  cts  D.AJ  -S.  td  efi ,  dtis 
manibus  facru>n,&  qu£  tllti  celebrarentur  facra  Necyafuntdicla  Ci- 
ccrot.Delegtbus. 

De  hydromantia»per  quam  Numa.vifis  quibufdam  daemonum 
imaginibus,ludiricabacur.  C  A  P.      XXXV. 

ijfj  Am&  ipfe  Numa,ad  que  nullusDei  propheta,nul- 
'j?  lusfanclusangclus  mictebatur,  ahydromantiam  fa- 
cere  compulfus  eft:vt  in  aqua  videret  imagines  deo- 
rum,  velpotiusludificationes  dxmonum,  aquibus  audiret, 

^uid 


Ad  Marcellinum    Lib.  vij.  435 

quidin  facrisconftituere  atque  obferuare  deberet.Quodge 
nusdiuinationisidemVarro  aPerfisdicit  allatum,  quo  &  i- 
pfumNuma,b  &  poftea  Pythagora  philofophum  vfum  fuiffe 
comemorat:vbi  adhibito  fanguine  etia  inferos  perhibet  fci- 
fcitari:&  vf*fot<£»'ria.»Grc;ce  dicit  vocari,qu£  fiue  hydromatia, 
fuienecromantia  dicatur,idipfum  eft  ,  vbi  videntur  mortui 
diuinarc.Quibus  ha?c  artibus  fianr,ipfi  viderint.  Nolo  enirrt 
dicere  has  artes  etiam  ante  noftri  faluatoris  aduetum  in  ipfis 
ciuitatibusgentiu  legibus  folere  prohiberi,&  pcena  feueriffi- 
ma  vindicari.  Nolo  incjuam  hoc  diccre:fortaf(is  enim  talia 
tunc  licebant.  His  tamen  arribus  didicit  facra  illa  Pompilius, 
quoru  facroru  fac~ta  prodidit,caufas  obruit:ita  timuit,  &  ipfc 
quod  didtcit ,  quaium  caufarum  proditos  libros  fenatusin- 
cendit.Quid  mihi  ergo  Varro  lllorum  facrorum  alias  nefcio> 
quas  caufas  velut  phyiicas  interpretatunqual  es,fi  libri  illi  ha 
buiiTent,non  vtique  ariiflenr.aut  &  iftosc  Varronisad  Cefarl 
pontificem  fcriptos,atque  afditos,patres  confci  ipti  fimilitefl 
incendiflentfQuod  ergo  aquam  egeflcrit,id  eft,exportauerit 
Numa  Pompilius.  vnde  hydromantiam  faceret ,  idcodnym- 
pham  iEgeriam  coniugem  dicirur  habuiffe,  quemadmodum 
in  fupradiclo  libro  Varronis  cxponifui  Ita  enim  folet  res  ge- 
fta?  afperfione  mendacioru  in  fabulas  verti  In  illa  igitur  hy- 
dromantia  curiofifiimus  ille  rcx  Ro.&  facra  didicif,que;  in  li 
bris  fuispontificeshaberent:&  eorum  cattfas,qua<;pra?ter  fc 
neminem  fcire  voluir  Itaque  eas  feorfum  fcriptas  fecu  quo- 
dammodo  mori  fecit,quandoita  fubtrahendashominum  no- 
titia? ,  fepeliendaque  curauit.  Autergo  darmonumilHc  tam 
fordida?  &  noxia?  cupiditates  erant  confci  ipta. ,  vt  ex  his  tota 
illa  theologia  ciuiiisetiam  apudtales  homines  execrabilis 
apparcrer,qui  tani  multa  inipfs  facriserubefcenda  fufcepe- 
ranf.aut  illi  omnes  nihil  aliud  quam  homines  mortui  prode- 
banrur,quos  ta  prolixa  temporis  vetuftate  fere  omncs  populi 
gentium  deos  immortalcs  effe  crediderant,cum  &  talibus  fa 
cris  iidem  illi  da?mones  oblectarentur ,  qui  fe  colendos  pro 
ipfis  mortuis,quos  deos  putari  fecerat,  quibufdam  fallacium 
miraculorum  atteftarionibusfuppontbant.  Sed  occultaDei 
veri  prouidentia  fac~tu  eft,vt  &  Pompilio  amico  fuo  ilJis  con 
ciliati  artibus^qnibusbydromatia  fieri  potuit,cunc~ta  illa  cori 
fiteri  permitterentur  :  &  tamenvt  moriturus  incenderetea 
potms  quam  obrueret,admonere  non  permitterentur;^ui  m$ 

*e    a 


43^  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

innotefcerent,nec  aratro  quo  funt  eruta  obfifterepotuerunr, 
nec  ftylo  Varronis,cjuo  ea  qua?  de  hac  re  gefta  funt,in  noftra 
memoriam  peruenerunt.Non  enim  pofluntquod  nonfinun- 
tur  efficere.Sinuturautemalto  Dei  fummi  iuftoque  iudicio 
pro  meritis  eoru,C|Uos  ab  eis  vel  afrligi  tantu,  vel  etiafubiici, 
ac  decipiiuftum  eft.Quam  vero  perniciofe  vel  a  cultu  vera^ 
diuinitatis  aliena;  lliaj  litera?  tudicata?  fint,  hinc  intelligi  po- 
teft,C|Uod  eas  maluit  feuatus  inccndere  ,  cjuas  Pompilius  oc- 
cultauit,ecjuam  timcre  quod  timuit ,  cjui  hoc  timere  non  po- 
tuit.Qui  ergo  nec  fcelicem  in  futuro  vitam,hec  modo  habe- 
re  vultpiam,talibusfacrismortem  cpia?rata?ternam.Quiau- 
tem  cummalignisdazmonibusnon  vult  habere  (ocietatem, 
nonfuperftitionem,qua  colunturnoxiam  :  pertimefcat,  fed 
veramreligionem,cjua  produntur  &  vincuntur,agnofcat. 
L.     VIVES. 

Viuinatio  aLJ  Ydromantiam  facere.}TV^0K?rn'a4</  verbumeft  aqua  di- 
w  1    ±uinatio./Vjultis  enim modts fitbat  olim  diumatio.   Nam  vel  ex 

VA  terrapetebatur  (p  eratgeomantta:vdex  tgne>gr  pyromantia  >  qu<& 

eadem ignifyhina-.cuius  autor,vt  inquit Plmius,Amphiaraws.  Vel  ex 
fumo,qu£capnomantia:vel  ex  autbta^qua  auguria:vel  ex  exivs  ,  qu<e 
arufpicina,in  qua  muitum  Ethrufci  valnerunt,&  Ianus  apud  Heleos 
ufpolltm  filius:&  pvft  eum  Thrafybulus,qui  caneminfpitiebanl  fecl» 
iecur  oftendentem.Vd  ex  crtbro,qu<e  cofcmomantia:  vel  ex  fecuribus, 
qu&  axinomamiaiex  herbis,botauomantiaf^garum  ars:vtl  ex  mortuisy 
qu£  necromantiafu  necyomantia:vel  ex  a\\m}que  aftronomta ,  in  qua 
qut  pertttfimi  dictmtur  Chald<e.i,etiamfi  in  Chald&a  nonfint  nati.  Ex 
fortibus  fleronomantia:ex  manuum  Un?amenivs,chiromantia:  ex  facie 
ipfa  £<r  filo  totius  corporis ,phyfiognorr>ia:vel  ex  pifcibus ,  qu&  ichthyo- 
mantia,qu&  obiefta  eft  ^Apuleiowd  expalpitaiione  oculort*m,qu&fa- 
liatio,/<f  palmicum  auguriunt.Twnfomniorum  comeClura  ,  ty  omnia 
qu&  lattfitme patebant,ad  vifa,fy  audita,in  quis  erantfulyura,  (ffful- 
getr&,monftra,vocesfternutamenta.  lam  d&monum  euocandorum  mille 
artestquas  fatius  eft  ne  -mmmari  quidem.Hydromantiam  advltimum 
referuaui,quoniam  agimus  de  ipfa,eanonfitfimpltciter-nam  &  inam- 
pullavitrea  impofita  aqua,qu&  kpuero  infycitur ,  quam  gaftroman- 
tiam  dicunt  ,  atumore  &  vmtrtcofitate  ampulU,  TumQr  inpel- 
wmaquainfufa^quxUcanomantia.Huius  perttifiimos  tradit  Strabo 
ejfe  in  ^fiailia^plurimos.Alichael  Pfellus  de  demonibus  idem  af- 
firmat^ac  quomod*  fiat,docet:d<emonibus  infundo  repentibus,fonitum- 
qut  kuem  exiltmqut  emtttentibus,  ac  obfcurnm ,  neplenepoflttperciph 

ntc 


Ad  Marcellinum   Lib.  vij.  437 

nec  mendacia  deprehendi  ,fed  quicquU  eueni.it  ,  hocputentur  dixiffe. 
Jns^ectabant  &  tn  fontibus plertque^indeque  imaginibus  oblatis  vtde- 
reftbifuturavidebatitur.  Sic  Paufanixsapud  %yfegtnenfes  <_/£chaut 
fcr'tbtt,templumeffe  CererU,a:  fontem proxtmum  ,  mquem  agripoft 
peraclafacradc$j>ec~tantes  morbi  valetudtnifque  exitum  viderit.  lam- 
blichus  Colophom  fubterraneum  futffe  locum  narrat.in  quofons  eraty  de 
quo  facerdosftatts  notltbusfacrtt  operatusguftabat,  reddebattirque  in- 
wftbUis,&  confulentibus  refponfa  dabat  Jiiem  fcrtbit  in  Branchidefa- 
tidicam  muUeremfoUtam  in  axe  federe,aut  manu  virgulam  tenere  ab 
altquo  deorum  datam,aut  pedetn  lu,<  bumve  m  aquam  tmgere  ,  vel  ex 
aqua  hau(lulumforbere,hifjue  modis  diuino  afjiatutmpleri.  *^Apuleius 
in  ^pblogiadc  magia^V arronem  fmbitnarrare,  TralUbus  deeuenttt 
Mithndatici  belli  magica  percontatione  confulenttbus,puerum  in  aqua 
fimulachrum  Mercurtj  contemplantem^qu&futura  erant  clx.  verfibus 
cactmjfe.Sedcredo  quatenus puertmemintt  ,  de  gaftromanttaintelligi. 
J-loc  vhtmo  diuinandtgenere  fonte  mfpcSlovfus  cjl  Numa.  Plutarch. 
in  C.efare  mulieres  fuiffe  tradtt  m  Gmnanta  ,  qu&  exftuminum  curfu 
vorttctbus^  (Irepttu  futura  comtcertnt. 

b  Er  poftea  Pythagoram.y  Optnneobfe.uataratione  temporum. 
Nam  multis  annis  obtit  Numa  a*ite  Pythagoram  natum.Contra  quof- 
dam,qui  Pythagoram  ab  dlc  audttnm  frunt:  quosfecutus  eft  Ouldtm. 
Sedpoet£  hic  dtcere  non  erat  tam  turpe^quam  htftorico. 
c  VarronisadCasfaremponrincem.  V  C.Cafardtclatorpont. 
maximus  fuit^ad  quem  Varro  Dc  antiquitatibus  fcrtpftt. 
d  Nympham  fiLgeviam.^fJancfuntquiputent  ex  Mufis  vnam 
fuijfe.vnde  lutus  tlU  tu  cjuo  erat  dea,  Camanarum  dicebatur.    «-/£/«/ 
nympham  fontiumfu:jfey  verfdmque  a  Diana  in  fontem  poft  Num* 
?nortemyOuidius  l  S.Afetamorph  ab  egerendo  effe  diclam  illud  quoque 
eft  argumento,qu'od  ei  pragnantcs  facrtficabanty  quudfaciie  conceptum 
aluum  egererc  exiftimareturyvt  fcribit  Feftus. 
c   Quam  timere  cjuod  tim.y   Ttmerequod  extitnuit  Numa  ,  qui 
aufus  non  eft  ea  volumina  comburere  ,  m  damonum  iram  infe  con- 
citaret. 

ec       3 


AVRELII   AVGV- 

STINI    EPISCOPI    AD 

MARCELLINYM    DE 
ciuiute  Dei 

t  1  B  E  R     O  C  T  AV  V  S. 

Pequaeftione  naturalis  theologixcum  philofophis  excel- 
lentioris  fckntix  difcutienda. 

C  A  P.     I. 

&J^%  Vnc  intentiore  nobis  opus  eft  animo  multo,quam 
«w  3  eratinfuperiorum  folutionequa?ftionum  &  expli 
N2  v  catione  librorum.De  theologia  quippe,quam  na- 
|  turalem  vocant,  non  cum  quibuflibet  hominibus: 
non  enim  fabulofa  eft,vel  ciuiiis ,  hoc  eft,  vel  theatrica  ,  vel 
vrbana,quarumalteraia£htat  deorum  crimina  ,  altera  indi- 
cat eorum  defider ia  criminofiora,  ac  per  hoc  malignoru  po- 
tius  da?monum,quam  deorum,fed  cum  phdofophis  eft  haben 
da  collatio:3quorum  ipfum  nomen  fi  Latine  interpretemur, 
amorem  fapietia?  prohtetur.b  Porro  fi  fapientia  Deus  eft,per 
quein  facta  funt  omnia,  ficut  diuina  autoritas  veritafq;  mon- 
ftrauit^verusphilofophuseftamatorD^i.  c  Sed  quiares  ipfa, 
cuius  hoc  nomen  eft,nou  eft  in  omnibus,qui  hoc  nomine  glo 
riantur: d  neq;  enim  continuo  verae  fapientia?  funt  amatores, 
«juicunq;  appellantur  philofophi,  profe&o  ex  omnibus  quo- 
rum  fententias  ex  literis  nofte  potuimus,  eligendi  funt ,  cum 
quibus  no  indigne  qu^ftio  ifta  tractetur.  Neq;  enim  hoc  ope-» 
re  omnesomniumphilofophorum  vanas  opiniones  refutare 
fufcepi,fed  eas  tantu  qu^  ad  theologiam  pertinent,e  quo  ver- 
bo  Grasco  figaificanintelligimusde  diuinitate  rationem  fiue 

ferino* 


Ad  Marcellinum     Lib.  viij.        439 

fermonemmeceas  omnium,fed  eorutantu  ,  qui  cum  &  elTe 
diuinitatcm  &humana  curare  confentiant,  notamefufficere 
vniusincommutabilisDeicultu  advitam  adipifcendam  etia 
poft  mortem  beata,fed  ab  lllo  fane  multos  vno  conditos  atq; 
inftitutos,ob  eam  cjufamcolendosputant.Hi  etiamiam  Var- 
ronis  opinionem  veritatis  propincjuitate  trankendunt.Siqui- 
demille  totam  theologiam  naturalem  vfcpiead  munduiftu 
vel  eius  animam  extendere  potuit ,  ifti  vero  fupra  omne  ani- 
ma?  naturam  confitentur  Deum,<]ui  non  folum  mundu  iftum 
vifibilem,cjui  fa_-ne  ca?h  &  tetre.  nomine  nuncupatur.fed  om- 
nem  etia  omnino  animam  fccerit.Et  qui  rationale  &intelle- 
dualem,  cuius  generis  anima  humana  eft  ,  participatione  fui 
luminis  incomutabilis&incorporeibeata  facit.Hosphilofo- 
phosPlatonicosappellatosa  Platonedo£tore  vocabulo  de- 
ridato,nullus  qui  ha:c  vcl  tenuiter  audiuit,ignorat. 
L.  VIVIS  PROOEMIVM  IN 
tres  fecpienres  libros. 
Tribws  in  fequenttbm  itbrts  dtfpuiatur  cum  viris  acutiftimu  fum~ 
md<jue  pr&dit»  eloqu-ntia  ,  qui ex  Platotus  fcholacxtern  bonu artt- 
bui  imlrncli  reiigiune  fola  caruerunt ,  quorum  fentcntiat  ac  tn  ^rtmn 
jeCl&prtnctpn  Pl-.tonttjufu-ta  for\an  expltcutmus  3  quam  tnfittuti noTiri 
ratto  vtdtbatur p  fiulare:  vermnhoc  confdio ,  quoniam  a  noshn  homt- 
tupu*  qui iu  phdofo^horum  fcholn  theolegoiU'i>que  verfantur prorfux 
funt tgnorai<t,cumfint  tamincognoft dignt(i*ma  ,  tum  propter  fubtili- 
tatem  rerum  mag  ovtgemo  c:>rdque  excufaru  o,  tum  vel  maxtme  qubd 
vicinx  fmtt  nofxrxpictatt.  Et  vt  fcireiur  quaie  philofophorum  genuA 
KjtugusUnm  pot.fiimum  eltverttfum  quo  de  negotio  reiigionu  difputa- 
ret ,  ojlenderetqnc  bene  duiu  torum  cum  n>Jlrn  congruere^  maledifla 
vcrb  anobts  corrtgi  &  emendari.  H ' &c  me  patnb  longtu* ,  quam  oporte- 
bat  tuexerumt ,  (jjjr  p> of:db  tn  duL  edine  r-.rum ,  de  qutbus  cotrimcnta- 
bar,aifjicile  fuitpro:  ofitam  Jhuare  brewtate/t  ,  ahas  hoc  tej>oru  taclu- 
ralcfion  refarcicmw:&  fijpero  ipfum  mhil  fnfurum  fe  legendtt  tslts 
tan  r.ruditn  fanclijquefeaffe  iailur<e  ,  mfifvrte  aut  tndoSlior  fit  quam 
vt  intell>.gat,aut  doclior  quam  vtegeat,  aut  negligei.ttor  quam  vtcu- 
ret^aut  moroftorquam  vtperferat,  qutbnt  homtnum  generibus  h&c  non 
el.iboraHtur.  Neque  verb  ita  vel  oblitifumut  breuttatu,  vel  eam  con» 
tempftmut  5  vt  quantum  potuimuA,ftt  anobts  dcvnaquaquere  differ- 
tum:  multa  funt  praterrmffa^pierunque  Platonit  contentidtclis ,  Plato- 
nicorum  ajferre  fententias  fuperfedtmm ,  ne  tanta  proUxitat  vel  pa- 
tientibtn  Homachif  fajlidittm  pareret*     Sunt  tamen  aliqua  a  nobts  in- 

cc    4 


44°  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

te,  dum  repetita.tum  -vt  melim  quidfemiret  ^fuguflinu*  ,  dedarare* 
tur\tu<n  ar  admcmereUtr  letlor  .  ne  dicla  excidcrent,  tuiv,  canfafuit 
^iugufitnm  ipje,ejui  ijuo  rnamfeTitus  aduerfarios  conftitaret^  eadcmdo- 
^muta^piacitd^ue  ilUrum  fubtnde  retraclauit. 


IOANNIS      LODOVICI 

VIVIS     VALENTINI    IN 

OCTAVVM      LIBRVM      DE 

ciuitate  Dei,  D. Aurelij  Auguftini 

Commentaria. 

J^,  Vorum  ipfum  nome,fi  Latine  interpretemur,}***/» 

''^1  <n<pi*4,amor faf>iettti£,&  vh*oj<tyi*z,amicus fapienti&:  cuiui 

contrarium  efl  *}t\&  <n<pict ,  quafi  fapientiam  qutt  fy  ratto- 

nes  auerfatnrsvt  Speufippus  ait. 

b  Porro  C\  fapienua  Deus  efc.}SapientU  J.&  Paulus  adtlebr. 

I.  Dei  ftiium  fapientiam  patrvs  nominant,per  quamfectt  mundum  vni- 

uerfum. 

c  Sed  quia  res  ip h.^Laclantiu*  lib.^.dehocmultu  rationibus  con- 

tra  -htlofophos  agit.verfui  efi  Pacuuij'  nomminus  lepidus  3  quam 

grauv: 

Eg  >  odi  homines  ignaua  opera,  &  philofopha  fententia. 

Sed  de  h<  c  argumento  a  'varnsfunt  multa  confhtpta. 

d  NJeque  enim  cominut.}  Legendum  contmub.qu&  .J?  cafualis  cen- 

iunflio  ficuc  protinus  ,&  Tiattm  cum  nco-atione. 

e    Quo  verbo  Gra?co.  }  Srtxh*yc,de  Deo  fermo}feu  diffrtio,fiue 

yatto.JJ^cenim  omntaeTi  \oy>s. 

Deduobus  thilofophorum  gcneribus,id  eft,Italico,&  Ionicof 
eorumque  autotibus.  CAP.   II. 

E  hocigiturPlatone,  qua?  neceflaria  prsfenti  qua?- 
^H  ftioni  exiftimo,brcuiterattingam  ,  priusillos  com- 
L^:-V^L  memorans,qui  eum  in  eode  genere  literarum  tem- 
pore  pra?cefTerunt.  Quantumenim  attinet  ad  literasGra?- 
cas  ,  qua?  lingua  inter  caeteras  gentium  clarior  habetur, 
a  duo  philofophorum  genera  traduntur  :  vnum  Italicum, 
^exeaparte  Italiae,qu<e  quondam  magna  Gra?cia  nuncupar 
ta  eft : c  alterum  Ionjcum  ?  in  eis  terris ,  vbi  &  nunc  Grarcia 

nuncuna- 


Ad  Marcellinum   Lib.  viij.        441 

nuncupatur.Italicum  genus  autorern  habuit"1  Pythagoram 
Samium,eaquo  etiamferunt  ipfumphilofophia?  nomen  ex- 
ortum.Nam  cum  antea  fapientes  appellarentur  ,  qui  modo 
quodamlaudabilisvita?  aliispraeftare  videbatur,ifte  interro- 
gatus.quid  profitcretar,philofophum  fe  efle  refpodit,  id  e(t, 
ftudiorum,vel  amatorem  fapientia:,quoniam  fapientem  pro- 
fiteri,rrrogantifsimum yidebatur.  Ionicivero  gencrisprin- 
cepsfiitf  r[ 'halesMiiefius,»  vnusillorufeptem,qui  appeilatt 
iimt  fapientes  b  Sed  illi  fex  vita^  genere  diftinguebantur  ,  & 
quibufiam  pra?ceptis,ad  bene  viuendum  accommodatis.  Ifte 
putemThales,vtfucceflores  etiam  propagaret,rerum  natu- 
ram  fc:utatus,'fuaf.]ue  difputationesliterismand:is,eminuir; 
maxin.eque  admirabilisextitit,quodk  aftrologia?  numeris 
comprehenfis,defecl:asfolis&  luna^  etiam  praxticere  pqtuit. 
]Aquain  tame  putauit  rerum  eile  principium  :  &  hinc  omnia 
clemeuta  mundi,ipfumque  mundum,&  qu<£  in  eo  gignunrur, 
cxiitcre.mNihil  autem  huic  operi,quod  mundo  confiderato, 
tam  admirabile  afpicimus ,  ex  diuina  mente  pra.mofuit.  Huic 
fuccefsit  n  Anaximander,eiusauditor:mutauitque  de  rerum 
natura  opiniotTem.  Non  enim  exvnare',  ficutThalesexhu- 
more,fed  ex  fuis  propnis  princip iis  ,  quafque  res  nafci  puta- 
uit.Qua?  rerum  principia  fingularum  efle  credidit  innnita:3c 
innumerabiles  mudos  gignere  ,  &  qua?cunque  in  eis  oriutur, 
eofquemudos,mod6  diflolni,  modo itcrum gigni  ,  exiftima- 
uit:quanta  q.iifqueaftate  fua  manere  potuerit:  °  nec  ipfe  ali- 
quid  diuina?  menti,in  his  reru  operibus  tribuens.  p  Ifte  Ana- 
ximenem  difcipuium,&  iucceflorem  reliquir:  qui  omnes  re- 
rum  caufas  q  infinito  aeri  dedit:nec  cfeos  negauit ,  aut  tacuit: 
non  tamen  ab  ipfis  aerem  factum,fed  ipfos  ex  aere  ortos  cre 
clidit/Anaxagorasvero  eiusauditor,harum  rerum  omnium 
quas  videmus  erFe£torem,diuinum  animum  fenfit:  &  dixit,ex 

,  infinita  materia/qua?  conftaret,difsimilibus  intcr  fe  partieu- 
lis,rerum  omnium  genera  pro  modulis&  fpeciebuspropnis 
fingula  fieri, fed  animo  facientediumo.  *  Diogcnes  quoque 
Anaximenis  alter  auditor  ,  u  aerem  quidem  dixir,rerum  efle 
materiam,deqi:a  omnia  fierenf.fed  eum  elTe  compotemdi- 

.  uinaj  rationis ,  fine  qua  nihil  ex  eo  fieri  poifet.  Anaxagora? 
fuccefsit*  auditoreius  Archelaus :  y  eriam  ipfedeparticulis 
interfedifsimilibus,quibusfingulaqua?quefieret:  ita  omnia 
conftare  putauit,vt  inefle  etiam  mentem  diceret , z  quae  cor- 

ce     s 


44*  Auguftini  de  ciuitatc  Dei 

poracHfsimilia  ,  ideft,  illasparticulasconiungendo&difsi- 
pando  ageret  omnia.  aSocrates  huius  difcipulus  fuiflc  per- 
hibetur,magifter  Platonis,propter  quem  breuitercunfta  ifta 
rccolui. 

L.  V  I  V  E  S. 
aFvVo  philofophorum  genera  traduntur.  }  Sic  olmprim& 
JLy philofuphanttum  in  Gr*cta  h&rcfesfunt  feparata ,  utde  ttrrii 
princtpwn  nomen  acapercnf.altert  ab  ear.gionem  qua  phthfophattts 
cftmagijhr  Pythagor.ts  luia:  alt.n  ap  itria  Thaletis  lona  ,  m  qua 
eft  MiLtos,qu£  ettatn  -vrbs  loma  e?i  dicla,-vt  tradtt  Mela.  c:ubdpr<e- 
cipua  cffet  m  ca  regtone.Sic  Plato,fic  ^Anftoteles  etian  hts  -vetuTttores 
dtfttnxerunt. 
Afagna  b  Ex  ea  parte  Italia?.  \  <y£  Locivs,  inquit  Plimm  ,  inapit  ltali<e 
Crxcia  frons,quam  magnam  Gr&ctam  dicuntjn  tresfinws  dtuifa  ,  cjua  Gr&- 
ciamfpeclatad  mare  fuperum.m  quam  regionem  frequeme.  traiecere 
Gr&ci.A/tror  cff  ejut  pntent  tuta<»  lialiam  magnam  Gr&tam  oltm 
nommatam>&  qutdempermoti  dtllo  Plinijltb.  $.  fic  fcrtbeitw.Quid 
ipfi  de  e.i  ludtcauere  Gr&ci,genus  inglortam  fuam  effufiftimum  ,  quo- 
ta<n  partem  cx  ea  appellandj  Gr&ciam  magnam?  Quibu*  'vtrbtsaper- 
te  oftendit  3  non  magnam  ltaii&  portionem  <vccatam  oltm  mavnam 
Gr&ciam.  InprimoexilltsJintbui^quosdixitfuntTartntui,  Meta- 
pontiM,HeracleayCroto,T  uru.Patetmter  promontoria  Salem  fff  La- 
cinium,-vtfrtbit  AieUyTarentinus  vocatur.Hic  docniffe  Pythagorat 
fertur. 
Jonia  c  Alterum  lonicum.  j-  lonia  efiregioin  minore*j4fiainter  Ly- 
caones  Lydofquc  &  mare  n.ftrum  lateribus  cincla  ^teolibus  &  Ca- 
ribus:  hts  a  Meridie,iU.a  a  Septentrione.  Iitea  eft  A.ilctosu.bs  ,ficut 
Afela  n..rrat,loni&  totius  bcllt  pacifque  artibus  princeps  ,patria  Tha 
letts  afirolon,  fy  Timtobei  n.ufici  *  &  sJnaxiw.andrt  phyfici ,  alio- 
TUmque  cimnm  inclytti  ingtmti  mertto  iaeiyta.  Thales  sinaxunan- 
dru-n  ciuem  fuum  docuit :  hic  ^/tnaxicnenem  itidem  ciuem  Milcfium. 
t_yfb  h  'c  edodtct  x_y€naxagoraf  Cla7jomcnius,P  eridemy  ArcheUumy 
Socratemquc  Mh.nitnfes  luftttuifa,  Socrate  phtlofophiafere  tota^- 
thents. 
Pytha^o-  d  Pythagoram  Samium.}  Arisloxenus  Tyrrhenum  prodtdit,qu& 
Yaf  esl  ■vna  ex  t\lt<  infults  quas  ^thenienfes  expulfis  Tyrrhenis  occupa- 

rwit.  Cum ex  sfegypto  redijjfet ,  qm  profeElut  efi  ^Amafide regey 
cffenfus  tyrannide  Polytratts  Samijin  ItaUamtranfmifit. 
e  A  quo  etiam  ferunt  ipfum  philofophiae  nomen  exortum.V 
Cicero  f.Tufc.qu&ft.ex  Hevadidi  Ponttco  pUtonvs  audnore  narrat, 

Pytha- 


Ad  Marcellinum  Lib.  viij.         445 

Pythagoram  a  Leonte  Phliafiirum  tyranno  ro«atum,cjxid  artnprefi- 

tereturuumcjue  fuperiores  qut  eidem  siudio  ejjent  dediti.fapientesfe  co- 

gmmtnaffent^pfum  fe philofophum^td  />ft,faptenli£  ftudtofum  mocefito- 

renomine  appellaffe.  Hinc  fophinomen  tan-.juam  fuperbum  mmn  & 

inmdiifum reitCtum,c&ier6fcj-t  phtlofophos  cffe nuncupatos.Neque  etutn 

fupiens  e?i  mortalium  qutfcjuutn,folt  Deo  id  notmms  congruit. 

f  Thales  Mi\cfms.}Hicfuit  prtmm  cjuiin  Gr£ciade  rehm  natu-  Thales 

ralibiM  coeptt  phtlofophari,  nattts  Olytnptadu  xxxxi.  anno  pntno  >  -vt  AiilefitH 

isfpollodorni  nuimr.it  apud  Lae-rtium. 

g  Vmis  illorum  feptem.}-C  ww  a ptfcatoribm  Milefm  iunenes  <\ui- 

dam  iatlutn  cffent  mercatiMque  menfam  auream  traxifjent ,    cor.ten- 

dentibm  i)tnf  tue  de  menfa  acfibi  ■vendicanttbu>,si/pollo  cofultm  tufiit 

fapieiMi  dari.  Data  eft  ergopn  -num  Thaleti,  cjui  a  multitudine  lonia 

fapiens  extftimabatur.fiic  eam  mifit  alu  ex  ilh<fcptetn,cjHt  alu  retntfit, 

qujad  ■vntum  eft  ad  Solonem,  cjui  menfam  iuBit  ^Apolhni^netnpe  ijcre 

fapientt  dari.  dtcjue  htfeptsm  magnafamafnerunt  adpoTUrosfapten- 

ti£  nomtne  feptimcjue  Gra,  t*  fapientes  celebrantur. 

h   Sedillifexvita?generediftinguebantur.}cM0£4ce<kmc- 

ntm,Pithacm  Miulen&ws.Btas  Priett£m,Cleobulm  Lindim.Peria- 

der  Corinthiwyfp  Solon  Athemenfn,de  cjutbm  hb.\%  fase  dtfftram. 

i  Suafque  difputationes  literis  mandans.  }  Nauttca-n  afbrolo- 

giam  opuA  efft  ilhru  feTuntjalij  ad  Phoecum  Samium  refimnt.   Lobon 

verb  isfrgtum  ad  ducetttos  -verfm  ipfum  de  aftrologta  fcrtpfiffe  es~i 

autor. 

k  Aftrologia?  numeriscomprehenfis.V  Eudemm  tnhijhrta  a- 
ftr oLgica  fola  dcfeClm  'Onucrjhnefque pr&dtxtffe  illum  tradtt.  Phn.hb, 

%.de  obfruattone  c&leTii  locjucns:Apud  Gr£cos,inqutt,tnuefttgautt  pa- 

tntu  ommum  Thales  Mtleft vs,Olympiadu  xlviij  anno  tiu.prtdiclofo* 
.   l<4  dcfethiyCjHifub  fiaiyatte  rege  fatlm  eft,  Vrbts  condtts.  anno  clxx. 

idem  E-febim,^  Ct<cm  hhro  i.De  dtuinat.vbi  nonfub  Halyatte  le- 
gitur.fedfub  <^4fuage.Sed  a>nbo  eodemfuerc  tempore,fy  gefferunt  bel 

lurn  tnter  fe. 

1   Aquam  tamen  putauit. ]■  SecuUt<  ffomeri  opinionem,  cjui  Ocea- 

num  jmniwn pairem  'vocat.Plutarch.in  Placttt6,&alij  complures  con- 
,i  ciuramThaletn  addacunt ,  qubd  femen  animantium  ommumhumi- 

dum  fit.necaUmentum  fine  humtdo  conftet :  cjmn  &  afira  tpfaputant 

Ocean humonbm  -vegctari <(ef  alt. 

m  Nihil  autemhuic  operi.^Tametfi  Valerim  apud  Ciceronem 

Thaletem  refert  omniaputaffe  ex  acjua  fiert,mentemque  qua  cunda  fit 

ex  humore  fabricata  7deum  ejfe;  ty  Laertim  illum  ait ,  pletta  omnia 


444  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

putafje  d&monibw:rogatumque,lattret  ne  deos  homo   male  faciens  :  ne 
cogttansquidtmrefpondiffe.  Hec  tamenfctentiamDdarguunt ,  non 
admtntslrationem  rerum. 
tsfnaxt-    n  Anaximandcr.}  Et  hic  Mtlefiu4,fe;i  alitu  ab  illo  Anaximandro 
m  nder      ctuefuo,quthifiortaffcripfit.  Htc  elementum  infinitum  pofitit pro  re- 
rum  princtpte,fed  non  definwts ,cuius  effet  naturt,  an  aen&,  a>t  aquex, 
an  tgne&:partes  -vero  tllius  tnfintti mutari  fubtnde,ipfum  vero  totum  im 
mutabtle  eff,<^4rts~tot.Plutarch.L\tert.  Eufebiw. 
o  Nec  ipfe  aliquid  diuina?  menti.  }  ln  hoc  reprehenditur  a  Plw 
tarchoyqubdcum  matertam  fubfittuat^effiaentem  caufam  tollat.  Infini- 
tas  enirn  ilU  materia  ett.qu*  exfegignere  nthtl  -valetjhe  effiaente\di- 
quo.Cic.tamen  i.Denat-deorum:  J*tnaxtntandrianquit,opmiocfi,na» 
tiuosejfe  deos  longts  interuallts  Orientes,Occtdentefque.,e6fque  innumt 
rabtles  tffe  mundos:ita  eundem  effe  qutfitceret,ty  ex  quofaceret,fyqu& 
fteret  contrarietates  qu&  inipfofunt,  hoc  eft  per  calidum  &  frigtdum 
fempiternum,  <vt  inquit  in  Prxpar.Ettang.  Eufeb.cptod  &  ^riTiote- 
lesjubindicat  lJtb.De phyftca  aufcukatione. 
Zinaxime-V  ^e  Anaximenem.V turyTirati  filtum itidem  Milefium,  qui na- 
ms  tus  Qlymjt.lxiij.mortUui  efi  eo  anno^quo  Croefi  opesfunt  euerf&:  vt  A- 

poUodorus  computat. 

q  Infinito  aevi.^-Genercinquit  Eufeb.infinho,  qualitatibus  finito: 
cuttcs  condenfatione  &  rarefaclione  omnia  gignantur.  Cicero :  ^sfna- 
ximenes  aera  deum  Slatutt^eumque gigni,  effe  immenfum,  fy  infinitum9 
&  femperin  motu.Sydera  autem,(olemque  ,  fy  lunam  de  lerra  natam 
effe  optnatnr. 
T5tnaxag<i~r  Anaxagoras.}c/4^/wm**f  »/*«$,  qa<efunt etiam in  Ionia.  Obiit 
T04  Ixx-uiij.Oiymp.lxtj  Atatvs  anno-.opu^  fuumfic  tradunt  Plutarthu4,& 

Laertius  Dtogenes  incoepiff?  :  Vna  res  erat  -vniuerfa  :  deinde  accegit 
mens^eAque  difiunxit  atqne  compofitit :  materiam  enim  finxit ,  in  qua 
infimtA  imffeutjum  earundem  rerum ,  tum  diuerfarum particuU  com- 
mi(i.e,(jU£jcparantur  mmte  diuina  fiimtque  resjwguht ,  vdut  caro  ^fi 
pluresjltnt  carnis  particuU:  os.fi  ofiujitruus  >  ft  nerui ,  plurefque  cuiuf- 
quam  alterius  reknon  quin  inftnt  in  offe,  (g>  carntsy  &  tterui ,  tyigmt, 
4ffchart&,<&  ligniparticu\&  :  qui <  enim  fieri poffet ,  vt  ex  pane  ficret 
•vel  os,'velfanguis,velfemina,gr'  minutuU  ofiu^fiinguinifve  portiuncu- 
Utnpan>  ineffent ,  propter  extguitatem  Umenfut ,  nobts  impercepta, 
K^frifiot .  Plutarch .  Laertim . 

s  QtKEconftaretdifiimilibusinter  fe.\lnveterihus  Itbris ,  fimi- 
libus  interfe  legitur  tvtrunque  recle.  nam  vt  ^yfrifiot.  inquit,  ^Ana- 
xagoras  infinitaa  partes  invnoquoque ponehat  corpore}  tyfimiliA ,  & 


contr4* 


Ad  Marcellinum  Lib.  viij.         445 

contra/ia,^  fimiliumpartium^  qu&  -vecabat  ofMytvtit ,  td  eft  ,  cogna- 
tat\  &  •tjuiofjt-ipeicquod  Tjtrbut»  fimiLiritatrs  vertit  GaT^a.Sunt  tnitn 
tx corprrtbm  aliafimilium parttum,qu&  interfe  ,  non  nomne  >fcd  nu- 
mero  difiant,  uelut  aquajgnUiCarOyOSfnedulla  ,fanguts.  Vr.aqu&qne 
emmpars  ijlorutn^  qu&  modo  matenam  infe  eyformam  capiat ,  cogn»- 
mints  csi  toti :  (ff  tpf&  inter  fe  pOTUs  aqu&  ,  funt  aqua  :  ($■  fangumis 
gutt&,fanguu-Sunt  aha  corpora,  qu&partts  diuerf*rum  rauonum  & 
nominum  captunt :  vt  ho,'.o  equus  ,{iirps,  &  ornnia  qu&  inuttni:  m 
qutbtis  aliajunt  offa.alta  meduti*,  alia\anguu  ,  ali#  radtx  ,  altd  cau- 
lis:  tum  fy  in  artificialtbtts,  vt  tujLitua,  (?  menfa,  &  fcamno ,  (ff  U- 
bro  :  neque  emm  'vnaquxuts  charta  ejiltbtr  :  nec  qu&libet  mcuf&  pars 
efi  menfa  Hx.  partts  tTt^ydeif^id  efi,i>artorum gemruw,fcu,vt  njertit 
Rodoiphus  ^4gricola,  multtgenx  nonnnantttr.  x^naxagoras  illorum 
corporum  ftmtla,  ium  invnoquonue  tnfimtas  parttculas  efje  aiebaf.alias 
difinntles,  (*}'  dtuerfu,  vt  Itgm.fangmmsy  aeri,  tcrr&  ,  ojtu  :  alta-s  tnter 
fejimtles,  vt  tnfimtas  igms}  qu&funt  intir  fe  ccgnat&  :  tjr  tnfimtas  a- 
qttx,  tg-c.nam  afifigregattone  generentur  corpora,partes  tamenduter- 
f&  non  tta  poffunt  a  fe  mutno  ftpatari,  qmn  tnfimts.  ettamnum  relin- 
quantur:  vtfitvnde  altud  ex  altogtgm  cjueat ,  &  nutrtri  ann/<antes, 
fiirpefque,  £7  interfe  commutart,  alt&que  in  altarum  locum  (ef  titcent 
fuccedere:  corporum  -veru  difiimilanuw  partium  nonponebat  wfinitatn 
multitudincm  tn  vnaquaqu  re :  nnpn  enim  infinitas  don.os,  aut  mnu- 
meros  homtnes  in  Ugn»9vel  igne  ejfe  exijitmabat. 

t  Diogenes  quoque  Anaximenis.  V Dtogenes multifuerunt :  S't"  DUrtntt 
nor>&tu,qui  Cymcus  efl  dtcl**:  &  Stcyontus  htfiortcus  ,<&  Stoicus ,  qui 
lcgatus  tuit  Liomam  cum  Carncade  (ef  Crttolao ,  Seleuci&  nattts  ,  fed 
Babylonius  dtCln* ,  (y  TarJenfis.Dtogenes  qui  de  qu&fitonibus  poeti- 
Chfcrtpftt :  (tfis  tpfe  Diogenes  Laertiuf,  ex  quo  h&c  defumtmus ,  (*f 
qut  &tate  hos  omnes  antecefitt ,  Diogenes  ^sfpolloniata  ,  cuius  memi- 
mt  hic  ^yfugujl.  (.ommentator  nofie* opttmut  plafles ,  ex  duobus  Dio- 
genibufy  t^Apollomata,  @r  Cyntcoformula  nomtnis  eadem  comprehen- 
fis  vnum  effinxtt ,  non  mmore  arte  quam  qui  ex  ipfo  eodem  Thomd 
Valots,(p  Thoma  t^/fquinate  vnum  confecit  Thomam  m  commenta- 
rits  ad  Soetium. 

V  Aerem  quidem  dixit.\cic.i.Denat.deor»:Quid  aer?  quo  Dio- 
genes  ^Apollomata  -vtitur  deo  :  mundos  (tf  hic  afferuit  innumeroi  in 
fpatto  tnfimto,tbique  creatum  mundum3vbt  fefe  denfior  aer  in  globifor- 
mam  comprefj'ertt,ac  conTitparit. 

X  Auditor  eius  Archelaus.Vf/zcvt aluputant,  Milefius  :vt  alij,  ^rchcUta 
tsfthenien.  prtmus  «x  lonia  naturalem  phtlofophi&m  ±/£thenas  in- 


44^  AuguftinideciuitateDei 

uextf.idcirco  &  Phyficiu  esi  cogtominatw  :  tum  etiam  quod  moralern 
dtfcipulus  eim  Socrates  induxit. 

y  Etiamipfe  de  particulis.  V  Plutarchus  aerem  tmmenfum  ait  eum 
proprinciptopofmjje^  qu*.  ctrca  eum  cjjent  rarum  ac  dcnfum,  hanc  a- 
quam,illum  iqnem  ejfe. 

2  Qii*  cor.d.V/»  veteribttt  Ubrii  efl^non  i'.ij?imilia,fed  aterna. 
Sicratei  a  Socrateshuius  difcipulus.  }  Hk  ejl  Soiratesille,dc  quo  nihil 
fatis  pojjct  pro  dignitate  dici,quem  fuiffe  gentdium  omnium  faptentifi- 
mum  conjlat.proximecjue  ad  ChriUtanamfaptcutiam  ex  illts  onmtbtts 
dc  efijfe.Natus  efl  x^Athenvs  Sophromfco  marmorano  patre,  fy  Pha- 
nareta  obfletrice  matre.vir  tempexansy  caTitn,iuTius ,modeTiu4  ,  tniu- 
riarum patiens'.  neque  opv.m  neque  voluptatts,  ac  ne  glon&  quidem  ap~ 
petcnsimhd  enim  ewnfcripfijfe  certum  efi.fi kfrmtttn  um  C£teri  nihd 
fe  nefcire proflterentw ,nihd  fefcire  profcjjtts  efl. 

De  Socratkadifciplina.  CAP.      III. 

{SfrtiSlXi  Ocrates  a  ergo  primus  vniuerfam  philofophiam  ad 
«SE^O^a  conigendos,  componendbfque  mores  flexifle  me- 
G^S|£$  moratur.eumanteilluomnes  magisphyflcis,id  eft, 
naturalibus  rebus  perfcrutandiscperam  maximam  impen- 
derint.  Non  mihiautem  videtur  pofleadhquidum  colligi, 
vtrum  Socrates,vthoc  faceret,bta*diorerum  obfcurarum,& 
incertarum  ad  aliquid  apertum  &  certum  reperiendum  ani- 
lnurn  intenderit-.quod  eflet  beata?  vitae  neceflarium:  propter 
quam  vnamomniuphilofophoruinuigilafle  ac  laboralTe  vi- 
deturinduftria.An  vero,  iicut  de  illo  quidam  beneuolentius 
fufpicantur,c  nolebatimmundos  terrems  cupiditatibus  ani- 
mosfe  extendere  in  diuina  conari:  quadoquidem  ab  eis  cau- 
fas  reru  videbat  inquiri,quas  primas  atque  fummas,  non  nifi 
invniusveri  ac  fummi  Dei  voluntateefle  credebat.  d  Vnde 
noneasputabat  nifi  mundata  mentepofte  comprehendi :  & 
ideo  purgandx  bonismoribus  vita?  cenfebat  inftandum  ,  vt 
deprimetibus  libidinibus  exoncratusanimus,  naturali  vigo- 
rt  in  afterna  fe  attolleretmaturamque  incorporei  &  incom- 
mutabilis  luminis,  e  vbicaufa?  omnium  fa&arum  naturaruin 
ftabiliter  viuunt,intelligentiae  puritate  confpiceret/Conftat 
eum  tamen  imperitorum  ftultitiam  fcire  fe  aliquid  opinan- 
tium  ,  etiam  in  ipfismoralibus  qu^ftionibus,quo  totum  ani- 
roum  intendifle  vidcbatur ,  vel  confexTa  ignorantia  fua  vel 
diffimulata  fcientia,  lepore  mirabili  diflerendi  &  acutiffima 
vrbanitate  agitaiTe,atque  verfafle.8Vnde  &  concitatis  inimi- 

citiis- 


Ad  Marcellinum    Lib.   viij.     447 

citiis  h  calumniofa  criminatione  damnatus ,  morte  multatus 
eft.-Sed  eum  poftea  illa  ipfa,quas  publice  damnauerat  Athe- 
nien.  ciuitas,publice  luxit,  in  duos  accufatores  eius  vfque  ad- 
eo  populi  injignatione  conuei*fa,vt  vnus  eorum  oppt  eflus  vi 
multitudinis  intenret,  exiliu  autem  voluntario  atque  perpe- 
tuo  pcrnam  fimilem.tlter  euaderet.Tam  preclara  igitur  vit£ 
mortiiq;fama  Socrates  k  reliquit  plpritnos  fuse  philofophia: 
iectatores, ]  quorum  certatim  itudiu  fuit  ia  quzeitionum  mo- 
ralium  difceptationeverfari,vbi  agitur  defummo  bono,  fine 
quo  fieri  homo  beatus  non  poteft.  '"  QuodinS  ocratisdifpu- 
tationibusdum  omnia  mouet,  aiferit,  deitruit,  quoniam  noti 
euidenter  apparuit,quod  cuique  placuit,  inde  iumpferunt,<5c 
vbicuiquevifum  eft,  conftituerunt  finem  boni.n  Fmisautem 
boni  appellatur  quo  quifque  cum  peruenerit  beatus  eft.  Sic 
autem  diuerfasinter  feSocratici  de  ifto  fine  fentcntias  ha- 
bucrunt,  vt  (quod  vix  credibile  eft  vnius  magifti  i  potuilVe  ta- 
[  cere  fecl:atores)quidam  fummum  bonum  eile  dicerent  volu- 
ptatem,  °iicut  Anftippus  :  quidam  virtutem,pficut  Antilthc- 
nes.  qSicalij  atquealij  aliudatque  aliud  opinati  funt:quos 
commemorare  longum  eft. 

L.     V  I  V  E  S. 
a  P  Ocrates  ergo  pri.}  Cic.\.,_Acad  quxfl.  Socratcs  tnihi  i idetur,  Socrates 
%_Jid  quod  conjlat  mtcr  omrei,primw.  a  rebus  octultts  fy  ab  tpfa  na- 
tura inuolut^,  in  quibus  on  nts  ante eum philofophi  occupatifuerant  a- 
uocamffe fhilo't'ophiamt  (?  ad  vitam  tommmuttn adduxtffe,  -vt  de  w- 
tutibus  ty  -uitiusyomninoqu'  d>.  boms  rebus  &  malts  ruxrcreturicdeflia 
autem  -vdprccul  tffe  a  natur<e  co^mttone  cenferet^veift  maxtme  covni- 
ta  efjentjtihil  tamen  ad  bene  'vimndum  cotifrre. 
b  Ta?dio  reru  obfcu.  &  in.adaliquid  ap,}  Alcliuslegititrinan- 
tiquts  Ub.apertum.  Jfcncph.inCommtntA.Rerttm  Soc,  attcaru,Socra- 
temfcribit  mirarifolitum  nondeprchendiffe  iflos ,  qut  res  nuturales  no- 
£les  &  dies  inqutrunt.<&  traclanttnihtlpofJe  in  ets  inuenirt  certt  atque 
perjpec1i:quam  fententtam  fufe  multn  exemplis  profequttur. 
c  Nolebatimmund.ter. }  Latt.Ub  3. Noninficior  Secratemfuiffe 
paulo  coid*ttorem,cjuant  c£teros,  qui  naturam  reru  putuuerunt  invenig 
p*ffc  comprehendi ,  tn  quo  illos  non  tantum  excordes  fuiffe  arbitror,fed 
etumtmptos  ,qubdinfecreta  tllius  ctieflts  prouidentt£  curiofos  oculos 
voluerunt  imtnittere  <($  pbfl :  Nimirum  multbfceleratiores,  quiarcana 
ntunJiy  &  hoc  cxlefl^  templum  prophanari  impiis  dtjputatiombus  qu£~ 
runtyquam  qui  *dem  V^t^aut  Bona  de^attt  Cerern  intrariu 


448         Auguftini  de  ciuitate  Dei 

d  Vnde  non  eas  putabat  nifi  mund.m.  }  Socrates  d?  hoc  copiosh 
dtjputat  rnoriturut  a/ud  Plat.  tn  hh&done ,  vbt  osiendtt  philofophari 
nemtnem  rechpofje ,  mfife  quam  maxime fieri  poflit  a  confortio  corpo- 
rts.id  eji,  ab  omnibut  ajjt  chbm fttwigut :  qttod  tum  opttmefiet,  cum  a- 
nurms  luer  erit,corpt.rnq;  a.rccrefolt**m  :  &  tn  hac  vita  vt  quifijuefe 
maxime  periurkationibm  exoiuit ,  tta  liberrime  vertf$imeq;td  quod  efty 
venimque  ipfmm,  hoc  efi,  Dcum  fy  diuina  1  oi.templ.aur :  idcirco philo- 
fophta  (hfimtur  mortvs  meditatio  ,  td  eft  corporis  aninueqi  fiparatto  ,  <gf 
ceu  dtv.ortiv.m  quoddam  ,  vt  animiu furws fit ,  corpotu  fcce  non  conta- 
mmaius :  n.xm  purifinium  illi.d  dminum  verum  ab  impuro  animo  cen- 
ti>i£i  nefas:ideo  ami,ts  dcorurn  plura  effe  cpguita  exifiimabatycjuitm  im- 
pttru  homtmbus.ty  qt:i D \u  non fequtitur Jn  Cratylofoiosbonos  viros 
faptentes  effe  dtcit:  &  tn  Epimemde perittamrcrum  caleTiutm  doduru 
alique,mfi  opemDeut  tuleritjiegat.Apul.ex  Plat.ty  alia  initia  rerum 
inuenirifjrfttanprffi,  aut  qu£  Dco  notafint,  vel  eicjuifit  dia  amicus. 
e  Vbi  caufe.om.fa.na.fr  Htcfunt  ex  doihtna  Plat.  & isftigtTi. 
non  quid  ipfe,fed  qutd  Socrat.fentiat  refert.  iTiud adteci>quoma  Phi- 
laicthes  nosler  fententtam putat  effe  Aug.cui  ftatim  veritate  fuam  ad- 
dit  cum  reaUtatibtti  & formalitatibu* ,qttales  nunquam  neperfomnium 
qtudem  AuguTi.cognauit .Plato  enim  in  6.  De  rep.deum  ait  lumen  ejfe 
mentaynoferus  quamfitfol  htc }que 'vtdemus ,lumen  oculorit  corporis,  <gf 
vt  bencficto  huim  habemm ,qttod  cemimus  :  ita  bemficio  Dei^  quod  tn- 
telligimui,  lumenq;  iliudfacru  &  diuinU  rebus  ipfts  veritate:mbts  vet* 
vim  eius  percipiend^  tenendaq;  largirt,  ac  ejfe  vt  ex  Plat.iaqutt  Greg; 
NaZsfolem  hunc  mttndi  vifibtliS  lumen^Deum  vero  mundi muifibilii. 
f  Coibiteu  tamen.V  Eius  fermones  retulerunt  in  DiaUg.  Socratici 
Plat.Xenoph.Aefchm.  Kenocrat.  ty alij,quib.ipfe mia dexteritate 
infcittam  eorumy  qui  nihilignorarefibi  ac  muititudini perfisaferanty  de- 
tegif.velut  Protagcr£y  Gorgi&^Eutydemi^Dimyfodori^  aliorum. 
g  Vnde&  concitatisinimicitiis.i-  Plat.in  Apal.ex  diJp.Socrat. 
nata-s  effe  tili  inimicitia-s  narrat.idem  Laert.  tres  Socratem  accuj~aruntt 
stinytHS,Alelitusi&  Lycon  or ator ,qui  fmt  afi o'< ^ctlm  Anytu;  opijnum  ' 
turbam  tueretur,  &reliquorum  vrbanorum^  qptos  f&pe  Socr.derifijfet. 
Altlit.vero poetarmn,  quos  Socr.danaffet^ expelledos  e  ciuitate  cefe- 
ret:de  hts  rcb.Plato  ,  &  Jfenoph.m  Socr.  Apoiogm.  Sedexplicatius 
rem  omnem perfecutus  efl  Laer.m  Socrat.damnatus  fjl  181.  fententtis. 
h  Calumniofa  crim. V  Non  mejnquit  Secratescvel  accufatorcsper- 
iment,vel  crimina,  fid  inuidta  folat  qua  vnapr&dati  viri  quampluri- 
mi  interierunt  &  interibunt. 

*  ,Sed  eum  poftea.}T<wta  cefit  ^thenienfes  omms  ob  damruttum 

Socr* 


Ad  Marcellinum  Lib.  viij.  449 

Socr.pcenitentta^t  paulo  pofi gynnafxa  onmta  cUuderent  ,faciefque  u*~ 
jiitij  ejfet  tn  ciuttatcuVleUtum  morte  o.ulfUttntj^y^nytum  cxtito^  5«- 
cratijiatua  ahenea  ereclufit,L^ftppi  opns. 

k  Relicjuitpluiimos.  \  G<>  nesfete phtlofophantium  fecla  in  5o- 
cratem  iwtium  fua  d.jcipUna  refenbant  \>Uio>uct..-lcadcmici ,  Cyre- 
futiciyCynickPertyateHci)  A  egarenfes9$t 

1  Quorum  cer.ftu.fuit.  }■  Hac  una  c>u£jt.  defummo  bono  fummo- 
tjue  malo  dijitngut,  antntfet%a, 

m  Quod  iti  Soc.difp.)  Ua  emm  di^utabat  tll^vt  magis  clkeret  re- 
f.,taret.]ue  fentcntiam  etus.cjui.  cum  dtfyutabattqttamfuam  ipf  ftodc- 
retaut  affrmaret.Nequc  enimputabat  fie  c:,,i,  qt »  n:htlft.J'cire  dite- 
ret.ahcjuid  aj]ersreyvt  ipfe  dicit  m  Th^t.ty  Fiat. 
n  Finisaut  boni.  V  Is  ed,mctue  ut  Ctc.i.  De  ftn.i>;q.<it,<mnia  bene 
tvtuendiircclet}uefa.wndt  co:>ftUa  funt  r<fcrtnda,&  w  yCum  entnt  hoc 
fit  extremuftniH  emm  crcdo  »,e  ta  diu^quod  Gr&cut  nVo?  d;cat,td  di- 
cere  tum  extremum,tum  vltuttnm,  tumfu  ■  mum,Ucel>tt  ettamfmtm  pra 
extremoyaut  i/ltirno  dtcere,htc  propter  Jtipfum  quarttur^  &  atia  omnia 
propter  hunc.Sicut  iHatOii^Arift.ty  reltq^t phdofojht  drxtrunt. 
o  Sicut  Ariftippus.  j-.f/ic  Cyrenm  natw  Ji,pn  ufuecx  Secrati- 
cit  merccde  docu-t.v;  eiiam  docert  xolmt.  T ' arnetfi prttium  Socr.nun- 
quam  actepttidices  prolnbenf  li  dxmone^tumettam  mfmwrt  Dionyf. 
Syrocnfane  cffentari  fy  perferreabeocomumeliasffimuit^urtjim 
gratia.CorpoYH  voluptatpm  fummum  bonum pojurt.Dtogenes  Laert.  ab 
hoc  tthilcfopho  Cyrttkmtifunt  confiitmt.Obiter  dtclum Hier.annotabo^ 
qui  m  comnent.tn  Eccleftaflen^um  de  -voluptate  locjuttur.  Et  h&c  m- 
<j  tttjtliquis  locjuatur  Eptcur.  &  ^ArtfiippM,gjr  Cymci,  &  cateripe- 
Cudcsphilofophorutn.Ugendum  ty  Cyrenata.Quid  emin  uoluptatt  cum 
injittutts  i  ytitcorumi 

p  Sicut  Antifthenes.f  Hicefl  autorCynictfecla ,  id efl,  canina. 
Dtogenem  Stnopcnjhn  Cynicum  doimt ,  -jirtutem  -volutt  fummum  effe 
bottum. 

q  Sicque  alij  atcjiie  alij.  }■  Ctcero  opinionesmultorumrecenfetDe 
pnibm  bon  runiim.lib.tius  argumcntt  ilitnc petat,qui  dtfidtrat ,  ty 
ms  pbiter  attigimm  mprsfattorir  legum  Ctc. 

De  prsirpuo   nter  difcipalosiSocratis  Platone,qui  omncmrhilofo- 
phiamtfiplicipapitioncdiftiDlTt,  CAP.     iTIl. 

fM'(^:f:\  Ed  inter  diicipulos  Socratis  non  quidem  immerito 
!^;>N~;f  excellentiffimagloria  ciaruit,  qui  omnino  ca?teros 
v>    '  obfcuraret,Plato.aQui  cum  eflet  Athenienfis,  ho- 
nefto  apud  fuos  Joco  natus:&  ingenio  tnirabili,  loge  fuosco» 
s/HgMciuit.Vei,     Ttm,  ),  ff 


450  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

difcipulosantcirct,paruintamenputans  perficienda?  philo- 
fophiae  fufnccre  feipfum,bac  Soci aticam  difciplinam,  quam 
longelatequepotuftperegrinatuseft  ,  quaquauerfum  eum 
alicuiusnobilitatar  fcientiie  percipienda?  fama  rapiebat.cIta- 
<]uc  &  in  /Egypto  didicit ,  quaecunque  illic  magna  habeban- 
tur,atque  doccbatur,&  indedin  eas  ItaHa?  partes  veniens,  vbi 
Pythagoreorum  fama  celebrabatur,quicquid  Italica?  philo- 
ibphiae  tunc  florebat :  auditiseminentioribusin  ea  do&ori- 
bus,facillime  coprehendit.Et  quia  magiftrum  Socratcm  fin- 
gulariter  diligebat,eum  loquentem  fere  in  omnibusfermo- 
nibus  fuis  faciens,eetia  illa,qu£  vel  ab  aliis  didicerat,  vel  ipfe 
quantapotueratintelligentia  viderat  ,  cumillius  lepore  & 
moralibusdifputationibustemperauit. f  Iraquecum  ftudium 
fapientiasin  a&ione  &  contemplatione  verfetur  ,  vnde  vna 
parseiusa£tiua,alterac6templatiuadicipoteft.  Quaru  a&i- 
ua  ad  agendam  vitam,id  eft,ad  moresinftituendospertinet, 
contempiatiua  autem  ad  canfpiciedas  natura?  caufas,  &  fyn- 
cenffimam  veritatem.^Socratesin  aftiua  excelluifle  memo- 
ratur  :  Pythagoras  vero  magis  contemplatiuaf  quibus  potuit 
intelligentia?  viribusinftitifle.  ProindePlato  vtrunque  iun- 
gendo  philofophiam  perfecifle  laudatur,quam  in  tres  partes 
diftribuit.Vnam  moralem,qua;  maximein  aftione  verfatur. 
Alteram  naturalem,qua?  conremplationi  deputata.Tertiain 
rationalenVquaverum  difterminatur  afalfo.kQua?  licet  v- 
trique,id  eft,acl:ioni&  contemplationi  fit  neceflaria,maxime 
tamen  contemplatioperfpectionemfiii  vendicat  veritatis. 
Ideo  hax  tripertitio  noneft  contraria  illi  diftin&ioni  ,  qua 
intelligituromneftudium  fapientisein  acrione  &  contcm- 
platione  confiftere.Quid  autem  in  his  vel  de  his  fingulis  par- 
tibusPlato  fenferit,  id  eft,vbi  finem  omnium  a&ionum  ,  vbi 
caufam  omnium  naturarum  ,vbi  lumenomnium  rationum 
cfle  cognoueritvel  crediderit,difTerendo  explicare  &longu 
eflearbitror,&temere  eiTeaffirinandum  non  arbitror.^Cum 
cnim  magiftri  fui  Socratis  ,  quemfacit  in  fuis  voluminibus 
difputantem,notifiimum  morem  diffimulanda!  fcientias  vel 
opinionis  fua;  feruare  affe&at ,  quia  &  illi  ipfe  mos  placuit, 
faclum  eft  vt  etiam  ipfuis  Platonis  de  rebus  magnis  fententie, 
non  facile  perfpici  poffint.Et  his  tamen  qua?  apud  eu  legun- 
tur,,T'fiue  quae  ctixit,/iue  qu«e  ab  aliis  di£ta  effe  narrauit,atque 
confcnpfit^uae  fibiplacita  viderentur,quxdam  commemo-  i 

vari, 


Ad  Marcellinum  Lib.  viij.  451 

rari,&  huic  operi  mferi  oporret  a  nobis :  vel  vbi  fufFraganir 
religioniverar,quam  fidesnoftra  fufcipit,ac  defendir,vel  vbi 
eividerurefleconrrarius-.quantu  adiftamde  vnoDeo  &plu 
ribus  pertinet,qua;ftionem  ,  quem  proprervitam  ,  quse  poft 
lnorrem  futura  clr  veraciter  bcatam,coledum  effccatholicas 
rcligionis  atferit  difciplina.Fortaflis  enim  quiPlatonem  cae- 
terisphilofophis  gentium  longe  lateque  praelatum  acutius 
atque  veracms  inteile*uTe,atque  iecuti  efle  fama  celcbriore 
laudantur:aliquid  tale  de  Deo  fentiunt ,  vt  in  illo  inueniatur, 
&  caufa  fub/iitedi,&  ratio  intelligendi,&  ordo  viuedi.  Quo- 
rum  trium,voum  ad  naturalem,alterum  ad  rationalem  ,  ter- 
tium  ad  moralem  partemintelligiturpertinere.nSi  enim  ho 
mo  ita  creatus  eit,vt  per  id  qucod  in  eo  pra? cellit ,  attingat  il- 
lud  quod  cuda  pr.tcellitad  eit,vnum  verum  optimu  Deum, 
finequo  nulla  natura  fubiiftit,nulla  doctrina  inftruit ,  nullus 
vfusexpedit:°ipfe  quseratur,vbi  nobis  omnia  funtfecura-.ipfe 
cern<mir,vbi  nobis  certa  funt  omnia.ipfe  diligatur  ,  vbi  nobis 
re£ta  funt  omnia. 

L.     V I V  E  S. 

a  f~\  Vi  cum  eiTet  Athcnicni\s.\  P  laionu  paretttesfuere  isfriflo\ 

V  Z  &  PerMiom)  .paternumge.tut  in  Cod*um  referebatur^ui  vl- 

tim-*>  regnum  yjfftbentt  tenmt:mattrnum  m  solonem.vnumexfeptem 

faptenttb-As,tnclytum  legibtu  Ath^nten.latts.vtrd^Kegens  pro  a.dorem 
f«e  mbilitatts  Neptunum  nomtnjt.  Natus  eft  Plato  ^Jtnems  Olym- 
piade  Ixxxviij.Huim  virt  vitam^aSuf-^ue  pr  £>  laroi  multi  literu  man 
darunt.mtdti rflumfupra  humanum  emnejafii<'iurn  de morihtu  &fa- 
pimtta  roU.ocant.fed  reuera  tantnm  abefi,  i-f  amore  longius  tuslo  eue* 
EUs  credam^vt  oiftfirem  addifiif?  mos  tlit  efjeyqui  hac  facmnt  3fubtn- 
uidtjfe  laudtbus  dliinfufptcarer.  FaUttur  meafntentta^quifquis  Plato- 
nem  non  aiic.uanto  plws  fuam  hommemtaut  ccrte  non  ex  opttmailla  & 
jtar-.fitivA  hominum  nctafuiffe  f>utat. 

b  Ac  Socraticam  dtlciplmam.  }■  Alihifa  Socraticadifciplma*  <£• 
pojl perceptam  a  Socrate  difciplinam  ^sfthents. 
c  Itaque  &  in  fiLgynto.\l.aertttt*  poftcjuamex  Italia  rediit,  ad 
■jfegyptum  eum  profeclumfcrtbit  cum  Lurtpide. 
d  Ineasltalicep  v.\ln  magnam  Gractam^vbi  PythagoratphiU- 
fophatutymultos  dijctplina  ftta  ad»  iratores  %  acfeflatores  relicmeraU 
Exevs  Plato  T  arentt  audtuit  ^rchytam  ftniorem,&  Euritum,  Lo- 
*rn  Timawn,Crotoni  Phtlolaum.Occro  in  Catone ,  Platonem  fcribff 

£      Z 


45^  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Tarentumveniffe  L.^emilto^^fp.  ClaudtoCff.  tametfi Liulus  eo 
tempQre,ide{i,anteCaudinamfnbtugauonern*nnuA..f*jr  20.  non  po- 
nit  isfpptum  cum  %yiennho  confulem.fd  L.Furium  t  a ■>  tllum.  Pro~ 
feclus  ejietiam  Plato  A/egaram  *d  tucltdem  mathematicum,  Qr  Cy- 
renas  ad  T  heodorum  tttdem  rnaihematicum  ,  profetturus  a  Perfarum 
magos,mfi  bella  obfittiffmt. 

€  Etiamilia  quae  w^\.\vUuqu£cunquefcripferat ,  Socratii  dke- 
hat  cjjhvt  in  Epifiolu  ait  ad  Dtonyfium,/--'  noufolum  moralia ,  qut- 
bus  Socrates  plurimum  valebatfed  natui aliaqu&dam  in  Dialogu  ei 
Attribuil. 

f  Itaque  cum. \pLto  ty  ^rijiot  dtfcifdinas  quafJamponttnt,  quas 
Tteque  aEliuas  duant,nec  contemp-.aiiuaf.fd  ejjedruts,  vilut  archite- 
£turam,ty  totam  artemfabrilem.  Itaque  altas  artes  ad  Beculattonem 
pertinere  aiunt,ut  thcvlogtum-.aiias  ad  agendum,tn  qutbus  poj\  aelum, 
opus  nullum  re$iat,-vt  rhetortcen,&  muft.cn:alias  ad  fabrefactendum9 
*vndefuntt.im  multaopera  ■vit£-v\ilia,£des,naues,rvvbes,menf£  ,  "ve- 
fies.Scd  htc  dtuifio  artium  nonfpetlat  ad  fludium  Japientta,  de  quo  hic 
loqmmur. 

g  Socrates  in  actiua.}-_^fi7;w;jwi dtcit  qu&  ad  virtutem,m»reSj  vi- 
tdmque  agendam  £jeclat,in  qua  lotutfutt  Socratcs,cum  altoqui  multu 
in ea  contempl.tr etur '. si dunantui  entmfic  Snratt  loquttur  in  z.lib-De 
rep. Platonx.Omnem  •vitam  nulla  tn rc ali  i,qnamfpuulatione confum- 
pfifii.ldem  Socrates  quantwn  inqutrendu  p.rs^t,  und.fq.  rebus  ad  -vi- 
lam  pertinenttbus  pofuerit  oper£,declurat  apud  Platonem  in  t^/fpolo- 
gia-.fed  e&  resjtd  agendum  dtrigebantur:quas  -vcro  PythagorasfcrutOr- 
batur,cum  apcrt£trant,fy  ad  cognttionem peruenerant  fui  "vlterius 
non  progrediebantur. 

h  Quam  in  t  p.d.^Eufeb.lib.Prtpar.Euang.hanc  Platonis  philofo 
pht£  fcclionem  ab  Hevrxts  deriuatam  efje  dtctt ,  affertque  fententiam 
%y£ttici philofophi ,qua  dtutfio  dU  declarutur  apertius,  docetq.Plato- 
nem  contunxtffe  partes  omnes  phtlofophi£  tn  'vnum-velut  corpus  ,  di- 
$j>erfas  priut  ceumembra  Penthei.nam  Thales  tycius  dtfcipuliphyfuA 
totosfe  tradidcranf.iex  alij fapientes,Ethtc£-.Z 'eno  fy  omnes  Eteatici, 
dialec1ic£.  Plato  hac  omnia  coagmentautt.  ty  ojlctidit  hominibui3  non 
laceram  philofophiamfed  integram  atque  alfolutam  :  cui  Juffagatur 
^riji.ipf  Itb.y.Philof.Laertiut  tn  Plat.  Phtofophia  ratio  olim  cir- 
ca  njnam  tantum  phyft-  £fptciem  ■verfabatur-.aec^fStt  Socrates,  ty  ad- 
dtdit  ethicen  terti.it  Plato  phtlofophi£  dialecltcen  adiecit^  confum- 
mato  philofopbU  operi  extremam  manum  xmpofutt.  %yipuletus  m  Do~ 
grnatePlatonti,ds  ipfo  loquens.  Quapropter  muenta  Parmenidu  >  a* 

Zmonh 


Ad  Marcelfinum    Lib.  viij.        453 

ZenonU  Tiudiofius  executus,  ita  omnibus  qu£  admirationi  funt  (ingu- 
la>fuos  hbroi  ex'k  leuit,  'vtprimus  tnpdrtttam  philofophtam  coptdarct, 
ftbique  inutcem  neceff.rtas parteSstnquc pugnare  tnterfe  tantummodo* 
•fed  etiam  mntun  adiuuari  auxiltu  ojl,.i;dirit.  TJtcille.  Ex  Dialcgis 
Platonts,alu  adrationem  dijj '  rcndi  pertineiity-vt  Gorgiat,^  Eutyde- 
mus:a!ij  ad  moresprtuatos.vt  Aicmnon  s  Eutyphro ,  PhiUbus,  Critoi 
alij  ad  morespubhcos,  s  1 1  gesty  reffuulica,alij  ad  res  nature  ,  i>t  Ti- 
m£us  :  alij  ad  ia  fg  tu  fuoi^,  vt  Parmemdes ,  ty  SophiHa.tametfi 
cum  r.xibone  didecltca funt  hi.dtalogi  cmiuncli. 
i  Qua  verum  determmat  a  falfo. \<^Antiqui codices.  Qu£  vertmt 
diflerminat  afMfo,hoc  efl,feparat,vt  Lu  anus:Qui  Gallica  certus  Li~ 
mes  ab  Aufoniu  diflerminat  arua  colonii.  Et  Afela:  Europam  ab  a[ia 
ftadtu  v.dtflerminat  Thraciusyvt  diclum  efl,Bos^horui, 
k  Que  licet  vtrique,id  eft,a£tioni,&  conteplationi. }  Magnii 
e&  odtofis  contentiomb.nolhiphilofophi  qu£rut,fit  ne  dialeclicafcieti* 
pracltca  an  fpeculattua:qn£  dt^utatio  inutHis  meafcntentia->quaUs  flunt 
pene  omnes  qu£  hac  tempeftate  m  thilofophia  docentur  ,difcunturq\  ^di- 
flhut fludia  iuuenumtcoiijicln  ihim  fomntis  de  s^eculutione  typraxi. 
Tandefentetia  UtU  uulgo  nucpropraxi  datur,  cjucd  dialetlica  doceat 
agumeturr.quaft itero  ncn magis in infpeclt  ne natur£  argumentemurf 
quam  in  aclione  vit<e.S:d  tflt  necquid  fit  tnfficere  res  natur^fcmt ,  nec 
cpuid  ageve  vua,attt  quo modoftt  agenda  :  A  o  quodpute  eainfola  s^e- 
culatKne  fitan>  ejfe,fd  cptimehic  ^yfugu.  d-jintffevtriquephtlofophix 
ejfe  tllam  nec.ffanam  ,  magis  tamen  ad  inutfligandum  quid  vbique  ve- 
rum,quidfd'fum,quidpr'-bMn!e,quidfcu*fit.accommodari. 
1  Cum  enim  magiftri  fui  Soc.\fpf  Plato,vt  dixi,  libros  ferefuot 
Socratts  effefaiebatnr  &  in  o  >  nihus  diaUgts  eiw  qu£  Socrattdantufy 
eafuttt  exfententia  Plat-  credenda  ,fd  lX  njecbu  quoque  Timtei ,  & 
hojpitn  iSfihemenfn,&  Eleatu  Plato  fententiam  fuam  profrt. 
m  Siue  qua?  ab  aliis.  }•  Alibh  ab  Ulofcihcet  Socratc.ea  enimfcntit 
Plato,qu£  Socrates .qnauquam  ty  qus.a{uncnnu\Li,tumodo  dtxi. 
n  Si  enim  homoira  cv.e.v.perid.n.in  eo.pr.^Quidopux  efl  tam 
inultu  clam:rtbus  d:fputare,stinehoc  intelleclus^an  voluntat ,  cumfa- 
tis  ,  i)t  aliospr£tere*.ab  Anfl.tn  lib.  Morahb.dicli{mfit3mentem  cffe 
\  in  homine  omnium  optimfi,&  praflatifinmm.ljtea  efl  ,&  quem  'vorit 
\  intelleclum  ,  ^  •voluntat-.ty  manoria-.verttm  tlla quia  fic  dicuntur ,  vt 
\nec  vnquamfuerint,nec  intelligantur .admiratiom  funt.  Eftcquiain- 
,  1  telHguntur,&  propemodum  pr^henduntur  manibws,fordent* 
, ' o Ipfe  qu£ratur.}"5»&»W<? dludtt ad illan  tricipitem philofophU  di- 
$iributiomm:&  in  veterib.lib.fic  legiw.ipfe  qutratur ,  vbi  nobu  cert4 

ff    3 


454  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Junt  omttia:ipfe  cerndtur^bi  nobn  -verafunt  etnnia.&c. 
Qood  de  theologia  cum  Platomcis  pouJfimum  difcepcandum  fit,qu«- 
ium  opinioni  omnium  philofophorum  poftponenda 
funtdogmata.  C  A  P.    V. 

I  ergo  Plato  Dei  huius  imitatorem  ,  cognitorem,  a- 
matorem  dixitefle  fapientem  ,  cuiusparticipatione 
^$  fitbeatus,  quidopuseftexcutere  ca?teros,  quorum 
nullinobis,quam  iftipropius  acceflerunt ?  Cedat  eis  igitur 
non  (olum  theologia  illa  fabulofa,deorum  criminibus  oble- 
&ansanimosimpiorum,necfolum  etiam  illa  ciuilis  ,  vbiim- 
puridsemonesterreftribusgaudiis  deditos  populos  deorum 
nomine  feducentes ,  humanos  errorcs  tanquam  fuos  diuinos 
honores  habere  voluerunt:vbi  ad  fpe&andos  fuorum  crimi- 
num  ludos,acultores  fuos  tanquam  fu«e  vanitatis  adminiftra- 
toreshabuerunt:vbipereos  adfuum  cultum  ftudiis  immun- 
difsimis  alios  excitantes,&  fibi  dele&abiliores  ludos  de  ipfis 
fpe&atoribus  exhibentes.Vbi  fi  qua  velut  honefta  geruntur 
intemplis,  coniuntta  fibi  theatrorum  obfccenitate  turpan- 
tur,&  quaecunqueturpiageruntur  in  theatris  ,  comparata  f\- 
bi  templorum  fceditate  laudantur.Et  ea  quie  Varro  ex  his  fa- 
cris,quafi  ad  cadum  &  terram  rerumque  mortalium  femina 
&  a&us  interpretatus  eft,quia  nec  ipfa  illis  ritibus  fignifican- 
tur,quceipfeinfinuareconatur,  &  ideo  veritas  conatem  non 
lequitur.Etfi  ipfa  eiTent,tamen  aflimse  rationali  ea  qua;  infra 
illam  naturse  ordine  coftituta  funt,pro  Deo  fuo  colenda  non 
eflentmec  fibipraeferre  debuit,tanquam  deos  eas  res,quibus 
ipfam  prxtuiit  verusDeus,&  ea  qua?  Numa  Pompilitis  reue- 
ra  ad  facra  eiufmodi  pertioentia  fecum  fepeliendo  curauit 
abfcondi,&  aratro  eruta  fenatusiufsitincendi.  In  eo  genere 
funtetiam  illa,vt  aliquid  deNuma  mitius  fufpicemur  ,  b  quje 
AlexanderMacedofcribitad  matrem  fibi  a  magno  antiltite 
facrorum  Aegyptiorumquodam  Leone  patefa&a.  Vbi  non 
Picus,&  FaunusA  Aeneas,&  Romulus  ,  vel  etiam  Hercules 
&  Aefculapius,&  LiberSemele  natus,&  Tindarid<e  fratres, 
Si  fi  quos  alios  ex  mortalibus  pro  diis  habcnt,c  ied  ipfi  etiam 
lnaiorum  gentium  dij ,  quos  Cic.  in  Tufc.  tacitis  nominibus 
videtur  attingere:Iupiter,Iuno,Saturnus,  Vulcanus,  Vefta,  & 
alijplurimi,  quosVarro  conatur  admundi  partes  fiueele- 
xnenta  transferre,homincsfuifTeprodunrur.  Timens  enim 
&ille  quafi  reuelata  myfteria,petens  admonet  Alexandrum, 

vt  cum 


Ad  Marcellinum     Lib.  viij.        455 

vtcum  eamatriconfcriptainfinuauerit,  flammis  iubeatcon- 
cremai  i.Non  folum  ergo  ifta  qua:  dua?  theologia?  continent, 
fabulofa  fcihcet  &  ciuilis,  Platonicis  philofophis  cedant ,  qui 
verum  Deum,&  rerum  autorem  ,  dc  veritatis  illuftratorem, 
&  beatitudinis  largitorem  efle  dixerunt.     Sed  alij  quoque 
philofophi,  qui  corporalia  naturx  principia  corporideditis 
mentibusopinatifunt ,  cedant  histantis  &  tanti  Dei  cogni- 
toribusviris,  vt  Thales  in  humore,  Anaximenesin  aere, 
''Stoici  in  igne,Epicurus  in  atomis,hoc  eft ,  minutifsimis  cor- 
pufculis,qua?  nec  diuidi  nec  fentiriqueunt  ,  &  quicunquealij 
quorum  enumerationi  immorari  non  eft  necerle:fiue  timpli* 
cia,(iue  coniundta  corpora  :  fiue  vita  carentia  :  fiue  viuentia, 
fed  tamencorpora,caufam  pnncipiumque  rerum  efTe  dixe- 
runt.eNamquidam  eoruma  rebusnon  viuis  res  viuas  fieii 
pofiecrediderunt,ficut  Epicurei.  f  Quidam  veroa  viuente 
quazdam  viuentia,quardam  non  viuentia  ,  fed  tamen  a  corpo- 
recorporea.gNam  Stoiciignem:  id  eft.corpus  vnum  exhis 
quatuoreleinentis ,  quibusvifibilis  mundus  hic  conftat  ,  & 
vhientem,&  fapientem  ,  &  iplius  mundi  fabricatorem  atquc 
omnium  quaf  funtin  eo  ,  eumqueomnino  ignem  Deum  cfTe 
putauerunt.Hi&  ca?terifiinileseorum,idfolumcogifarepo- 
tuerunt,quodcum  eiscordaeorum  obftri&a  carnis  fenfibus 
fabulata  funt.hInfe  quippe  habebant,quod  non  videbant,  & 
apud  fe  imaginabatur,quod  foris  viderant,etiam  quando  non 
videbant, fed  tantumodo  cogitabat.Hoc  autem  in  confpe&u 
tahscogitationisiam  noneftcorpus,  fed  limilitudo  corporis. 
Illudautem  vnde  videtur  manimo  harc  ilmilitudo  corporis, 
nec  corpus  eft,nec  (imilitudo  corporis:&  vndevidetur,atque 
Vtrum  pulchra  an  deformisfkiudicaiur  :  profcctoeft  melius 
quamipfa  qua?  iudicatur.  Hsecmens  hominis  &  ipfa  rationa- 
Dsanimaz  natura  eft.qua?  vtique  corpus  noeft,fi  iamilla  cor- 
poris  fimilitudo  cum  in  animo  cogitantis  afpicitur  atque  iu- 
dicatur,necipfa  corpuseft.Non  ett  ergo,necterra,necaqua, 
nec  aer  ,  nec  ignis  :  quibus  quatuor  corponbus  tyux  dicuntur 
quatuorelementa,mundum  corporeum  videmus  elle  cotnpai 
ftum.Porro  ii  nofter  animus  corpus  non  eft.-quomodo  Deus 
creator  animi  corpus  eftfCedant  ergo  &  ifti  vt  dittu  eft,Pla- 
tonicis, '  cedat&illiquosquidem  puduituicere  Deum  cor- 
pus  efTe,veruntamen  eiufde  naturae  cuius  iile  c(t,animos  no  - 
ftros  eiTe putaucrunt.Itanoneosmouittanta  mutabilitas  a« 

ff    4 


■G 


45  6  Auguftini  de  ciuitatc  Dei 

nimafr,qua  Dei  naturae  tribuere  nefas  eft.k  Sed  dicut:  corpore 
mutatur  anim«e  naturamam  per  feipfani  incommutabilis  eft. 
Poterant  ifti  dicere,  corpore  aiiquo  vulneratur  caro  ,  na  per 
feipfaminuulneiabiliseft.  Prorfus  quodmutari  nonpoteft, 
nulla  re  poteft, ac  per  hoc  quod  corpore  mutari  poteft,aliqua 
re  poteft,&  ideo  incommutabile  re&e  dici  non  poteft, 

L.  V  I  V  E  S. 
\ Vltores  fuos  tanquam  fujE.  j-  ^TUbi  fic  legitur ,  Cultores 
tfuos  tanquam  adfuu-n  cultum  fiudtus  im.excitatos. 
b  Quse  Alexandcr  Macedo  fcribit  ad  ma  tvem.}Cypriantu  de 
idoUmrn  vanttate.vbtdutt  deos  omnesgentium  hcmines  fuiffe  :  Hoc, 
wqv.it  t  ita  cff-  iSllexandtir  wagntc,  wfignt  volumtne  ad  matremfuam 
fcrtbityvetu }u£  potttTistPSprodttumfibi  de  divs  hormnibus  a  facerdote 
fti,  rifumtfttod autUrtm  regum nhmortaferuatafitUnde colendi grfa- 
cr:fcaudi  rttHi  inel&tertt. 
JMawum  c  Scd  iph  enam  maiores  getium  dij,  quos  Cicero  in  Tufcul, 
ventiij>  dij  tacitis  noin .  j>  L  genuum  maiorwngentium  dtj .  T  arqutniws  Pnfcttt 
witttm  Rom.r  :x  ,vetni  fenatut  cen\umfenatores  adtectt^vt  in  co  ordi- 
ne  maiores  vires  obtineret  Hi  ftunt  minorumgentium  patres  dttli,  prio- 
resiUi,maiorum  :tta  fjum^etKUf  Cicero  pr&ctpuos  illos  ($■  vetuslate 
confirmjtos  deos  maioruwg-  nt:u>  vocat.Hoc  dtclo  primo  1 ufcul.qu&ft. 
Si  vero  fcrutari  vetera,<&  ex  m,ea  qu&fcriptores  Gr&cia prodid<runt 
eruere  coner,tlli  ipfi  maiorum genttum  du  qut  habetur  ,htnc  a  nobts  pro- 
fe&i  m  c&lu  »r :penantur \H &c  Cictro  docens  animos  homtnum  effe  tcn 
mortales,e6fque (ffe^quos pro dius  •  olamtcs ,  ctim corpore  foiutt tn  c&lum 
euolarunt.  Taleseffe  Ron,ulum,Herculem,  LtlerumSemele  natum, 
Tindandasyhoc eTiyCjshrem  ty  Pollucem.mitrem  Matutam^ac  to- 
tumpropec&lum,  hominibtirs  eff  compUtum.  Jn  Leg.  idtm  Cicero  deos 
maiorumgennumvocat  eos, qut  c&lishs  femper  juttt habtti,  Adfcripti- 
tios  dicit,quos  itt  c&Lm  mertta  vocarunt. 

d  Stoiciinigne.  \  Cicinlib.  Denut.deorum:Stoici,inquit,omnem 
<vtm  dicunt  efie  tgnem  ,  Heraclttum,  vtv<rifimiie  est  fecuti  &  Zeno 
princeps iUorwn naturan^qtiam  eandem  d<u .,-, putauit  ficfinit :  tgmm 
ttrttfi^iofnm  ad  gign+ndttm  pregr<.dte>tem  vta. 
e  Naxkquidameorumarebusnonviuis.}  Epicurei  ex  atomit 
te^nere  vohtanttbjM  ,fy fortuitu  coeumtbns  'homines  &  reliqua  conjlari 
animantia  di-ebiitt. 

f  QuidauH  vero  a  viuente,qua?dam  viuentia.  }  Sic  eft  legendum 
ex  Scripturaantiquorum  codicum.Quidam  vero  a  viuente  quidem,(tf 
mmentia  &•  non  vtuentia,fed  tamen  a  corpore  corpora, 

g  Naro 


Ad  Marcellinum    Lib.  viij.        457 

*  g  NamStoici  ignem.\De  hocplurima  Cic.i.  De  nat.deor. 
h  fnfe  quippe  habebant.  |>  ^Animumfur.mincerporalem  imagi- 
van  non  poterant ,  fedtantum  corporalta,nec  eaqu£uu,fidqu£ali- 
quandofub  fenfus  nofiros  -venerunt.  Decantatum  tllud  in  fcholu  etiam 
puerts-.Nthil  eJJ^  in  n  enteyquodprtws  nonfuerit  tnfenfu  \hcc  eJl ,  mt  n- 
temnojiram  m.,il  cogttare  pojfe  ,  qnod  circum  iiejittum  nonjit  altqua 
ex  hts  rebtu  ,  quas  aliquando  fcnfu  percepit  :  ita  rcs  ex  fe  trcorporeai 
ccrporaliter  cognofctmns ,  gr  res  corporales  quas  nunqnam  'vidmmt, 
cum  animo  &  cogitattone  intucmur.  eaformafacieque  ir.fptcimm  qua 
erant  alt£  res.  qnas  vidimm.vt  ft  quis  cwn  ftomam  nunopuam  -vider,t, 
de  ea  ;ogiietymuros-templa3£dtfiiia  illt  affinget,  qu£  >vel  Pariftu  ,  -vd 
Louanij.iel  V alentia  ir.ffexit.Docet  dehinc  ^AugulihvM  cogitationcs 
hominum  effe  mc  rp:>rcasftnjufque  tntcrncs  ammi  a  cjwbus  cogttationes 
finnty  Q-  cognationibus  &  c.nportbus  vniuerfis  anteflare  :  eutmani- 
tni  mentifque  cum  ftt  panns  tpfe  Dem  ,  colligttur  non  corpta  ejfe 
D-'um,fed  rem  altquam  &  cuncltt  corportbut ,  Qf1  animis  quoque  pr<e- 
fiantiorem. 

i  Cedant&  iili  quospuduitdicereDeu  corpus  efle.VCic.i.De 
nat.deor.Nam  Pythago.  £sy  qui  ccnfuit  Deum  ejje  auimum  pcr  natu*. 
ram  rerum  intentum  ty  commeantcmy  ex  quo  nofrri  anhm  capercntury 
non  vidtt  d/Jirafltone  hnmanorum  animo,um  difcnpi  ty  lacerari 
Deum  ,  gf  ium  rniferi  antmi  ejfnty  quod  plerifque  contmgeret ,  tum 
Dei  pjrtem  ejfc  rriferam3  quod  ficri  nonpotefi.  Plato  nterb  animos  no- 
Jiros  d-fu  >Jiantia  aslrorum  dccifosputat ,  ty  eodem  redituros  .fi  puri 
ex  hac  vita  d;ficjfrinty  ninunquencpue  ad  afirum  ,  e  quo  efi  dcfumptur. 
cumq  <efydera  exelemei  ti?  quatuer  ftnt  coagmentata,  &  animas  tfaf 
eiufd^m  tffe  confiitutionis  ac  natura  ,  tamctfi  lorge  d.uerf^  rationist 
aua  fit  isla  corporum  ex  cle>>  cntis  compofitto. 
k  Sed  d  i  c  un  t  cforp ore.  \V erg . 4 . Georg. &  6  ^Acnc id . opinionem 
1*ythagortca*h  adducit,cx  dwo^tdcjitani-ra  mundi  canens: 

Qienqu  fibi tenues  nafcntem arafjer? i<itat, 
Et  ade^m pofl  m?rtemredirc.Scd  cjuoniam  dubitaripnjfet.qui  fit .  vt 
cu'n  o.imes  animade  cod  m  principsofint  dertuat£ynmo'  ,nes  cod»m 
intcliigant  modo  y(ff  (apiant,  &  ratione  ■vtantuniditrco  a  corporibm 
h.u  mahare  dif  rimiha  ofiendtt,non  ab  antwis  ipfis.  fic  enim  mquit: 

Princtpi*  c£lum&  lerra-s,  campofque  liquentes^ 

Lucntemque globum  lun£,Titamdque  asira 

Spiritus  intus  alit,iotdmque  infufa per  arttti 

Alns  agitat  molem^fy  magno  fe  corpore  mtfcet. 

Inde  hommumpecudumque  genm^vitaqi  volantum3 

ff     j 


458  Auguftini  dc  ciuitate  Dci 

Et  qus  marmoreofert  monsirdfub  eqtwe  pontut. 
IgneiK  eJi  ollu  vigor^ty  cxleTiu  orifo 
Semimbusrfudntum  non  noxu  corpora  tardant, 
Tcrrcmcjue  hibeiant  arttM ,moribundacjue  membrd- 
fitnc  mettixnt^cufnmtcjue.dolent^ai-dentqHe^nec  dttras 
Ktfeiatnit-.claufc  teneirn  (ef  carcerc  ctcp. 
Qu.e  omnia  declaratfuse  Seruiw gramwatictu  Porphyritu  4.  Defa- 
ertficiU  cornpati  aiwnam  cum  corpore  ex  Pythagorica  d/fciplina  coi.ee- 
dit,&  e  corpwe  bcne aut  \ecu*  afeilo  alu-wd  m  ammumredundare, 
psrmUtari  tamen  ex  hoc  anim<c  mturaw  negat, 

DePlatonicoru.ii  fenfu  in  ea  }>artephilofopHiae,qt)acphy- 
fica  nominatur.  CAP.     VI. 

Ideruntergoiftiphilofophi,  quos  ca'teris  non  im- 
meritofama  atquegloria  prarlatosvidemus,a  nul- 
lum  corpus  effe  Deum,&  ideo  cuncla  corpora  tran- 
fcenderunt,cjua!ientesDeum,  h  Viderunt  quicquid  murabile 
eft,non  eflefummum  Deum:  &  ideo  omnem  animam  muta- 
bilefque  fpiritustranfcenderunt,que>rentesfummum  Deum. 
cDeinde  videruntomnem  fpeciemmre  quacunque  mutabi- 
li,qua  eft  quicquid  illud  eft  ,  quoquo  modo  &  quaiilcunque 
natura  eft,non  efle  pofle  nifi  ab  illo  ,  qui  vere  eft  ,  quia  &  m- 
commutabiliter  eft  Ac  per  hocfiue  vniuerfi  mundicorpus, 
figuras,qualitates,ordinatumque  motu,&  elementa  difpofita 
aca?lo  vfque  adterram,&  qtnectinque  corporain  eisfunt,  fi- 
ue  omnem  vitam,vel  qua?  nutnt,&  continet ,  qualiseftin  ar- 
boribus:velquar  &  haec  habet,&  fentit,  qualiseftin  pecori- 
bus,velquaf  &  hazchabet;&  intelligit  ,qualiseft  ln  homini- 
busvel  qua?  nutritorio  fubfidio  non  indiget,  fed  tantum  con- 
tinet,fennt,intelligit,qualis eft  in  angelis,niii  ab  illo  efle  non 
pofl"e,qui  flmpliciter  eft.dQuiano  aliudilli  eftefie,  aliudvi- 
uere,quafi  pofsit  eile  non  viuensmec  aliud  ilU  eft  viuere  ,  a- 
liudintelligere,qtnri  pofsityiuere  non  intelligens:necaliud 
illi  eft  intellxgere,aliud  beatum  eflfe,  quafi  poflit  intelligere, 
&  non  beatusefle:  fedquod  eftilliviuere,  intelligei"e,beatu 
efl*e,hoc  eftilli  efle.Propter  hanc  mcommutabilitate&  fim- 
plicitatem  mtellexerunt  eum,&  omnia  ifta  fecifle,&  ipfum  a 
nullo  fieri  potuifTe.  Confiderauerunt  enim  quicquid  eft ,  vel 
corpus  efTe  vel  vitam  , e  mehiifque  aliquid  vitam  efle ,  quam 
corpus,  fpeciemque  corporiseflefenfibilem,  intelligtbilem 
vitx.Pr  oinde  intelligibile  fpeciem  fenfibili  pratulerunt.Se- 

fibilia 


Ad  Marcellinum  Lib.  viij.         459 

fibilia  dicimus,quce  vifu  tactuque  corporis  fentiri  queitnr.in- 
telligibilia  qua?  confpectu  mentis  intelligi  poffunt.Nulla  eft  ' 
enim pulchritudo  eorporalis,  fme  in  ftatu  corporis,  ficut  eit 
figura,liue  in  motu,flcut  elt  cantilena,de  qua  non  animus  iu- 
dicet  quod  profec"to  non  poflet  nifi  melior  inilloeiTetha?c 
fpecies,  fine  rumore  molis,  fine  ftrepitu  vocis,  (uie  fpatio  vel 
loci  veltemporis.Scdibi  quoque  mii  immutabilis eflet,no  4- 
liusalio  melius  de  fpecic  feniibili  iudicaret:mc}ius  ingenio- 
fiorquam  tardior,melius  peritrorquam  imperitior,  meiias 
exei \  ;:atior  quam  minus  exercitatus,  &  idcm  ipfe  vnus  cuni 
proficit  melids  vtique  poftea  quam  prius.  Qupd  aurem  reci- 
pitmaius&  minusfme  dubitatiorie  mutabiie  eft.  Vndeinge- 
niofi  Si  docti  &  inhisexercitatihominesfacile  collegerunr, 
non  efle  in  cis  rebus  prima  ipetietn.vbi  mutabiliras  eile  coo 
hincirur.Cum  igitur  in  eorum  confpectu  &  corpus  &  animirt 
magis  minufq-ic  fpcciofa  eflent,  &  fi  omni  foecie  carefc  pof 
fent^omnmonullaeflent.VidcruntefTe aliquidvbi prima  el- 
fet incommutabiHs fpecies ,  &  idco  nec  comparabilis :  atque 
ibi  effe  rerum  principium  rectiffime  crediderunt,  quod  ti~ 
ftmn  non  effet,&  ex  quo  fa&a  cun&a  eflent.Ita  aftod  notuiB 
eftDei  ipfe  manifcftauit  eis,cumabeis  inuifibilia  eias,per 
eaquaf  facta  runtinreiletta  confpc&a  funt:  fernpiternaquo- 
que  virtus  eius&  druinitas  ,  a  quo  etiam  vifibilia&  tempora- 
lia  cunctacre^ta  funt.Haec  deilla  parte,  quamphyficam  ,  id 
eft,naturalem  nuncupant/J.icla  iinr. 

L.       V  l  V  E  S. 
a    X  1  Vllum  corpus  elfe  Deum.  }•  Hoc  ,^Alc>nous  i*  dotlrma  jyeUi  non 

i>|  Platonisficarguit  :  Mcorpus  Deus  eff-t^  exwatertaty  for-  ea  c(>rpus 
macomponertur.  nam  omnt  corpus  ex  hti  duobus  co»flaiu » ■  efl :  ita 
fvmie  idenfit,  cjuarum  particeps  iji  latenti  cjnadam  rattont  &  n  odo. 
uy/fbfurdum  "vero  cfl  ex  n.atcna&  fpicie  comfoni,  cjuandocjuidtm 
neej-,efii,pLx  tunc  efft ,  necme  princtptum^  tictrco  omnt  cor;  ore  -vacat. 
isjtirecin  huc  y  cjtthd  jl  corpus  efl  ,  ex  tnatena  conjtet  neccjje  efl  :  qi.id 
erge  l  t?ms  eru  Dcus  ?  an  ae>  ?  terra}anpottus  acjua  1  cjnodcunque  ho- 
Yumfit. princtpiu-v  certe  nn  erit:  cjutn  pctius  mtnttS  ac  poflertus  cjuid- 
dum  materia  ipfa,ex  y<a  conflabtt.-nefaada  hac  funt,Deum  crgt  incr- 
poreum  effc  dtcendumefl.Profeclofi  efl  corpusgemtus  erit  &corrupt!0- 
m  obnoxius  ac  mortt.  Seu  h*c  omuia  tjukm  lomifime  a  Deo  abfunt. 
fdac  ^/flcinout. 
b  Vidcruntquicquidmutabile.  }  Plattni  in  Tim£o  Veus  di- 


4^0  Auguftini  de  ciuirate  Dei 

citur  *y  ov  y$  «uw,w  »c  oVr»c  «"^ov,  »'</  eJi^-vnum  idem  ,  gr»  femper 
futfimtle,  vt  verttt  Ctcero-^lcmotn  ex  inttUtgtbiibttffubftantiti  vna, 
Dem  vtfit  necefft  effi  ait.  Ex  tslts  mentem  effe  ea}qU(g  mens  non  efty 
potiorem:  at  ex  his  mentem,cjux  eft  tnperpetuo  aciu  pt&flate  tiit,qua  m 
potentiauaiem  tgttut  neceffe  efl  Deurn  cffe. 

c  Viderunt  omnem  fpeciein.  }  Speciem  hic  vocat  Latmo  mote 
forma  >,Gr&ce  <xfoi:fic  Ctctto,  g?  alu. 

d  Quja  non  aliud  illi  elt  eiic.\^j4.cinous  idem  Deut  ipfe  fuftc- 
mus^&ternus,  i'i.ffabilti,fipf/  pcrf,  c~ins,nuiltus  ret  indtgus  .femperque 
9$r  vndicjue  abjolnte  perfeaus.dtutmtas  ,iff  »tta  ratio^veritaty  ■•atrnc- 
nta,  bonum  exifltt.  Ne^ue  verb  h&c  ua  dummeto  ,  vt  inter  fe  ipfa 
dtfiungam,imb  vt  vnumpottus  cunSla  confidero.  H&c  ibi.  Tametft  pbft 
paulum  indicibtlem  Dcum  effe  att,  ty  quifoiacapi  mente  queat.N  eque 
enimgencre  tenetur,  necff>ccte,nec  dtfferentia,  nec inh&ret  et  quipptam: 
malum  nefat  efi  dtcere ,  atqut  ne  honum  qutlem  ,  quandoquidem  bonut 
effet participationebunttatts,  nec  in eum  cadit  dtfftentia^nec inhtrens 
viium.Simdem  opiniomm  fecutus  Dionyftus  tLedogusjiegat  m  Deofa 
pientiam,vtta'n,fy  mtelleflum  effe.Sunt  enirn  h&c  nonuna  pttuatatum 
gfparticul&rtmn  perfefiionum,cuius  moditn  Deo  nullam  cft  repetire. 
Videntut  h&c  eff:  exfenten'ia  Platonn  ,  qm  in  lJh&done  pulchrum 
emne parttcipattone pnlchri  taU  efft  dcctt:  vertlm  ibi excipit ptdchrum 
ipfum  ,  pe,-  cjuod  Deum  &  ideam pulchritudtnu  haud  dubiefigwficaty 
vbi pulihrhudinn  omnii  cftfons. 

c  Meliufoue  alicjuid  vitam  cffe.\^4nimam  appelkat  vitam  flcut 
^■iriftoteles  hnxiyt-v/  qutfi  pe  fffti>mm>aut  cnJ\.yiyi^p,id  eft  ,peren~ 
nem  efttendam  aflum.Sa  n  vtrunque  dtcipcffe  viieo.Plata  autem  ani 
mot  cwm  dtcit.folaf  vidctur  ra::;naies  veile  intciligi. 

Quanto  exceMeistores  caetetisin  logica,  deft,rationali 
phiiofo~h:  ,Pluonicih"nr  habcndi. 

C  A  P.     VII. 

J5?f^  Vodaautem  attinetaddc&rina,vbi  alteraparsver- 
ffr^V  2  fatur,quaj  ab  eis  logica,id  eft,rationalis  vocatur,ab- 
^l^^j  fit  vt  hiscomparandi  videantur,quipofuerunt  iudi- 
cium  veritatis  in  feniibus  corporis,eorumque  infidis  &falla- 
cibus  regulis  omnia  qua?  dicuntur  metienda  eile  cenfuerunt, 
bvt  Epicurei,&  quicunque  alij  tales,vt  etiam  ipfi  Stoici.cQui 
cum  vehementer  amauerint  folertiam  difputandi,quam  dia- 
leclicam  nominant,a  corporis  fenfibus  eam  ducendam  puta- 
runt.Hinc  affeuerantes  animum  concipere  notiones  ,  d  quas 
appellant  cv»fo<c^,earu  reru  fcilicet^uas  definicndo  cxplicant, 

hinc 


Ad  Marcellinum  Lib.  viij.  461 

hinc  propagari  atque  conne&i  totam  difcendi  docendicjue 
rationem.e  Vbi  eg»  multum  rriirari  foleo/cum  pulchros  di- 
cantnonelTe,  mfifapientes ,  quibus  fenribuscorpoiis  iftam 
pulchritudinem  viderint,  ouahbus oculis  carnisformam  fa- 
pientia?  decufque  confpexerint.  ^Hivcro  cjuosmeruo  carte- 
risanteponimus,  difcreueruntea  quce  mente  confpiciuntur 
ab  iis^qua?  fenfibus  attingutur,nec  fenfbus  adimentes  ,  quod 
pofl'unt,nec  eis  dantes  vltraquam  poffunt.  hLumen  autem 
mentium  eile  dixerunt  addilcCnda  omnia,  eundem  ipfum 
Deum  acjuofa&afunt  omnia. 

L.  V  I  V  E  S. 
a  /~"\  Vod  autem  attinet  ad  do&rinam.  }■  Plato  orationem  in 
\^S  qninque  partes  difiribt$k:inciuilem  ,  quo-vtuniur  in  conio- 
nibus  t/  quttn  repub.  verjantur  :  uratiri.m,  in  quojnni  de.>-oifiratiua 
ratiojty  tudicialts  ,  contmetque  laudem  ,  -vituperium,  accufationerr.,^ 
defenfwnem.  Tertia  Jpcaes  ructturfomo  ,  quo prtuatt  ccttfabulanttsr* 
(J^uarta  efi artificum,  ciim  defui<  rebus  tlit  dijjerunt.  Qtiinta  ifi  diale- 
clua.m  quafunt  altei  cattoties  &  dtaiogtf,  i  nliqui  >  qui  ex  mterrogd- 
ttone  &  resj-onfione  comiani.  Sunt  cjui  hoc genus  orattont'  ad  Plato- 
nctn  inuentorem  referant ,  vt  Fauonnus :  ali j%  iJt  x^/trtfioteies ,  ad 
xSHixamenum  Ttium.  Nondefunt  qui  adZenonem  Eltatem.  PlM- 
tonem  cerie  excoluiffc  (y  ernafje  dtalogos  confiat ,  reftaffeq:<e  ornni 
gcnerc  leporum  ,  argutiarum  ,  &  erucltticnn ,  in  quibus  (p  fi  formuLt 
dialeftu&artu  non  tradnntur  ,funltdven  omnia  prxcepta  tllius  artit 
retpfa  exprefia,  (cf  quomodo-vtendwn  Jit  eis  cs~icnfum.  Demcnfirdt  e- 
nim  tn  Timxo  lauillandtfpecirnind,  in  Eutydimo  funt  traiita  ,  vude 
isrfnftotelcs  non  pauca.  mfiios  Elenchos  tranfiulit.  Jnduclio  vero  So- 
crattca  ommum  efi  potentifhma,  a  qto  vtdetur  manaffe :  nullus  ?r.im  *v- 
fus  esl  -unquam  ea  dcxt<.rtus.  Vnde  tllam  Qutnttl.  oratorifuo  vttpetdt, 
pr&ciptt. 

b  Vt  Epicurei.}*  Epicurusfolemnonmaioremquamvideaturdi- 
xit  ,  & fi -vnus  fenfiis  femel  faliaty  ei non amplius  tff.ntiendurn.  Cic. 
&  Plntarch.  lib  q.Placitorum.  Stoicifenfus  quidtm  leros ,  viforum 
autem  qx&dam  vera  ,  qn&dam  tana.  Eptcurus  omzemfenfum  omne 
mifu.wverum  ,  opinionum  autem  partwveras  ,partimfalf&s  ,fy  de 
Zcnone  Ctc  in  *^/fccd  q\ufi.  tnqvit:  Std  ad  hec  qu*  'vtfafunt,**?  qux 
fic  aicepta  fenfibus  affenfionem  adtungtt  animorum  ,  quam  cffe  vult  in 
nobn  pofitam,fy  •volumariamV tfis  non  omntbus  adiungebatfidem,fed 
itsfolum  3  qu£  propriam  quandam  haberent  declarationem  earum  re- 
rum  qua  viderentur. 


462  Auguftini  dc  ciuitate  Dei 

c  Quicumvehementer  amauerunt  folertiam  dilputandi.* 
De  Stoun  loquuur-.nam  Epu urei  totam  dulecltcam  tauquam  inuttiem 
&  -vunam reUudiauexunt.^.toicife in dialetttca  ucrrime  exercuere  De 
yua  multa  funi  4  Zeio^e  ,  Cleanthe,  &  Chtyfippo  frinctpibtu  difci- 
plin&  conjcripta:  <&terut;  non  tnomnidialtclica  }  fed  ea  qi.&  esi  de 
iudicw  :  muentiontm  enimmagna  ex  partereiiqucrunt  t  'vtttcero  in 
Topicu  inquit. 

d  Concipere  notiones  quas  appellant  e*voi«.  J-  H*  funt  primx 
rerum  inteiligentt& ,  qua*  etiam  ^toah^-hj  nor.anant,  id  est  compre- 
henfiones.  H&  nanque pnm&  donantur  hutmni  a  natura^vndc  rtrum 
maltarum  magnarumque  oritur  cogmtto  ,&  perttia  ,fy  has  notiones 
firi  ex  -vifis ,  qu&  compreienfa  &  comprobata  cfjent ,  tenerenturque 
tanqua>»  thanu  ,  •vndt  nonjtientia  mcdo  manaret^  fed  injcitta  quoque3 
&■  mediainter  amb.ts  opinto  iochoatas  mtelligentiat  idcm  dtcit  Cice- 
ro,  &  tji^i\y-\h(  ait  primttm  ab  Epicuro  vocata*  ,  ceu  qttis  dicat  ante- 
ceptarn  unimo  rei  quandam  informationem  ,fine  qua  nec  inteiligi  quic- 
quam,  nec  qu&ri,  nec  dis^utart  poRit.  Sed  eo  -vocabulo  'video  &  Stoi- 
cos  vfoSy/juod  Cicero  ■vertit  antkipationem,quam  Chr tft^pu* ,vt  Laet- 
tiw.  refert,  definiutt  naturalem  intelltgentiam  earum  rerum,qu&  vniuer- 
faliterfunt. 

e  Vbi  ego  multum  mirari  foleo .\^Arguit  ^uguslinus  eos3  qui 
ifiapepereruni,plut  affe»fcs  fi> fibus  mentts  qudm  corpori*. 
f   Cum  pulchros  dicant.}-K»MOT  ex  paradoxts  Stoicis. 
g  Hivero  quos  merito  caeteris  amep.^Cic.i.tsfcad.Platonem 
tta  res natur& traciaffifcribit/vtfenfibus  adtmeret  iitdicium  njeritatis^ 
foli  "tnti  trtbueret^id  medmque  faceret  cm  cr  e  deretur  ,quia  fola  cernet 
rtt  id  quodfemper  effet  fiwplex,&  -vnius  modi,ty  tale  quale  effct. 
h   Lumen  autem  mentium  effe  dixerunt. \Solem  huncviftbilem 
effe  -uifus  lumen  ad  •vidcndum^principtm  njfr  o  mundi  lumen  anworum 
mentitimque  ad  inleihgindum^ciendum^fapiendum^iudtcandutr.  :idcir- 
co  lurt.ihifjnitti.rfi parer  eTt :  nam  ty iUtH>  interiorts  mtdligibdn  ,  & 
hnins  exteriorts  vifibtlt*  ficut  antea  ex  Platone  ofiendt.  idem  ^ilckious 
tn  doChina  rlatom  docet. 

Quod  etiam  in  morali  philofophia  Platonici  obtineanc 
princip-itum.  C  A  P.      VIII. 

e^^Wv^  ^^4ua  eft  pars  moralis ,  quam  Graeco  vocabulo  di- 
airCv^r5  cunt  »'Sutnvv,vbi  qua:i'itur  Uc  fumm"  bono  :  quo  refe- 
^4^^  i  entes  omnia  qu*e  agimus ,  6V  cjuod  non  propter  a- 
liud,fedpropter  feipfum  appetenres,  idque  adipifcenres, 
nihil  c|uo  beati  fimus  vlterius  remiiramus.Ideo  quippe  &  fi- 

niseft 


Ad  Marccllinum    Lib.   viij.      46$ 

nis  eft  di&us,quia  propter  hunc  c^tera  volumus.ipfum  autem 
non  nifi  propter  ipfum.  Hoc  crgo  beatificum  bonum, a  alij  a 
corporc,  balij  ab  animo  ,  calij  ab  vtroq;  m  homine  clle  dixe- 
runt. Viclebant  quippe  ipfum  hominem  conftare  ex  animo  Sc 
corpore,  &  icieo  ab  alterutro  iftorum  duum,  aut  ab  vtroque 
bene  fibi  pofle  elVe  credebant:  finali  quodam  bono  quo  beati 
efleut,qu6  cun£ia  qu;c  agebant  refcrrcnt,  atque  id  cum  foret 
adepti  quo  rcferendum  cllet  vltra  non  qua?rerent.  l''Vnde llli 
qui  dicuntur  addidifle  tertium  genus  bonorum  ,  quod  appel- 
latur  cxtrinfecus  :  ficutieft  honor,  gloria,  pecunia,  &  fi  quid 
huiufmodi,  6on  fic  addiderunt  vt  hnale  eflet,  id  eft ,  propter 
feipfum  appetendum,fed  proptcr  nliudbonum.quo  eiTethoc 
genus  bonum  bonis,  malum  autem  malis.  Ita  bonum  homi- 
nis,  qui  velab  animo,vcl  acorpore,  vel  ab  vtroqueexpetiue- 
runt ,  mhil  aliud  quam  ab  homine  expetendum  efle  putaUC- 
runt.  Sed  qui  id  appetiucrunt  a  corpore,  a  parte  hominis  de- 
teriore.qui  vero  ab  animo,  a  parte  meliore  :  qui  auteni  ab  v- 
troque,a  toto  homine.  Siue  ergo  a  parte  qualibet,faie  a  tuto 
homine,  non  nifi  ab  homine.  Nec  irfoe  dirFerentia?,  quoniam 
tresfunt-.ideo  trcs,  fcd  muitasdikefiones  philofophorum  fe- 
ftafquefccerunt .  quia  &  de  bono  corporis  &  de  bono  animi, 
Sc  de  bono  vtriufq;  diuerfi  diuerfa  opinati  funt.Ccdant  igitur 
hi  omnes  illis  philofophis ,  qui  non  dixerunt  beatum  eile  ho- 
minem  frucntem  corpore,  vel  fruetcm  animo,  fedfruentem 
Dco.  Non  ficut  corpore,vel  feipfo  animus,aut  flcut  amico  a- 
micus,efed  ficut  luce  oculus.Si  aliquid  ab  his  aci  illas  fimilitu- 
di«\csafterendum  eft ,  quod  vel  quaie  fn  fi  Dcusipfe  adiuue- 
rit,alio  loco  quantum  per  nos  fieri  poterit,apparcbit. 

L.     VIVES. 
a    A    Lij  a  corpore.  }  Vt  Epicurus ,  ^r  isfnfiippus ,  ^r  nationes 

XjL  philofophurum,qti£  ab  hn  manarunt. 
b  Alij  ab  animo.V  Vt  Stoici. 

c  Alij  ab  vtroque.V  Vt  Calipho,Polcmon,&  Dkdorus. 
d  Vnde  illi  qui  dicuntur  addidifle  tertium  genus.}  Sspenume- 
ro  locntus  efi  Augufi.de  ti  icipitibonorum  genercarim^co/poni,  &  ex- 
ternorum:quam  diutfionem  ^^4'rifioteles  tnlibru  MoraUbus  pofmt ,  & 
Peripatetici  multum  habent  inore.  Sttmpta  efiex  P latone  plerifi\ttc  m 
locnfA  proximo  libro  explicabo. 

c  Sedficutluceocu.V  Platomlib.V*repub.&  Lcg.&  Phtdo- 
ne,  cBgnrtwnem  veTitatnfnmmwn  hommtbus  bonttm  ejje  affirmat :  qux 


464        Auguftini  de  ciuitate  Dei 

cttm perfeSle  contingtre  m  hac  vita  nequeatfit  vt  difficile putet  viuen» 
tium  ahquem verepcffe  beatum  dici}  magnam tau.en  ejfefpem ,  vt  eam 
cognitionem  ^jltquamur  vitafunclt:itberi  tdmcorports  vinculu  fy  tm~ 
pedtmento  ad  res  mente  comprebendcndat  tnaxitno.Cum  ervo  vita  de- 
cejfirimu-tfi  mo&o  pwgati  exe  tmojunc  vr-,  ti  ipfum  &  id  qucd  o\<rue% 
id  eftvere  t/r,  Deum  vktelicet  t»tuentes,finemur  re  no&js  tantopere  cQ» 
cupitajiuc  eft,veritate  &  fcievtiarerum  omhium.  Itaq;  ficut  oculis  vtr- 
tws  mnnutfy  nulium  fitfi  lux  ahfit ,  ipfiq;  W  tenebrn  agens  fempiterno 
tncerore  malocj;  affttlm  defideat  :fin  vcrb  accedat  rehmfoi  ipfe,funga- 
tur  vi&  vitafua  magnocf,  cum gaudtof$>c£let&  a«at :  SicthttUeCins 
noTitr  corporefoluttnfi defit ei lux  veritatis Dei,torpeat  wcerhttq} ne- 
dff"  eft  :fi  adfitJL&tetur  3  tyfruatur  ea  luce>  m  qiia  infunt  vtu&  expref- 
feq;  re:  um  ownmm fytcies:  cjuofit  vt  r.ec  m  voluptate  tantumftc  menti 
noTtr&gaudij  ac  fcejciiatis^  nec  cum  mhis  ipfi  placemus,ac  veluti  nobts 
ipfifritimur,  e/uantum  in  contemplatiom  HUtts  vere  exislentis  &fummi 
boni,perfecldcjite,  vt  inquit  Plato,  pur&fapienti&  diuini  lumints  affecu- 
tione.  ideo  cun  abfulute  beata  tft  dnima  ,  non  primum  vtpulcbro  & 
charofiuitur  Deoyin  cjuo  eft  voluptas3cjui  aclus  eft  volutatisyfed  vt  ve- 
ro  >  qnieftintttte.lus.  Tamctfimox pulcbritudo  confequitur  ,  &fiatim 
voUptat  ,-vt  in  Pbdubo  dtThnguit,  uccfeiuncld  b&c  poffunt  cffe.  Nemo 
enim  Deum  nomt,  qm  <  adm  rctur,  <&  cognka pulchrttudine  ,bon6que 
ametmagnacum  ohieclatume  H&c :.x p.aatis  Platonis,qui  rerumin- 
fJ>e£tioi,ijemper  prtmas  attributt partes^illudcj;  facluras  dicit  beatomm 
animj*  ,iume  corporibus  euoiauerivt  fi ec  i  ji  bedtitudo,  quam  ijs  qui 
(anftevixerint promifit:ad  banc  vocat,ad  hanc  cohortatur,&'  cxcitat» 
Jn  quam  fententiam  sicademtciety  PeripateticipedtbtfS  Qr  verhts  iue- 
runt.vt  i_drift.x.  Ethic.&  Cicv.de  finibus  docent. 

De  ea  philofophia,qu:e  ad  veritatem  fidei  Chriftianae  propius. 
acceffit.  CAP.     IX. 

RT^.^B  Vnc  a  faris  fit  comemorare  Platonem  determinafie 
^K^yl  l  tinem  boni  eiTe  fecundum  virtutem  viuere,  &  ei  foli 
£t>S^K  euenirepoiTe,c|uinotitiamDeihabeat,  &  imitatio- 
rem  ,  nec  effe  aliam  ob  caufam  beatum  .  Idebque  non  dubi- 
Tathoc  effephilofoj>hari,amareDeu:  cuiusnatura  Mtincor- 
poralis.  Vndevti^j  colligitur  tuncfore  beatuftudiofumfa- 
pierice  Jd  enim  eft  philofophus,cum  Deo  frui  cceperit.  Qua- 
uis  enim  non  continuo  beatus  fit ,  <jui  eo  fruitur,  quod  amat : 
multi  enim  amando  ea  qua?  amanda  non  fuQt,  miferi  funt,  & 
miferiores  cum  fruuntur :  nemo  tame  beatus  eft  qui  eo  cjuod 
amat  non  fruitur  . b  Nam  &.  ipfi  mii  res  non  ^mandas  amanr, 

noa 


Ad  Marcellinum   Lib.    viij.         465 

no  fe  beatos  effe  amando  puranr.fed  fruendo.  Qujfquis  ergo 
fruitur  eo  cjuodamat,verumcjue  &  fummu  bonuamat  ,  cjuis 
eum  beatum  nifi  mifeirimus  negat  i  Ipf  um  autein  verum  ac 
fummum  bonum  PJato  dicit  Deum  .  vnde  vult  efle  phnofo- 
phum  amatore  Dei.vc  quoniam  philofophia  ad  beatam  vita 
tendit,fruens  Deo  fit  beatus,cjui  Deum  at-nauent.Quicuncjue 
igiturphilofophi  de  Deo  fummo  &  vero  ifta  fenferu;it,cjuod 
&  rerum  creataru  fit  erKclor,&  lumencognofcendarum,  6c 
bonum-agedarum:cjuodab  iilo  nobis  fit  &  principium  natu- 
ra»,&  veritas docVina?,&  fcelicifasvirar.ftue  Platonici  acco- 
modathlsnuncupetur,fiue  cjuodlibetahud  fecla.*  fu<e  nomea 
imponant:chue  tantumntodo  lonici  generis.cjuiin  eis  prarci- 
pui fuerunt,ifra  fenferinr.ucut  idem  PJato  ,  &  cjui  eum  bene 
intellexerunt:liue  enam  Italici,propter  Pythagoram,&  Py- 
thagoreos,&  h  cjuifortev  alij  eiufde  fententia?  in  id  ide  fue- 
runr.fiue  ali.trum  cjuocjue  gentiu ,  cjui  fapientes  vel  philofo- 
phi  habiti  funt,dAtlantici,Lybici,'"rV'gyptij.  f  Indi,  s  Perfa?, 
^Chaldari^Scyth^e^.Galli^Hifpani.aniLjue  i  eperiuntur,qui 
hoc  vidcrint,ac  docuerint,  eosomnescarterisanteponimus, 
ebfquenobis  propincjuioresfatemur.  Quamuis  enim  homo 
Chriitianus  literis  tantum  ecclefiafticis  eruclitus,  Platonico- 
rum  fortenomen  ignoret  ,  nec  vtrum  duo  genera  philofo- 
phorum  extitertntin  Greca  lingua  Ionicorum,&  Itaiicorum 
lciat ,  non tamen  ita  furdus cft  in  rebus  humanis  ,  vt  nefciat 
philofophos,vel  ftudiufapientiaf,yel  ipfam  fapientiam  pro- 
fneri.Canet  eostamen,'nqui  fecudum  eicmenta  huius  mun- 
di  philofophantur.non  fecundum  Deum,  a  q,.oiple  facftus 
eft  mudus.  Admonetur  euim  prarcepto  apoftoiico,ndelite'rq; 
audit  quod  dictum  eft :  Ca..-etene  quisvos  decipiat  pei  »hl— 
lofophiam,&  inanem(edu&ioncm,(ecundu  elementa  nun- 
di.Deinde  neomnestalesefle  arbitretur,audit  ab  eodem  A- 
poftolo  dici  de  quibuld.mv.  n  Quja  cjucd  norum  efl  Dei,  ma- 
nifeftum  eftin  lilis.Deusenim  tili  manifeftauit.  °  Inuifibilia 
enim  eiusa  conftitutione  muudi  per  ea  cjua?  factafuntin- 
tellecfa  confpiciuntur  ,  p fempiterna  quoque  virtuseius  & 
diuinitas.  Etvbi  Athenien(ibusloquens,cum  rem  magnam 
deDeo  dixifTet,&  qua:  apaucispollet  mrelligi,q  cjuod  in  il- 
loviuimus.mouemur&  fumus  ,  adiecir&  air  :ficut&  veftri 
quidamdixerunt:  Nouitfane  etiamipfos  in  quibus  errant 
caueie,  Vbi  enimdi&um  eft>  quod  per  ea  quae  fatta  fuor, 


j^66  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Deusillismanifeftauit  ,  intcllectu  confpicienda  inuifibilia 
fua,ibictiam  di&um  eft,non  illos  ipfum  Deum  rede  coluif- 
fc,  quia  &  aliis  rebus ,  quibus  non  oportebat ,  diuinos  hono- 
res,illi  vni  tantum  debitos  detuleruut.Quoniam  cognofcen- 
tes  Deum,non  ficut  Dcum  gloriHcauerunt,  aut  grarias  ege- 
runt ,  fed  euanuerunt  in  cogitarionibus  fuis ,  &  obfcuratum 
eft  infipiens  cor  eorum.Dicentes  enim  fe  fapietes  efle,  ftulti 
fafti  funt,  &  immutaucrunt  gloriam  incorruptibilis  Dei  in 
iimilitudinem  imaginiscorruptibilishominis  ,  &  volucrum, 
&  quadrupeduni  ,  &  ferpentium/  Vbiv^  Romanos,&  Gt«e- 
cos,&  iEgyptios^cjui  defapientia?  nomine  gloriatifunt,fecic 
intclligi.Sed  de  hoc  cum  iftis  poftmodum  dtfputabimus.  In 
quoautem  nobisconfentiunt ,  devno  Deohuius  vniuerfira- 
tis  autore  ,  qui  non  folitm  fupcr  omnia  corpora  eft  incorpo- 
reus,  verumeriam  fupcr  omnes  ani  mas  incorruptibilis ,  prin- 
cipium  noftrum,lumen  noftrum,bonum  noftrum:  in  hoc  eos 
caererisanreponimus. 

L.     VIVES. 
Platonis     a"VT Vnc  fatis fit  commemorare  Platonem  determinaiTe.}' 
fcntentia       J»  ^*  Homo  *vcntrabn  gj  janciad<  chtna  lJUto  ,  cumm  altU  pt~ 
de  fummo  nc  rebus  aetcros  omnts  j hrlofophos  victt^  tum  uerv  in  defniendo  fum- 
bono  mohominu bono  fetpfum  ^uocjue fupirauit.  DiuiJit inprimo  Delegi- 

bns  bona  tn  humana  @r  diuina./tU  expertia  dutt  vtrtutts  effe^hac  vtr- 
tute  co»,miJ\a  &  tcmper.na.  lu  Gorgi.,fententia  Socratts  eji.in  doclri- 
na  ty  -vtrtutefit  tm  tffe  btatam  uitam  ,  pronunadtque  bonos  bcatcs, 
improbos  tntfros.  idemin  A1  enexenO)id<.m  fesrcentxlocn ,  cum  illud 
tam  perpetuum  confidnfj  .ftt  apud  PUtonem  foLm  honefium  pulchrum- 
qtte  bonu.o  ?ffe  Cttera  cjua  appellantur  bona,% irtute ft  careant,  ingen- 
fem  effe poff  ffori perntaem.  Sid  h&<  Platoni  comuma  cum  quibufdam, 
ttyhafhnuA  tcptari  dijitmthbtts  videri poffet.tfftrat fe  i;  fe  dtius  ,  #* 
relincjuat  humiaeteras  fipientium  fcholas.  PhilebtM  tft  dejummo  bono 
dialoo^tiSj-veliitalijfcribiinfa^jiiriitJbxnt,  hoc  efi^de  •voluptate.  In 
eofex ftjtuuntur  bor<orum  velut  ordines  gradufjue.  Infecundo  ftmty 
o-Jfj.fMtfov.yju  tfjtXoi ,  njJjti  rihtov^^iii^yov.H^  <a-etint  iimim  twc><- 
vjs*c  Tau;T»c  uu'6bv,td  >/?,  commenfuratam.&pulchrumiftypLrfetium) 
tyfufficiens  (ff  qu£runque funt  eiufdi  m  -vclut  ftirpa.ln  ttrtto  ordine, 
v*vrjj  ^g/»«invTiSti,-  ,  vk  <u  fjlyL  n  tw?  dxnZnict4  ?raft£«'*5oif,  id  eji^fi 
tnvntem  p  fterti  &  faptemiam  ,  non  procul  a  %>eritate  aberrabts.Jn 
cfuarto  ,  £  i»f  4y*" c  «"^eulJB  avtiit ,  Ifh&iusn  «■  ,  «H ^W)  <W  <&l*S 
cf&thtjfoicue.  QttxammaftintipfiHsponimHSifoentiai,  artes.gs* 

rctl*4 


AdMarcellinum  Lib.  viij.         467 

XeSlas  opiniones.  Porro  in  primo  ordhe  locat  (mt?gv  *&  /xtipidv,  >&i 
KSti&Qi,id e(l.m(njhrain1gr~ ntuderaiuTr:,  £<r  oppcrtunum.  cjua  omnia 
Deum  cjfi  puta  dum  comrnenfurationem  -rmuerforurn  ,  cutws  caufit  c[fe 
omn'a,atcjue  eum  ejje  bonorum  vmntum  cauj  mygr  autorem,  ad  Dto- 
ttyjiitw fcribit  ty  in  E;>ine>y  ide  fffltb  i.Uerep  Ith.  -vero  6  .  fun.mum 
bonum  >&  b  :tn  ideam  %oca: .  Hroptena  tnphdofop <h$4  Platonvs  c/4- 
pnlettn  Dinmbetttiim  (3-  bcatifrnm  nowp.at.  Et  Spcufi[ptts  tn  dtfini* 
tiontbm  Viato.m  Denm  ail  £<xc\:cL2r<otia-ni,*x)Ta(K*i  <&&(  6TJ«Tau^w»ictr, 
*OTst»«i/iov,«ni{  t  aytS-rt  ^u'ci»c  tt^ttuM.  V  ttttns  tr/m>rtale,*d  beatttu- 
dinemjufjicic^ssjjentij-i-fer/tpitern.im  natune  tfii*  boni  caufam  huittt 
bont  c9ntemp*atione  j'L\to  beatum  fiiti  homtncm  ait  In  Conuiuio  entm 
Dkttmafateniifi^iixfxnnnaiubetSocrtitem  totam  aniirt  tnttntie- 
ncm  ad  orattone-n  fmm  conuertere.tu  nqm  crcapuLhrum  verfart  a» 
tnorem  dacuiffei^extrema  or.it tone  alttorem firmonem  tngreffa,pulchrii 
cjucddam Jtatuit,qu.d femper  ej}.ncc  mut.-.ttone  afftcttur^vei  decremetis 
minuiiury-vtl  ucccjhombus  fit  mai  ,nec  aliejua  x  parte  pnlchrum  «J?> 
cum  auundejecus  habeat:aut  alt<rr.ante  t>i<  ijtttkdmc  pulchrttudinem 
alias  awttttyaltas  admitttt:  ncrcFfreciu  altqxo puUhrum,ctim  aiia  ra- 
tione  turpe  fit  cum*  pulchritudo  nec  locts  mouctur,ntc  tngentis  -varte  iu~ 
dicantmin,  nec  utp.trspuUhru.m  eji,nec  -vt  id  qttod  altcrt  adhttret.  Sal 
ipfim  perfe  cumfenet  eiufdem fornm. fmper  ens,  iinde  manat  cxtera- 
rumrerum,cju£ ptrichra  nrmtnantur.pulchritudotta  Lge,  nevtlortum 
aliarum  rerumft>el  c.fu  accrtfc.xt  tllt  aUcjwJ.  ,-vei  decedat,neu  affetlum 
alicjuem  reciptatxgr  mutatior.em.  H oc  igitur fintctum  pulchruo^ty  ve 
nerahilc.cu  n  qutsper  c&terorum  pnlchrtnum  aworem  fublattu  s^>i£tart 
coeperttyparum  jb,'jt,cjuo  mmm  Ja-iigtum  confectttue  fit.  Sic  ad  amato- 
riareciatcnditt4r,hoc  ejl.tllucvereiluct  :  cmmjuvsabtfipspulchrvs  cett 
pertrrudtuadpulchrumiliudafcendity  ah -vno  pulchro  cvrpore  in  duo 
tranftltens.fi tnc  tn  c&tera  ptrichrttudtnc prnditauam  ad  pulchra  om- 
nij  jiudta,cj;tibm  ptrichn*  fuccedere  di\ci-pltHa>s  oportet,  ex  cjuarum  nu» 
meib njtta  tlLifit pnnceps  -vntce  conpleclenda  ,  cjux  filtm  ejl  ptdrhri  U- 
ltus,-ot  etus  contemphttionem  doceamur,hoc  •viucndum  modo  efi  homin  i 
fulcA-o.  Hocffvtdemfiordebunt  tbt^urum.-vefies  »  tgr  formofa  ho~ 
minurn corpora.xjfge  •verb cjuant<e  fctlicttaits  putas  cjfe plenum  ,  dari 
alia.it  :  -vt  puichrum  tpfum  cernat  fyncerum,  &r purumputum  ,  n$n 
corpore  humano  conteclttm  <Q  commijlum  ,  non  colore  nec  morta- 
libtts  etujmcdt  nugts  fd  dtuinum  tpjum  ,  f.tfemper  fimile  ac  conformet 
Quafo  te  ,  an non  admirandam  e(fe  iita?n  eiufie homtnit  ccnfis  ,  qui 
illudfpettet,  cjui,  cjmd  optat,  intueatur  ,  @r  cumeo  habttet.?Ofolid* 
grgcrma»*  compctewvirMPS  ,  hanccjue  ob  cattfam  prapntenU  Dty 

J 


4^8  Auguftini  de  ciuitate  Def 

amicum,&fi  quU  eft  alius  immortalem? Hac funt  Diotim.t  fapienitfii- 
m&  ai  Socratcm  verba  quibus  Socratesfe  fidem  habere  profitctur,  & 
laborarc>vt  hominum  generi  perfuafumf.t  ,  non  efft  humana  t.atura 
quicquam  ad  ptfftfiionempulchrt  buius  amore  conductbiliut:  ac  ne  quvs 
faiu  fibi  putartt  effe  ,fivtrbu  yhtUfopharttur  ,aut  fi  contemplaretur  im- 
puramente.  Quanquam  hoc  nonfac  tle  eftfaftu,«cnefiio  etiam  anpof- 
fibile  apud  Platonemfed  tamen  imttatortm  Dei  beatum  efte  opurttrc 
*volumine  De  legibttt  ijuarto  docet.qub  loco  cum  de  amicts  deque  inuifis 
Deo  dijpulat.fapientem  virum  diesac  nofies  cogiiare  iUud  debere  ctn- 
fetyquemadmodvm  DeumfecjUalur  ,  illumqut :  fibi potim  quammorta- 
lium  quemuts  menfuram  rtrum  (ff  canommprtftttuat  ,  praftctquefe 
quam  maxime poterit  lUius  (imilem.  Neqtte  enitn  a.iter  amicus  vn- 
quamertt  Dei.Porrb  quidfit  cfje  Deifimdem,tnJ  he&tet*  exp>ej?iu*y 
prudentem^iuftum^  acfanctum  effe  diat.in  Eptftola  verb  ad  Htrmia 
& fociosft  quts  vere  phdofophetur  ,  eum  affirmat  cognttum  ire  Deum, 
fy  eius patremjquantum  afehabus  hommibm  idfieripoteft.  tytn  £- 
pinomide  tcfcji  <n  $t*  hctya  loquens :  Hunc,inquit ,  inprtmu  vmfijuif- 
quef&lix  admtratur,hmc  amore  inctndttur,vt  tnt eUtgat ,  quanium  fa- 
cultasfimtingenuhumani  ,  perfuafws  hoc  modofe  opttmam  (tf  fotlicif- 
fimam  vttam  atlurumydefunttum  verb  vita  tn  ea  venturum  loca ,  qua 
virtutip*ratafunt.H*c  Plato,quimaxtmamtUam  &  confumn.atam 
beatttufiinem  pofi  vitamftatuit.ln  eodem  nanque  optre  ait  ,fiert  non 
poffe  vt  homines  in  hac  vita,pr*ter  admodum  paucosybeatt  efjiciantur: 
ftemverb  ejfe  bonam,vt  pcft  vitam  confequatur  quts  ea  omma-quorum 
gratia  vitam  optime  atque  honeftifiime,quantump>  aftari  ab  eepoterat, 
(ff  traduxit&  depofntt.gr  iifine  volummu:  Nefas,  inquit,  eft  deos 
negligere  aperta  iam  &  pattfacta  tU«rum  ommum  ratione.  Hac  verb 
quivmutrfareceperit.  eumajfero  vere  fapientifiimum  ,  quem  tqui- 
dem  {ff  ioco  &  ferio  affirmo  ,  tum  deceffertt  de  hacvita  ,  nonvul- 
gari  &  communi cor.duione^qu-.madmcdum ctim  viueret  ,fedfingulari 
cmadam  futurumjbeatifiimum  fy fapientifitmum  fimul,  ty  frtunatum 
redditum:ty fi  qunfiue  in  tnfulafiue  in  conttnente  tjuapiamfortunatuf 
fic  vixcrit ,  eum  quoejue  aio  participem  etufmodi  fempiternafoelu  itatis 
fore,tum  etiamfeu  quu  h*c  qua  dixiwus  exercuerit  in  vita  publica,  feu 
in  vitapriuata,eademquefimtliter  in  deos  tgerit.  Laterum  quod  mitio 
dicebannts  idem  nobu  nunc  rurfum  occurntdifium  fine  vlla  dubttatio- 
ne  vcrifinnum  ,  paucifiimos  ad  perftlam  tUam  beatitudinem  in  vita 
pertingere  ,  quod  a  nobts  non  temere  ajfertum  eft.  H&cin  Epinomide* 
ln  extrcmoverb  de  repub.Ecce  itaque  tibipramta  fy  mercedes  ,  qux 
viro  mftoprxter  ea  bona>qua  iuftittafecum  affert  t  a  diis  &  hominibui 

tribimnr 


Ad  Marcellinum     Lib.   viij.         469 

tribuunturspr£clarafane/rrftabilia.^tquiea   omnia  nihilnequt 

ttumero  funt^neque  magnitudtne  cenj '  ndafi  cum  its  conferantur  ,  qut, 

mortuum  manent.ln  Ph&done  vero  |:  (2*ocirca,inquit  Socratesjnterea 

dum  in  vitafumm,itanos  ipfiparare  debe;nu<,vtquatn  minimum fieri 

fotertt^cum  corpore fit  nobus  commerctj  :  ita  fitt  vt  quadamtenm  ad 

fctentiamaccedammy  causbunufqne  ab  eim    contagio  ,  quoufque  noi 

Dem  foluat^vt  pun  &  a  corports  vittts  Uberati  cumfimtlibm  ,  vtpar 

efl,verfmur:cognofcamufqneper  nosipfos  ea  qu£  tntegra  &fyncera 

funt,quod  cft  v  rumtpfun:q*£fi  ad  huncfe  modum  habent  >  magna 

fpes  cft proficifc  ntem  quo  nunc  cgofi  altbi  vfquam^  tbifuturum  com- 

potem  rei,  quam  vt  confequeremur.tot  perprfii  fumut  in  vita   labores. 

Jztpbft  :  Si  vere  philofophm  eft,tlla  apud  Deum  optnio  valere  multum 

debet,vt non alibi puram fapienttam  confequife  s^tretyquampoft  vita*. 

H&c  nobvpauca  de  multtsfint  collecla  adfententiam  Platonts  often- 

dendam.m  quis  plura  ad  verbum  conuerti,alia feruata  ftntentia  pofuiy 

cfut  cumfint  tx  eodemipfo  Platme  decerptatociofurn  @?  fuperuacanei* 

foret  ex  PUtorricit  adf  rre  tifltmonia. 

b  Nam&  ipfi  qui  res  ncm  amanda*.  }  Laurentium  VaUam  mi- 

ror  in  Dtalccltca  negare  tjfe  altud atm-em^qnam  deleftationem,  cum 

res  ipfa  invttacommuntcontrarium  aperte  t.ft  tur:nam  abfente  ami- 

co}anor  nobfcun  remanetjdeietlatiocumiRo  abtt.Sednon  ifthocv- 

mcum  in  illo  opere  abfurdum.  Porrofrui  eft  obleflationem  ex  re  altqud 

percipere  :  feu,vt  ^Augmfiinm  Ubro  Ixxx.    Qu&ftionum  fcribtt  ,  frui- 

mur  tlla  re  de  qaa  carrmm  voluptatem.  De  frutlu  &  vfu  dtcemm  li- 

bro  vndecimo. 

c  Siue  tantummodo  Ionici.V7"<*  netfi  Plato  muha  a  Pythagoreis 

accepitytamen  cx  philofopht*  lontcnfuit.Pro;  terea  quod  Socratem  ma 

gts  quam  ^Archiiam  vel  itn&umfe<utus  <_/?. 

d   Atlsmici.} Hi lo>a  incolunt  m  ^yffi-  ca ad Ocemumfita,quorum 

dntiquifitmm  rexfuit  ^itlas  Saturntfrater,CaU  ftltus  ,  qui  cum  tpfe 

eonfultiRimm  ?ffet  aftrormn  ,  tyfilium  fjejj>e>um  tnfigni  humanitatt 

fjT*  [rudtntia  vtrum  eamartem  edccuit><&  plerofque  ex genens.  Nam 

feptem  filiarum  futt  pater^qut  dtis  heroiLtiJqm  nupfermt  ,jiiiofque pe- 

pereruntyfyw.rtute  &  vlortanontnfri.resparentibm.Doeuit  quoque 

nonnullos  expopulo,a  quibus  ta  fuc.:tia  tn  tnLrtorem  Lybiam  manauit^ 

ibiqutphtl  fophatm  efl  fJercules. 

€  iEgypti).} Horumphilofophtaeftperuttm  :  fed  aChaldaisma-   _, 

^naexparte  tradita  yinprtmijque  ab  ^/fbraham,  quanuis  ipfi  ,  <vt      &'*   J 

Diodorm  fcrxbit  ,  ad  lfim  ,  Cdrimque  ,  Vulcanum.Merc-Mrium^  & 

ftercukm  referant.VtcunquefitSQnftat  ^egyptios  multa  dtktmtm  de 

SS    3  js 


47°  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

phtlofophia  pr&cepij]e,wulta  quoque  portentose  ac  mendaciter. 

"Btachma-i  Indi, \Ht  habuerunt fuos phdofophos ,  quos  Bra*.h>.  ana*  apfieUa- 

W  banf.de  quorum  vtta  &  wftitutvs  Philofiraita  in  Vita  ,i/pollontj  per~ 

multa,^r  Strabo  ,  &  qui  resg'ftas  ,sh-xandri  Macedonts  wwflofw 
prodiderunf. 

Perfk         g  Perfa? . \^pud  hoc  fuerunt  n,a\gi  a  Zoroajire  inSiituti. 

Chaldai  h  Qhald^i.^Perttifsimi  aftrorum  diumaiionifque,eitan<  facris  opera- 
bantur.de  qutbws  Diodorm  iib.%. 

Scjthx  l  Scy t\\2e. \ FJ t  quoque phtiofophati  funt  olhu  &  degenerit  antiqui- 
tate  cum  %^4  gyptips  crtaruntigcnus  hominum  forte  ,  fimpicx,'.uftumy 
ititiorum  (jcf  ma!iti&  rgnarum  ,  natum  ingtmo  Uaturali ,  quod  Gxeci 
magmfich  tlluftribufque  dtfctpUnis  nequiuerunt.  De  hts  Jusitnus  Ubro 
fecundo. 

Druyd*  k  Oa\\i.\Fuerunt  tyapud  G*ttos  Druyd&  facerdotes^t  tradtt  C*~ 
fftr Xib.6 .Com.Gal.beUi,tum  etiampoet*  ,  phtlofophi  &  thplogi ,  quos 
$aronmdas dicebantftcut  Dtodorws  lib.6.docet.  fiabuerunt  &  diui- 
traculoSyad quos populut  defuts  negotiu  refirebjf.n  cvllumfacrifi<mm 
fiebatfme phtlofophoyhoc  esi,co»fao  d,um&  natur&:  qucrurr,  cQnJiitif  o- 
tnnia  domiforifqne  admintftrabantur.Phdofopht  erantDruyd&,qui  x,t 
Strabo  lib.^.narrat  >  prater  caufarum  naturalium  fctenttam  » philofo- 
phtam  quoque  moralem  exercebant. 

fjftlfyani  1  Hifpani.  \lneaterra  antequam  auri  argentique  'ven&reperiren- 
tur.&  bellafxnt  perpaucj  gefta,&  wulttphdofophatt ,  &  popult  fan- 
fltfiimu  moribus  iiixere fecuri  .uietijue.  Sfnguii  popuit  a  magiftrattt 
amtuoregebantur  virts  pr&ftantifitivts  eruduione  &  probttate  :  &quo 
&  bono  tranftgebantur  res  .  non  legum  numero  :  &  fi  foipt&  aliq«ot 
dkuntur, pr&apue apud  Turdetanos  magna  vetuslate  temports :  Ittes 
controuecfi&que  inter  ciuesprope  ulU  Et  om»es,ft  qu&  etanv.de  &mu- 
lationevtrtuttsyie  natura  deorum^de  ratione  naturx,  de  moribus  pro- 
bts,  eruditt  homin s  ftdtts  diebtts  p-bl,ce  diffreLant ,  •vtfaemtna  quo- 
que  inten-ffent.  Arferunt  vero  quidam  rnontes  metatin gramdi ,  & 
auro  argentoque  eliquattt  %  coeperu-.t  homines  nouam  atcjae  mufua- 
tamadmirarimatenam.  fimc  Phaemdbta  »  qut  qu&ftm  gratia  to^ 
tum  orbem  nauigits peragr  zbant  5  oUcnfis  optbws  cum  <xigutpret\j  re- 
bttf  permutabant.  Phsenices  qucesi^fa^ili  magnoque  domt  o[\enfo  ,  <fy 
exearegione,  &  ex  rdiqua  sjfta  Grscidque  ingentem  vtm  homi- 
num  ad  ci4piditatem  promptam  dittttiarum  txciuuruntrita  modo  nume» 
Vbfts  cl  iftibus  ymodo  fmgulis,hinis ,  ternifve  onerarits  nautbm  Hisfa- 
niamfubmde  repetebant.Plures  velfolt  velc&li  bonitate  capti,alij  me*- 
taGctpatrispcnatibnfquepr&fcrcntes  in  Iitfj>awa  remanfcre,quiadfe 

cogna- 


Ad  Marcellinum    Lib.viij.        471 

iognatos  affinefjue  altos  altjs  illeclarnentu  pertraxerunt.T  umfrequen- 
tts  ex  uta  slfii  -vi  inifque  m\ulvi  m  Hifyamam  colom*  miJf^.Hi  ru- 
deimaliu&  ac  vttiovim  populos  ^^ji.na  Gr^ikque  docuire  feltra. 
Hinc  fubito  cxorta  Hirpanu  fuorurn  mctallorum  admiratto.  jff  c«- 
siodta  hmc  Utei,hmcrapm£  c&des primum  p  iuat£,ty  latrocmtu pau- 
corum^demum  aperium  publictimque genttum  mter  feje  cbncurrentium, 
qu.d  -vocant  bellum  ductbu*  aliemgimf.ty  mffimu  Phocmabu*,  tan- 
torum  non  modo  tn  praf  nsjed  m  pojitrum  quoque  malorum  autoribu* 
ty  magiiirtf-.tum  o.curfum  prauu  mortbus  ,  tum  dtfitum  £quo  ac  bon» 
fidi^gr  ieges  firri  coeptx.conuersisque  anivts  ad  mttallorum  curam  & 
tug.aationem  "uanu  genttbu*  bellifque  m  fj ifpanta tn<rruenttbws ,omif- 
fum  eft  siudium  phtiofophi£yartefjue  iil£,-vt  colt  defit*  ,  ita  &■  fere  ex~ 
ttntlifunt ,  nam  Itttrts  contmebantur  perpancu  :  auduionemagna  ex 
parte  tr  adtbantur  ,pernptebanturque  ,quarum nUqui*  pacc  a  Romanit 
parta,ptr  ahqua  mehoraing  ma  renonat£,aduentu  Gotthorum  ,  detn~ 
de  i^fgarenorum  ad  -vulgus  pcrierunt.  R<  Tiat  adhuc  tcnuu  quxdam 
pnfcorum  temporwn  notttta  Greris  literis  a.  Latmts  conftgnata,  vnde 
Jjxtro  me  altquando  ort^mes  gemn  me£  illujlvaturum. 

m  Qui  fecundum  clementa,&c.}'</ *•_/?,  qui aliud  nihil  fapiunty 
quan  dementa  mundr.qm  ex  i;fn<&  nb  tpfis  o  „ma^igHt,  mterimiq;t 
agi  ty gttbcrnart  arbttrantur ,mhil  aut  perparum  Deo  relmqucntest 
cuim  arbitni  iurifqxefunt  omnia. 

n  Quia quod  notum  eft  Dei,&c.  \  />oti  to  yvmritrS**  •■utyv 
'<fyj  uaxiivii ,  CognobtU  Det  mantftsium  cj}  tUu.  q.  qucd  de  Deo  co- 
gnofci  poteTi  ab  homine. 

o  Inuifibilia  enim  eius.}  Gracefic,  W  y$  di^-m  <W  >on»Tina»c 
kctja*  tz1{  TTXiiAuon  vox'^*  <^Tog^Ta»,n"n  * i<h &■  ifrW ^Uunfitt,^  ^ntQ- 
»r«c  tcrioic esi creatioipfa  (efrescreata  Lauienttus  pntat  mteUgen- 
dum  muifibdia  Dticogmfctdefxclura.  q.  de  jortr.a  ,  t*r  fuae -uni- 
uerft,quale  illud  tft  m  1'f.Jmo  :  C*U  enanant  gUriam  Dei ,  <(ff  opera 
mdnuum  eiui  annunciat  firmamentum  :  fy  ,4rilioteUm  mulivfque 
alios  phdofophos  D>  um  gr  (fj'e  &  profprc.  re  mundo  levimm  rcprehen- 
cUjfe  ex  c£h  pulchrttudme  <&  conTiantta  motut ,  ■vtcibulqut  ttmporum 
ac  r erum ytotd.jKe  ratione  -vit£  nojlra  ,  &  tpfix*  imwerfl  ,  qu£  oiimut 
fteri  nopojfe  x>idebat,nifi  ab  aU^uo prmctpe  faptentifim.o  ,  gr  opti  :>ot 
cjut  huicvniuerfitati  pr^ftdnet.  sJuguflinus  hic  xt/c*»?  'veritt  con- 
stitutioms,vt  ftt  intelligi  ab  homimbuA  illa  reconJtta  ex  opertbta  Deh 
qu&  cernimtt4,idque  um  inde,cx  quo  mundut  esi  conditm,  vtfciamms 
non  iftnd  xifu  vemre  de  cognofcendo  Deo  per  opera  ,  cx  quo  ChriTiu* 
hominti  docutt  3  aut  ex  quo  lex  eji  Mrjfk  daia ,  fed  ex  quo  mundus  eJi 

SS     4 


47*  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

«*  Deoge*itu*.ty4tijne  hicfenfm  -videiur  mthi  cum  P«uli  diSlit  magk* 
congruere.qut  contra phiifopbos  hoc loco  dtftutat  ,  quos  figntficat  quo- 
cuncjuetem^orcqujcuiuju-  re^icnc  munit  •vixerint,potuiffe  deprehen- 
dere  Deum  sff-.  re.  forcm  -vmunforum  (ff  parentem  :  ita  id  quodf  qui- 
turperea  qu£  faBa  funt  fic  c-r,iiungitur ,  inuifmUa  De»  covfyiauntur, 
intellefla  per  eaqutfacta  funt. 

p  Sempiterna  quoque  virtus  &  eius  diuinitas.  }  Non  modo  ab- 
ftrufiora tlla defapicntta &  ;robitate,fea  kxc qu&  rtiagts  elurent  diui- 
nuas  #fpotentia:ntfifi  quu  m.ilit  auferre  quoque  ,  que^admodnm  jit 
Grzcejv ;  '■  fenftA-.H £c  (JJc  qu&  c jnjpiciuntur^diuinittn  &  petentta: 
na.r  irrcpi;ffe  in  Latinam  mUrpretattonem  qu-quc  in  caufu  fuit  parti- 
cuia  tlla  rt  qu£  fqlet  coniunSlkmttnfk  mficare. 

d  Quodinillo  viuimus,mouemur,&  (umus. ^f  eteres  enim  & 
am  4  mundi  p"r  vnuterfitmfufam  dtxt-re  ZjbJj*^  aereti ipfum;  id- 
circn  •v;rum>.unqsefitjn  to  nos  ty  ejf  t^f  tnoueri  &  -vtuere.  ^yiiatui 
quoque  &  vUf,&tforai&  po.tws ,  tnrnia  dt  nique  louu  ejfe  plena  di- 
yctt^q  .od  mterpres  ad  tllam  aerufa^ultattm  refert, 
r  Vbi&Roma.j-  Ro»'ani  &  GrAcihomtnumfimulachraprodiis 
colebam,-  Ae^yptv,  beftituK 

QuaJ  fiiinui.  philofoi  aic»-.  artes  teligiofi  excelkntia  Chriftiani. 
C  A  P.  X. 
S^-813  ^"c  ^  ^teras  eorum  Chriftianus  ignoras,  verbis  quae 
*i%\SJr  i,on  ^dicitindillmtatione.nonvtituisvtvel  natura- 
Wte^J*  lem  Latine  .  vel  phyficam  Grece  appellet  eam  par- 
tem,in  qua  de  inquifttione  naturae  tra&atur,  &  rationalem 
fuie  logicam  in  qua  qua?ritur,quonammodo  veritas  percipi 
pofsit?&  moralem  vel  ethicain,inquademoribusagitur  bo- 
norumq;  finibus  appetendis,malorumq;  vitandis,  ideo  nefcit 
ab  vno  vero  Deo  atque  optimo,&  natu:  a  nobis  efle,  qua  fa£ti 
ad  eius  imaginem  fumus:&  doctrinam  ,  qua  eum  nbfq;  noue- 
nmus:&  gratia.qua  ilii  coh^erendo  beati  fumus.  Hxc  itaque 
caufaeft  curiftosca2terispra?feramus,quiacum  alij  philofo- 
phiingenia  fuaftudiaque  contriuerint  in  requirendis  rerum 
caufts,&  quinam  efietmodusdifcendiatque  viuendi  iftiDeo 
cognito  repererunr.vbi  eifet  caufa  coftituta»  vniuerfitatis  ,  & 
lux  percipiedc.  veritatis,  &  fons  bibedaefcelicitatis.  Siue  ergo 
iftiPiaronici.fiue  quicuquealijquarumlibetgetiumphilofo- 
phi  de  Deo  ifta  fentiut,nobifcu  fentiut.a  Sed  ideo  cum  Plato- 
nicismagisplacuithanc  caufamagere,  quia  eorum  funt  li- 
ter£enotiores.Nam&Gr«eci,quorulinguain  gentibus  pra?* 

eminef, 


AdMarccllinum   Lib.viij.        473 

eminet,eas  magna  pnedicatione  celebrarunt :  &  Latini  per- 
moti  earum  vel  excellentia,vel  gloria,ipfas  libentius  didice- 
runt,atquein  noftrueloquiumtransferendo  nobiliores  cla- 
riorefque  fecerunt. 

L.  V  I  V  E  S. 
a  P  Edideo  cum  Platonicis.j-  ^yf  tempovibtu  Phtcnu  <fy  ^Ari- 
^Jjioteh'  vjque ad  Alcxandrum  Aphrodifeum,qtni>ixit  Seuero  <& 
eiw  fiU>  prinaotbws.  Anftotelts  noir.mal.xtur  m  igts,quam  i  el  legeba- 
tur  kdGtlHy-vei  mtelligebatur.  Primus  illc  dggrffjns  eum  cnarrare  ,  & 
adiuwt  TluUu  wultorum,&  ad  alta  tn  eop*ilofopho  quxrcnda  cxcf 
tauit.nanfit  tamen  cnbriorin  munibu*  homwum  <fy  notior  Plato  njf- 
que  adfcholas  m  Galha  <&  ItaliapubUcecoxfiitutaf  ,tdeft  ,  quandin 
Cr£ca  (^  Latina  Ungua  rviguerunt,po$lea  verh  quam  theatrtc£  coepe- 
tunt  effe  d>fcipUn£,omnifque  earumfrutlus  cxtftimatus  ejl  p<fje  disyu- 
tando  f.icumfacere,<rir  os  obturare,&  puluerem  eb  oculos  iacere,  idijue 
i>H/'>eritifii;7,apcrrtiat>/rf nomimbm  ad  libttum conficlts^accommcdalio" 
res  ad  rem  -oififunt  Ubn  Ugvt  Artftotelu  &  phyfici ,  reliclU  permu'tif 
eiutf  pr£clarti  operibxtf.Platone  "vero,&  quod  ab  evs  noninttlligerctur, 
quanun  multommut  ^/friTioteles  ,  &  ^uod  artificium  non  -vtdcrctur 
doccr-,nc  nominato  q  *tde>n  ,  non  qucd  mmorem  aut  inervditiorem  pu- 
tent  Platone  ^yiriUoteicm  ,fcd  quvdferendum  non  tft  Platonem  fm- 
clifiimum p.:tlofoph<4in preterirt _<&  Ariftotelem  italegi^t  metiorere- 
iccla^artc  qux,  ritmetur  ytd  cogatur  loqui  ,quod  ipfi  tubent  ^ftuUttta* 
m.ras  >  qiiales  nundtco  ^yirisioteles  ,  fed  nec  qutjquam  ilLivti  temfori* 
perfarorem  cogttarit. 

VndePl.uo  lllam  iateliigeotiaai  potuerit  acquirere  ,  qua  Chriftiafl* 
fcientiaepropinquiuit.  C  A  P.   XI. 

ffiSjSjf  Iranturautemquidamnobisin  Chriftigratia  focia* 
|  ^Mjl?  tixum  audiunt,velleguntPlatonedeDeoilta  fen- 
\fj^]^|g  fifle,qita?  mulrum  cogruere  veritatinoftrae  religio- 
nis  agnofcunt.Ynde  nnnnulliputauerunteum  ,  quando  per- 
rexir  in  it  gvprum,*  Hicremiam  audiffe  prophetam,vel  fcri- 
pturas  prophencas  in  eadcm  peregrinatione  legifie  •. b  quoru 
quidem  opinionem  in  quibufdam  libris  meis  pofui ,  Sed  dili- 
genter  fupputata  temporum  ratio,qua?  chronica  hiftoi  ia  co- 
tinerur ,  Platonemindicata  temporequo  prorherauit  Hie- 
remias,centum  fermeannos  poftea  natumfuiffe.  Qni  cuni 
octoginta  &  vnu  vixiilet ,  ab  anno  morris  eius  vfque  ad  tem- 
pus  quo  Ptolema?us  rex  iEgypti  fcnpturas  propheticas  gen- 
tis  Hebrxorum  de  Iudaza  popofcit ,  &  per  feptuaginta  viros 

8g    s 


474  Auguftini  de  ciuirate  Dei 

Hebra?os,quietiamGrafcamlinguam  nouerant,  interpre- 
tandas  habendafque  curauit,anni  ferme  reperiutur  LX.Qua- 
propter  in  illa  peregrinarione  fua  Plato,nec  Hieremiam  vi- 
dere  potuittato  ante  defunctu,nec  eafdem  fcripturas  legere, 
cjuaf  nondum  fuerantin  Grascam  linguam  tranl]ata?,quaille 
pollcbat: cni(i  forte  quia  fuit acerrimi  ftudij,  ficut  iEgyptias, 
its&  iftasperinteipretemdidicit,n6  vtfcribendo  transfer- 
ret,quod  Ptolemeus  pro  ingeti  beneficio,  qui  regia  poteftate 
etiam  timeri  poterat,meruilie  perhibetur,  fed  vt  colloquen- 
doquidc6tinerent,quantucapere  potuiflet,  addifceret.Hoc 
vtexiitimetui\illa  fuadere  videtur  indicia,quod  liber  Gene- 
feosiicincipit:Inprincipiofecit  Deusc<elu&  terram.Terra 
autem  eratinuifibilis&  incompotfta,  &  tenebra?  erantfuper 
abyfTum,&  SpiritusDeifeYebatur  fuperaquas!  d  In  Tima»o 
autem  Plato  ,  quem  libru  de  mundi  conftitutione  cofcripfit, 
Deum  dicit  in  illo  opere  e  terram  primo  ignemque  iunxifle. 
f  Manifcftum  eft  autem  quod  igoi  tribuit  ca»li  locum.  Habct 
crgo  ha:c  fentetia  quandam  illius  fimilitudinem,  qua  dictum 
eft:in  principio  fecit  Deus  ca-lum  &  terra. g  Deinde  illa  duo 
media  ,  quibus  mterpofitis  fibimet  h*ec  extrema  copularen- 
tur,aquam  dicit  &  aerem,vnde  putatur  flc  intellexifTe ,  quod 
fcriptum  eft,Spiritus Dei ferebatur fuperaquas.Paru quippe 
attendens  quo  more  foleatillafcripturaappellare  fpiritum 
Dei,h  quoniam&  aerfpiritusdicitur,quatuor  opinatus  ele- 
menta  locoillocommemorata  videri  poteft.  Deinde  quod 
Plato  dicit  amatorcm  Dei  efle  philofophum,  nibil  fic  in  illis 
lacris  literisfiagrat:  &  inaxime  illud,  quod  &  meplurimum 
adducit,  vtpene  aftentiar  Platonem  illorum  librorum  ex- 
pertem  non  fuilTe ,  quod  cum  ad  fanctum  Moyfen  ita  verba 
Deiper  angelum  perferanuu\vtqua?rentiquod  fitnomen  e- 
ius,qui  eum  pergere  pra?cipiebat  adpopulum  Hcbra?um  ex 
iEgvpto  liberandum.refpondeatur: !  Ego  fum  qui  fum:&  di- 
ceshliis  Ifrael,Qui  eft,mifltmead  vos:tanquam  in  eiuscom 
paratione,  qui  vere  eft,  quia  incomutabilis  eft,ea  qua?  muta- 
bilia  facta  funt,non  f  nt.Vehemeter  hoc  Piato  tenuit,  &  dili- 
gentifftme  commendauit.Et  nefcio  vtrum  hoc  vfpiam  repe- 
riatur  in  libi  is  eorum,qui  ante  Platonem  fuerunt,nifi  vbi  di- 
Ctum  eft:Egofum  qui  fum,&  dices  eis ,  Qui  eft ,  mifit  me  ad 
vos.Sed  vndecunqueilleifta  dUicerit,fiueprexedentiu  eum 
veterumlibrisjfiuepotiusquomodo  dicit  Apoftolus,  quia 

miod 


Ad  Marcellinum  Lib.   viij.         47? 

quod  notumeftDei,  manifeftum  eft  in  illis:  Deusenimiiiis 
manifeftauit.Inuifibilia  enim  eius  a  conftitutione  mundi  per 
ea  que  fa&a  funt,intelle&a  cofpiciuntur,  fcmpiterna  quoquc 
eius  virtus  &  diuinitas:nunc  no  immcrito  mc  1'laronicos  phi- 
lofophoselegifTecu^uibusaga\quo\imiftaquaduone,quam 
modo  fufcepimus,  agitur  dc  narurali  theologia,  vtrum  pro- 
pter  fcelicitate,qu*e  poft  mortefutura  cft,vniDeo,  an  pluri- 
bus  facra  facere  oporteat.  Nam  vtrum  vnus  Deus,an  plures, 
propter  huius  vitac  fint  bona  coledi,facis  vt  exiftimo  expofui. 

L.      V  I  V  E  S. 

a  T"  Jleremiam  audiflTe.  ]»  Htc  cum  tabu  luda  <&  Benratdn  in 
L  \_-Jigyptum  abnt,obiitq;  in  Tarns  Aegyptt  ohrntux  lapidtbuf. 
i/bi  ab  uuUgenis  co'itur,  ob  vimpr<efentaneam  rontrafrpenttth>  tflaf. 
b  Quorum  quidem  opin.inqui!>us  libris  mcis  p.j-  Lto.x  De 
dot~l.  chrtYUana  Eufb.  tmttumvatictnu  Hirami<e  referi  inprtmum 
annum xxxvi.Olywptadu  ortam a>  ro  Pl.it-.nn  m yua> tumlxxxviij. 
Olymptadts.De  feptuagwta  duobus  i>:terpr<  ttbuA  altoioco 
c  Niii  forte  quiafuit  acerrimiftudij.  }  /uftinx*  Martyrin  Pa- 
raciefi  aJ  gentes  &  Eufeb.m  P^.fpar.  Evang.  &  Theocritusde  Gr<z- 
corumaffic{iontb*>yPLito>temex  Heb^s.orum  idfrk  multa  tn  fttos  traf 
tuliflefcnlunt-fJincIS/WHemHSphtiofophiudicebat  ,  ii '/tb  7n\aTt»i  » 
uoCrtjt  *-fit*il>iV}c]Uid  .J!  PLto,  mfi  Mtjfes  ^Attiaffans:  Et  %yi- 
nftobulu*  ludttm  ad  Phtlo  retor^L-.ilicui  Euftbiu*  citatj.tgemjn- 
quit  noflra  n  in  mulus  Ptat  >  f  quutus  eft:  aperte  nanque  mmuitis  dtli' 
genter  examm^jp  (ingrla  ■viu.ctnr.Alofii  a  mim  voLn/nna  ante  Aie- 
tcandrum  ,  g?  a.ite  Perfawm  imperiurr  tr.iduclafueraaf.vndc  pluri- 
ma.ficut  &  Pytha^oras phUofophttt  ille  acccpit. 
d  In  TimafO  autem  Piato.  \Hunc  Ubrum  fic  appell.iuitrfuod  in- 
dticnur  Timdim  Locrws^diffiutans  de  >r.undo.c[ue'»  Plato  in  ltaltaau- 
dteratsqnique  Dcrica  lingua  de  mundofcrtpfit,  ex  quo  Ub.inultafunt  a 
Pla'one  mutuata. 

e  Terram  primo  ignemcjue  iunxifle.  }■  H&c  funt  Platonn  -vcr- 
ba>interprete  Ctcerone,  corporeum  &  asfetfabiLm,  itemquetra^labi- 
lem  cffe  ,  neajjartum  eTh  nihil  forro  igm  -oacmm  ■videripotiftjnec  i/e- 
ro  tangitefuod careatfoltdo.Soltdum autem nil  il ,  cjuodterrafit  expcrs: 
quamobrem  mundum  efficere  meliens  Deus ,  terramprtmam  tgnemcjue 
iungebat.  Eadem  eft  tpftm  Timai  Locrt  fententta  in  operefuo,De  mun- 
do  <& amma. 

f  Manifeftum  autem  quod  igni  tnbuit  caeli  locum.  }  Plato 
calum  tgneum  ffeputat ,  fieHas  verb  ex  -juatuor  elementit  confiatatt 


47^  Auguftini  de  ciuhatc  Dci 

cptodfolidiores  videantur.Neque  vcroc&lum  etufdem  ,  cuius  hic  noflcr 
tfl  ignts  natur&  credit  efft:neque  enimfimplicempomt  ignem  >fed  vartj 
genern  naturxq;. 

g  Deindeilla  duo  media.}-^/fd  coh&rendum  yaquary  ignis  ne- 
ceffe  habebanl  vmcutum.Porrv  folida  vno  vinculo,  parmn  apte  coniun- 
gi cohxrereque  poffunt : duobut  ergo  indigibant ,  qu& exfe,  & tjs  q«x 
coninngunt,  tjuhm  commodifitme  fienp  ffet,vnum  cjutd  r<dd  rent.Ta- 
lesfunt  aer  &  aquajnter  ignem  gf  terram.  Qua  e»im  ratione,propor- 
ttone^iuefe  habet  aquu  ad  terram^eadem  aer  aU  ignem^eadem  aqua  ty 
aer  interfe:  qu&  vincula  ka  copvXant  extrema  elementa,  vtfenfim  vel 
afcendentibus^vel  defcendenabus ,  prope  impercepubilibus  naturx  va- 
riatiombus^vnum  putetur  effc  corptcs,quod  vel  durefcitin  terram  ,  vel 
rarefcit  m  tgnem. 

h  Quoniam  aerfpiritusdicn*ur.j Sed nonDei.De  hocalibi. 
i  Ego  fum  quifum.  }  *ye»  »fju  a  afv.Participium  esl  »r,  quafi  ego 
fum,tUe  qui  efl.fi  oc  enimve  bum  Gr&cum  vno  Latino  vtrtinon  po- 
tefl ,  vt  inqttit  Senecahhro  Ep.flolarmn  o&auo  :fd  dicipotefl  ens9 
qnodafiimprotulitC&far,ficutap<ffumpotens.  idemSeruim  Fla- 
uiusfecii  ,vt  Quintiltamis  inquit.  Sigmficat  vero  Deusfeeffe  itlum, 
qutfit  quoniam  c&ter&  res  ver&  ty  proprte  nonfum:  namficut  EflaiM 
dtcit^ex  mhilofunt :  ty  apud  lob  nonfemel  legitur ,  Deumfelum  effe, 
reliqua  enim  omnia  manent ,  vt  inquit  Seneca,  non  quia  aterna  funt, 
fed  quia  defndunturiura  regeniis  ,futura  protinut  nihtl ,  fi  manum 
iUe  tolleret.Plato  in  Tim&o^  Sophifta ,  res  corporales  nunquam  vne 
effe,rcs  autem  s^mtalesfoias  vere  effe  cffirmat.  Jn  eodem  Sophtsla  & 
in  Parmenide ,  Deum  vnum  ty  ens  appeUat }  a  quofint  reitqua  vni- 
tterfa ,  nec  inueniri  natur&  illi  in&flimabili  nomen ,  quo  appcfite  nomi- 
netnr ynec dcftnitione  claudi ,  nec  cogitationeteneri^  nec  notttia  ,  nec 
verbis  capi:ab  hoc  dco>  ahos  minoresgeneratos  effe,  quos  in  Ttmaofc— 
re  itnmortalcs  aitynonfua  ipfovum  vt  ac  natura  ,fcd  voluntate  parentis 
Det,qttcm  tb  o\  nommat  pierunque ,  td  eft  ,  quod  eft,  vt  dixi ,  ficut  in 
Phadone  de  verophilofopho  loquens. opiyntaf  nv  oy»7Bc,»c/  efl  ,  cupit  id 
CfUod  efl:  ty pvfl  ,  «'/>  m  »t»?  «V*v  ,  a7i(U^/.iat ,  «Trtp  Tif  *W>®'  o  nu|c- 
fjfyj®'  tcv  »irit,l\'6nne ita  <fl,  6  Simmia  ,  ft quifquam  alivts  ,  &  ipfey 
ipfius  quod  efl,compos*.  ty  in  Tim&o,  to  ov  /ufy/  <*'«,^J»cnv  S\  wti^ov,  id 
efl^  femper  ens  in«emtum.  Platonicorum  omnLm  concors  eflfenten* 
tia.  Titulum  Piatonici  Pam.enidisdeente  &  vntrerum  omnium 
principio  ,  (ff  Scphifa  «ofei  t5  oVtoc  ,  de  Deo  inttlligi ,  qui  vnus  fit  eni 
vere-.e^  vmuerfcrum principium. Et  quoniam  »» participium  efl  >pt*- 
fens  tempH-sfigmficattvt  videatur  Detu,  ntcfuiurum  habere ,  necpr*- 

Hritum 


Ad  Marcellinum  Lib.  viij.         477 

teritumfed  femper  ejfe,  Plato  inTtm&ofic  inquit :  TctvT*  </£  othw» 
Au'c?c/t£?y*>  "b  7TiT'  ^»  *i)  7T>'T'  's"*f  Jc&xjtytTot  «^"  **e?vT»c  >.**5t» 
fo^tiju  «^  t*u>  atcftov  «ct^»,  ix  opQaif.  hiy>fjty  y&  «T»  «ci^ja^i  t*  ,  19  *  raw. 

*>»  <A*  W  &  Ofi»0»  XJHTU  TO»at  *»$->?  Xoy>V  <tS^<7t\X.H.  TO  c/^  Lu,TQT  t<?tLj  77*- 

£t  7&>J  cv  X&1?  }*tl(m  iacTEtv  tsp»  wei  xtyt&tu.Xiwrtit  y$  «V»».  to  eA  i« 
Xy  toi/to  ^v^ovaiK/VM  ««<  *r*  "ffiptr/iiiTfgc».*  n  vta»T*£o-  rs^pcixa  ?*■}»«- 
«&Et/  ttoW,»ts  yty^iivttj  vtu/,  *  <T'  «j  etu&ftj  iVlt&Bg  to  -sJ^toit»,  *Jir*etA 
yviOTCTcijev  ctirS-jfVei  <^tyj%f)<iiz  r^0  7^-\n  ,-in.%  ^r  .;<t  to  1/  m ,  ttjt* va  t* 
fju(j.*yCl{Jv,Kt h&t  <k°j&<jj>i xuKhvuSpvyi-jptii hS'm. I ' orrbiin^wtyhtc omnia 
ten pornjunt partcs  ,  & fuu  ,  f*r  ent  :  q*&funt  tempor.s  f.iclt  a  no- 
bts  fljts  fempitertut  ~ttribuunturejfe>Hi<e,ciuodtiij)ideci't.  Ita  e- 
mwkfeUmm  de  tlla  loqui  ,  errt  ./«>£ ,  »/»:  atcjuifolummodo  efi ,  e*  co»- 
gruit :  fuiffe  vab  ,  aut  fore  conutntt  dtcere  ,  qu&intcmpore  gcmtta» 
cnm  icmpore procedunt.  Motut  fi  utdem  b<ec  duo  funt :  cjmoc/  ^Mf*/»  #- 
^cra  tot.iefi  tternitate  ..  nullo  incuetur motu,nec d<ctt fimo>ern  vn- 
cjuam  ftert,  aut  iuniorem  ,  nccfutffe  hacienM,wcfore  detnc-ps,  nec  in- 
cumt  tn  id  quiccjHam,i;u£  res  coiporai  s  .  gr  cjuas  ferfibso  -vfurparr.m, 
patiumur  ,  fed  tfi&  funt  temporti  &muU  tttcrmtatn  ,  &  ~d  i.umerum 
feconuoluenttsfp;ctes.hxcPlato.cju£  Gregoriu*  thiologta  iranfiulttin 
fuam  oraf.oHitn  De  natali  Chrtfii,  &  fufius perfecutus  efi  in  illo  Lco, 
Stoc  Ivi  pSp  *«',*)  &  K,  «Vcq./u.^Mov  J\  'tfoi oiet. TC  yS  bZ,*/  »V«u.  tv  i&S-' 
in&S  vpov*  TfAiifjaja,,yj  tmcPoWvc  «Vtrfac.o  Si  «v  «tet  ,  x^  twto  au/wV 
»'otf  tov  o'vo'tx<*T?  W^miTo-h  ^p».t/^Ti'cy»v  cx*7  ii  o^uc.  DffJ  ,  wquit,  ttut 
femper ,  ^r  f/? ,  ^r  er/t  fettpottus  efifemper.  na>/ifuit.&  crit ,  partet 
funt  nofiri  temports.igr  fluxe  natura.  llle^vcrb  ensfemper ,  ^r/tf  /i 
ipfenominaty  Afoyfi  interr.ganti.  fiinc  afcendtt  altius ,  g""  mgenti 
facundia,partbufe\uefentemusyde  dwtatxone,det\ue  «lemitate  principis 
rerum  fhtlofophatur.  Sedfu<cu>i>ba  mgemcfifiiwus  a.iocrui  itr  one- 
ri ,  £*/  magmtudme  vincuur  ,  ^r  fjw  tmmodico  sjlendori  ccnniuet. 
Refat  Plutarchus  fuiffe pofit  ^yfpollims  Dclphtct  affrtptuma  fa- 
ptenttfimwviru  exvna  parte  yv«St  rrawToi,ex alteraparteH.ct.iu- 
beret  Deus,  &  ita  falutantss  refalutare  ,  nofce  tupfe  ,  nos  tllum  fic 
agg>  edtremur  ,  es ,  cjuod  foli  Deo  apttfiime  congrutt.  nam  homimbtts 
non  conuemt ,  efi  enim  natura  nofiratnfiabilts  (ty  fluxa,  Det  -verb  fi- 
xa  ,  ^  Ater na.lt ac\ue  fmper  ei  Uceret  dicere  tanquam  effenttx  tmmu- 
tabilt ,  ^u^futurt  temporis  tranfitltjuemutationes  non  fnttat ,  tu  es, 
Qutd  cimd  tltud  es  referendum  rii>n  videtur  «dtempus  ahquod  ,  fed  ai 
immobdem  atermtatem,inquofenfuPlatoinParmenide  ,  ntc  pr&- 
fens  cjutdem  tempus  dtcipoffe  de  Deo  <vtdt ,  quoniamfit  tempus  ,  nec 
ens  tllum  tffe  ,  fed  fupra  omnia  fjotius  cnfia  inexphcabdt  qniddam, 


478  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

quodfcire  quid  mnfitfictie  efl :  quid  autem  fi^impcftibile.    ,Non  de- 

funt  ,  qut  Parmemdem  ipfum  in  futs  poematus   cjmbus  philofophiam 

comphxws efi ,  de  De>  fenfijf?  putent ,  cum  omnta effe ^nu»,  diceret, 

decjiww,»  nurnero  t$l  StmpUctm.  i\eqt*e  emm  verifimtle  efl  Parme- 

nidctn  homtnem  acuturn  &  japtentem  ,  di.ifionem  &  multhudtnem 

in  rebns  noit  depnhtndtffe ,  quam  dferxts  -ve^bntnfuu  cartmmbm 

pofuit.nam  \bi  de  ente  ilb  xnuofatts  fnulta  cecmtffet ,  Hailenws^  m- 

quityde  veris  lilti  &fupremts  ,  nunc  de  mertahiui  confujis ,  &  tn  qui- 

hta  multum  efifalfi  errorifjue  admiflum.   ^yfrtftoteltm  rupidttate  re- 

prehendcnd>.  eueflummalafide,  ut  tnahts  multafecit ,  femtntiam  e- 

iu4  inj  hyficps  auditionthi<i  retuliffe.     Quod  2  heniiiiw  eiiam  attm- 

githn  •verbts  ,  dicam-vt  e(i  apud  interpretem  Hermoiaum  Barba- 

rum  :  Nrn  e>  im pu;a(fe  j''atu»,.ntdem  imum  tllud  ens ,  cjt-od  tnuextffet 

ac>.idens  tff>\  aut  ex  eox.u-r>  vumero,qn£  ea  refum  ,  quod  alitt  htrcnty 

fed  de  eo  cnte  Lcutum  fuiffe  qur.d  tffet proptie  •  &  tnaxime ,  fy  "vere 

ens.     Hoc  emm apud  nosfignijicas  xe;  e  &  maxime  erts  ,  quod  apud 

Platonem  dttitur  cns  ,  -vt  tialocjuar ,  ipfifsimum.     Quid  qaod   ^fri- 

Jioieles  tpfs  quoda<nloco  cun  de  naturaUbus  dtfftrerei  rer.UA  ,   -vemf- 

feique  ad  Parmenidti  opint-jtiem  :fed  Parmemdesiinquit,  alihvidctur 

ffeclaffe  de  vno  ente  rerum  omnium  princtpio  :  dtxt  quid  platonici 

ahqnot  fentirent.      Porrofententtam  illam ,  qu&pletuncjue  efi  apud 

Tlatonem^tfy'  Platonicos ,  qu*fcnfwitsx>furpawiti>,nunejfe  ,fola  m- 

tellt^ilnlta  t-ffe  :  ^AUt.rus  mhbrts  quas  ad  iy€n>yntham  fcripfit ,   (tf 

eam  ipfam  Qf  de  idea  cpimonem  ex  Epieam  i  Ubrts  Plwonem  mu- 

tuatum  fffe  docet  *  aSatts  etiam  verhps  ipfis  Eptcarmt  >  qut  Ccus  fuit 

philof  ph:t*  ex  Pyihagoriragentcquem  vlim  velutfoleminter  fydera, 

tyinarc  tnter  amnesdta  excelten  inter  hommes  eruditione  farna  tenuiti 

fripfittj;  'Jenaturar.rum.Certetpfe  Plato tn Sophtfta  anttqutotemfaif 

(e  illa>nfinte!4iam  iudicut ,  quafda  mtelhgibika  effentU  ver*  extTii- 

manti*,/?  ortas  tnde  m  iximas  contentiones ,  cum  ns  ,  qui  fola  iffe  tn 

mundo  corporaputa;\vit.De  idw  quoque  Timreus  Locrw  in  Ubro  Ve 

mundofripfilScd  h.tc  ommaPlato  cum  ingenk  exculttore,^r  difertto- 

ref~cundi.i,tum  uero  altiore  fy  diuiniore  adiutus  docltina  auguTiio- 

ra  omnia  ty  expli<attora  tradidtt.Quatmuam  myflena  hrtc  Pythago- 

ram  ipfum  in  <d<gypto  txfacris  "uoluminibtu  edoclum  effe  haud  ambi- 

gan> :  &  in  eum  magts  congrueret  congveffni  cum  Hteremiu  quam  m 

platonem, 

Q^ipd  etiam  Phtonici,licet  de  vno  vero  Deo  bene  fen- 

fenntitnultls  tatncn  diis  faerafacie»- 

da  ccnfuerunt. 

CAP. 


Ad  Marcellinum    Lib.  viij.     479 

CAP.  XII. 
Deoquippe  hos  potiflimum  clegi ,  quoniam  de 
vno  Deo,qui  fecit  caelum  &  terram,  quanto  me- 
liusfenferunr,ta^oca?tensg,loriofioresillu{trio- 
refq;  habentur.  In  ratumaliis  pra?latiiudiciopo- 
fteiorum,avtcum  Ariitoteles  Platonis  difcipulus ,  vir  excel- 
lentis  ingenij,b&  eloquio  Platoni  quide impar,fed  multos fa- 
ci!e  fuperans,  cumfectam  Peripatericam  condidiiiet  ,quod 
deainbulansdifputare  cofueuerat,plurimofq;  difcipulospre~ 
clara  fama  excellens,c  viuo  adhuc  prafceptore  (!  in  fuam  har- 
rehm  congregaiIet,po.ft  moitem  vero  Platonis  e  Speuiipputf 
fororis  eius  hiius ,  cV;  Xenocrates  dile&us  eius  difcipuTiis  ,  in 
fcholam  eius, f  qua;  Academia  vocabatur,  eide  iucceflilTent, 
Sarque  ob  hoc  &  ipfi  cx  eorum  fuccelTores  Academici  nppel- 
larentur  ,  recentiores  tamenphilofophi  nohililnmi ,  quibus 
Plato  fe&andusplacuit ,  noluerunt  fe  dici  Pcripateticos  ,  aut 
Acadcmtcos,fed  Platonicos.  Ex  quibusfunt  valde  nobilitati 
Gneci,  hPlotinus,  'Iamblichus,  kPorphyrius,in  vtraq;  autem 
lin£ua,id  eft  &  Gra?ca  &  Latina,  Apuleius  Afer  extitir  Plato- 
nicus  nobilis.Sed  hi  omnes,&  ca?teri  eiufmodi,  J&  ipfe  Plato 
diisplurimiselle  facra  racienda  purauerunt. 

L.     V  I  V  E  S. 

a*T  7  T  cum  AriftotelesPlatonis  difcipulus.}£/rr  Stagyr£  na-  •csfrtTfe 

V  tus  eft  ex  Ntcomacho  &  Ph*$~iide,qn;rum  uterque  mftcmmate  tde% 
^ejculapium  habrbat.  Eim  natalts  in  annum  pimu  xcix.  Olympiad. 
refertur.ad  Platene '  acafiit.  annos  natus  xu.  tvanfitq;  in  eius  fchola  xjc. 
annos.  Hoc  ej}  ifque  ad  Platonis  mortem.  Hinc  emrrt  tpfe  difctfittlos 
cxptt  infiiturre,m  Lycto  deambulans,  id.trco  qui eam  auduierunt  Pt~ 
ripatettct  a  /a%trt/ri7»  nominati.  magnus  (y  admtrabiiis  ~oiryquique  in~ 
genio  ddigtntiaq;-JHtctrct pLrimos ,  nemini  eff.t  ftcundus :  -.ariarum 
rerum  cogmtione  Platone  magislrofuperior  ,  arttjicio  i  ero  omntt ,  qui 
ex  omnimcmoria  hnmanas  traftaucrunt  artes  ,  longo  intervallopoftfc 
rcliquit.JSJon  funt  prxclara  dotes  mali^nenel  obfrutmda  vel  tnterpre- 
tande  Fuijf  auidt  >rcm  ?lort<t ,  auidiorem  carpendt  altos ,  adde  ctiaih 
non  omnino  pecunu  ccntemptorem  ,fatendumcft.  at  dexterttatem  m 
trad-  ndtt  artibus  nondum  >fl  aliquis ab  Jttte  condtto  confccutiu Yttnam 
in  refntandie  alients  opimombus  induxtfftt  in  animum  paulo  candtdi.t, 
avcre. 
b  EteloquioPlatoniquidemimpar.fr  Odiofumefide  Platonisy 


480        AuguftinideciuitateDei 

&  ^riTioteln  comparattone  dtjfcrere  ,  quoniam  Jiudiis  <variorttm  res 
in  magnam  tnmdtam  addutt*.  Haud  dubtefutt  pr&si^ntijttmtts  vter- 
que  eorum,  <&  dtgnus  qmm  tota  posieritas  admtretur.  Gr&i  1  Plato- 
ncm  ^eiov,  id  eji  dtuinuxn  ,  ^irijiotelem  fqpa-u.  nomtnant.  ELquentia 
Piatofutt  tanta ,  vt  vulgatum  fuerit  apud  vetcrestlLd  ,  loutm  Grs.ce 
loqmft  veUet,  non  a.ueriocuturum,  quam  Platonem.  ^yib  <_Aris~{i>tele 
fctentta  artts  rmtortc*  propemodum  dixertm  Platonem  niinti :  tametji 
'vju  atquc  exercitatione  ^rishteles  Jit  baud  dubti  tnfertor :  amauit  e- 
tnmfeo.per  sirtsioteles  breuttatem  rerum  acjententtarum,  neft  eXten- 
deret  ftngulafufeque  perft^uemur  ,  &  copiosefcs  in  mfinttum  trahe- 
remur  ,  gr  art  ^r&cept^  teucr  t  dtfficile  poffent.  Itaqut  tttud  m  primit 
laboramt ,  neftbi  diclum  vUum,  ac  ne  verbum  qutdem  efjet  fuperuaca- 
neum,quud  dum  conficlatur*  ^ffequuiw  eji,  <vt  nuUtts  verbtsfigurifque 
Gr&ctfermonis  Optfnsfmagifque proprtefit  vfm. 
c  Viuo  adhuc  praxcptore.  ^  Stc  Laerti%syqui  Platonis  diclum  af- 
fert :  Artfioteles  t>t  nos  rccalcitramt ,  inquit  Plato,  vt  in  matrempnUi. 
Sunt tamen  qut  negem  tpfum^vtuo  Plaione^fiholam  insti*  wjfe. 
fftrefis  j  jn  fuam  ha»refim.  k  H&refn  Gr&sa  vpx ,  Lattne  ficiam  fonat: 
ambiguum  nomen,odtofum  eftvfu  nojlrc  fadum,quoniam  ijs  accommo- 
datur  ,  cjuinon  vnam  eccltfiam  catholtcam  ftquuntur  ,f«d  Jua  mduia, 
fuafque  priuatas  feclas. 
Spettjtp-  e  Speufippusforonseiusfilius.}  FtlittsfuitEurymedontis^fcho- 
tUi  l&  Platonic&fnccefu,  quam  ot~io  annos  tenuit,  mcrcede  docuit ,  quod  ei 

Dionyjitts  exprobrauit:&  Macedoniam  njfque  cucurrit,  vt  in  Caffan- 
drt  nupttjs,Jpe  mercedts  e;ithalamium  recttaret.quod  conf<  ccrat  verfi- 
bitA.qu  rnacbnodum  Phtloslrattts  in  ApoiUnio  inquii,  tneptis,  &f>tgi~ 
dis.Huu  adhucviuenttiftdfoLtis  morbo  n  embnsfuccefit  rogatu  ettts 
^Ctno  -  jCewrrates  Chaleedonitts,  chartfin.us  Platoni  marishro  difiipulus*cui 
crates      ^  futt  COmes  i,t  Siciliam  tvanfmtttenti,  h<.  beti  mgenio ,  fedfeucrc,fan- 
clifijue  monbus.    Plato  hunc  calcartbus ,  Artsiotclem  condifctpulum 
f -ig.no  dtctbat  indigere.  curn    Plato  ftc  dilexit  ♦  mt  iuranubus  illum 
de  ipfo  maledixijfe  ,  non  credtdertt  ,fiert  non  (xjfe  reputans ,  qmn  re- 
damaretur  ab  eo,  qucm  ipfe  tantum  amaret.  Hurtc  tuduespro  tejiimo- 
nio  iurare  nonfuntpafii,  ratinefas  effe tamprobo  viro  fidcm  non  habe- 
re,etiaminiurato. 
sicade-  f  Qu^  Acudemia  vocabatur.V  ^cademia  •viU.a  erat  pvope  A- 
Wtt         thenas  ,  loco  nemorefo  &fub  paluftrt ,  ac  idto  infalubri,  pojftffa  oitm  ab 
^cademo  heroe,vt  ait  Laertius.  nam  Enpolts  comicus  Dcum  njocat-.fed 
Pkttar.in  Thefeoiquis  hicfuerit  ^/cademus  narrat-Vtr ,qni  Tynd  ri- 
dis  indicauit  Helenam  a,  Thefco  raptamt  ^phidnis  occHlt*ri;qucctrca 

honos 


Ad  Marccllinum  Lib.viij.  481 

honos  illi>&'  utuo  a  cajicre  &  Poliuce  habttm  eft,&  mortuo  a  poTtertt 

Laccd&monin  :  nan,  quoties populabuncitin  ^/Ltticumagrumfuntin- 

gref?i,fempcr  ab  ^cauemta  abjitnu.runt.  V  eritm  JJtc^arihm  memo~ 

ris.prod.idit  ab  Ecedemo,quifub  eifdem  mdttamt  Tyndartdu,  Ecede- 

tniampritfa  dtcla\demde ^icademta.Hoc  ttia  >>  Lacrtim  a  tingtt.^yf- 

puleim  in  Platonts  i>ita.patrimontum  cjut  in  hortulo ,  <xut  t^/icademta 

tunilmftut  ty  tn  dub.it  inijirn.rjp'  in  patera,mtd  dttsjuppluabat,  re- 

liquit  auri  tantum,cjuanium pucr  nobiluatts  tnjigne  m  aunculagcjiauit, 

Eaerttut  Platone ' fcrtlit  m  sii  ademia  fepultu  efje  hotiorifice,rtgenique 

Ponti  Afithridatem,t nm  tn  eivw pottjiate  tfjent  ^ylthen*  ,   Alujis  in 

^cademia  Platonts  imagmem  dtcujft,St!anionts  opm.  f  orrb  %^/lihenis 

(t*am  hocpr&tereundum  non  eft)gyi,nafiafuere  hscfere:  ^/fcademia^ 

EyceuniyPrytantum,Canopum,Stoa.)Tempe.iCynofarges. 

g   Atq;  ob  hoc  &  ipfi,&  eorii  fuccefloresJ-/^«tc  efiijetm  ^Aca  fjym»afia 

demta,qu£per  Polcmone  JY enocratts  dtf ' iptdum perduSia  eft  ad  sir-  ^thenis 

chefdam,ctui  rattoneir  disjfutandt  ad  Socratts  mcdum  moremq.n  dure- 

re  tentautt,nthil vt affirmaret  itfe.velfefarc  d>ceret,qu£ verd  ab  dm 

dicerentur,ea*  confntaret:cja£  ditla  efi  noua  ^Acadcmta  :  c/uam  C  icertt 

perfona  V  arronvs  •veterei.  fibi  xideri  ait-.hmc  qu.  Uuem  tcom  trtbue- 

rent,certd(jue  afftrrent  ac  temrent  d»gmata:cju£  ex  Platwt*  fententia 

putarent  effe,u  Platontct,non  ^fcademict  nuntnpattjui-t  .  c,  e<U  qubd 

<_/4cademicum  nomen  ntmts  infchola  t^ArdfJdx  haferat. 

h  p\otmu%.\Hunc  Studas  /.ycupo!ttamtn>  fmfje  p  .yhibet  cjua  tfi  in  pUtinus 

i/fegypto  ciuitas-.quincjuagntta  juatuor  hbroifcriffu,  ohfcuros  J«ney 

ne  degeneraret  a  more  fecl^.^i^it  tempot ib  Galient principts^^fque 

ad  P  robum  peruemf.de  cuim  fato  n  uha  mentitur  Julim  firmicttt.PLo 

tnn  vitam  tufro  -jo!ummefcripjh  Perphyrtm  eim  dtjcipulm. 

i  Iamblichus.fc/WrM/i.  »fis  Porphyru  auditoi \non  tam  Platonicm  lablichus 

fuit.cjuam  Pythagoricm  ,-vl  fftronymus  efi  antortametfi  ctuantum  ad 

rtsdiutnas  attinet,Plat<;maomnes  Pythagortffant.    Meribm    atque 

incr<  nio  magijirofuit  meltor.  ^. 

k  Porphyrius.}    flicpritis  xocatus  e$  Malcm.fed  apurpur*  vfwPorpty- 

notnen  Porphyruaccepit.   Tyri  naius  e/ijiaudobfcuro  loco:tjir  necrmi 

corporefatufanuiynecmenteyiudicijtnconTiantts  ,  r$-  odio  <vfcfue  in 

rabiem  asjero  crudelitjue  Pbttnt  dtfapulum  tpjefeprofitetur.  Suidaty 

iSTnieltj  cjuocjue  dicit,cutm  h.ec  funt  rverba:7ropii/&t®-  ku^ic»(  tx&beiw 

o-^t\©-<T*  ia/w/8xi^ou,7«^PV»r^r7  T^T^e^yfl»;  dJj?tXiz\*,njtJ  wag^THv^ 
f  atc  tTioxXtiirtTa  «ii  i&xan\imc.   Porphyrius  ,  tneiuit  ,  proprio  nominc 
Bafxleusvocabatur.     Tyrius  philofophus,dtfctpulus  tSfmelij  edoflt  0- 
^UjgJeciuit-Dei.     Tom.  j.  bb 


4%l  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Phtino.prxcepter  vere  lambhchi:i/ixit  tempcribus  ^Aureliani  ,  <Jp 
ptruemt  vfque  ad  temp»ra  Diocletiam  regu.  Cur  ver»  rt*  appellare- 
tur,declarat  tdem  Vorphyrius  m  inta  PUtim  magiftri.^mehus^tncjuity 
hbrum  hunc  dicauit  mthhmecjue  in ipfa  iufcriptione  bafdeajd  eft^rege, 
nominauif.id  enim  miht  nomen erat;(gr  patiiacjuidem  Imgna  nomina- 
bar  Alalcus}cjno  nomine  ■vocabatur  &■  pater.Afalcus  autem  in  Grtca 
tranjlatus  linguam,nx  appf.ttatur.H&c  ille  defe. 
1  ttipfePlato  diis  p\urimis.\\n  Tiwto  deosnumerat  Saturnumy 
Opemylunonem,rehqu6fque  inter fefratrcs,agna\6fque  :  iultbru  De 
repub.ty  dt  legibus^din  d&monibufaue  fy  heroibusf  cra  (ff  ceremo- 
niat  fiert  iubef.in  ottauo  vero  De  Ifgibus  &■  duodecimo  illos  nommaty 
qutbus  ciuitatisflatus  ®rf<xlicitas  votis  comprc catiombufque  commen- 
danda  eft. 

De  fententia  Platonis,qua  definiuit  deos  non  effe.nifi  bonos  ami- 
cofque  virtucum.  CAP.     XIII. 

Vanquamergoa  nobis&  in  aliis  multis  rebus  ma- 
S'^J£gnifquedi(lenriant,in  hoc  tamen  quod  modopo- 
fui :  quia  nequeparua  res  eft ,  &  mde  nunc  quceftio 
eft,  pnmum  ab  eisquazro ,  quibus  diis  iftum  cukum  exhi- 
iendum  arbitrentur,  vtrumbonis,  anmalis,  an  &  bonis  & 
malis.   a  Seddehochabemus  fententiam   Platonis  dicentis 
omnes  deos  bonos  efTe, nec  efTe  omnino  vllum  deorum  ma- 
liim.     Confequens  eft  igitur ,  vt  bonis  ha?c  e^hibenda  intel- 
ligantur.  Tunc  enim  diis  exhibentur  ,  quoniam   nec  dije- 
runt,fi  boni  ndn  erunt.  Hoc  fi  ita  eft,  nam  de  diis  quid  aliud 
decet  ciedere.' billa profecto  vacuatur  opinio ,  qua  nonnulli 
putant,deos  malosfacris  placandos  efle,ne  la?dant:bonos  au- 
tem  vtadiuuent,inuocandos.  Malienim  nulli  funtdij.bonis 
porro  debitus.vt  dicunt,honor  facrorum  eft  deferendus.Qtii 
funtergoilliquiludosfcenicosamant,  eofque  diuinis  rebus 
adiungi,&  fuis  honoribus  flagitant  exhiberi ,  quorum  vis  non 
eosindicatnullos  ,  fcd  ifte  affettus  nimirum  indicat  malos? 
QuidenimdeludisfcenicisPlato  fenferit  notum  eft  ,  cum 
poetasipfos  quodtamindigna  deorum  maieftate  atque  bo- 
mtate  carmina  compofuerant,cenfet  ciuitate  pellendo«-?Qui 
funt  igitur  ifti  dij,qui  de  fcenicis  ludis  cum  ipfo  Platone  con- 
tenduntflllequippenonpatitur  deos  falfis  criminibus  infa- 
mari,iftieifdem  criminibusfuos  honores  celebrari  iubent. 
Denique  ifti  cum  eofde  ludosinftaurari  prafciperent,  pofce- 
resturpia,  malignageiVerunt,  Tito  Latino  auferetes  filium, 


Ad  Marcellinum  Lib.    viij.         485 

&  immirteres  morbum,quod  eoru  abnuiflet  imperiG,  cumq; 
tnorbum  retrahenres,cum iufla  compleflet.  Ifte autem illos 
nec  tammalostimendosputat,fedfua:fentenri£  robur  con- 
ftantifiime  retineus,omnes  poetaru  facrilegas  nugas  ,  quibus 
illi  per  immundirie  focietatem  oblectatur.a  populo  benein- 
ftituto  remouere  non  dubirat.  Munc  aurem  Platonem,c]uod 
iaminfecundo  libro  commemoraui ,  interfemideosLabeo 
ponit.cQui  Labeo  numina  mala  vicl:imiscruentis  atcjue  hu- 
iufinodi  fupplicarionibusplacariexiftimat,  bona  vero  ludis, 
&  talibus^uafi  ad  la?titiam  pertinentibus  rebus.  Quid  eft  er- 
go  cjuod  femideus  Plato  non  femideis  fed  diis,  &  hoc  bonis, 
illa  oble&amenta,  quia  iudicat  turpia  tatw  conftanter,  audec 
auferreftjuifaneMi;  refelluntfenteriam  Labeonis,  narrl  fe  ia 
Latino  non  lafciuos  tantum,atcjue  ludibundos  ,  fed  etiam  f«e- 
uos  tciribileTcpie  monftrarunt.  Exponat  ergo  ifta  nobis  Pla- 
tonici,cjui  omnesdeos  fccundum  autoris  fui  fcntentiam  bo- 
nos&  honeftos,&  virtutibus  fapientium  eflefociosarbitran- 
tur,ulite'rcjue  de  vllo  dcorii  fentiri  nefashabent.ExponimuS 
inquiunt.  Attente  igitur  audiamus. 

L.     VIVES. 

aPEddehochabemusfcntentiamPlatonis.  }  J»  deciim  TH 

,3  leg.droi  bonos  tffe  ait,&  rcfcrtos omm  itrtute  ,prcmdentlf?mi6fcjut 
atcjue  optnnos:tamitfi prmetpem tllum  natur&,cjuem  vere  tffe  dkit^veri 
cjujcjue  ac  proprte  bonum  cenfet,reltquosindc  Vthn  exfonte  bonitatem 
h  iurirejCjnam  habent.ln  Conmuio  vero  Secrates  eoprobat  urgumtnto 
amorem  deum  non  ejfe,  cjnhd  omnes  du  bont  beaticjue  fint  ,  amor  verh 
nonfitttufnodi.PorphyritnquocjuelibroDefacrtficiti  t<rtio  3  Deum 
ait  nnlliKi  tffe  ret  tndtgum,noc.re  nulli.jdem  Stoicifentiebanty  ex  quo- 
rum  dcgmatu  Ctcerofecundo  De  officintncjuit,dtos  nocere  nonputant» 
Scd  nosfententtam  tantum  Platonti  tra£\amus,de  cjua  locjuitur  c/Sf«- 
gufttnus.  namfi  ad  alta  egredimur,cjun  ertt  modut  autfininl 
b  Illa  profecvto  vacuarur  opinio.  }  ^/fpuletmin  Dto  Socratis» 
ex  dxmombm  altos  diurnisfacrificits  gaudere  fcribtt,  alios  no&ur- 
tiw.ejfe  cjuiUttonbm  ,  eff< :  qui  trtfttoribm  hojliMfitibtts  ,  &  ceremo» 
nits.  Porphjrto  m  Carmenfeculare  Uoratij  'vulgarem  fuijfe  optnionem 
firnijicatyalios  deos  placandos  ne  Udant^alios  vt  prvfint.  Plutarchus 
fcrtbtt  magnos  {tf  malos  d&mona*  oltmfacrtftcits  a  regibuf  gr  prin* 
cipibtn  honeftatossad  eorum  iram  auertendam  ,  qu*  maxima  damna 
afftrtbanu    Porphyrim  philofophm  mfectmdo  Itbro  VeabftmtnVA 

hh    2 


484  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

antmatorum^ciuitatibus  interdum  effe  cpus  fubindicat  malts  d&monibus 
facrafactre,nefrugibuSj»e  dtuitivsjte  'vrbt  ipft  noceant.  nam  rata  eSi* 
$nquityapt$d  omnesfidesyeos  Ufuros  genus  humanum.fi  trafcantur  ,fro- 
ftereaqnod  negltganturtnecjue  culturn  legittmum  nanafcantur^  nec  idfo. 
lum  docet  ex  -vul^ari  tffe  opintone,fed  th<:ologorum  cjuoque  ,  t\ui  malts 
ds.monibus  madart  pcrmittunt  'vicltmam.gufiart  ex  ea  'vetant. 
c  Qui  labeo  numina  mala. \Porphyriw  codem,  cjuod  modo  cita- 
ham^operetdm  fuperis  nutlum  antmalfacrificartfivs  putat  y  fed  terra 
fruclus  tantwo ,  tyflores,  ty  tuel,-vfcjue  ad  farmum^fic  'vetcres  illi,fic 
prtnnconfueueruntfucrtficatoresficagendun,  tffe  ducet  Theophrajius: 
fic  Pythagoras  ,  quinunquam  hofitam in  moiarefufiwuit.  d&mowbus 
'vero  c*dtbuslitt.turi& fanguine.  Inoperc  vtro  De  philofophiare' 
ffionforum,ex  oracults  ^poliinU^doCit^qub  infcrtoresfunt  dij ,  e*  tri* 
Jiioribus  &  atrtoribusgaud.re ho(ltts,ita  vt ciits terreTiribus,  fy  infer- 
nts  furu£  quadrupedes  ma^tentur^  terrefiriuus  fuper  aras  ,  infernis 
autem  infoueis. 

Deopin:oneeotum,qui  rationalrs.inimas  ttium  generum  eflVdi- 
xcrunt,id  eftjin  diis  c£left;bus,in  da:monibus  aereis,&  in 
hominibus  terrenis. 

C  A  P.    XIIII. 

a^^^^  Mnium  '  ioquiunt,  animalium,  in  quibus  eft  ani- 
rtfasfej^  marationalis,  tripertita  diuifio  eft:  in  deos,  ho- 
&j||^  mines,  da?mones.  Dij  exceififiimum  locum  te- 
nent,  homines  infimum ,  d<emones  medium.  Nam  deo- 
rum  fedes  in  ca?loeft,  hominum  interra,in  aere  da?mo- 
num.Sicuteisdiuerfa  dignitaseirlocorum  ,  ita  etiam  natu- 
rarum.Proinde  dij  funt  hommibus  damionibufque  potiores: 
hominesveroinfradeos&  dannonesconftitutifunt,  vtele- 
mentorum  ordine,/ic  differentia  meiitorum.b  Darmones  i- 
gitur  medij  ,  qucmadmodum  diis  quibus  inferius  habitant 
poftponendi  ,  ita  hominibus  fuperius  »  quibus  prceferendi 
funt.  Habent  enim  cum  diis  communem  immortalitatem 
corporum  ,  animorum  autem  cum  hominibus  paffiones. 
Quapropter  non  eft  mirum ,  incjuiunt  ,  f\  ctiam  ludorum 
obfccenitatibus,&  poetarum  figmentis  deleclantur.  Quan- 
doquidem&humaniscapiunturaffectibus,  a  cruibus  dijloo- 
geabfunt,&modisomnibusalieni  funt.  JBxquo  colligitur, 
Platonem^poetica  deteftando,&  prohibendo  figmenta ,  non 
^eos^ui  omnes  boni  &  excelfi  funt,priuafle  ludorum  fceni- 

corum 


Ad  Marcellinum    Lib.  viij.  485 

corum  voluptate,fed  da?mones.Ha?c  fiita  funt,  quseliceta- 
pudaliosquoque  reperiantur  ,  Apuleius  tamen  Platonicus 
Madaurenfis,de  hac  refola  vnum  fcripfitlibrum,  cuius  titu- 
lum  efle  voluit,De  DeoSocratis:  vbidiflerit  &  exponit,  ex 
quogenere  numinum  c  numenhbiSocrateshabebatadiun- 
£tum,<$,f  amicitia  quadam  conciliatum  ,  a  quo  perhibeturfo- 
litusadmonen,vtdefifteretab  agendo,quandoid  quod  age- 
re  volebat,profpere  non  fuerat  euenturum.Dicitenim  aper- 
tifrime\&  copiofiffime  aflerit,nonillum  Deum  fuirTe,fedd£- 
monem,diligentidiljuitationepertrac1:ansiftamPlatonis,de 
deorum  fublimitatc,&  hominum  humilitate,&  demonume- 
dietate  fentetiam.  Hae c  ergo  fi  ita  funt,quonam  modo  aufus 
eft  Plato,etiam  i\  non  diis,quos  ab  omni  humana  contagione 
femouit,ceite  ipfis demonibus  poetas vrbe  pellendo,auferre 
theatricasvoluptates,ni/i  quia  boc  pa&o  admonuit  animum 
humanu,quanuis  adhuc  in  his  moribundis  membrispofitum, 
pro  fpledore  honeftatis,impura  iufla  daemonum  cotemnere, 
eorumque  immundiciam  deteitarif  Namii  Plato  haechone- 
ftiffimearguit  &  prohibuir,  profeclodaemones  turpiflime 
popofcerunt ,  atque  iuflei  unt.  Aut  eigo  fallitur  Apuleius,  &: 
non  exifto  generenuminum  habuit  amicum  Socrates:  aut 
contraria  inter  fe  fentit  Plato,dinodo  daf  mones  honoi ando, 
modo  eorum  delicias  a  ciuitate  bene  morata  remouedo  :  aut 
noneft  Socratiamicitia  daemonisgratulanda,  dequa  vfque- 
adeo&ipfe  Apuleiusnon  ernbuit,  evt  deDeo  Socratisprse- 
notaret  librum  ,  quem  fccundumfuam  difpatationem  ,  qua 
deos  a  daemonibus  tam  diligenter  copiofeque  difcernit,  non 
appellaredeDeo,fed  dedemoneSocrarisdebuit.Maluirau- 
tem  hoc  in  ipfa  difputatione,quam  in  titulo  libn  ponere.  Ita. 
enim  per  fanam  duclrinam  ,  quse  humanis  rebusilluxitt  om- 
nesvel  peneomnesd^monu  nomenexhorrent,,  'vtquilquis 
ante  difputationem  Apuleij ,  qua  dannonum  dignitas  com- 
mendatur  ,titulum  libri.De  da.'mone  Socratis  legeret,s  ne- 
quaquam  illum  hominem  fanii  fuifle  fentiret.  Quid  autem 
etiamipfe  Apuleius,  quodin  dasmonibuslaudaretinuenit, 
przterlubtiliratem  &  firmitatem.corporum,&  habitationis 
altiorem  locum?  Nam  de  moribus  eorum  ,  cum  de  omnibus 
generaliter  loqueretur,non  foliim  nihil  boni  dixir.fed  etiam 
piurimum  :mli.Denique  lefto  illo  iibro  prorius  nemo  mira 
tur  ,  eos  etiam  icwnic*m  turpiiuoinemin  rebus  diumisha- 

hh       3 


486  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

berevoluifle,&  cum  deosfe  putari  velint,  deorum  criminf- 
busoble£taripotuifle,&  cjuiccjuidin  eorum  facris  obfcaena 
folennitate  feu  turpi  crudelitate  ,  veJ  ridetur ,  vel  horretur, 
eorum  affe&ibus  conuenire. 

L.  V  IV  ES. 
a/^\Mnium ,  inquiunt ,  animalium.  }  Plato  in  4.  De  hg.  & 
V_x  Epinon.tr es  ordines  dcorum  pontf.deos,  d&moms,fy  her.as: 
fed  hipoftremi  ad  homines  videntur  pertintre ,  ex  quibws  fiunt.  Plu- 
tarchui  in  opere,  quod  oracula  defecerunt ,  laudut  eos  impenfc,  quige- 
nus  d&monuminter  deos  &  hominesconftttutrunt:  fitte  Orpheiu  nfuit, 
fiue  Phryx  aliquis,fiue  fiLgyptitu:  -vt  ab  -vlrorumque  ceremontit  coniici 
foteft.Alodum  enim  exccgitarunt^quo  humanum  genm  diumo  comun- 
gatur.Ex  Gr&cvs,inqutt.H omerus prowifcue  non,$na  h&c  -vfurpaf.nam 
eofdem  modo  deos  appellat,modo  d&monas.  Hefiodm  primu*  ommum 
ejuatuor  ratiooalu  natur&  ordines  diftinclospcfuit ,  prim«s  deos ,  hwc 
d&mones ,  tum  heroas  >  infimos  homin.s ,  e  quibua  d&mones  &  heroes 
fiant,fi  btne  -vixerint. 

b  Daemones igiturmedij.}/»  Conuiuio  PlatonUmeminit  Socra- 
tes  dtfputationu  cuiufdam  cum  Diotimahabitt,  vbi  d&monps  naturam 
ait  mediam  inter  hemines  deofque. 

c  NumenribiSocrateshabebat.}'5,ort'd*£*  d&monem  dicitur  ha- 
hwffe,a  quo  prohiberetur  facere><fu&  profyere  fucceffura  noneranty  imi~ 
taretur  verb  nunquam. 

d  Modo  da?mones  honorando.\Nam  d&monesattorandospr&ce' 
pit  in  Epinomide. 

%  Vt  de  Deo  Socvztis. \Quotquot  aHtea  *&*  ^e  re  ^ijfutarant,  d&~ 
ntonem politM,quamdeum  Socratps  dixerunt ,  -vttpfe  apud  Platonem 
fexcentis  locvs  Socrates,®  JsTenophon ,  gr  Cicero  .  &  Plutarcntn,  (tf 
jV-laximwsTyriut,quigemmamedtdit  de  Socratn  d&mone  ^poAi- 
9cin  aliique  imtumert ,  tum  Platonia ,  tum  aliarum  quoque  nationum 
fhtlofophiiquoarcafuperuacantumfuertt  multis  de  eodijfrere. 
f  VtqmfOjUisantedifputationem.  }  Quifquts  tttuium antequam 
Itbru  ',ne  quisputet  adfuperiora  tempora  referri. 
g  Nequaquamillum  hominem  fanum.}/Vdro  d&moniaci  etiam 
ftgentilibus  iam  tum  mente  capti,r^  furentes  -vocabantur. 

Quod  neque  proptet  aerca  corpora,n?que  proprer  fupetiora 
habitaculadapmones  hominibus  anteccllunt. 

C  A  P.     XV. 

Vamobremabfitvtiftaconriderans  animus  veraci- 
ter  reli2iofus,&  vero  Deo  fubditusideo  arbitretur 

ctemones 


Ad  Marcellinum     Lib.  viij.       487 

irmones  feipfo  efle  meliores,aquod  habearcorporamelio- 
ra.Alioqummulrasfibi&  beftias  praelarurus  eft,  qucenos& 
airimonia  fenfuum,&  motufacillimo  arq;  celerrimo,  &  va- 
leitia  virium  ,  &  annolifsima  firmitare  corporum  vincunt. 
Qjjs  hominum  videndo  arquabitur  aquilis  ,  &  vulturibus? 
Qusodorando  canibus?  Quisvelocitateleporibus ,  ceruis, 
aruiSus  omrubus?  Qms  multum  valendo  leonibus  &  elephan- 
tisiQuis  diu  viuendo  ferpentibus  ,  b  qui  etiam  depofita  tuni- 
cafeneclutem  deponere,atque  in  iuuentam  redire  perhibe- 
tur'Sedficiit  his  omnibus  ratiocinando  &  inteliigendo  me- 
Jioresfumus,ita  etiam  d^monibusbeneatque  honefte  viuen- 
do  meliores  efle  debemus.  Ob  hoc  enim  &  prouidentia  diui- 
na  e;s,quibus  non  coftar  efle  potiores,data  lunt  quardam  po- 
tiora  corporum  munera,vt  illud  quo  eis  pranninemus,etiam 
ifto  modonobis  commendaretur  liiulto  maiore  curaexco- 
lendim  efle,quam  corpus:  ipfamque  excellentiam  corpora- 
lem,qua  d<emones  habere  noflemus ,  prae  bonitate  vitaj ,  qua» 
illisanteponimtir,conteneredifceremus,habituri  &  nosim- 
morralitatem  corporum,non  quam  fuppliciorum  anernitas 
torqueat,fed  quam  puritas  pra;cedat  animorum.  c  Iam  vero 
de  loci  altitudme,qu6d  dxmones  in  aere ,  nos  autem  habita- 
musin  terra,ita  permoueri,vt  hinc  eos  nobis  efle  prxponen- 
dos  exiftimemus,omnino  ridiculum  eft.  Hoc  enim  pacto  no- 
bis  &  omnia  volatilia  praf ponemus. d  At  enim  volatilia  cum 
volando  fatigantur,velreficiendu  alimentis  corpus  habent, 
terram  repetunt  vel  ad  requiem,vel  ad  paftum,quod  da? mo- 
nes,inquiunt,non  faciunt.  Nunquid  ergo  placet  eis,  vt  vola- 
tilia  nobis,da?mones  aurem  volatilibus  antecellant  ?  Quod  C\ 
demenrifsimum  eltopinari,nihil  eft,  quodde  habitatione  fu- 
perions  elementi  dignos  efle  damiones  exiftnnemus,  quibus 
«os  reiiajionis  aflectu  fubdere  debeamus.Sicut  enim  fieri  po- 
tuit,vt  aerea?volucres,terreftribusnobisnon  folum  nopne- 
ferantur  ,  verumetiam  fubiiciantur  propter  rationalis  ani- 
ma?,qua?  in  nobis  eft,dignitatem:ita  fieri  potuit, vt  da? mones, 
quanuis  magis  aerei  fint,  terrefti ibus  nobis ,  non  ideo  melio- 
res  fint  quia  eft  aer,quam  tei  ra  fupenor  :  fed  ideo  eis  homi- 
nespra:rerendiflnt,quoniam  fpeipiorum  hommum  nequa- 
quamillorumdefperatiocomparandaeft.  Nam  &illaratio 
Platonis,qua  elementa  quatuor,proporrione  contexit,  atque 
ordinat:itaduobusextremis  igm  mobilifsimo,  &terrxim- 

hh    4 


488  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

mobilimediaduoaerem  &  aquam  interferes,  vtquantoaer5 
eftaqtuis,&  aereignis,tanto&  aquas  fuperiores  fint  terris:ra- 
tisnon  admonct  animalium  merita  ,  non  pro  gradibusele- 
mentoium  af ftimare.  Et  ipfequippe  Apuieius  cum  cseterS 
terreftre  animal  hominemdicit  ,  qui  tamen  longe  praepori- 
tur  animalibus  aquatiiibus,cum  ipias  aquas  terris  praeponat 
Plato:vt  intelligamus,non  eundem  ordinem  tenendum,cum 
agitur  de  meritis  animaliunr.qui  videtur  ordo  efTe  in  gradi- 
bus  corporum :  fed  fieri  poile  ,  vt  inferius  corpus  anima  me- 
lior  inhabitet,deteribi  que  fuperius. 

L.  V  I  V  E  S. 
a/""XVod  habeantcorpora  mt\iova.^D<emonumcorpora  ^tu- 
y^Jlctu*  medta  dictt  tnter  ttrrenam,&  xthcream  naturam  ,  wh/- 
toque  minu*  conreta,quam  nubes,&  longefubiiliora  ex  purij?>mo  asrk 
licjutdo  gjrfcrvito  aiimente  coalita ,  nihil  terrena  fd.ilitutu  habentia^ 
idcirco  nsc  oculu  humants  cons^tcua ,  ntfi  iUa  diuinitus  jui  Jpcciem  rffe- 
tant. 

b  Quietiam  depo/ita  tunica.  j-  Strpens  extiere fenetluiem  incipit 
ab  fouhsfu  vi  ignart  ret,c<ecarifiutent,  tum  audatur  caput :  atauevna 
fece  notte  &  dte  tota  tlla  tumcaponiiur.wde  Arifiot.  //6.8.  Degene- 
rattoncaiumAt!*'/'. 

c  lam  vtro  de  Joci  altitudine.}-t>^>«/e^  in  sJpodtxi,de  Socra- 
tts  Uco  (ic  coui?ti3in  acrt  d.unones  agere  :  nam  cum  eiementum  nullum 
fit  in  nmndo^cft odnatura  'vacuum  ammantibus  cnark,interrafunt  he- 
rnines^tc  qnadrupedcs:tn  maripifccs:m  tgne  'uiuunt  cju<edam  anm>alt4, 
mt i^iriSioteUs  docet,neceffr  efttnaere  alicjuod  animalium  eff>  genus, 
quale  idfit  nifi  d<emonicum3nemo  dixerit.  Jtacjue  d&mones  fy  infrto- 
rem  diu  lacum  sortttifunt-,^fffptrtorem  nobu  :  cjuhd  tUis  mmores^unt, 
n>b;<  vero  mawres  meJwefque. 

d  Atenim  volatilia  cum  volando.  V  H*c  eft  >^fpuleij  rejponfto: 
euius  ad  hunc  modumfu  ,t  wrba :  Nam  cjuhd  quidcm  aues  aert  attri- 
buant,falfum  fentirc  mcrttifSknb  dixtris :  cfuippc  qu&  aucs,  nulla  earum 
mltra  Oiympi  verticemfttoUmatttricjui  cum  exccififstmm  omnium  perhi- 
beatur.tamen  altttudinem  perpcndiculoft  metiare ,  -vtgeometr<e  autu- 
mant-Jiadia  altUudo  fafiigtj  non  <ecjuiparat  ■>  cumftt  aeris  augmentum 
immenfnm  -vfque  ad  zxtim*  lm&,  c&licjue ,  porrb  tetheru  furfum  -verfus 
exordtum  esi.Quid  igitur  tanta  vts  aeris,qu<e  ab  humiUbm  lun<e  anfra- 
ittbwt  vfcjuead  fummum  Olympi  •vertkem  interiacet*  -vacabttne  ani- 
malibut  fuuiatque  erit  iTla  natur<z  pars  mortua,ac  debilui  Imb  enim  fi 
fedulb  aduertastff*  aucs  per  terreflre  animal  non  aerirnn  re  cle  perht- 

beantur: 


Ad  Marcellinum   Lib.viij.        489 

hcanturifemper  tnim  illts  TjiFttts  ornnis  in  terra  ibidcm  pabulumAbidem 
iUbileytantum^ue  aeraproximum  Urrxvolando  tranfuerbcrant.  C<ete- 
rum  cum  tUu  f((fa  funt  remigia  pennarum  ,  tcrra  ceuportta  eTr.  H *c 
ex  lib .<_Apulttj parum  caTiigato,fed  mhiUmintts  ratto  ^'uQuftini  pro- 
cedet  de  loto.Nam  etfi  aues  mferiores  funt  d&mombns ,  certcfuperiores 
funt  hominibpa.^'  in  cacumimbus  &dium  (ff  rnontium  grarborumplc- 
runque  moranturifed  hic  non  difputo  cum  aduerfarw. 

QnM  dc  mocibus  (tamnnam  Apuleius  Placonicus  fenferit. 
CAP.  XVI. 
fl^k  E  moribus  ergo  dsemonum  ,  cum  idemPlatonicus 
N^)VA  loqueretur,dixit  eos,eifdem<iuibushomines  animi 
..P^yrf  turbafionibusagitari,irritariiniuriis  ,  obfequiisdo- 
nifque  placari,gaudere  hononbus ,  diuer/is  facrorum  ritibus 
oblectari,&  in  eis,fiquid  neglecTiumfuerit,  commoueri.  In- 
ter c<etera  etiam  dicitad  eos  pertinere  diuinationesaugu- 
rum,arufpicum,vatum,atque  fomniorum  :  ab  hisquoque  eP 
fe  miraculamagotum.Breuitef  autemeosdefiniens,ait:Da£- 
moneseflegenere  animalia,animo  pafsiua,mete  rationalia, 
corpore  aerea,tempore  eettxna.  Horum  vero  quhaque  ,  tria 
priora  lllis  efle  nobifcum  communia,quartu  proprium,  quih, 
tum  eos  cum  diis  habere  commune.  Sed  vicieo  trium  fupe- 
riorum  qtiae  nobiicum  habent :  duo  etiam  cum  diis  habere. 
aAnimaiia  quippe  efle  dicir,&  deos,c]ui  fua  cuique  elementa 
diftribuens ,  in  terreftribus  animalibus  hominespofuit  cum 
ca.'teris,cjua?  in  terra  viuunr,&  fentiunt:  in  aquatilibus  pifces, 
&  alia  natatilia  :  in  aeriisda?mones  :  ina?theriis  deos.  Acper 
hoc  quod daf mones  genere  funt  animala,  non folum  eis cum 
hominibus.verumetiam  cum  diispecoribufquecommuneeft 
quod  menre  rationnlh,cu  diis  &  hominibus  :  quod  tempore 
asrerna,cuni  diisfolis-.quodanimo  pafsiua,  cu  hominibus  fo- 
lis  :  quod  corpore  aerea,ipfi  funt  foli.  Proinde  quod  genere 
funtanimaiia,no  eft  magnum:quia  hor.  funt&  pecora:  quod 
mente  rationalia,non  eltfupra  nos,quia  fumus  &  nos.  Qupd 
tempore  seterna  ,  quid  boni  eft  fi  non  beata  i  b  Melior  enim 
teporalis  foclicitas,quem  mifera  xterniras.Quod  animo  paf- 
iiua,quomodofupra  noseft?  quado  &  noshocfumus,nec  ita 
elTet  nifi  miferi  eflemus.Quod  corpoae  aerea,quanti eftima- 
dum  eft ,  cum  omni corpon prarfciatur  anima; qualiicunque 
naturaf  £t  ideo  rcligionis  cuitus ,  qui  debetur  ex  animo  ,  ne- 

hh     y 


490  Auguftini  de  ciuiratc  Dei 

«juaqua  debetur  ei  rei,<jua?  inferior  eft  animo.  Porro  fi*  inter 
illa  qua?  darmonum  efle  dicit,  annumeraret  virtutem,  fapie- 
tism,fcelicifatem,&  ha:c  eos  diceret  habere  cum  diis  a?terna 
atque  communia,profett6  aliquid  diceret  exoptandum,  ma- 
gnique  pendendum:nec  fic  eostamen  propter  harc  tanquam 
Deum  coleredeberemus,  fed  potius  lpfum  aquohaec  lllos 
accepifle  noflemus.  Quanto  minus  nunc  Konore  diuino  ae- 
rea digna  funt  animalia.ad  hoc  rationalia,vt  mifera  cfle  pof- 
lintraci  hoc  pafsiua,vt  mifera  fmt.ad  hoc  aeterna,  vt  miferiam 
fuam  finire  non  pofsint.  Quaproptervt  omittam  ca?tera,& 
hoc  folum  pertra£tem,quod  nobifcum  da?monesdixit  habe- 
re  commune,id  eft,animi  pafsiones:M  omnia  quatuor  eleme- 
ta  fuis  animalibus  plena  funt,immortalibus  ignis  &  aer,mor- 
talibus  aqua  &  terra:  qua^ro  cur  animi  da^monum  pafsionum 
turbellis,&  tempeftatibus agitentur?  c  Perturbatio  enim  eft, 
quss  Graece  W^f  dicitur :  vnde illa  voluit  vocare  animo  paf- 
fiua:d  quia  verbum  de  verbo  pathos,  pafsio  diceretur  ,  e  mo- 
tus  animi  contra  rationem.  Cur  ergo  funt  ifta  m  animis  da> 
monum,qua?inpeconbusnonfunt  f  Qupniam  fiquidinpe- 
core  /imile  apparet/  non  eft  perturbatio,  quia  non  eft  cotra 
rationem,qua  pecora  carent.In  hominibusautem,vt  fmtifte; 
perturbationes,*facithoc  ftultitia^vel  miferia.  Nondum  e- 
nimfumusinilla  perfectione  fapientia?  beati,quaenobisab 
hac  mortalitate  libertatis  in  fine  promittitur.Deos  vero  ideo 
dicunt  iftas  perturbationes  non  perpeti ,  quia  non  folum  a?- 
tei*ni,verumetiam  beatifunt.  Eafdem  quippe  animasratio- 
nales  etiam  ipfos  habere  perhibet, fed  ab  omni  labe  ac  pefte 
purifsimas.  Quamobrem  h  propterea  dij  non  perturbantur, 
'quod  animalia  funtbeata,  non  mifera  :  &  proptereapecora 
non-perturbantur,quod  animalia  funt,qua?  nec  beata  poiTunt 
efle  nec  mifcra  :  reftat  vt  da? mones  ficut  homines  ldeo  peiv 
ftarbcimu  ,quod  animalia  funtnon  beata,fed  mifera. 

L.     V  I  V  E  S. 

2    A    Nimalia  quippe  effe  dicit  &  deos.  }  idem  Plato  in  Ti- 
Jt\.  m<to  ,  qui  deos  uifibiles  animalia  ejfe  njult.^/ipuleita  in  eodem 
Ubello  De  Socratn  deogenut  quoddam  d&monum  ponit  >  fme  corpore, 
njt  Somnum  &  ^/tmorcm. 

b  Melior  eft  enim  temporalis  faelicitas.}c/nVo»«»  Saturnifi- 
liumfcnhum  rcpudiajje  immoriaiitatem ,  #•  Y  lyjjem  malwjfe  tnpa- 

tria  inter 


Ad  Marccllinum  Lib.  viij.         491 

trialnter  coniugem^^filtum^fypatrem^tatemfi^re^cjuam  apud 

deas  effe  immortalem.PlatoinUbru  De  legibu* fatius  ejfe  fentit  <mam 

mimmum  tempus  viuere,  cjuam  totatn  iwmortalttatem  maxtma  bono- 

run externorum  (ef  corporu vbertate atque affluentia,  fint tuftata  ta- 

men  <(ff  c£terus  virtutibui.ntfcio  quid  phtlofopbi  nugantur  fneiiu*  eft  ef- 

fe  quam  non  tffe.de  quo  alibi. 

c  Perrurbatio  enim  eft  qua?  Gra?ce  rri*nt.\  Cuero  in  Tufcul.  pcrturba- 

qu£ji.perturba:ione.-  7rti$»  vcrttt  Qutntilianui  in  6.*ffe£lw  ^iJ^ue  re-  tio* 

Cle  &  p.oprie  vertidicit.%^/fpud  Plwptm  f^um  tx  vcttr&m  hgititr 

pafiioues.dubit  iurque  numfatu  caiitgate  hb.io.tllitum  .<uoqut pafito- 

mbus  vemri  earum  prodefl. 

d  Quia  verbum  de  verbo.V  Vt  a  irttrxj»  ~n%frt,fic  a  pattor  paftto. 

e  Motus  animi  contrant.\Dtffw$c$0  9U$*c*pudCkeronttH  tM 

Zenone,auerfaarUlarati:ne  contra  naturam  animi  coma.otto- 

f  Non  eft  perturbatio.}£y  eodem  Ciceronetn  Tuf  .quxft.Sedcot 

p»rum  cffeeltonesfme  culpa  acctdere poff«nt ,  amworum  mn item,qnf 

rum  omnes  morbt  gr  perturbationes  ex  ajpernatione  ratiomi  irueniuntt 

itaque in homt  ibusfslun extftunt.Nam beftiafunile quiddamfactunt, 

fcd  m  perturbattones  non  tncidunt. 

g  Facithoc  ftultitia.}0/»/>»W&<M  tnimfafu  vamfque  premimur, 

&  nos  tpfi  factmus  nobu  ajfefluipotttis  quam  ex  rebus  acciptmus.  Et^ 

vti  Seneca  inquit.plurafunt  q*£  nos  terrent,  quam  qu£premunt.Stci- 

ciperlurbauones  omnes  ex  deprauatis  hominum  iudtein  opiniombufque 

cririputantnam  opimo  maqni  f.duri  bonieft  libtdo  ,  magnt  futuri  mali 

eft  me:ns,magni praftntis  »  alt  dolor,magiji  prxfentt*  boni  Utitia  :  qus 

emma  quon-amjlultiiiis  neThdrnm  cefrtdtionnm  metimurcitiui  quam 

naturti  rerum  }tdcirco  tot  perturbationibui  >tamque  tmtnodcratn  ra- 

pimur. 

h  Vel  miferia. }  Pfoc  eft  in  homine  ntferrimum>qvod  etiam  fapien- 

ttpimuf  dvlet  tamen,  ty gaudet^  e&terts  ajfcfiibus  agitur,quamlihet 

prouid.-ritnefiat. 

i  Quodanimalia  rjnt  non  beata,fed  mifera.  V  Miferos  effe  de- 

mo  es  aut  m.ilos,non  audet  fateri  Sorrates:non  effe  autem  beatos  bon&f- 

yue,aperte  profitetur  m  Conuiuto  Platona. 

Andignom  h t  co^  (piriius  ab  homine  coli,a  nunrMm  vitiis  etiam 
oporteac  liberari.  CAP.      XV  I  T. 

cv^  Va  igitur  inilpientia,vel  potius  amentia  per  alimiam 
0]c  religionem  daunonibus  fubdimur,cum  perveram 
'eligionem  abea  vitioiltate  ,  qua  illis  fumus  (imi- 
)es  ltberemur  i  Cum  enim  d.emones,  cjuod  &  ifte  Apuleius, 


49  *  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

quanuis  eis  plurimum  parcat ,  &  diuinis  honoribus  djgnos 
cenfeat,tamen  cogitur  cohteri  vt  ira  inftigentur,  nobis  vera 
religio  przecipit,  ne  ira  inftigemur,afed  ei  potius  refiftamus. 
b  Cumdazmonesdonisinuitcntur,  nobis  vera  religiopra?ci- 
pit,ne  cuiquam  donorumacceptione  faueamus.Cum  daemo- 
nes  honoribus  mulceantur,  nobis  vera  religio  pra?cipk  , c  vt 
talibus  nullo  modo  moueamur.  Cum  darmones  quorundam 
hominumofores,quoruridamamatores  /int,non  prudenti 
tranquilloque  iudicio,fed  vt  ipfe  animo  appellat  pafliuo,no- 
his  vera  reiigio  praecipit, c1  vt  inimicos  noftros  etiam  diliga- 
mus.Poftremoomnem  motum  cordis&  falum  mentis,  om- 
nefque  turbellas  &  tempeftates  animi ,  quibus  d«emones  ze- 
ftuare  atq;  flucluareafterit,nos  verareligiodeponereiubet. 
Qua?  igitur  caufa  eft,niri  ftultitia  errbrque  miferabilis,  vt  ei 
te  facias  venerando  humilem,cui  te  cupias  e(fe  viuendo  dif- 
jfimilem:&  religi<onecolas,quemimitarinolis,  cumreligio- 
nis  fumma  (it  imitari  quem  colis  f 

L.  V  1  V  E  S. 
a  PEd  eipotius  re/iftamus.}  Ckrifkta  in  Euangclio  Matth*i  in 
^bet  nullo  prorfm  vwdo  irafct.  ^Agatho  abba-s  iracnndnm  homi- 
nem,?tia?n  ftmortuos  excitaret,negabat  Deogratum  fore. 
h  Cum  das mones  donisinuitentur.  ^Nonfolwnvltrofibi  dari 
donagaudent,  fedetiam petunt.Sunt  enimpetactfiimt  Qmties  fere  o- 
taculum  Delphts  ^yfpolio  reddebat  >  admenebat  confulentes ,  vt  fui 
memnuffent ,  dcnumque  adfc  adferrent  altquod,  vbi  fortunatiores  ef- 
fetitfaSh.  tametfi  non  tam  aTiutus  dxmon  av.rum  vel  argentnm  capta- 
bat^tjuo  non  eget^cjnam  mentes  eorum  qui  dabant. 
C  Vt  talibus  nullo  modomoueamur.  }  Chrifiut  fuit  prdcepit, 
ne  warijhi  -vocari  ueltnt » neu  prtmos  accnbttus  affeclent ,  neu  falutari 
inplateU.  Denique  ~ut  primeps  adfamulantis  fehumilitatem  deii- 
ciat. Fjoncres  enim  cum  vcntditate  vrtoscffe,  ibifcpcliudcbcre:in  Ec- 
dsfta  xiuere  nefts  tsl :  iiec  magnanimitas  efl  magnos  petere  honorest 
fed  contemnere. 

d  Vt  inimicos  noftros. }  Diligite ,  incptit  Chriftm,etiam  ininri* 
co!t  "vefiros ,  &  oratepro  w,  qui  vobts  (untinfifti.Matth.  $.  Necfitis 
eftimmicos  nonodiffe,  cUHgere  prtcipimur.  &  faflutmpoftbdenon 
«/?!,  quod  ipfe  Chriftas  primum,  deinde  Stepharmfecerunt ,  vt  Hx~ 
rvn.inquit.  '■■ 

e  Omnefque  turbellas  &  tempeftates  animi.}  ^ilibi,omnefq; 

tmbtdas  tempeslates  animi' 

1  Quahs 


Ad  Marcellinum  Lib.  viij.  495 

Qualis  fit  reltgiojin  qua  docetur,quod  homines,vt  commenden- 
turdus  bonis,daemonibus  vti  debeant  aduocatis. 

C  A  P.    XVIII. 

Jfrj^S  Ruftra  igitur  eis  Apuleius  &  quicunque  ita  fentiunr, 
^i  W$&  hunc  detulit  honorem  :  fic  eos  in  aere  medios inter 
$&sMl.  «Ethereum  cselum  rerramque  conftituens  ,  vt  quonia 
luiiluiOeus  mifcetur  homini ,  aquod  Platonem  dixifleper- 
hibenr,ifti  ad  deos  perferant  preces  hominum,  &  inde  ad  ho 
mincsimpetrata  qua;  pofcunr.  Indignum  enimputauerunt, 
qui  ifta  crediderunt ,  mifceri  homines  diis ,  &  deos  homini- 
bus:dignum  autem  mifcenda?mones  ,  &  diis&  hominibus: 
hincpetira  b  qutaliegent ,  indeconceila  qui  appoi  tenrvtvi- 
dclicet  homo  caftus ,&ab  artinm  magicarum  fcelei  lbus  alie- 
cus,eospatronosadhibeat,per  quosillumdij  exaudiant,  qui 
ha?c  amanr:quaf  ille  non  amando  fit  dignior,quem  raciiius  Sc 
libentius  exaudiredebeant.  Amant quippe illi  fcenicastur- 
pituclines.quas  non  amat  pudicitia.  Amant  in  maleficiis  ma- 
gorutn  mille  nocendiarres,  quasnon  amat  innoccntia.  Ergo 
&l  pudicitia&  innocentia,  Mquida  diisimpetrare  volucrir, 
non  poterit  fuismeritis,  nifi  fuis  interuenientibusinimicis. 
noneftquod  lfte  poetica  figmenta  ,  &  theatrica  ludibna  iu- 
ftificareconctur.  Habemuscontra  ifta  magiftrum  eorum  3c 
tantx  apud  eos  autoritatis  Platonem  :  ii  pudor  humanus  ita 
de  fe  male  meretuiwt  non  foliim  diligat  turpia,verumetiam 
diuinitati  exiftimetgrata. 

L.  V  I  V  E  S. 
a  /^VodPlatonemdixifleperhibent.VP/**<WM  hec  eU  in, 
y^^Conmmo  fenttntta  ,  &  quidem  Socrati  attributa.  Diotima 
cum  Socrati  amorem  effe  mediurn  quiddam  diceret  mter  mortale  & 
immortale  :  Socratefjue  quid  hoc  tffet ,  rogaret :  illa^  JV#a>?  fj^.yat ,  <* 
cuK^tnc.  yjbj  yS  ?mv  to  /<ti^wy/ov  fUTeefu  (&  ^nt  t%  yjcf  S-vhtS,  D&mon 
magnm  ,  6  Soiratcs.  etcmm  d&momum  omne  inter  deoi  &  morta- 
lesfiium  eji.  Socrates  nondum  id  intellgens  qu&rit ,  qu&nam  fxt  eitts 
'vn  &  natura.  Tum  Diotima  rcftondit,  mterpretan  vei  veclare  hu- 
tnj»a  ad  deos,diuina  ad  nos^b  komimbtu  quidempreces  (irfacrijjcia, 
a  diis  iiero  pr&cepta  Q-  mercedem  profacrifcits.  ln  medto  tgttur  fxti 
d&mones ,  eum  locum  explent  ,  nst  aptum  fecumfit  vniuerfum  ipfum 
atque  comunSlum  ,  hac  commeant  -uattanta  ,  (jty  omnts  facerdoium 
ars  y  qu&  ad  facriftcia,telcta6,fy  tncantationes ,  tum  &■  aci  diuinatio- 
mm  (ff  niagtamfpe£lat,Hts  addtt  quod  isfng.  cttat:  *ti $  fi  aify  a™ 


494  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

xVoi^sMitfftiinTij  crartf  &Ji  iifiihUtt  *&  *'  cft*>«icTDc9*°Jc  <&g/f 
«i3-/)o»wbc,Kj  «x*ypo<n,xji  'tft^w^xffi.  Dewy  inquttjiomininon  mife- 
turjtd per  dxmanes  omne  tft commercium ,omnn collocutio de'h  cum  ho- 
wintbuA.Q'  -jighiantibm^  dormuntibut. 

q  Q£i  affignent.}/»  anltquif  eft,qu£  albgint ,  ^«4/1  <jm  t* /«« /<gd- 
tH>ne(crant./dctrco  t^sfpuletai  adminiTtros  eos  ejpfaluttgerulos  -vocat 
qni.umillud perttnet  addeoit<-uibtts  damojies  miniflrant ,  alterum  ad 
tioi,c]uibws falutem  a  dtn  gerw,t.<^4ngcL  etiamnomwantur  a  CapeUat 
yn.ft  nuncu.cjuhdfupern  tiojha  nunctent  afta  :  &  prtjhtes }  qubd  ge» 
rtndn  rebus  prtfmt. 

Deimpieute  attis  mag:cx,  qujepattocinioni- 
titur  fpirnuum  malignoium. 

CA  P.  XIX. 
JSjf^pJ  Orro  aduerfus  magicasartes  ,  de  quibus  qtmfdam 
§K*§^  nimis  infaelices,&  nimis impios  etiam  gloiiarilibet 
^lfe^»  4  in  nomine  daemonum  ,  ipfam  publicam  lucem  te- 
item  citabo.Cur  enim  tam  grauiter  ifta  plectuntur  feuerita- 
telegum,iiopera  funtnuminumcolendorum?  Anforteiftas 
leges Chrittiani  inftituerunt ,  quibusartes  magicaf  puniun- 
tur,  lecundum  quem  alium  fenfum  ,  nifi  quod  hecmaleficia 
generi  humano  perniciofa  efle  non  dubiumeft  i  AitPoeta 
clarifrimus : 

hTesior  chara  deos,ty  te germanta,  utinque 

Duice  t aput.m.igi  as  inuitim  accingier  artes. 
Illud  etiam  quod  alio  loco  de  his  artibus  dicit: 

c  %^/tt-rue  fataA  alib  vtdi  traduere  meffes. 
Eo  quod  hac  peltifera  fcelerataq;  doclrina,  fru&us  alieni  in 
alias  terras  transferri  pcrhibentur,n6nnein  Duodecim  tabu 
Hs.ideit\R.omanorum  antiquiffimislegibus  Cicero  comme- 
mrirat  elfe  cofcriptum,&  ei  qui  hoc  fecerit  fuppliciuin  con- 
ftitutu.'dPoftremo  ipfe  Apuleius  nunquid  apudiudicesChri- 
ihauos  de  magicisartibus  accufatus  eft?  Quas  vtique  nbi  ob- 
KCtas  ,  fi  diuinas  &  pias  efTe  nouerat,  &  diuinarum  potefta- 
tum  operihuscongruas  :  non  folum  eas  confiteri  debuit,  ied 
etiam  profiteri ,  leges  culpans  potius ,  quibus  haec  prohibe- 
rcntur,  &  damnanda  putarentur,  que^  haberi  miranda  &  ve- 
neranda  oporteret.lta  enim  vel  fentetiam  fuam  pcrfuaderet 
iudicibus,vel  fiillifecundum  imquaslegesfaperent,eumque 
taliapraedicantem  atque  laudantem  mortemulctarent  di- 
gna  animse  illius  dannones  dona  rependerent :  pr©  quorum 

diui- 


Ad  Marcellinum    Lib.  viij.       495 

diuinis  operibus  prardicandis ,  humanam  vitam  rtbi  adimi 
non  timeret.Sicut  martyres  noftri  ciim  eis  pro  crimine  obii- 
ceretur  Chrirtiana  religio,  qua  nouerat  fe  fieri  faluos  &  glo- 
rioliffimosin  asternum,  non  eam  negado  temporalespaenas 
euaderedelegerunt,fed  potius  confitendo,proritendo,  prse- 
dicando,&  pro  hac  omnia  Hdcliter  fortiterque  tolerando,  & 
cum  pia  fecuritate  moricndo  ,  legescjuibus  prohibebantur, 
erubefcere  compulerunt ,  mutancjue  feccrunt.  Huius  au- 
tem  philoibpbi  Platonici  e  copiofiffima  &  diferuffima  extat 
oratio  ,  cjua  crimen  artium  magicarum  a  fe  alienuin  effe  de- 
fendit  ,  fecjue  aliter  non  vult  innocentem  videi i ,  nili  ea  ne- 
gando  ijiue  non  pofTunt  ab  mnocente  committi.  f  At  omnia 
miracula  magorum  ,  cjuos  recle  fentit  effe  damnandos,  do- 
clrinis  fiunt&  operibus  da.,monum  ,  quos  viderir  cur  cenfeat 
honorandos  elie  ,  neccflarios  eos  aflerens  perfcrendis  ad 
deosnoftnsprecibus  :  cjuorum  debemus  opera  demtare,  r» 
ad  Deuin  verum  preces  noftras  volumus  peruenire.  Deinde 
qiicero  ,  cjualcs  preces  hominum  diisbonispcrda^monesal- 
legari  putat,  magicas,an  licitasf  Si  magicas ,  nolunt  tales  :  (i 
licitas,  nolunt  per  talcs.  Si  autem  peccator  pcenitens  preces 
fundit,  maxime  fi  dlicjuid  magieum  admifit :  itane  tandem 
illis  intcrcedentibus  accipit  veniam,  cjuibus  imj>ellentibus 
aut  Fauentibus  fc  cccidifle  plangitin  culpam  i  An  &  ipfi  daf- 
monesvt  pofiint  pcenitentibus  mereri  indulgentiam  ,prio- 
resaguntcjuodeosdecepcrint  pcrnitentiam:  vt&  ip(i  poft- 
caaccipiantindulgentiam  ?  Hoc  ncmovnquam  ciecuvinoni- 
bus  dmt:  cjuia  n*  itaeflet,  necjuacjuam  fibi  auderent  diuinos 
honortsexpctere  ,  cjui  poenitendo  dcliderarent  adgratiarrt 
veniar  peruemre.  Ibi  enim  eft  deteftandafuperbia,hichumi- 
litas  miferanda. 

L.     V  I  V  E  S. 
aT  N  nomine  dxmonum.\  ^yiubiglortan  Ubet ,  nonne  tpfampu- 

1  bitcam  lucem^  fortafje  lege-n. 
b    Teitor  chara  deos.}  Verbafunt  Didonu  poft  Aene-t  fugam* 
di  iTcjue  hxc  ex tnTiitutu  liomann^  c\i>% (tim multaf*jcepertntfacray  v t 
itujutt  Seruius,maguamfmper  djwnarunt. 

c  Atquefatas  alio.V  I»  VharmaceuUta  Vergtlius.  Pltnius  libro 
lX.qumettam  fy  legum  tpfarum  in  duodectm  tubulu  <verba  funt :  Qni 
fruges  excantaffet.  Et alibt :  Quimalum  carmemncantaffei.ldem autor 
tjl  tnagro  Marucin»  Vccltj  AlarceUtcquitn  /<<Jii.aniyl\aortn  Ctsfarn 


4?6         Auguftini  de  ciuitate  Dei 

procuratoris,  vniuerfum  oltuttum  •viam publicam  ejfe  tranfgrcffum :  at- 
quetpfapr&dia  ex  locs  m  contrarias  fedcs  profccia.  Et  idem  tpfe  ^pu- 
leitts  tn  t^fpologia :  Magia  isia^quantum  ego  audio,res  efi  legibut  de- 
legata,ia»>  mde  antiquitus  duodecim  tabuUs  piopter  incredundas  fiu- 
gumiiucebras  mterdicla. 

d  Poftremo  ipfe  Apuleius.V  Romams  legibus  multifunt  de  magia 
pofiuiatt,  uelut  dpollomus  Tyanetts  apud  Uomitiamm  Cafarem ,  %? 
^tpuleius  apud  CUudtum  Maximu  sffiic* prtfiflti  no  Chrifitanutn. 
e  Copiofifhma  &  difertiffima.  V  Extant  apologU  dua  t^Apuleij 
De  magia ,  m  quibus  exutt  mmiam  iilam  fermoms  lafcmam  ,  <*r  anti- 
quariai<&  audafier  tnnouata  verha  :  accommodauit^feforenfidtcendi 
generi  :fed  tta  tamen,iit  mfio  quopatto  Apuleiummtermfia*  tewpo- 
raria  perfutu  conteclum. 

f  At  omniamiracula  magorum.V  Vndenam  ,inquit  Eufebius, 
homines fctre potutffent ,cpubix  damones  loguntur \nifi ab  ipfis  damoni- 
brts  ?  Quod  lJ  orphynw  fatetur  in  oraculus ,  ajfcrens  Hecates  refyonfa, 
quibus  tpfa  docet  hotnines,qua  ratione  aduocari  ty  teneripofstt. 

Ancredendum  fit,quod  dij  boni  libentius  dsemonibus  quani 
hominibus  mifceantur. 

C  A  P.     XX. 

^f/^C^Tenim  vrgens  caufa  &  ar&iffirna  cogitdiemones 
^Mfef  medios  inter  deos  &  homines  agere ,  vt  ab  homini- 
WJ^Z^?:  bus  afterantdefiderata,&  ad  eos  referant  impetrata. 
Quarnam  tandem  caufa  eftifta,&  quanta  necefiitas?  quia  nul- 
lus,inquiunt,Deus  mifcetur  homini?  aPra?clara  igitur  fan£ti- 
tas  Dei ,  qui  non  mifcetur  homini  pcenitenti ,  fupplicanti ,  & 
mifcetur  daemoni  arroganti  ?  Non  mifcetur  hominiconfu- 
gienti  ad  diuinitate,  &  mifcetur  daemoni  fingeti  diuinitatem. 
Neo  mifcetur  homini  petentiindulgentiam,&  mifcetur  das- 
moni  fuadenti  nequitiam.  Non  mifcetur  homini  per  philo- 
iophicos  librospoctas  debene  mftituta  ciuitate  pellenti ,  8c 
rmifcetur  da?moni  aprincipibus  &  pontihcibus  ciuitatis  per 
fcenicos ludos  poetarum  ludibria  requirenti.  Non  mifcetur 
lSomini  deorum  crimina  fingere  prohibenti,  &  mifcetur  da?- 
monife  falfis  deorum  criminibus  oble&anii.  Nonmifcetur 
h  ominimagorum  fceleraiuftislegibuspunienti,  &mifcetur 
darmoni  magicas  artesdocenti&  implenti.  Non  mifcetur 
hoiiuniimitationem  daemonumfugienti,  &  mifcetur  daemo- 
ni  dv^ceptionem  hominjs  aucupanti. 


Ad  Marcellinum     Lib.   viij.        497 

L.  VIVES. 
aT\Rajclara  igitur  fandtitas.}-  In  exemplari  Srugenfiftc  legitur: 
X.  Fr&d*ra  iguur  fanclitas  Detyc/ui  non  mifcetur  hon.inifuppltcan- 
Uigf  mtfceiur  dtmoni  arroga*iti.Non  mtfcetur  homini poemtenti  ,  <£• 
mifcetur  dsmom  dbcipieniffNin  mifcetut  homxni  confugienti  addiui- 
mtatem&c. 

AncUmonibus  nunciis&:  interpretibusdij  ^anrur,fal!ique  feab 
eis  aut  ignotem,aut  velmt.  CAP.   XXI. 

I$5$7^if5  Ed  niinirum  tantae  huius  abfurditatis  &  indignita- 
iseft  magna  necef/itas  ,  cjuod  fcilicet  deos^the- 
^^J\:[  reoshumana  curantes;cjuid  terreftreshominesage- 
rent  vtique  lateret,ni/i  damiones  aerei  nunciarent:  quoniam 
a?ther  longex  a  terra  eft,alte<jue  fufpenfus:aer  vero  a?theri  ter 
ra?cjue  contiguus.  O  mirabilem  fapientiam.  Quid  aliud  de 
diis  ifti  fentiunt,cjuosomnesoptimos  volunt,  niri  eos  &  hu- 
mana  curare  ,ne  cultu  videanturindigni:&  propterelemen- 
torum  diftantiam  humana  nefcire ,  vtcredantur  da?mones 
nec£nrarij,&  ob  hoc  etiam  ipfi  putentur  colendi,perquosdij 
pofiint,&  quidin  rebus  humanisagaturaddifcere  ,  &  vbio- 
portet  hominibus  fubuenirc  f  Hocfiitaeft,  diisiftis  bonis 
magis  notuseft  darmon  per  corpus  vicinum  ,  cjuavm  homo 
peranimumbonum.  O  multumdolenda  neceffitas,  anpo- 
tius  irndenda  vel  deteftanda  vanitas,ne  fit  vana  diuinitas.  Si 
enim  animo  ab  obftaculo  corporis  libero  animum  noftrum 
dij  videre  poffunt  ,  non  adhocdamiombusindigent  nuntiis, 
Si  autem  animorum  indicia  corporalia  ,  cjualia  funtvultus, 
locutio  ,  motus  per  corpus  fuum  «etherci  dij  fentiunt,&  in- 
de  coliigunt,Cjuid  etiam  da?mones  nuntient,poftunt  &  men- 
daciis  dannonum  decipi.Porro  fi  deorum  diuinitas  a  demo- 
nibus  falh  nonpotelt  ,  ab  eadein  diuinitate  ouod  agimus 
non  poteftignorari.Vellemautem  mihiifti  dicerent,  vtrum 
diis  damiones  nunciarint  de  criminibus  deorum  poetica  Pla- 
toni  difplicere  figmenta  ,  &  fibi  ea  placere  celauerint ,  an  v- 
trunque  occultauerint,deofcjue  efle  maluerinttotius  reihu- 
iusignaros.An  vtruncjue  indicauerint,  &  religiofam  erga 
deos  Platonis  prudentiam,  &  in  deosiniuriofam  libidinem 
fuam.  Anfententiam  quidemPlatonis»  cjua  noluit  deospet* 
impiam  liccntiam  poetaru  falris  criminibus  infamari ,  igno- 
tam  diis  efle  voluerint  ,  fuarn  vero  necjuitiam  cjua  ludosfce- 
nicos  amant,cruibusilla  deorum  dedecora  celebrantur,pro* 
Aug.de  ciuiuDei,        Tom,  j.  i% 


'498  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

derenoerubuerintvel  timuerint.  Horu  quatuor  qu^  inter" 
rogando  propofui,quodlibet  eligant,  &  in  quolibet  eoium 
o.uantummalide  diisbonisopinentur,attedant.Si  enim  pri- 
mu  elcgerint,c6cefiuri  funt  no  hcuifle  diisbonishabitare  cu 
bonoPlatone,quadoeoruminiurias  prohibebat,&  habitalle 
cum  daf  monibus  malis  quando  eoru  ^niuriis  exultabant.cum 
di)  bonihominem  bonu  longe  a  fe  pofif.u  non  nifi  per  malos 
daemones  nofTent,quos  fibi  vicinos  iiufle  non  poflent.  Si  au- 
tem  fecundum  elegerint,&  vtrunque  occultatum  a  damioni- 
bus  dixerint,vt  cCij  otnnino  nefcirent,&  Platonis  religiofiffi- 
mam  legem,&  dannonu  facrilegam  delectatione  Cjiiid  in  re- 
bus  humanis  per  internuncios  d<emones  dij  nofle  vtiliter  pof 
funt,quando  illa  nefciunt,qua?in  honorem  deoru  bonorum 
per  religionem  bonorum  hominu  contra  libidinern  maloru 
demonumdecernuntui  .'Sivero  tertium  elegerint,&  nonfo- 
lum  fententia  Platonis  deorum  iniunas  prohibente,fedetiam 
dasmonum  nequitiam  ueoruiniuriisexultantem,pereofdem 
da^mones  nuncios  diisinnotuifle  refponderint,hoc  nunciare 
cft,an  infultare?Et  dij  vtrunque  fic  audiut,  fic  vtruque  cogno 
fcunt,  vtnon  folum  malignos  darmones  deorum  dignitati  & 
Platonis  rcligioni  contraria  cupientes  atque  facientes,  a  fuo 
acceffu  non  arceaut,feu  etia  per  illos  malos  propinquos  Pla- 
tonis  bono  longinquo  dona  tranfmittant.  Sic  enim  eosaele- 
rnentorum  quafi  catenata  feriesculligauit ,  vtillisa  quibus 
ci  iininantur,c6iungi  poffint.huic  a  quo  defendutur,non  po£- 
fint,vtrunque  icientes,b  fedaeris  &  rerra?  pondera  trafmuta- 
re  n.on  valentes.Iam  quod  reliquum  cft  ,.fi  quartu  elegerint, 
peius  eft  cxtem.Quiis  enim  fei  at,fi  poetaru  de  diis  immor- 
taiibuscriininofa  rigmenta,&  thcatrorum  mdigna,  ludibria, 
fuamque  m  his  omnibusardentiffimacupiJitate,  &  fuauiffi- 
ma  voluptate  diis  darmones  nupciauerut:&  quod  Plato  philo 
fophica  grauitate  de  optima  reip,haec  omnia  cefuit  remouen 
da.tacuerunr.vtiam  dij  boni  pertales  nuncios  nofle  cogatur 
mala  peffimorummec  aliena,fed  eorudem  nuciorum:  atque 
his  cotraria  non  finantur  noffe  bona  philofophorum,cum  il- 
la  fint  m  iniuriam,ifta  in  honorem  lpforum  deorum. 

L.     V  I  V  E  S. 
a"T]  Lemcntorum  quafi  catenata  feries  coiligauit.  }  Comuv- 
±Z.guntur  emm  inter  fe  tlemer.ta  ,  W«r    anr.nli  m  catena  1  mfe- 
im  enimfapirmrt  ne^litur^iff  tahxret>  -«tpartes quafe  eentingunt, 


Ad  Marcellinum  Lib.viij.  499 

non  diuerfarumyfed  etufdem  videantur  effe  natura:in  quo  elemtnta  r4- 
ttonem  celorum  fe<juuntur,qn€  apta  mtcr  fefunt  fy  complexa. 
b    Sed  aeris  &  terra?.}- J^r  nec  nobu afcendtre  Uceat  faltem  cogita\- 
time  ad  Ulosnec  illv  ad  nos  defcendere  ,  vt  cognofcant ,  &perfe  bcno 
faaant  fine  interpretibw. 

De  abiiciendo  cultu  d2cmonum,contra  Apuleium. 
CAP.  XXI  I. 
ffi?f?$  Via  igitur  mJiil  iftorum  cjuatuor  eligendutn  eft,  ne 
/M^/Ja  'n  Suo^ 1Det  eonirn  ^e  ^ns  tam  ma^e  lentiatur:reftat, 
^'  s*4*§|  vt  nullo  modo  credendum  ii t ,  cjund  Apuleius  per- 
fuadere  nititur.  Etcjuicuncjuc  ali)  philofophi  funt  eiufdetn 
fententise ,  ita  efTc  medios  dxmonesinter  deos&  homines 
tancjuam  internuncios&  interpretes,cjuihincferant  petitio- 
nes  noftras,inde  rcferant  deorum  fuppetias.Sed  efTe  fpiritus 
nocendi  cupidiffimosaiufttria  penitusalienos,  fuperbiatu- 
midos,  inuidentia  liuidos,fullacia  callidos, a  cjuiinhoc  cjui- 
dem  aere  habitant:  quia  de  carJi  fuperiorisfublimitate  deie- 
&i,merito  irregreffibilis  tranfgreflionisin  hocfibi  congruo 
velutcarcere  prardamnatifunt.Nec  tamen  cjuia  fupraterram 
&  aquas  aereus  locus  eft,  ideo  &  ipfi  funt  meritis  fuperiorcs 
homimbus,cjui  eosnon  terreno  corpore,fed  elecr.o  id  auxi- 
lium  Deo  vero,pia  mente  facillime  fuperant.Sed  innltis  pla- 
neparticiparione  vera?  religionis  indignis  ,  tancjuam  captis 
fubditiicjue  dominantur  :  quorum  maxime  parti  mirabili- 
bus,&  fallacibus  fignis,fiue  fattorum,fiue  prafditrorum  deof 
feeife  perfuaferunt.  Quibufdam  vero  vitia  eorum  atten- 
tius  &  diligentiusintuentibus ,  non  uotucrunt  perfuadcre 
quod  dij  fint :  atcjue  ideo  iuter  deos  ac  homines  internuncios 
ac  benehciorum  impetratores  feeOe  hnxerur.tamcn  noni- 
ftum  faltem  honorem  homines  eis  defcrendum  putarut ,  cjui 
illos  deos  eile  non  credebant,cjuia  malos  videbant.  Deos  au- 
tem  omnes  bonos  volcbant,nec  audebant  tamen  omnino  in- 
dignosdicere  honorediuino-.maxime  neofFcnderent  popu- 
los,a  cjuibus  eis  cernebant  inueterata  fuperftitione  per  tot  fa 
cra  &  templa  feruiri. 

L.     VIVES. 

a/^  Vi  inhoc  cjuidem  aere  habixant.}Vetercs  plerique  inhoc 

\^£aere  totam  tllam  tnferoruwfabulam  conjlituerunt  ,  Proferpi- 

namy  gr  Summanum  Dite^  manesy&furiat^t  Martianm  CapeU 

laoflendtt.ChaUiditu  *f*i  merito  hunc  aercmvocatumejfe  aif,  quafi 

ii    2 


5Q0  Auguftini  de  ciuirate  Dei 

mafAi,hoC efl,obfcvrum.  Petrtti  cfuoque  &  luda*  ^Apofioli  infuk 
Epiftoln  tradunt  d&monts  in  hac  a<  ru  caligine  teneri&  torquert^  (t 
alujunt  ininfimvs  terrx  Empedodes apudjplutarchum  :  ^jiethtr^in- 
quitidamontsafe  reticitjerra  expelltt,mare  nonfert :  fic  ab  alio  tn  a- 
liud  elementum  taclati  poenas  dant. 

Quid  Htrmes  Trimegiftus  de  idololatria  fenferii,&  vnde  fcire 

potueritfuperftiiiones  Aegyptiacas  auferendas. 

C  A  P.     XXIII. 

F^^Uj  Amdiuerfa  deillisaHermesi£gyptius,  quem  Tri- 

n^V?*  megiftumvocant.fenfit  &  fcripfir.  Apuleius  quidem 

e4^oiJ' deos  illos  negat ,    fedcum  dicitita    interhomines 

deofque  quadam  medietate  verfari,  vt  hominibus  apud  ipfos 

deos  neceffarij  videantur,cultu  eorum  a  fupernoru  deorum 

religione  non  feparat.  Ille  autem  itgyptiusalios  deos  dicit 

cifa  a  fummo  Deo  fa&os.alios  ab  homimbus.  Hoc  qui  audit, 

ficut  a  me  pofitum  eft,  putat  dici  de  fimulachris :  quia  opera 

funtmanuumhominum  At  ille  vifibilia&  contredtabilia  fi- 

mulachra  velut  corpora  deorumeffe  aflerit.Ineffe  autem  his 

quofdam  fpiritus  muitatos  ,  qui  valeant  aliquid,  fiue  ad  no- 

<cendum,fiue  ad  defideria  eorum  nonnulla  complenda,a  qui- 

bus  ersdiuini  honores,  &  cultus  obfequia  deferuntur.  Hos 

ergo  fpiritus  inuifibiles   per  artemquandam  vif:<bilibus  re- 

bus  corporalifc  materiae  copulare  ,  vt  fint  qaafi  animata  cor- 

pora  illis  fpiritibus  dicata,&  fubdita  fimulachra:  hoc  efle  di- 

*fr  deosfacere,  eamque  magnam&  mirabilem  deosfacien- 

diaccepiifehomines  poteitatem.Huius  i£gyptij  verbabficut 

innoftram  linguam  inrerpretata  funt  ponam,r:.t  quoniamde 

cognatione ,  inquit ,  &  confortio  hominum  deorumque  no- 

bisindicitur  fermo,potettatem  hominis,  6  Afclepi  ,  vimque 

cognofce  Dominus,inquit,  &  pater,  vel  quod  eftfummum, 

Deus,vt  eff eclor  eft  deorum  ca?leftium,   ita  homo  fi&or eft 

deorum  ,  cjui  in  templisfunt  humana  proximitate  contenti. 

Et  paulo poft :  cIta  humanitas,inquit,  femper  memor  natura? 

&  originis  ,  lua?  in  illa  diuinitatis  imitatione  perfeuerat  :  vc 

ficutipater  ac  dominus,  vt  fuifimileseffent,deos  fecitejter- 

nos  ,  ita  humanitasdeosfuosex  fui  vultns  fimilitudine  figu- 

raret.Hic  cum  Afclepius,ad  quem  maximclocjuebatur,eire- 

fpondiffet  atque  dixilfet:Statuas,dicis,  6  Trimegifte  f  Tum 

veroille:  Satuas,inquit,6  Afclepi,a  vide'fne  quatenustu  ipfe 

diffidas ,  ftatuas  animatas  fenfu  &  fpiritu  plenas  ,  tantaque 

facient 


Ad  Marccllinum    Lib.  vii j .        501 

*acientes&  talia:ftatuasfuturorumpra?fcias  ,  cea  quasforte 
vatesomnis  ignoret  in  multis  &  variis  rebus  prsedicentes, 
imbecillitates  hominibus  ficientes,  eafque  curantes ,  triftitia 
laztitiamque  pro  meritis?  An  ignoras,6  Afclepi,  quod  Aegy- 
ptusimago  fit  cseli:  aut,quodeft  verius,tranftatio  aut  defce- 
fio  omnium  qua?  gubernantur atque  exercenturinc2elo:acfi 
dicendum  eftverius,  terra  noftra  munditotiuseft  templum? 
Et  tamen  quoniam  pra?fcire  cuncla  prudentem  decet ,  iftud 
vosignorare  fasnon  eft.  Futurum  tempuseft ,  cum  appareat 
Aegyptios  incaflum  pia  mente  ditiinitati  fedulam  religio- 
nemferuafle,  &  omnis  eorum  fancta  veneratioin  irritum 
cafura  fruftrabitur.  Deinde  multis  verbisHermeshunc  lo- 
cum  exequitur,  in  quo  videtur  hoc  tempus  prsetlicere  ,  quo 
Chriftiana  religio,quanto  eft  veracior  atque  fan£tior ,  tanto 
vehementius&  liberius  cuncla  fallacia  figmenta  fubuertir, 
vtgratia  verifsimi  faluatoris  liberet  hominem  ab  his  diis, 
quos  fecit  homo:&  ei  Deo  fubdat,a  quo  fa&us  eft  homo.  Sed 
cum  Hermesifta  praedicit ,  velutamicuseifdemludificatio* 
nibus  diemonum  loquitur ,  nec  Chriftianuni  nomen  euiden- 
terexprimit,fed  tanquam  ea  tollerentur  atquedelerentur, 
quorum  obferuatione  ccjeftis  fimilitudo  cuftodiretur  in  Ae- 
gypro,ita  haecfutura  deplorans,  luftuofa  quodammodo  pre- 
dicatione  teftatur.Erat  enim  de  his,dequibus  dicit  Apofto- 
lus,  quodcognofcentesDeum  ,  nonficutDeum  glorifica- 
ucrunt ,  aut  gratias  egerunt ,  (ed  euanuerunt  in  cogitationi- 
busfuis,  &  obfcuratum  eftinfipiens  cor  eorum  :  dicentese- 
aimfeeflefapientes^ftulufa&ifunt.  Etimmutaueruntglo- 
riamincorruptibilis  Dei  in  fimilitudinem  imaginis  corru- 
ptibilis  hominis:  &  cartera  ,  quar  commemorare  longum  eft. 
fMulta  quippe  talia  dicit  de  vno  vero  Deo  fabi  icatore  mun- 
di,qualia  veritashabet,  Etnefcio,  quomodoilla  obfcuratio- 
ne  cordis  ad  ifta  delabitur  ,  vt  diis,  quos  confitetur  ab  homi- 
nibus  fi  eri ,  femper  velit  homines  fubdi ,  &  ha?c  futuro  tem- 
pore  plangat  auferri.  quafi  quicquam  fit  infcelicius  homine, 
cui  fua  figmenta  dominantur-.s  cum  fit  facilius,  fieri  deos  co- 
lendo  quosfecit,neipfe  fithomo  ,  qtiam  vt  per  eius  cuitum 
dij  efie  pofsint,quos  fecit  homo.  Citius  enim  fit ,  vt  homo  in 
honore  pofitus,pecoribusnon  intelligens  comparetnr,quavm 
vt  operi  Dei  adeius  imaginem  fafto,  id  eft ,  ipA  homini, 
opushominispraeferatur.  Quapropter  merito  homo  deficit 

ii    3 


501  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

abillo,quieumfecir,cum  fibi  preficiripfe,  quodfecir.  Ha»c 
vana,deceproria,perniciofa,  facrilega  ,  Hermes  iEgyptius, 
<juia  rcmpus  quo  auferrentur  venturum  fciebat ,  dolebat:  fed 
tam  impudenter  dolebat,qua  imprudenter  fciebat.Non  enim 
boc  ei  reuelauerat  fpirirus  fanc"tus,ficutprophetis  fan&is,  qui 
haec  prar uidenres  cum  cxulratione  dicebanr :  Si  faciet  homo 
deos,&  ecceipfinon  funtdij.Erinalio  loco:  Erir  indieillo, 
dicitdominus,Exterminabo  nominafimulachroru  a  rerra,& 
nonerir  eorum  memoria.Proprievero  de  Ailgypro,  quodad 
hanc  remarriner,ita  fanclus  Efaias  prophetat:  Et  moueburur 
manufa&a  Aegypti  afacie  Dei ,  &  cor  eoru  vincietur  in  eis: 
&  czerera  huiufmodi.Exquogenere&  illierant,h  qui  ventu- 
rum,quod  fciebant  venifle.gaudebanrrquaHs  Simeon,  qualis 
Anna,qui  mox  natum  Iefum,qualis  Elizabeth,qua?  etiam  co- 
ceptum  in  fpiritu  agnouit:1  qualis  Perrus,reuelante  parre  di- 
cens:Tu  es  Chriftus  filius Dei  viui.  Huic  aurem  Aegyprio  illi 
fpirirusindicaueranrfurura  rempora  perditionisfuas  :  quic- 
tiam  prsefenti  in  carne  tremenres  domino,dixerut:  Quid  ve- 
niftiantetempusperdere  nosi1  k  Siuequiafubitum  illisfuit, 
<juod  futuru  quidem,fed  rardius  opinabanrur:  fiue  quod  per- 
dirionem  fua  hanc  ipfam  dicebar,qua  fiebar,  vr  cogniti  fper- 
nerentur.Et  hoc  erat  ante  tempus,id  eft,anre  tempus  iudicij, 
«juo  asrerna  damnarionc  puniendi  funr  cu  omnibus  etiam  ho- 
minibus,qui  eorumfocietate  detinentur^ficut  religio  loqui- 
tursqu£  nec  fallitmec  fallirurmo  ficuti  lftc  qui  omni  veto  do- 
c"trina?  hinc  atq;  indepcrflarus,&  falfisvera  permifces,dolet 
ouafiperituram  religionem,quem  poftea  cofitetur  errorem. 

L.    V  I  V  E  S. 
aTjErmes  Aegyptius.}  De  hoe  paulo  po?l. 
bl  ISicutin  noftramlinguaminterpretata.  }  Hermxaliejuot 
circumftrunlur  libri ,  fyGr&ci  Ldtmitate  donati.    Qu&  huc  adfert 
t^Augn^intn ,  Jltnt  ex^Afclepio  Mtrcmij  ,  cjuem  t_ApuLii4i  Latmis 
vertit. 

c  Ita  humanitasfempermcmornarura?.}/»e^/dri^/^rr«r^ 
Latino  fielegitunlta  humamtas  femper  vtana  natura  &  originifutt, 
d  Videfne. \Sic  etiam  apud  Mercuriumifd  in Ubro  Biugenft.V  tdes 
quAtentu  ipfe  non  diffidas, 

4?  £a  qua?  forre  vares  omnis  ignorer.V5rV  habetur  apud  Aefcu» 
lapium-.EafauefortevatesomncsfomnMtnultifaue  aliif  rebtts  pradi- 
4t»tes,tnfbwlhtatefo  homimbittfdcientes^df^eurites ,  trijUtiamque 

fro 


Ad  Marccllinum    Lib.  viij .         505 

pro  meritu.Etfic  fcribebatur  tn  txeopLn  Colonienfi ,  fed  Utitiam  csl 

fuperfcrtptum. 

f  Multa  quippe  talia.  }•    Adduc«remexettaliqtia,ftltbrinoncf- 

fent  uidgares-.r.unc  cumftnt  tn  mautbw  ommum ,  octofum  Tjtdeatur  a- 

txre  huc  ikim  difia. 

g   Cum  fn  facilius.  }■    Inantiquis  Ubris  adhunc  modum  fcnbitUT; 

Cumfitf*cilim%iit  tunquum  dees  coletido  ,  quos  feuUnec  tpfe  ftt  horno, 

qua  » -vt}fyc. 

h  Qui  venturum  quod  fciebant  venifTe.}>  Qui^audbant  chn~ 

Jlum  cjtii  eratventurf ■■■■  ,  iamventjf'  uetum  trut  p  trtbm  tn  lertax 

Propheth promtffuA.Stc  loannes  t  <(sit  rogzn  :  Es  tutlie ,  cjui  ixnturta 

eTt,analinm  futtws  adhvc  txpectaturt*. 

i  Quales  Petms  reucljtn^c^tvc.^H^ceflpr^cipuaprof^te,  hic 

ptimtu  &firmifitmm  ccclefta  numjua  /■  ruinr£  Lapu-  crcd  iv  ac  pro- 

ftteri  lefum  cjj:  ChriSimm fiLwvrt  Deinmi.FiecmM  reuelauit  pntlofo- 

pkta  ,w»ana  non  aTiu«,nonfigacita4  ,  r$r  fapienma  mundt  ,fd  Deus 

'vniuerforttm  parens.ijs  ta^tum  quos  chaaflimos  habet. 

k   Siue  quia  fubitum.  ]■  Dt.clarat.cur  dtmones  ante  tempus putent __ 

fe  k  Chrtsio  perdt. 

1   Sicut  religio  loquitur.f/l/4ff/?<«  25. In  malos  enim  h&cpronun- 

ciatur  fententtailte  imgnem  &ternum-,qut paratm  efl  dtaboloi&  An- 

gelu  etus. 

Qnnmodo  Hermes  patenter  parentu  fuoru  fit  confefTus  errore»  queni 
tamendolaetit  deftruendum.  CAP.      XXIIIL 

Oft  multa  enim  ad  hoc  ipfum  redit ,  vt  iterum  dicat 
f  de  diis,quoshominesfecerunt,ita  loquens:  Sediam 
'■£#  de  taiibus  fint  kiris  di&a  talia.Iterum.  inquit,  ad  ho- 
minem  rationemque  redeamus ,  exquodiuino  dono  homo 
animal  di£tum  eft  rationale.  Minus  enim  miranda,  &  h  mi- 
randa  funt  qua?  de  homine  di&a  futlt.  *  Otnnium  enim  mi- 
rabiiium  vicit  admirationem  ,  quodhomo  diuinam  potuit 
inuenirenaturam,  eamque  efficere.Quoniaergo  proauino- 
ftri  multum  errabant h  circa  deorum  rationemincreduli ,  & 
non  animaduertentes  ad  cultum  religionemque  diuina,inue- 
neruntartem,quaefficerentdeos.  Cui  inuentie  adiunxerunt 
virtutem  demundinatura  conueniente,eamque  mifcentes: 
quoniam  animasfacere  nonpoterant,euocantes  arimasda?- 
monu,vel  angelorumeasindiderut  imaginibus  fan&is  J.uii- 
nifque  my fteriis,per  quas  idola  &  benefaciendi  &  maie.  \  n  es 
haberepotuiflent.Nefcio  vtrumficcofiterentur  ipfi  daemo- 

"    4 


504  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

nes  adiurati,quomodo  tfte  cofeflus  eft.Quoniam,inquir,pro- 
auinoftrimultum  errabant  circa  deoru  rationemiiicredu- 
li,&  nonanim«jduertentesadcultum  religionemq;  diuinam, 
inueneruntartem,qua  efficerentdeos.  Nunquidnam  faltem 
mediocriter  eos  dixit  errafle,vt  hanc  arte  inuenirent  facien- 
di  deos:aut  cotentus  fuit  diccre,errabat,  nifi  adderet  &  dice- 
ret,multum  errabant?  Ifte  ergo  multus  error  &  incredulitas 
nonanimaduertentium  ad  cultu  religionemq;  diumam  ,  in- 
uenit  artem  qua  efficeret  deos.  Et  tamen  quoci  multus  error 
&incredulitas,&acultuacreligione  diuina  inuerfio  animi 
inuenit,vt  homo  arte  faceret  deos.hoc  dolet  vir  fapiens  tan- 
quam  religionem  diuinam  venturo  certo  tepore  auferri.  Vi- 
de  fi  non  &  vi  diuina  maiorum  fuorum  errorem  pra?teritum 
prodere,&  etiamvi  diabolicapcenam  dzmonufutura  dole- 
recompellitur.Sienimproauieorum  multum errande  circa 
deorum  rationeincredulitate  &  auerfione  animi  a  cultu  ac 
religione  diuinainuenerunt  artem,qua  deos  efficerent :  quid 
mirum  f\  ha?c  arsdeteftada>quicquid  fecit  auerfa  a  religione 
diuina,auferetur  a  religione  diuina,  cum  veritas  -emedet  er- 
yorem,fidesredarguatincredulitate,couerfio  corrigatauer- 
fione?Sienimtacitiscaufis  dixifletproauosfuos  inueniiTear- 
tem,quadeosfaceret:noftrumfuttvtiq;  fi  quid  rectumpium- 
quefaperemus,attendere&  videre  nequaquamillosadhanc 
arteperuenturosfuiiTe,qua  homo  deosfacit ,  f\  a  veriute  no 
aberrarent.  Si  ea  qua?  Deo  digna  funt,  crederent-.fi  animum 
aduerteret  ad  cultu  religionemque  diuina.  Et  tamen  f\  caufas 
artis  huius  nos  diceremus  multum  errorem  hominum,&  in- 
credulitatem,&  animierratisatq;  infidelis  a  diuina  religio- 
ne  auerfionem,vtcmq,  ferenda  effet  impudentia  refiftentiu 
veritati.  Cumveroidem  ipfequi  poteftatemhuiusartisfu- 
peromnia  ct}tera  miratur  in  homine,qua  illideosfacere  co- 
ceflumeft:&  doletventurum  efletempus,  quo  hrec  omnia 
deorumfigmenta  ab  hominibttsinftituta,  etiam  legibus  iu- 
beantur  auferri,c6fitetur  tamen  atq;  exprimit  caufas ,  quare 
adiftaperuentufit,dicens  proauos  fuos  multo  errore  &  in- 
credulitate,&  animu  non  aduertedo  ad  cultu  religionemque 
diuinam  inuentiTe  hanc  artem,qua  facerent  deos.  Nos  quid 
oportetdicere,  vel  potius  quidagere,  ni fi  quantaspoflttmus 
gratiasdomino  Deo  noftro,qui  he,c  cotrariis  caufis,quam  in» 
ftituta  funt,ab(tulit.;Na  quod inftituit  multitudo  erroris,  ab- 

ftulie' 


Ad  Marcellinum    Lib.   viij.         505 

ftulit  via  veritatis ;  quod  inftituit  incredulitas ,  abftulit  fides: 
quod  inftituita  cultudiuino  religionis  auerfio,  abftulit  ad  v- 
num  veruDeum  fanctumque  couerfto.Nec  in  fola  /fcgyptOj 
quam  folam  in  ifto  plangit  diemonum  foiritus-  fed  in  omui 
terra  qua  cantatur  Domino  caticum  nouunr.  ficur  vcre  !jci\l* 
&  vere  prophetica»  literg  pra_-nunciauerunt,vbi  (criptum  eft: 
Cantare  Dominocanticum  nouum  ,  cantate  Domino  omnis 
terra.cTitulusquippc  Pfalmihuiuseft  ,  quado  domusa 
cabatur  poft  captiuitateicedificatur  enim  domus  Domino  ci- 
uirasDci,quaz  eftfancta  Ecclefia  in  omniterra.poft  ca  capti- 
uitatem,  qua  illoshominesde  quibus  crcdentibus  in  Deum 
tanquam  lapidibus  viuii  domus  a_dificat<ur  c*ptos  dasmon ja 
pofiidebant.Neq;  enimquia  homo  deosfaciebat,ideo  no  ah 
eis  poffidebatur  ipfequifecerat  ,  quando  m  eoiiim  focictace 
colendo  traducebatur.  Societatem  dtco,non  idolorum  ftoli 
dorum,fed  verfutoru  dazmonioru,  Nam  quid  funt  idola,  nift 
quod  eadem  fcriptura  dicit:Oculos  habent,&  non  vident :  Sc 
quicquidtale  demateriislicet  ariabre  effigiatis,  tamen  vira 
fenfuque  carentibus,dicendu  fuit  .  Sed  immundi  (piritus  eif^ 
dem  fimulachrisarteilla  nefaria  colligati  cultorum  fuoruin 
animasin  fuam  focietatem  redigendo,  miferabilitercaptiua 
uerant.  Vnde  dicit  Apoftolus:Scimus,quia  nihii  eft  idolu:  fed 
quseimmolantgentes .demoniisimmolant,&:  non  Deo-.nolo 
vosfociosfieri  daermonioru.Poft  hanc  ergo  captiuitatem.qua 
homines  a  malignis  daemonibus  tenebantur,Dei  domus  «fcdt- 
ficaturinomni  tetra:vnde  tituluiile  Pfalmusaccepit,  vbi  di- 
citur:  CantateDomino  canricum  nouum  ,cantate  Domino 
omnisterra.  Cantate  Dommo ,  &  benedicite  nomini  eius, 
**  bene  nuciatec  diem  ex  tiie  faiutare  eius,Annuciate  in  genti 
busgloriam  eius,  in  omnib.  populis mirabilia  eius.Quoniam 
inagnusDominus  &  laudabilis  nimis.ternbiliseft  fuper  om- 
nes  deos.Quoniam  omnes  dij  gentiu  dazmonia,  dominus  au- 
Terncarlosfecit.Quiergo  doluit  venturumfuiiTe  tempus,quo 
auferrctur  cultus  idolorum:&  in  eos  qui  colerentjdominatio 
da^moniorum,  malo  fpiritu  lnftigatus  femper  volcbat  iftam 
captiuitate  manere,qua  trafacta  Pfalmus  canit,  a?dificari  do- 
muminomniterra.Prenuciabatilla  Hermesdolendo:  pra- 
nunciabat  ha?c  Propheta  gaudedo.Et  quia  Spiritusvictor  eft, 
qui  ha_c  per  fanCtosProphetascanebat:  enaHermes  ipfe  ea 
quse  nolebat,  &  dolebat  auferri.non  a  prudentibus,  &  tideli- 


506  Auguftini  de  ciuitatc  Dci 

bus,&  rcligiofis,fedab  erramibus&  incredulis,&  acultu  di- 
uina?  religipois  auerfis  efle  inftituta ,  miris  modis  coactus  eft 
confireri.  Qui  quanuis  eos  appcilet  deos,  tamen  cum  dicit  a 
talibus  hominibusfaclos,quaIeseiTc  vtiqueno  debemus  ,ve- 
lit,nolir,oftendtt  colendos  tion  effe  ab  eis,  qui  tales  non  funt, 
quales  fuerut,a  quibusfacti  funf.hoc  eft  ,  a  pruderibus  ,  fide- 
libus.religiofifque^fimul  etiam  demonftrans,ipfos  homines, 
qui  eos  fecerut,fibimet  importafTe,vt  eos  haberent  deos,  qui 
dij  non  erant.Verum  eft  quippe  illudprophericum  :  Si  faciet 
homo  deos,&  ecce  ipfi  non  funt  dij.  Deos  ergo  tales ,  talium 
deos  arte  facTos  a  talibus,cum  appeilafiet  Hermes.id  eft,ido- 
lisda^mones  , f  per  artem  nefcioquam  ,cupiditatum  fuarum 
vinculis  illigatos:  cumappellaret  faclosab  hominibus  deos, 
nontamen  eisdedir  ,quod  Platonicus  Apuleius  ,  vnde  fatis 
iamdiximus:  &  quam  fit  inconueniens  abfurdumquemon- 
ftrauimus,vt  ipfi  etfer inrerpretes  &  intercefforesinterdeos, 
quosfecit  Deus,&  homines.quosidemipfe  fecitDeus:  hinc 
afterentesvota.inde  muneraxcferenres.  Nimisenim  ftulrum 
eft  crederedeos ,  quosfecerunt  homines  ,plus  valere  apud 
deosquosfecirDeus,  quam  valenr  ipfi  homines,  quos  idem 
ipfe  fecir  Deus.Dafmon  quippe  fimulachro  arte  impia  colli- 
gatusab  homincfacluseftDeus :  fed  tali  homini,non  omni 
homini.  Qualiseft  ergo  ifte  Deus,  quem  non  faceret  homo 
nifi  errans  &  incredulus,&  auerfus  a  vero  Deo:  Porro  fi  da?- 
mones  qui  coluntur  in  templis,per  artem,ne(cio  quam,ima- 
ginibus  inditi,hoc  eft ,  vifibilibus  fimulachris  ,  ab  ds  homi- 
nibus,qui  hac  arte  fecerunt  deos,ciim  aberrarent,  auersique 
efienr  a  cultu  &  religione  diuina  ,  non  funt  internuncij .  nec 
interpretes  inter  homines&  deos,&  propter  fuospefsimos 
acturpifsimosmores,ipfi  etiam  homines  quanuis errantes, 
&  increduli ,  &  auerfiacultu  ac  religione  diuina,  tamen  eis 
iinc  dubio  melioresfunt,qui  deos  ipfi  arte  fecerunt:reftat,  vt 
quando  pofiunt,tanqua  dsemones  pofsint:  vel  quafi  beneficia 
prasftando  magis  nocentes,quia  magisdecipietes,  vel  aperte 
malefaciendo.  Nec  tamen  quodlibethorum,nifiquando  & 
«juantum  permittuntur  alta  &  fecreta  Dei  prouidentia  :  non 
autem  tanquam  medij  inter  homines  &  deos,  per  amicitiam 
deoru  multum  apud  homines  valent.His  enim  dij  boni ,  quos 
fanctos  angelos  nos  vocamus ,  rationalefq;  crcaturas  fanclae 
ca*leftis  habitationis,fiue  fedes,fiuedominationes,  fme  prin- 

cipatus, 


Ad Marcellinum  Lib.  viij.         <©7 

©ipatus,fiue  poteftates,amici  effe  omnino  non  porTunt.a  qui- 
bustam  longeabfuntanimiaffe&ione,  quam  longe  abfunt  a 
virtutibus  vitia, h  &  a  bonitate  malicia. 

L.      V  I  V  E  S. 
a     x^v  Mnium  enim  mirabilium.  }  Ipfe  Afercuriut  identidtm 
V/ magnum  nuraculum  hominem  vocat3  antmal  vencrandnm  <$r 
adoTundum. 

b  Circa  rationem  deorum  increduli.}/»  Alereurie  habetur-.eon 
trarationem deoru  )>,&  ahbieontru  ranonem. 
c  Titulusquippe  Pfalmi  huiuseft.  }  Grace  fic  ej}\^.&- »<>*«<  nm 
Jh.fi) J[y  oti  o*  6iK4<  uKc/ifjitijo  fj^  tLu  ctf%vjt*tisiM.  HeL.aicc  nullum 
prtfert  tttulum  tranjlatio  Hmonymh  &  Grxcefic  dtcitnr;  tuimj^a- 
<p©-  nvf)    tjZapiott. 

d  Bene  nunci  K€.|  Vuigohabetur^annu^iateGr&u  '4j&yy**ifftc&u 
Et  pofi  eSt  ov,  jfa'Aat7»,  quod  ipfe  i>enit  annun>  tate. 
e  Diem  ex  die.^Grsca phrafi, {(**-<<**  2£ •/*■£?*. 
f  Per  artem  ,  nefcio  quam.  cupiJitatum  luarum  fPorphyius 
inltbro  De  philofophia  oraulo  um  fcrtbu  deos  homtmbuA  tndicr.re 
non  modofcelicen.  cjnfuetudmem,  &  famdtaritatem  fuam  ,Jed  ctmm 
quibm  capi  ntur  , gaudedntque  rcbtv  qmbu<  dcutnciantur>qmi  us  co- 
gantur .quos  dies  vttare  opoiteat,quc>s feruari-,  figur m  ip(av  finmlachra- 
rum cuiufm#di  e(fe  deceat:  %t  ex  oraculu  fjecates  tsltndit,  cju£  ncgat 
fepoffe  contemnere  fignwv  £re  ,vel  argento ,  vel  auro  faclum.Et  quo 
pa&ofit  altter  ex  abfynt.to,  (rr  murttfanguine^  ty  myrrha,  <&  thure, 
tyfiyrace  corflanduv*  doctt. 

g  Sed  tali  homine.  }  Puta  mal»  ,&  qualem  Aiercuntn  ipfe  de~ 
fcribit. 

h   Eta  boniratemalitin.} M alttiampro  omnivitiomaloque pofuit, 
vt  Grtct  njtKiaj ,quod  verkum  Cicero  vclunnne  tertio  Dc  pnibu*i  vi- 
tiurnfi  malle  interpretari  di  /t,  quam  mahtiam.      [\Jam  csi  h<ec  ccrta 
mitij  jpectes  contraria  reflx  fy  homji* fimplicitati ,  aTiutufraudtim- 
que  nutti  r. 
De  hisquae  fan&is  Angdis  8c  hominibuspofluntefle  communia. 
C  A  P.      XXV. 
^'^v.^B  Vilo  modo  igirur  quafi  per  dsemonum  medieta- 
■;  i     tem  ,  ambiendum  eft  ad  beneuolentiam,  feu  bene- 
«cX^  ficetiam  deorum,vel  potiusbonorum  angelorum, 
fed  per  bonx  voluntatis  fimilitudinem,  qua  cum  illis  Cu- 
mus,&  cuin  illis  viuimus,  &  cumillisDeumquem  colunt, 
colimus:  &  fi  eos  carnalibus  oculis  videre  noo  poflumus ,  in 


508  Auguftini  de  ciuirate  Dei 

quantum  aute  diffimilitudine  voluntatis ,  &  fragilitate  infir- 
mitatis  miferi  fumus.in  tanru  ab  eis  longe  fumus  vitg  merito, 
non  corporis  loco.Non  cnim  quia  in  terra  conditione  carnis 
habitamus ,  Ced  f\  per  immunditiam  cordis  terrena  fapimus, 
noneisiungimur.Cum  ver6  fanamur,  vt  qualesipfi  funt ,  fi- 
mus: fide interim  illis propinquamus,  fi  ab  iilo nos  fieri  bea- 
tos,a  quo  &  ipfl  fa&i  funt  etiam  ipfis  fauentibus  credimus.  • 
Quodomnis  teligiopaganotu  citcahomines  motcuos  fuetit  impleta. 
CAP.  XXVI- 
Ane  aduertendum  eft,quomodo  ifte  iEgyptius  ciim 
_  doleret  tempns  cfit  venturum,  quo  illa  auferrentur 
ii_^5  ex  .ffigypto,qua?fatetura  multumerrantibus&  in- 
creduiis,&  acultu  diuina?  religionis  auerfis  efTe  inftituta.  Ait 
inter  cajtera  :  Tunc  terra  ifta  fanctiffima  fedes  delubrorum 
atque  templorum,  fepulchrorum  erit  mortuorumq;  pleniffi 
ma.  Quafivero  fi  illa  non  auferrentur,non  elTent  homines 
morituri,aut  alibieffentmortui  ponendi  quam  in  terra.  Et 
vtiquequanto  plus  volueretur  temporis&  dieru  longitudo, 
tanto  maior  effet  numerus  fepulchrorum,  propter  maiorem 
numerum  mortuorum.Sed  hoc  videtur  dolere,quod  memo- 
rie  martyrum  noftrorum  templis  eorum  delubrifque  f ucce- 
derent:  vt  videlicet  qui  ha?c  legunt  animo  a  nobis  auerfo  at- 
que  peruerfo ,  putent  a  paganis  deos  cultos  fuiffe  in  templis, 
a  nobisautem  coli  mortuosin  fepulchris.Tantaenim  homi- 
nesimpij  caecitate3  in  motesquodammodo  offendunt ,  refq; 
oculos  fuos  ferientes  nolunt  videre,  vt non  attendant  in  ©m- 
nibus  literis  paganorum  ,  aut  non  inueniri ,  aut  vixinueniri 
deos  qui  non  homines  fuerint , b  omnibus  tamen  honores 
ftudeant  exhibere  diuinos  ,  quafi  nihil  vnquam  humanitatis 
habuerint.  Omittoquod  Varro  dicitomnes  ab  hismortuos 
exiftimari  inanes  deos,e  &  probat  per  ea  faci  a  qua?  omnibus 
fere  exhibentur  mortuis, i]  vbi&  ludoscommemorat  fune- 
bres  ,  tanquam  hoc  fn  maximum  diuinitatis  indicium  ,quod 
non  foleant  ludi  nifi  numinibus  celebrari.  Hermes  ipfe  de 
quonunc  agitur  ,inipfo  eodemlibro,vbi  quafi  futura  pra- 
nunciandodeplorasait:Tunc  terraiftafanttiffima  fedesde- 
lubroru  atque  templorum,fepulchroru  erit  mortuorumque 
pleniffima:deosi£gyptihominesmortuosefTeteftatur.Cum 
enim  dixiflet  proauos  fuosmultum  errantescirca  deorum 
rationem  incredulos,  &  non  animaduertentes  ad  cultum  re- 

ligionem- 


Ad  Marcellinum  Lib.  viij.         509 

ligionemque  diuinam  ,  inueniffe  artem  qua  efficerent  deos: 
cni  inuenta?  .  inquit,adiunxeruntvirtutemdemundi  narura 
conuenientem,  eamque  mifcentes ,  quoniam  animas  facerc 
non  poterant,  euocantes  animas  daenvmum  vel  angelorum, 
easindiderunt  imaginibus  fanclis  diuinifque  myfteriis.  per 
quasidola  &  benefaciendi  &  male  vires  habere  potuiflenr. 
Deinde  fequitur  taqua  hoc  exeplis  probaturus,&  dicit:eAuus 
enim  tuus,6  Afclepi,mcdicina?  primus  inuentor,  cui  templu 
confecramm  eftfin  mote  LibyjecircalittussCrocodilorum, 
in  quo  cius  iacet  mundanus  homo,  id  eft,coi  pus :  reliquus  e- 
nim,vel  potius  totus,  i'\  eft  homo  totus  in  fenfuvita» ,  melior 
remcauit  in  caduni,omnia  etiam  nunc  hominibus  adiumen- 
ta  praeftans  infirmis  numiiie  nunc  fuo  ,  qua?  ante  folebat  me- 
dicina;  arre  pi  aroere.Ecce  dixit  mortuum  coii  pro  Deo  in  eo 
loco  vbi  habebat  fepulchuim:f.ilfus  ac  fallens,dicendo  quod 
remeauit  in  carlum,  omnia  etiam  nunc  hominibus  adiumen- 
ta  prafftans  infirmis.  Adiungens  deinde  aliud:  h  Hermes  ,in- 
quit,cnius  auirtim  mihi  nomen  eft  ,  nbnne  *  incognominis 
fui  patria  confiftens,omnes  movtales  Vndiquevenicntes  ad- 
iuuatatqueconferuati'  Hic  enim  Hermesmaior,id  eft,  Mer- 
curius,quem  dicit  auum  fuum  fuilTe,in  Hermopoli ,  hoc  eft, 
in  fui  nommis  ciuitate  nerhibetur  effe  fepultus.  Ecce  duos 
deos  clicir  homines  fuilfe,  Alfculapium  &  Mercuiium.  k  $ed 
de  Aifculapio  &  Gre_ci  &  Latinihoc  idemfentiunt.1  Mercu- 
rium  autem  multi  nonputantfuiffe  mortalem  ,quem  tamen 
ifte  .-umm  fuum  fuifleteltatur.  m  Etenim  aliuseft  ille  ,  alius 
ifte,quanuis  eodem  nomine  nuncupentur.  Non  multtim  pu- 
gno  ,alms  ilie  fit,  aliusifte  :  verum  lfteficut  itfculapius  ex 
homine  deus ,  fecundum  teftimonium  tanti  apud  fuos  viri 
"  huius  Ti  ifmegifti  nepotis  fui.  Adhuc  addit,&dicit:°Ifin  ve- 
ro  vxore  Ofii  is,quam  multa  bona  pra?ftare  propiriam,quan- 
tis  fcirnus  obeiieiratam.Deinde  Vt  oftenderet  ex  hoc  gene- 
re  elTe  deos,quos  illa  arte  hominesfaciunt-.vnde  dat  intelhgi 
da?mones  fe  opinari  ex  hominum  morruorum  animis  exti- 
tifle>  quos  per  artem  quam  inuenerunt  homines  multum  er- 
rantes,  increduli  &  irreligiofi.ait  inditos  fimulachris:  quia  hi 
qui  talesdeosfaciebant  animasnon  vtique  facere  poterant. 
Cum  de  hisidem  dixiilet,  quod  comemoraui,quantis  obeffe 
fcimus  iratam  ;  fecutus  adiunxit,  Terrenisenim  diis  atque 
mundanis  facile  eft  irafri:  p-vtpote  qui  funt  ab  hominibus  cx 


5 1  o  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Vtraquenatura  facliatquecompofiti.  £x  vtraque  natura  dl- 
cit,ex  anima  &  corpore:vt  pro  anima  fit  dasmo,  pro  corporc 
/imulachrum.Vndecontigu,iuquit,  ab  itgyptiishazc  fan&a 
animalia  nuncupari, q  colique  per  fingulasciuitates  eorum 
animas,quieasconfecrauereviuetes,ita  vteorum  legibusin- 
colantur,&  eorum  nominibus  nucupentur.  Vbieftilla  velut 
querela  iuctuofa,  quod  terra  itgypti  (ancrifhmas  fedes  delu 
brorum  atque  templorum  ,  fepulchrorum  futura  eflet  mor- 
tuorumque  pleaifluTia?Nempefpiritusfallax,cuius  infin&u 
Hermes  ifta'dicebat,per  eum  ipfum  coa&us  elt  cofiteri  iam 
tuncillam  terram  fepulchroru  &  mortuorum,  quospro  diis 
coleoant ,  fuifle  pleniffimam.Sed  dolor  dajmonum  per  eum 
loquebatur ,  qui  fuas  futuras  pcenas  apud  fan&orum  marty- 
rum  memorias  imminere  moerebant.  In  multis  enimtaiibus 
l-?>cistorquentur  &  confitentur,&  de  pofleffiscorporibusho 
minum  eiiciuntur. 

L.     V  I  V  E  S. 
a  TNmontesquodammodooffendunt.  V  l"  resmagnas,  & 

X  quas  mmo  non  -zitat,  tpfi  impingttnt. 
b  Omnibus  t.h.^In-ueterthw  Ubrtsfic  Lgitur  :  ^ut  vix  inueniri 
deos ,  qiu  non  hoiiiiaes  fuertnt  5  mortuifqUi  diuini  honorts  dtlati  funt. 
Omuto ijuod  Varro dtrtt,onmes  ab  hvs mortuos  exijhmari  r/anes  deos. 
^  ,  c  Etprobat  per  eafacraquas  omnibusfere  exhibetur  mor- 
tuis. ^Cicero  hb.Oe  leg.i.  Nec  verl  tam  Necia,  qu&  a  mce  appellata 
funt ,  Q»a  refidmt  mortm ,  qukm  c&urorum  caleftium  quieti  dtes  firt<c 
nommarentur ,  mfimaiores  3  eos  qui  ex  hac  itita  tr.tgr^ffent,  tn  deorum 
numero  ejfe  noluijfent. 

d  Vbi  &  ludoscommemoratfuneb.  j-  In  his  ludis  exhtbebantur 
fabuU-Natn  ex  Terentiams  ^Aielp  t^Atta  eft  ludufunebrtbus  Ae- 
tmiU  1'auXi  Macedomci  ,dmbiu  eius  filiit  P .  Cornelto  Scipione  >  & 
Q.Fabio ^stedil.  cur  gUdiatorcs  auoque depugnabant,  quem  morem 
induxerunt  M.<(ff  D.lunii  Bruti  ludu>funebrtbns patrtf  prtmo  anno 
belli  Puntciprimi^^yfpp.Clau.Caudace,  <ff  M.Fuluio  Cojf  depugna- 
runt  m  Boartoforo.Liuuts  Ub.ll.  &  Valeriu*  lib.  z.  (ff  ^ujomta  ia 
Oryphis: 

Tresprimai  Thracumpugnas.trihus  ordinefellk 
luniadx  patrt  inferias  mtferere  fepulchro. 
Dabatur  fff  epulum,  eff  ^ijcetalto. 
c  Auus  enim  tuus,6  ACc\epi.}<^4fclepiw  Grace  eft  Aefculapiut, 
ffuiut  %jiefculapu  qttem  fccum  loqmntctn  facit  Mcxcwim  auum, 


Ad  Marcellinum    Lib.  viij.        511 

t^Augufiintis  Aefculapu.m  meiicins,  reptrtorem putat.Quts  hic  Atfcu- 
lapius  ex  trtbnt  yuos  Ctczro  mmeratynon  cottucnit.  Nam  vnu*  ex  htf 
fepultws  tff*  dtcttur  Cyn  furts  Achaufuimtne ttlm.  Aiter  prope  Lu- 
fv.tm  flumnn  m  ^4r,adta.  Terttusf.  tt  fecur.dt  Mercuiij pattr,  cjuifi- 
Imtfiit  V aientn  &  Pheromdts.hu/ic  itiaM  ^fcuUptum  magno  in  ho- 
nort  f  abe>it  Arutdts.  At\,uiapium  qmque  Ofrtden.  vicari  Joittum 
T  acitwsfcibw.nefcio  i»  Je  hoc  intdiigat.yerifimdi^  eji  de  hoc  Mer- 
curium  loqui,qna  ■<  de  tfuouts  aUo. 

f  In  monte  Libya?.  \  i  Iic  monspr&longus  eji^ab  ima  t_s4c  yptofu- 
pra  Cynopoitmfe  ext,i:dens.  Non  vnusputatur  mons  a  Ptolematyqut 
"KifLuttgi.  oftt  vncat. 

g  Cvocodi\orum.\C  rocodiius  ex  gena  efrpenttum  eftfdauaxru-  Crocodi- 
pds  outpcrus,  crejctt  ftptemdeci.n  t  ubnos  fy  eoampiius.  Aiundtbulam  Uts 
fupertorem  contra  oa.nium  antmanttum  naturam  mow-% :  hutnmes  & 
o/nma  terresina  vorat,  i  tuitcjuc tnterim  i»  fxcco,  mterim  tn  aci*a.  De 
hoc  fjcrodotus  ,  AriTi^teits ,  Pitmus  >  &  aiij.  Senecacrocodtlum  ait 
fagax  tfftf  animal  auuaci ,  at  daajTtmwn  Un  tdo.  Crocor.tii  vrbs  propt 
tgtontt  • »  /yotcum  eratfita  in  mtdtt  rranets  Aegypd,  nm  longe  a  Pto- 
lc-maJ. ift fine f.xtt fiarallelt  cltmatt^  tertij.  Cjrotofebum  \vattratipni 
ha'ntum  ab  Atgypti.  fc,  tbtt  Po>phyrtu<;,tdeo  cptbd  SoU  ejj.t  Ja*er;f\cut 
taam  a*i<s,ty  Cantha  us.(ff  t.yfTtuf. 

h  Hermes,inquit,c.uius  auitum  mihi  eft  nomen.\Cictro  AHer- 
curtos  numcrat  cjuinquc  ,  auorum  duo  ab  Ae^ypttu  col  intur.  pnorem 
Ndo  pat,  egcnitum.  cpiem  tilt  n>fas  habent  mrnmart:atttrum  cjui  *Jr- 
gu> .1  inttrtmit  ,  A  egyptoque  pr&fuit ,  tjutbus  ie^e-  ty  li.e-at  d.dtt^  il- 
lu»que  vocat  T  he.ut.  cjuo  nomtnt  prtmus  anm  menfis  apad  ilios  tiicttur. 
£:tjebJtb  i  Phtxnices  ait  in  theol ogia  ftta putajjc  Mercurtum  Trimc- 
gijlum  fcrtbam  fuifj  S.,inr>n  Ccrit  fuij.  cutus  op<ra  vfus  fi'.'Saturnus  ia 
tuenda  matrt:cum(h  In  aujfrales  rnundt pcirtcs peter tt ^vntue.f-m  Ae- 
gyptum  Mercurio  rdt-u  ffe.  Diod.orus  Altrcurtum  fc; tbtt  fuifje  ifidt 
ty  Ofvtd:  tn  onfiiin.Cu^cjtte  fnexptfittonem  Olirn  tret.  ^urcurium 
CiU  ionfil^riumlpdis  contugi*  domi  reitcjniffeyhrminemque  fnijfe  ttfxgni 
pruJet:fa.multdj'qui  tradidifft  mortahbus  artes  ac  fcientt^ .  H unc  exi- 
pUmofwfft  auum  hums  fJcrma  ,  r.ut  fcripft.  :lhi  cjue  votaiumefft 
Theut,Li£monem,  vtait  rlato  in  Phxdro,  cjui  ones  t»at'>*emuu< a*  <(*f 
literas^  a.eam  inuen:t,  detuiitque  ad  Thamum  sicgyptt  regem^ui 
ftx  pnfiea  diSlus  eji  ^yfmmon. 

i  In  cognominis  fuipatria.i-  Alihi  ,inftlncognomintpatria.   In 
Aier'uru  verb  Apuieu  corrupitfiime  f\bi  fogn  ■men  patrtum.  Hermo-  FJermo- 
folts  efl  magna m  x^ngypto  vrbs^  nomus  He,mopoUtanay ab  occa  polts 


5ii        Auguftini  de  ciuitate  Dei 

fufiuuij,  mquit  Ptolem&us  *medkerravea,eunttbuA  admarenoftrum: 
fuptrtor  eji  Crocoatlopoh  Jn  feptnno parallelu  cltmatts  tertij. 
k  Sed  de  /ticulapio.  j-  Hunc  enim  inter  femideos  cullocant,  (p  eos 
qut  meritts  ndftifmH  cxtum,  qualesfnt  Htrcules ,  Ba.chm,  &■  Ro~ 
rmdiM.l  heodorttus  de  martyribm fctibit,Homeri  ttmpore  ^efcula- 
pum  nond.<mpro  dioeff.  habituw.nam  itle curatortm  lulnerum  Mar- 
tu  non  ,?  efcula.tum  faat,  fed  P&onem.Et  cum  de  Machaone  ^tefcu- 
lapn  filto  loyuttur ,  virum  eum  ■vocat  t^tefculapu  abfduti  mtdut  fi- 
hum. 

1  Mercurium  autem  multi.>  Nam  hic  ex  dits  eft  c&lefttbut  perpe- 
tms^vnufqm  exconfentihw. 

m  Erenim  aliuseft  ille.|  Mercurias  ille  cdebrts  futt  Mai&& 
JouPsSaturmfiUus  ,nepcs  ^tiantis.  Nam  alu  duofuaunt  Aegyptij, 
-vt  dtxt  y  alu  ctum  d.uo,  quorum  prior  C&lo  &  Dieeftgenitus ,  is 
qu.marettanatura  fingunt propter  affieclum  Prcfrrm*  .  poJierior 
V aie-itts  ?~/  Pheronidnjiiins.  quc/i  Trophonit  nomine  cdunt  in  antro 
Lebadtcnfts 
Trifme-  n  HuiusTrifmegefri.}  Quqfi  ter  maximi.  Non  fuittsqui  fcrtpftt 
giitus  Tnr.egiftusfed  eius  auus.-vtrunque  tameh  nomen  <&■  Lfenrt*  &Tri- 
megtTit  n?pos  acceptt.Fuit  autem  dle  Theut  rir  rex  maximus,{ff facer- 
dos  maximus,\gr  fapiens  maxtwus/vt  quihufdai.-i  lcgopiactnjfc. 
o  ffin  vero  vxorem.}  dhbi ,  ifinvero  Oftrts  apud  A/ercurium, 
Jftn  ver»  &  Ofirin  quam  multa  bona pr&ftare propttia ,  tantum  obeffe 
fct.nus  ir«ta. 

p  Vrpote  t]ui  funt.}  Apud  Mercuriumfu  :  Vtptte  qui  funtab  ho- 
mtntbusfjcii  atque  compofttt,extrdque  naturamfed  ex  <vtra<jue  natura 
legit  Au^uflinus. 

q  Coiiqueper  fingulasciuitates  eorum  animas.}  Jnmtmeras 
res  i^fegyptij  pro  dtts  tolbant ,  -velut  allia  &  c&fas  ,  perqu&tura- 
bant  Fttnio  :  <&  ammalia  compUra ,  de quorumnomintbus  irbcsali- 
quot  nommarunt^vt  a  crocodtlo  CrocodttopoUm^t  dixtmus,  a  inpo  Ly- 
copoltm  ,  a  leone  Leontopolim  ,  a  latopifce  Latopolim,  -vt  quoniam  bo- 
ucmprtmus  insdttuit  coli  Apvs ,  tdcirco  &  ipfe  bouis  tmagine  cd.tur, 
M  ercurius  canis ,  Jfis  -vacce.  Dtodorus  fcrtbit  ingaLts  gr  mfignibus 
prmci^es  -vtrosalios  aliorum  animalium  formis  *uti\olitvs , njeiut  A- 
nttbim cane,gr  Macedonem  iupo  :  vnde  -veneratio  tllis animaltbus  na- 
ta.  htnc prmcipes  liitafuntlos  eorundem  animaltum  ,  qu&  ipfts  placue- 
tani  nommtbus  nuncupare,&  imaginibus  "venerari  inftituerut.  Hoc  eft 
quod  Mercurius  dictt  coli  eorum  animoA  ,  qui  tllaantmalia  vtuentes 
(onfecrauerunt^augusra^plena  venerationis  illa  ejfecerunt  frinci- 


Ad  Marcellinum  Lib.  viij.  513 

pes,cumfut4galeH,dypeU)infigtiibt4fqU':  addt  -voluerunt  '.  vnde  vifum 
ejl  rudtpopnLo  non  patuam  ttdorU partem^iis  ipfts  acceptam  effe  refe.* 
renda  '  ,tta  in  deotum  nurnerum  funt  reiala. 

De  modohonons,  |uem  Chrifti-mi  martyribgs  impendunt. 
C  A  P.     X  X  V  1 1. 

?§§  Ec  tamen  noseifdcm  martyribustepla,  facerdotia, 


j^NL»  facra,  &  facrificia  coitituimus-.quoniam  non  ipii,fed 
SLzhix  Dcuseorum  nobiselt  Deus.  Honoramusfane  me- 
moriaseorum  tanquam  fantrorum  homir.um  Dei,  qui  vique 
ad  morrem  fuorum  corporum  pro  ventate  cc:  tarunt ,  vtin- 
notefccret  vera  religio,falfis  religionibus  fi&ifque  couiftis: 
quodetiam  iiquiantea  fcntiebanr .  timendo  rcprimebant. 
Qujsautem  audiuitaliquando  fidelium  it-mtem  iacerdotem 
ad  altare  etiamfuper  fan&um  corpusmartyrisadDeihono- 
rem  cultumque  conftru£tu,dicei  e  in  prccibiis:Orl"ero  tibi  fa- 
cnficium  Pctrc,  vel  Paule, a  vel  Cypriane,  cum  apud  eorum 
memorias  offeratur  Deo,qui  eos  &  homincs  &  martyresfe- 
cit,&  fanftis  fuis  augelis  c;clefti  honore  fociauir  :  vt  ca  cele- 
britate,&  Deo  vero  de  illoru  vi&oriis  gratias  agamus,&  nos 
ad  imitationem  talium  coronarum  atque  palmarum  eodem 
inuocato  in  auxilium  ex  eoru  memoria?  renouatione  adhor- 
temurf  Quafcuque  igitur  adhibentur  religioforum  obfequia 
in  martyrum  locis,ornamenta  funt  memoriarum,  non  (acra 
vel  facrificia  mortuoru  tanquam  deorum.bQuicun<jueetiam 
epulas  fuas  co  deferunt,quod  quiciem  a  Chriftianis  meliorir 
bus  non  fit,&  inplerifqueterrarum  nulla  talis  eftcofuetudo: 
tamen  quicunqueid  fjciunt,quas  cum  appoluerint,orant,  & 
auferut,vt  vefcantur:  vel  cx  eis  etiam  inctigetibus  largiantur, 
fanctificari  ibi  eas  volunt  per  merita  martyru  in  nomine  Do- 
minimartyrum.cNon  autem  ifta  efte  iacrificia  martyriino- 
uit,qui  nouit  vnum  ,  quod  Deo  illic  oftertur  iacrificiu  Chri- 
ftianorum.Nos  iraque  martyres  noftros  nec  diuinis  honori- 
bus,nec  humanis  criminibuscolimus,  ficutcolunt  illi  deos 
fuos,necfacrificia  llhs  ofterimus,dnec  deoruprobra  in  coru 
facra  conuertimus.Nam  de  liidc  vxore  Ofins  Aigyptia  dea, 
&  de  parentibus  eorum  ,  qui  omnes  reges  fuiife  icribuntur: 
quibus  parentibus  fuis  illa  cdm  facrificaret ,  einuenit  hordei 
fegetem,atq;  inde  fpicas  manto  regi  &  eius  confiliario  Mer- 
curio  demonftrauit:vnde  eandem  &  Cererem  volunt,  que.  8c 
quanta  malanonapoetis,  feda  myfticis  eorum  literis  me- 
A ug M  cm.pei,    Tm.  j.  kk 


514  Auguftini  dc  ciuirate  Dei 

moria*  madata  fint:ficut  Leone  facerdote  prodete  ad  Olym- 
piadem  matrem  fcribit  Alexander:legant  qui  volut,vel  pof- 
4unt:&  recolantcjuilegerunt  :  &  videant  quibus  hominibus 
mortuis,vel  de  quibus  eorufa&istanquam  diis  facra  fucrint 
inftituta.  Abfit  vt  eos,Cjiianuis  deos  habea nt,  fanclis  martyri- 
busnofttis,quostamen  deosnon  habemus  ,  vllaexparte  au- 
tleantcompararc.Sicemm  nonconftituimusfacerdotcs,  nec 
ofrerimus  facrificia  martyribus  noftris.Cjuia  incongruum ,  in- 
debitu.illicitum  eft,atque  vni  Deo  tantummodo  debitum  :  vt 
xieccriminib.  fuis,necludiseos  turpiflimis  oble&emus,  vbi 
vel  flagitia  lfti  celebrat  deorum  fuorum  ,  fi  cum  homines  cf- 
fent  talia  cotnmiferunt,vel  conficta  dele&amenta  demonum 
noxiorum,ft  fiGmines  non  fuerunt.  Ex  ifto  gcnere  d^monum 
Socrates  non  haberet  deum,fi  haberet  deu  :  fedfortafte  ho- 
anini  ab  illa  arte  faciedi  deos  alieno  &  innocenti ,  illi  impor- 
taueruut  talem  deum  ,  quieademartc  excellere  voluerunt. 
Quid  ergo  plurafNon  effe  fpiritus  iftos  colendos  propter  vi- 
tam  beatam  ,  qua?  poft  mortem  futura  eft,nullus  vel  rwedio- 
criter  prudes  ambigit.Sed  fortafie  diCturi  funt ,  deos  quidem 
cfle  omnesbonos,da?monesautem  alios  bonos,  alios  malos: 
&  eos ,  per  quos  ad  vitam  in  a?ternum  beatam  perueniamus, 
colendoseflecenfebunt  quosbonos  opinantur.  quod  quale 
litjiam  in  volumiue  fequenti  videndum  eft. 
L.     VIVES. 
Cyt>ria,tu4*\  7*ElCypriane.V///r/iw>  epifcopu*  Carthaginenfts ,  doflifimis 
"  ypierifqueiuxtaacfanciifimtstngenijmrnuToenttsaditKclarWi 

inftgnu  i]noi[t4e  martyrtofub  V  alertano  C&furejvt  Pontius  etm  dtaco- 
nmfcribtfi 

b  Quicuoque  etiam  epulas.  V//A-  mospracipue  valuit  in  ^yifrica^ 
fuut  ^yfugujt.in  6  .C  onfefiionum  teftatur  ,  matremcjuefuam  refrtad 
<td  memortas  fanclorum  attultffe  Medtoiam pultes.tfy panem,  &  mc- 
rum  dcdiffeq  ojltario.Sed  h*c  tsfmbrofiw fieri  vetutt ,  ne  vlla  occafto 
daretur  ebnofisfe  ingurgitandiy  &  qutailla  cjuafi  parentalia  fupcrfti- 
tionigenttltum  cffi  ntfitmllima. 

c  Non  autcm  ifta  efle  facrificia  martyrum.}  Multi  chriftiani 
in  re  bona  pleruntjue  peccant,cjuod  dtuos  diudfcjue  non  aUter  veneran- 
tur,  quam  Deum.  Necvtdeoin  multit  quod  ftt  dtfcrimen  inter  eo- 
Tum  opimottem  de  fanfits,  &  td  quod  gentiUs  putabant  defuii  dtu. 
Impia  eft  optnio  V  igilantij,cjui  mmi  honore  martyres  prtuabat  ,  ftul- 
ta  £imomu,qtti  mco^eretur  adoram  mortHHm,templa  mattyrum  non 

ingre- 


Ad  Marcellinum    Lib.  viij.  515 

ingredtebatur.Kenerandtfunt  martyresynen  adorandi  tt  Detttl  quem* 
admodum  Hiaony  nm  in  yigilantium  differit. 
d  Nec  eorum  probra.j-  itquimes  nunc  efi  ,  quo  tempore  facrum 
ceUbratur  Chrijh  morte  fua  genut  humanum  liberantit,  ludos  mhilpre) 
a  fcenicu  tUts  veteribus  dijferentcs  populo  ex>  ibere.  etiamfialiud  non 
dixerofatn  turpe  exifitmabit  qmfquis  audiet,  Judosjieri  in  re  maxme 
feria.  ibt  ridctur  Judat  quam potefi  inepttftma  taflans,dum  Chrifium 
■p-iodit.ubt  dif  ifuli  fugtunt  milittbus  perfiquentuiut  ■>  necfine  cachinnU 
&  attorum  Qr  Ff)e{iaterum:ibi  Petrus  auriculam  rtfiindit  Malcho% 
applaudente pullata turba^ceu  ita  -vindicetur  C  hrifli captiuitat.  Etpofi 
paulum.cjui  tamfirtnue  n.odo  di»icaratyrvgationihui  vniut  ancillull£ 
territus  abnegat  magiflrum,ridtte  multttudme  anciUam  interrogatem^ 
&  e*fibtlante  Petrum  negantem  Inter  tot  ludentes ,tnter  tot  cachinnot 
&  intptiaifolus  Chriflus  e(lferiu4,&  feuerus.cumque  affetlut  conav* 
tur  moeflos  elic«re,nefao  quo  pailo  non  ibi  tantum  ,  fed  etiam  adfacra 
frigefactt >magno  fcelere  atque  impietdte^non  tam  eorum quivel fpetlaty 
vel  agunt,quamfacerdotumtqui  eiufmodtfieri  curant.  Sed  hifce  de  re- 
bui  loquemur  forfan  commodiore  loco. 

e  Inuenithordeifegetem.}  Diodorut  lib.l.triticum  fy  herdeum 
ab  Ifide  tnuenta  perhibet  :ideo  tnquibufdam  vrbtbus  inter  alia  qua\  /<* 
fidtsfacris  inferunt,triticum(ff  hordeum  con$f>iciuntur.Ofinm  vero  mas 
ritum  earum  fiugum  vttlttate  dnimaduerfa  oftendiffe  mortalibui  •vfumz 
tum  ty  ex  horcleo  potumfieri  m  hts  regiombus  ,  qua  ferendit  ■vtttbui 
apt£  non  effentyCeruifiamtTjt  putotquapopuli  SeptentrionaUs  vtuntur, 
y^erunantiquifiimumfuiffeexhordeocibumtefiaturPlin.lib.  18.  est 
%ylthemcnfium  rttu  AJenandro  autore >anttquior im  triticeo  effe  dubi- 
tandum  no  efl.PJunquam  enim  homines  hordeaceo  pane  •vixiffent,fi  nam 
uiffent  triticum,quo  reperto  ccntinuo  hordeum  damnatum  ejl>  &  auam 
drupcdum  refetttbus  traditum,ficnt  PUmus  inquit* 

kk      2 


D  1  V  l 


AVRELII  AVGV- 

STINI    EPISCOPI    AD 


. 


MARCELLINVM     D  E 

ciuitate  Dei 

L  1  B  E  R     N  O  N  V  S. 


Adquera  artlcolum  difputatio  prarmifla  pra?uenerit,&quid 
difcutiendumfitde  rcfiduaquxftione. 

G  A  P.     I. 

t$  T  bonos  &  malos  deos  efle  quidam  opinati  funt: 


'iiL$  quidam  vero  dediismeliora  fentientes  ,  tantum 
^jF^l^C^  eis  honoris  laudifque  fribuerunt,  vt  nullum  deo- 
'  Sjyjy^jBj  rum  malum  credere  auderent.  a  Std  illi  qui  deos 
quofdam  bonos,quoldam  malosefledixerut,da?mones  quo- 
que  appellauerunt  nomine  deorum  ;  quanquam  &  deos ,  fed 
rarius  oomine  daemonunvita  vtipfum  Iouem  ,  quem  volunt 
efle  regem  ac  principem  ca?terorum,bab  Homero  fateantur 
daf monem  nuncupatum.  Hi  autem  qui  omnes  deos  non  nifi 
bonos  efle  aflcrunt,&  longe  pradtatiores  eis  hominibus,  qui 
boni  perhibentur,mento  mouentur  dsemonum  factis  ,  qua^ 
negare  non  poffunt  ,eaquenullo  mod®adiis  ,  quos  omnes 
bonos  volunt,committipofTe  exifchmntes,  differentiam  in- 
ter  deos&  daemonesexhtbere  coguntur:  vtquicquid  eisme- 
ritodifpiicetinopcribus  vel  affe&ibus  prauis  ,  quibusvim 
fuam  manifeftant  occulti  fpiritus  id  credant  efle  daemonum 
nondcorum  Sed  quia  eofdem  d«emones  inter  homines  8c 
deosita  medios  conftitutos  putant  ,  tanquam  nullus  Deus 
homini  mifceatur,vt  hinc  perferant  defiderata.inde  rcfcranc 
impetrata:afqj  hoc  Platonicipraecipui  philofophoru  ac  no- 

biliflimj 


AdMarcellinum  Lib.  ix.  517 

fciliflimifentiunt,cumquibusvelut  cu  excellentioribus  pla- 
cuit  iftam  examinare  qua?ftionem,vtrum  cultus  plurimorum 
deorum  profit  ad  confequenda  vitam  beatam,qu£  poft  mor- 
tem  futura  eft,libro  fuperiore  qua'fiuimus,quopa&oipfid£- 
mones  qui  talibusgaudent  ,  qualiaboni&  prudenteshomi- 
nes  auerfantur  &  damnant:id  eft,facrilegia,  flagitiofa  ,  faci- 
norofa:n6  de  quolibet  homine,fed  de  ipfis  diis  hgmeta  poe- 
tarum,&  magicarumartium  fceleratam  puniendamque  vio- 
lentiam  ,  poffint  quafi  propinquiores  &  amiciores  diis  bonis 
cociliare  homines  bonos:&  hoc  nulla  ratione  poffe  comper- 
tu  eft.Proinde  hic  liber,ficut  in  illius  fine  promifimus,difpu- 
tationemcontinere  debebitde  differentia ,  /1  quam  volunt 
efle  :  non  deorum  inter  fe,quos  omnes  bonos  dicunt,  ne.c  de 
differetia  deorum  &  da:monum,quorum  illos  ab  hominibus 
longclatequefeiungunt,  iftosinter  deos  &  hominescollo- 
cant,fed  de  differentia  ipforum  da2inonum,quod  ad  prarfen- 
tem  pertinet  quafftionem. 

IOANNIS      LODOVICI 

VI  V  IS     VALENTINI    I  N 

NONVM      LIBRVM      DE 

ciuitateDei,D.Aureli)  Auguftini 

Commentaria. 

Edilli  qui  deosquofdam.V  Platodeosomnes  in  C*n- 
E2  utuio  bonos  eQe  dtxit:  dtmones  'vero  etfi  non  bonos,  necjue 

malos  tamen  fed  medta-n  cjuandam  naturam,  fy  neutram. 
Afercurim  eiyyixvs  dyaB-if  tum  etiam  Tr*v>tp*$  -uocat,td  eft,  bonos  an- 
velos  &  malos.Porphyriwi  m  Ubrn  Sacrifi  torum  ddtnanum  duo  facit 
gsnera  :  bones  ty  beneficos ,  malos  &  maleficos^quod  tfi  ei  tum  Piato- 
nictsf.recomwune. 

b  Ab  Homero  fateantur.JP/Mfdr.W  in  UbeRo>  quod  offarunt 
eracnla,  att  ffomeruminter  dcos  &  dimones  mhilfeciffe  dijcrtmtnis: 
eofdem  dtmones  modo  ,  mjdodcos  nommaffc.  Itad&moniumnominat 
Jouem.quodverbum^ttnterpres ^uidaminquitjex  medtn  eji  ,  modo 
ad  laudem  fyeclans^modo  ad  uitupertum.  lnprimovero  lliad.  louem 
ait  m?  J*i (*»**(■  *>**t,per  cjuod  ty  tpfum  £r  alios  omms  deos  dtmonet 
effedecUr*t>quolQCaiieminterprei  ait  .\»t»$  j  Mtw  >&\n  «i»c 

kk     3 


'518  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Si*t,*iti  J*lu*Yctt.  t/xTntyi  yS  ,  K)  tifyitt  Trnvrm  iujWi  «<nv,V'  ^Tt  <H<*f- 
n»idf  ein  k,  <fto<K»<r«q  rV  «tiSp«»7»fl»».3V ,  i«cjf«ii  ,  d^mones  vocat  deos, 
ftu  tjubd  ignarifttnti&  rerum  experti  ornninm,qubd fapicntes,feu  ejubd 
arffitrt  f*nt,fy  reclores  hominum.  lulim  Pollux.  3«c,>9  &<>},*,  «Tttfu*- 
tit  vret  y$  «uty»  Jin«  jHtfxovtt;  jrjtAtHV  tw$  3fJ$.  jc  77AtLTotv  Si  tovt* 
wtivTOC  xwjSiftviritw  (xiyroi  SmifxoMtt  otitu&c-tx.  imtf*  twc  «u;t«  c  ^«<ic  to 
3»ic»  ty  <htiuowr.Dctt4,inqutt,&'  du^  d&mones.  Sic  emm  Homero 
placuit,deosipfosvocare  d&mones.  Et  Plute  quoque  ^ubernatorem  0- 
wnium  maximum  d&monem  nuncupauit.  Quandoquidem  idem  e?l  fy 
wtminU  (ff  d&monij  vfm .  Maximi  d&monts  memttnt  in ltb.De  republ. 
Plato.Sed  confiderandum  de  Deo parentererum  vniuerfarum ,  andt 
frineipe  d&monum  ,  quivelutdiflributi  in  pr&fefturtis  funt ,  fentiat, 
Procliverba  h&c  funt  tn  libro  De  amma  ty  d&mone.  Vbique  cnim 
quod  proxime  pr&eTl  in  quedam  d&monis  ordme  ad  inferimfe  habens 
appellare  d&monem  confueuerunt,quo  vfu  Iupitcr  apud  Orpheum  Sa- 
turnumpatrem d&monem appett-uit.Et ipfe  Plato in  T tm&o d&monet 
nuncupauit  deos  iUos.quigenerationem  e  proptnquo  dtfyonunt ,  vbi  ait: 
JJealits  verb  d&monibx*  traclare,eoru»»que£enerattonem  in  lucem  &« 
dereymaim  efl  quamferre  humanum poftt  ingenium:  comparattone  v- 
tique  d&mon  eSi  eiufmodi ,  qui  vtdeltcet  proxime  -vnicuique  prouidet, 
ettamfi  Demfit.acetiamfi  Deofit  inferior  fj &c proclm. 
An  inter demones,u,uibus dij  fuperiores  fiint,fit  aliqua pars  bonorum» 
quoiumprarfidio  adveram  beatiiudincn  poflic  humana 
animaperuenire.  CAP.  II. 

Pud  plerofq,  enim  vfitatu  eft  dici,alios  bonos,  alios 
.  malos  da»mones,qua!  fiue  fit  etiam  Platonicoi  u  phi 
vj  lofophoru,fiue  quorumlibet  fementia  ,  nequaquam 
cius  cft  negligenda  difcufsio,  nequifquam  velut  dannones 
•bonosTequendos  fibi  effe  arbitretur ,  per  ques  tanquam  me- 
«dios  diis,quos  omnes  bonos  credit  dum  conciliari  afre&at  & 
ftudet-.vtquaficumeispofsit  elTe  poftmortem  irretitus  ma- 
lignorumfpirituum:  deceptttfque  fallacia ,  longe  aberreti 
vero  Deo,cum  quo  folo,&  in  quo  folo ,  Srde  quo  folo  anima 
humana,id  eft,rationalis  &  intelleftualisbeata  eft, 

Qu* dasmonibus  Apuleius afcribat.quibuj com  rauonent 
[non  fubtrahat,nihil  virtatis  anignac, 

C  A  P,     III. 

\ Vse  igf tur  eft  dirTerltia  dxmonum  bonorum  &  ma* 
^lorum  :  quandoquidem  Platonicus  Apuleius  dehis 
' vniuerfaluer  difTerens,&  tam  multa  loquens  de  ae- 

reis 


Ad  Marccllinum     Lib.  ix.         519 

reiseorumcorporibus,devirtutibus  tacuitanimorum ,  qui* 
bus  eftent  pnediti,  fi  boni  elTent.  Tacuit  ergo  beatitudinis 
caufam ,  indicium  vero  miferra*  tacerenonpotuit,confitens 
eorum  mentem,qua  rationales  eife  perhibuit,  no  ialtem  im- 
butam  munitamque  virtute  ,  pafsionibus  animi  irrationabili- 
busnequaquamcedere,  fed  ipfani  quoque  ,  ficut  ftultarum 
mentium  mos  eft,procellofis  quodammodo  perturbationib. 
agitari.  Verba  nanque  cius  de  hac  re  ita  funt :  £x  hoc  ferme 
dxmonu  numero,inquit,  Poetae  folent  haudquaquampro- 
cul  a  veritate,  ofores  &  amatores  quorudam  hoininum  deos 
fingerc:  hos  profpcrari  &  euehere  ,  illos  contra  aduerfari  & 
affligere.Iguur  &miferen,&  indignaii,&  angi,&  leteri,om- 
nemque  humani  animi  faciem  pati :  ac  fimiii  moru  cordis  8c 
faio  mentis ,  peromnes  cogitationum  a?ftusfluctuare  ,  quae 
omnesturbelx  tempeftatefque  procul  a  deorum  c<eleftmm 
tranquillitate  exulant.  Num  eft  inhisvcrbis  vlla  dubitatio, 
quod  non  animorum  aliquas  inferiorespartes  ,fedipfasdjj« 
monum  mentes ,  quibus rationalia  funt  animalia ,  velurpro- 
cellofum  falum  dixit  pafsionum  tempeftate  turbari:  vt  ne  ho> 
minibus  quidem  fapientibus  coparandi  funt ,  cjui  huiufmodi 
percurbationibus  animorum  ,  aquibus  humana  non  eft  itn- 
munisinfirmitas :  etiamcumeas  huius  vita;  conditione  pa- 
tiuntur,mente  imperturbata  refiituntmon  eis  cedentes  ad  a- 
liquidapprobandumvel  perpetrandum  ,  cjuod  exorbitet  ab 
itinere  lapteririae  &  lege  iuitifi<*,fed  flultis  mortalibus ,  &  in- 
iuitis,n6corponbus,fedmoribusiim!)es:  vtnon  dicam  dete- 
riores.eo  quod  vetuftiores,&  debita  poena  infanabiies,  ipftus 
quoque  mentis,  vt  ifteappellauit,falo  fiuctuarnec  in  ventate 
atque  virtute,  quaturbulentis&  prauis  afteclionibus  repu- 
gnatur,ex  vlla  animi  partc  confiitunt. 

De  perturbationibusquse  animo  accidunt,  qua»  iit  Peripateticorum 
Stoicorumqae  fenrentia.  C  A  P.    I  1 1 1. 

?£§&  Vae  funt  fententie.  philofophorum  de  hisanimimo- 
?>:h^~jrtibus,  quosGra?ci  7ntb-n  ,  noftriautem  quidam  ,  ilc- 
2SLSg£*f£ut  Cicero  ,perturbationes,quidam  afrectiones  vel 
affectus,quidam  vero  iicutifte  de  Graeco  exprelsius  pjfsio- 
nes  vocat.Has  ergo  perturbationes,iuie  arTe&iones,  iiue  paf- 
fiones quidam  philofophi  dicunt  etiamin  fapientcm  cadere, 
fed  moderatas  rationicfue  fubie£tas ,  vt  eis  leges  quodain- 
modo  quibus  ad  ncceflarium  rcdigantur  modum  domi- 

kk    4 


5io  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

natio  meritisimponat.  Hoc  qui  fentiunt,  Platonicifunt  fiue 
Ariftotclici,  cu  Ariftoteles  difcipulus  Platonisfucrit,qui  fe- 
clamPeripateticam  condidit.  AliisautemjficutStoiciscade- 
revllasomninohuiufcemodi  pafsionesin  fapientem  nopla- 
cet.  ''Hosautemjdeft,  Stoicos,  Cicero  inlibns  De  finibus 
bonorum  &  malorum ,  veibis  magis  quam  rebus  aduerfus 
Platonicosfeu  Peripateticos  certare  conuincit :  quandoqui- 
dem  b  Stoici  nolunt  bona  appellare ,  fed  commoda  corporis 
&  externa:eo  quod  nullum  bonu  volunt  efle  hominis  pra?ter 
virtutem,tanquam  artem  bene  viuendi ,  qux'  non  nifi  m  ani- 
mo  eft.cHa?c  autem  ifti  fimpliciter&  ex,comrnRniconfue- 
tudineloquediappellantbona:fedincomparatione  virtutis, 
qua  re&eviuitur  ,  parua  &  exigua.  Exquo  nt,vt  ab  vtrifque 
cjuomodolibet  vocentur,feu  bona  feu  commpda  ,  pari  tamen 
aeftimationepefentur.nec  inhac  quaeftione  Stoici  deietten- 
tur  nifi  nouitate  verborum.  Videtur  ei  go  mihi  eiiam  in  hoc, 
vbi  quzeritur,  <lvtrumaccidant  fapienti  pafsiones  animi,  an 
abeisfltprorfusalienus,de  verbiseos  potius  quam  de  rebus 
facere  controuerfiam.Na  &  infos  nihil  hinc  aliud  quam  Pla- 
tonicos  & Peripateticos  fenrirt  exi!  :imo,quantutn  ad  vim  re- 
rum  attinet,non  ad  vocabulorum  fonum.  Vt  enim  alia  omif- 
tam  ,  quibus  id  oftendam  ,  ne  longuin  faciam,  aliquid  vnum 
quodfiteuidentifsimum  dicam.  In  librisquibus  tituluseft 
No&ium  Atticarum,e  fcribit  A.  Gellius ,  vir  elegantifsimi  e- 
loquij,&fmulta?  ac  facund«efcientia?,fe  nauigafle  aliquando 
cumquodam  philofopho  nobiliStoico.Isphilofophus  ,  ficut 
latius&  vberius,quod  egobreuiter  attingam,narrat  A.  Gel- 
lius,cum  illud  nauigium  horribili  cejo  &  mari  periculofifsi- 
fneiaftaretur,vithnofisexpalluit.  Idanimaduerfum  eftab 
eisquiaderanf.quanuisin  mortis  vicinia  curiofifsimexatten~ 
tis,vtrumne  philofophusanimo  turbaretur.  Deinde  tempe- 
ftate  tranfaCta  ,  mox  vt  fecuritas  prsebuit  colloquendi ,  vel 
etiam  garriendi  locum  ,  quidam  ex  his  ,  quos  nauis  porrabat 
diuesluxuriofus8  Afiaticus,  philofophum  compellat,  illu- 
des  quod  extnnuilTet  atque  palluiflet,  cum  ipfe  manfiflet  m- 
trepidusin  eo  quod impcndebat  exitio.hAt  ille  Afiftippi  So- 
crattci  refponfum  retulit ,  qui  cum  in  re  fimili  eadem  verba 
ab  homine  fimili  audifletuefponditillum  proanima  nequik 
/iminebulonismerifo  nofuiflefolicitum,feautem  pro  Ari~ 
ftippi  anima  timeredebujiTe.Hacillodiuiterefponfione  de~ 

pulfo, 


Ad  Marcellinum   Lib .  ix.         5  n 

pulfo ,  poftea  qua:fiuit  A.Gellius a  philofopho  no  exagitnndi 
»nimo,feddifcendi,qua?nam  illa  ratio  eifet  pauoris  fui.  Qui 
\t  doceret  hominem  fciendi  ftudio  gnauiter  accenfum.  pro- 
tulit  ftatim  de  farcinula  lua  '  Stoici  Epicteti  librum,  in  quo 
eafcripta  eilent,qu2e  congrueretdecretisZeno:m  &  Chry- 
fippi.quosfuiifeStoicorumprincij>es  nouimus.In  eolibrofe 
legifledicit  A.Gellius,hocStoicis  placuifle,kqudd  animi  vi- 
fa,quasappellant  j  hanra(ias:necin  poteftate  eft  vrru.  &  cua- 
do  incidaranimo,cum  veniantex  terribilibus  &  f-rmidabili- 
busrebusmecefie  eile  etiafapientis  animum  moueanr.ita  vt 
paulifper  vel  pauefcatmetu,vel  triftitiacontrahatur  ,  ranqua 
his  pafsionibus  pra?uenientibus  mentis  &  rationis  ofticmm: 
1  necjxleotamenin  mentefieriopinione  mali,ncc  approbari 
ifta,eifq;  cofenriri.Hocenim  efle  volunt  in  poreftate.idq;  m- 
tercfle  cenfentinter  animu  fapientis  &  ftulti:  qudd  ftultiani- 
museifdem  pafsionibuscedit,a:cjue  accommodat  mentis  af- 
fenfum.  fapientisauremquanuis  eas  necefsitatepatiatur ,  re- 
tinet  tame  de  his  qua?  appetere  vel  fugere  rarionabiliter  de- 
ber,veram  d;  ftabilem  inconcuffa  mente  fentenriam.  He>-  vt 
porui,non  quidem  commodius  A.  Gellio,  fed  cerre  breuius, 
&,vt  puto,planius  expofufque  ille  fe  in  Epic*teri  libro  legil- 
fe  commemorat,eum  ex  decretisStoicoi  u  dixifle  atque  fen- 
fifie.Quce  <i  ita  funt,aut  uihii.autpene'  nihildiftatinter  Stoi- 
corum  alioriimque  philofophoruoi  opinionemde  pafsioni- 
bus&  perturbarionibus  animorum.  Vrrique  enim  mentem 
rarioneinque  fapienns  ab  earum  dominatione  defendunt.  Ec 
ideo  forrafle  dicunr  eas  in  fapientem  non  cadere  Stoici :  quia 
nequaquam  eius  fapienna.qua  vtique  fapiens  eft,  vllo  errore 
obnubilant,aut  labe  (ubucrtunt.  m  Accidunt  autem  animo 
fapientis,falna  ferenitatc  fapientiae.propter  illa  quae  commo 
davel  incommoda  appellant,quanuis  ea  dicerenolint,  bona 
velmala.  Namprofecto  fioihili  pedereteasres  illephilofo- 
phus ,  quas  amifiurum  fe  naufr  agio  fenriebat ,  (icuci  eft  vita 
iftafalusquecorporis:non  ita  illud  periculum  perhorrefce- 
ret,vtpalioris  etiamteftimonioproderetut.  Veruntamen  & 
jllam  poteratpermotionem  pati,&  fixam  tevieremente  fen- 
tenriam,viram  illam  falutemquc  corporis,  quorum  anufsio  , 
nemminabatur  tempeftatis  unmaniras,  non  efl  e  bona  qua» 
illosquibusineflentfaceret  bonos,(icutfacit  iuftitia.  Qnod 
autem  aiunt  ea  nec  bona  appellanda  efle,  fed  commoda:  ver- 

kk     5 


512,  Auguftini  dc  ciuitate  Dei 

borutn  ccrtamini,n6  rerum  examinideputandum  eft.  Quie 
cnim  intereft  ,  vtrum  aptius  bona  voccntur  ,  an  commod^:- 
dum  tamen  ne  his  priueturaion  minus  Stoicus,quam  Peripa- 
teticus  pauefcat  &  palleat:ea  non  afcpialiter  appellando ,  fe<d 
a-t]ualiter  a?ltimando  ?  Ambo  fane  l\  bonorumiftorum  feu 
commodoriim  periculisad  flagitium  vel  facinus  vrgeantur, 
vtalirer  ca  retmerr  nonpofiinr.mallefe  dicuntharcamitte- 
rc^uibus  natura  corporis  falua  &  incolumis  habetur  ,  quam 
illa  comnuttere,<juibusiuftitiaviolatur.Ita  mens,vbi fixa  eft 
ifta  fentetuia,  nullas  perturbationes ,  etiam  fi  accidantinfe- 
rioribusanimiparnbiis,in  fe  contra  rationem  pre.ualere  per- 
mittit:  quinimo  ipfa  dominatur,  eifque  non  confentiend©, 
fed  potiusrefiftendo  regnum  virtutisexcrcet.Talein  defcri- 
bitetiam  VergiliusiEneam,  vbiait : 

Mensimmotamanet,lachryma  uoinuntur  inanes. 


aH: 


L.    V  I  V  E  S. 

Oc  autem  Cicero. \Ltbro  tertio  D <e finibus  inducitur  a  Ci- 
cerone  AJ.Catommor  pro  StoiiiSyquamfeclam  ille  tuebaturt 
defummobono  diff.rens.  Quartolihro  idem  ipfe  Ctcero  diluit  argu- 
mentaomma  Stoteorum  )  oftendiicjue  ipfos  nonrebtua  Platontcis  e$f 
Penpateticts  differre  ,  fed  nouitate  verhorum  :  quorum  artifex  fuit 
pnncepsipfe  dtfaplmt  Zenon. 

b  Nolunt  bona  appellare,  Ccd  commoda.}  Ctc.in  Ftnibus  dfti- 
mabtlia  nommauit  ,  gr  prttno  ^cad.fic  ait:  Zeno  igttur  omnia ,  qua 
ad  bcatam  intam  pertineret,  tn-vna  virtute ponebat: nec  quicquam  a- 
tiud  nume/abat  m  bonttjd  cjuod  appellabat  honeftum ,  ijuod  effet  fim- 
plex  cjuoddam,  &  folum,&  vnum  bonum.  Cateraautew,etfinec  ma- 
L%  effent ,  ta't,en  alta  featndnm  naturam  dicebat,  alia  natur&  contra- 
ri.tyiiii[>fis  aliainteriecla  &  mrdtanumerabat.  Qua  autem  fecun- 
dum  naturam  ejjlnt  . ea  fumenda,  &  qu&dam  xTlimaiione  dtgnanda 
docebatuontracjue  contrarta.  Neutra  aulem  in  mediis  relincjuebat ,  in 
qutbns  ponebat  nihil  omniuo  iffe  momentifed  cjua  ejfent fumenda  ,  ex 
alttt  alia  pluriseffc  £flimandayaha mtnorisicju&plurn, eaprapofita  ap- 
peuabat-.Rcittla  autem,c\u&  mmoru.FJ&c  tbi.In  tertio  D'fintbnspr& 
pofita  dtctt  rnfjvyufy*.  ejfe  ditlaycontrariaijerv  Vm<n>&*y$J*: 
Bonorum  c  Ha_*c  autem  ifti  funpliciter.}  Plato  cjaarto  De  lcgtbus,  triage- 
iriagenera  *xra  bonorum  ponit ,  cjua  inanimoycju&  corpore,&  cjua  extrinfectn. 
Sed  h&c  pojlcrtorafme  %irtuteynci>  modo  nfhtl  luuart  ,fed  effe  quoque 

dan.nofa. 


Ad  Marcellinum  Lib.  ix.  513 

damnofa,ty  pernicie plena>dici\ue  humana,cum  illa  qu£  animo  htrent 

ftnt  diuma  ,  qtubu*  foUt  diutnus  fit  homo  ac  beatut :  nec  tlia  corporit 

aut  cxt,rna reile acpropne bona effe nomtnanda  fed proporttone  qua- 

dam  fy  (imtlttudtne:  nec  omntbut  ,fedfolts  i»Jlts,qu:but  ettam  qu£ 

tnala  vulgus  appellat ,  maiora  &  vtrtorafunt  lona  >  quam  bona  tila 

in  fcelerut'*  homimbui  ,  qu£  m  hu  aliutl  nonfunt  pratcr paratijy:  j 

flagitw  magnifque  maltt  injlrumenta.  ffac  g-r  fimtLa  mmltii  loctt  Pia- 

to  ,  a  quo  prdciaratHa  Qr  admtrabilta  Stni.orum  dicla ,  qu£  G£ci 

n^.^*vocant,</irdiuina,vtft4nt,exiJlimanti<r,  prepe  cmnia  rt  a- 

narunt:  vt  quodfolum  imncjlttm  fit  bonum  :  Jolus  fapiemt  &  Atues  (<f 

hber  ftt .  bonos  beatos  ,tmprobos  mtfros  '.fxltciotem  qui  a.ciptt  iwu- 

riam  ,  qukm  quifacit :  bona  tamcn  vocautt  ta,qu£  fortu>i£funt,aut 

corpurn  ,quod  tilts  ,  ficut  iSfpuieius  inquit  in  dogmatt  platonu  ,  ad 

vfum  vit£  communtt  opus  efi  '.curavero  corpor<,<  ad  viueudum  nectf- 

faria,  ita  tamtn  vt  hse cademfiant  virtute meliora  ,  eiufqucfujfragiii 

beatitudmus  commodts  copulentur.   Quocirca  h&e  Platemtumacn.um 

funt  bona,' um  in  virtutu  mjlrumenta  ><r  mintjrcrium  tranfunt  S  qucfi 

virtuti  objbcpa>Jt,&'  eam  i6rbcnt,permcies  mers.  typeftcsfunt.ffune 

x^irifi.telts  eji  fecutut. 

d  Vtrum  accidant  fapienti  paf.  }  Cic.^.Tufc.  qu^ft.  quot  &  qui 

funt  afft  {hns>docet ,quibtu  ommbm  vaca  e prorfus  fapientem  fuumva- 

lunt  Stotci.^/ft  Platonici,<*y  quttn  m-Atu  eidemfunt  Pertpatetici,na- 

tura  illos  ejfe  inditos  utunt:  t,ec  euelltpojfe,fed  moderart  gf  regi. 

c  Scribit  A.  Gellius.  j-   Vtxtt  Gellius  ^/fdrianoprmcipe  <fub  quo 

libros  Nocltum  ^4ttLarum  fcripfxt.  V  fus  efl  Fauormo  fomiliaritert 

&  7'aurophii?jophU:  ^Apoilmare  <&  Probo  gtam  nattcu.Quu  fuerit 

tngenio  ac  eruditione  ,  h.,bemus  ^uguftinipretudicium  ,  cut  maxi- 

ma  ,feu  emnti  potitn  grammaticorum  manui  fuffra<ratur.   Nefao  an 

quta  n  oWt»^»5-  ,  tta  vt  integrum  iim  noba  non  fit  de  tllo  aliter  pro- 

tmnciare,  tamttft  wi-n.pa  e  ,^/tugufimi dixerim,  longe  alittr  videatur. 

Sed  de  ea  re  commodius  aliit.    Quoi  hic  iSfuguTlinut  citat ,  fcrtbitur 

Gel-lio  primo  capite  librivideuicefimi. 

f  Multseac  facundaf  (cizm'Y&.\^4libi,multumfoecund£fcunti£. 

g  Afiaticus. \H»c  auget  etiam  nomcn luxuru.nam  ibi nata&ahta 

vtdetur. 

h  Etille  Ariftippi.}£/or  x^tfriftippus  dixit ,  cum  Corinthum  naui- 

garet:Laertit<4. 

j  Stoici  Epicteti.}H7r  natut  eji  fjieropoli  Phrygi£,feruiuit  Epa -  phiiletm 

phraditoeubicularto  Neronu,  {c*  &tatelongapertigtttempora   Anto- 

mnoTum,De  hoc  eU  thud  difttchum: 


524  Auguftini  de  ciuicatc  Dei 

&*>.(&■ 'ifiiiKTimtyid/jLLuiyK,  <rc»wn  m*yty 

Kttl  7rtviUjj  /g?<  K)  <p'iK®'  etd«x»arroic. 
Seruus  EpitlttusfueramyCjia  &  corpore  manctts, 
Paupertate  Irm^dtufed  amicm  eram. 
Fuerat  emm  claudm.Ettti  etta».funt  iUa  duo  njerba  a#-X* ,  x)  «*V*£w, 
eomtne  &  abflineautor  Gell.-varijs  locts.  Huih*  frtptafuerunt  pau- 
ca>qu<t  tamcn  Suidx  memorta  tam  nvn  extabam.  nam  enchiridion 
ab  ^sirnano  confcriptum  effeconslat  EpiOeti  dtjcipulo  ;  hicvero  U- 
her^quemphilofophusprotuia^exat  «fei1  Jt*hti;t<»v,hvc  efi,dis^ntatn>num 
qutntm. 
Phantafia  k  Qupd  animi  vifa,<j.a.p.]-**»7werJdt  &  <p*»to.<tu&  a  wtifyt  duci- 
tur^quod  efi,  tmaginor.   Ctcero,  -vifum  transfertjfique  illud.quod  Ani- 
m<t  pars  tmaginatiu<t  i/idrrt  (ibfvtdetur^generaturque  ex  impulfu  ex~ 
trinfectnoblato,qua     affenfio  confequttur,-ueldiffenfio  ,  tn  qutbm  eft 
opinto.tyfffecliti  vero,quos  iamnare  -videbantur  Stoiciyfunt  quos  ipfi 
nohvi  inuehtmw  exfjfis  nollrts  &  dcprauatis  rerum  mdicits  atque  0- 
finiombus.  num  doLorem  effe  dicebant  opinionem  magnimali pr<t\entU\ 
latitiam  opinionem  magni  bom  [>r<efentts  :  libtdinem  optnionem  magni 
bomfuturt :  metum,  magnimaU.  Vnde  eslillud  Senec<t  Stotci,opimo- 
ne  nosftpius  qnam  re  laborare,effeq;  plura  qu<t  nos  terreant,auam  qu<e 
,  ,         pr<tmant.   De  <?tuis  putome  tamalibi  dixffe.    Porro  opmionem  quafit 
■  tmbeciQw  ajj}nfus3rebn4  nonfat  expenfts  at<jue  examinalts  infapienlem 

non  cadere. 

1  Nec  ideo  tamen  in  mente  fieri.  }•  In  Enchiridio enim  Epifleti 
n^Arrianusiubetfapitntemvtvumftmulacprtmum  phantafia  tangitur 
horrtbili,confiderare  tifum  effe  illud  ,  nec  ita  remfe  habere  vt  vid<tur. 
m  Acciduntautem  animo  fapientis.f  Plato  in  Legibw ,  velut 
treruos  <ffe  dicit  aff.tlus  m  homtne,  <(ff  ccufuniculos  quofdam  a  naiura 
inditos  ,  a  auibu*  trahamur :  ac  quemadmodum  interfe  contraru  funt 
ipfific &  nosin  *varia*  dtuerfdfque partes  ab  illu  raptari  rfedprofeclo 
qui  tUu  dominam  rationem  pr&fecent^ parere  coegcrittfenfurum  evci- 
guas  effe  corum  'virts. 

Q^odpaffionesq.iaeChriftianosanimos  affrciunc.non  ia 
vitium  tr.ihant.fed  virtutem  excrceant. 

C  A  P.     V. 

Oneftnunc  necefie  copioseac  diligenter  oftende- 

re,  quiddeiftis  paflionibus  doceat  fcriptura  diui- 

na,o.uaChriftianaeruditio  continetur.  Deoquippe 

Mlamipfammentemfubiicit  regendam  &  iuuandam  ,  men- 

tiquepaffionesita  moderandas,atqucfr<enandas,vtin  vfum 

iuftitiae 


Ad  Marcellinum  Lib.   ix.  515 

iuftitiae  conuertantur.  Denique  in  difciplina  noftra  ,  noa 
tam  quaeritur  ,  vtrumpiusanimus  irafcatur,  fedquareira- 
fcatur:  nec  vtrum  fu  triftis ,  fed  vnde  (ittriftis:  nec  vtruin 
timet,fedquidiimear.   Irafct  enim    peccanti,  vtcorrigatur: 
contriftari  pro  afflic~to  ,  vt  liberetur  :  timere  pericliianti,ne 
pereaf.nefcio  vtrum  quifquam  fana  confideratione  reprehe- 
dat.  a  Nam  &  mifcricorcUarn  Stoicorum  eft  lolere  culpare. 
Sedquanto  honeftius  illeStoicus  mifericordia  perturbare- 
tur  hominisliberandi,  quam  timore  naufragij.  Longe  me- 
lius  &  humanius,&  piorum  fenfibusaccommodatius  °  Cice- 
roinCacfaris  laude  locutus  eft  ,  vbi  ait :  Nulla  de  virtutibus 
tuis  necadmirabilior,necgratiormifericordiaeft.  Quid  eft 
autem  mifericordia  ,  nifi  alienae  miferiar  qucedam  ip  noftro 
corde  Compafsio.  qua  vtique  f\  poffimus,  fubuenire  coinpel- 
limur  f  Seruit  autem  motus  ifte  rationi,quando  ita  praebetur 
mifericordia,vt  iuftitia  conferuetur  :  fiue  cum  indigenti  tri- 
buitur,  fiue  cum  ignofcitur  pcenitenti.  c  Hanc  Ciccrolocu- 
tOr  egregius  non  dubitauit  appellare  virtutem  ,  quam  Stoi- 
cosinter  vitia  numerare  non  pudefquitamen  ,  vt  docuit  li- 
ber  bpi&etinobiiiffimiStoici  exdecretisZenonis&  Chry- 
fippi ,  qui  huius  fctlaz  primas  partes  habuerunt,  huiufcemodi 
palfiones  ln  animum  fapientisadmittunt,  quem  vitiis  om- 
nibus  hbcrum  cife  volunt.  Vnde  fit  confequens ,  vt  harc  ipfa 
non  putent  vitia,quando  fapienti  fic  accidunt ,  vt  contra  vir- 
tutem  mentis,  rationcmque  nihil  poffint,  &  vna  fit,eademq; 
fententia  Peripateticorum,  vel  etiam  Platonicorum  &  ipfo- 
rum  Stoicorum.  d  Sed,  vt  ait  Tullius,  verbi  controuerfta  iam 
diu  torquct  homines   Greculos  ,  conteiKionis  cupidiores, 
quam  veritatis.  Sed  adhuc  mei  ito  quaeri  poteft,vtrum  ad  vi- 
taz  prcefentis  pertineat  infirmitatem,etiam  in  quibufque  bo- 
nis  ofhciis  huiufcemodipcrpeti  affc&us.  San&ivero  angeli 
cum  &  fine  ira  puniant,  quos  accipiunt  asterna  Dei  lege  pu- 
niendos,&  miferis  iine  miferia?  compaffione  fubueniant ,  & 
periclitantibus  eis  qaos  diligunt  fine  timore  opitulentur  :  ta- 
men  iitarum  nomina  palfionu  confuetudine  locutionis  hu- 
manze.etiam  ineos  vfurpantur.propterquandam  operum  fi- 
militudinem,nonproptcr  affe&ionum  infirmitatem :  flcut 
ipfeDeusfecundum  fcnpturas  irafcitur,nectamen  vllapaf- 
fione  turbatur.Hoc  enim  verbum  vindicle.  vfurpauiteffecfcus,, 
nonillius  turbulentus  affe&us. 


5*6         Auguftini  de  ciuitate  Dei 
l.    v  i  v  e  s. 

a    \|Am  &  mifericordiamStoicorum.}  CiceroproMurena 
\S\  nrtdens  paradoxa  Stotorumtfupplicesalicjuiveniunt  miferi 
&calamitofu  Sceleratw  (ff  mfariw  fuerts  ,fi  ^uic^uam  mifertcordia 
adduflusfecerit. 

b  Cice.  in  Ciefaris  laude.  }  In  oratione  pro  (IJ^igarieiNulla  de 
'virtuubw  tuts plunmts  nec grattor,  nec  admirabilior  mifericordij  efi. 
c  Hanc  Cicero  locutor.  }  Sigmficat  loyneMU  fuiffe  in  Cicrone 
fattt ,  -vt  Salujiitts  de  Catrfinafcrtbit,fcpientU  tllttts german&  acver* 
non  mulium ,  cju<£  jolum  eft  in  tis ,  qui  ^oni  Deo  pr&potentt  &  principi 
mundtfrutunt,  eitifque  fapientU  filio. 

d  Sed,vtaitTullius,verbicontrouerfia.}  In primo  De oratore 
verbafunt  CraJ?i  ajferenttirfuid  de  eratorisnominefenfrint  Graci. 
Quibus  pafsionibus  dxmoncs  confitcnte  Apuleio  txagitentur,quo- 
tum  ope  hominesapuddeosafTeritadiuuar.         CAP.     VI. 

g&^jVainterim  de  fanctis  angelis  <ju2ftionedilata,vi- 
5 Ki>£  ^eamus  quemadmodum  dicant  Platonici  medios 
'£&{$  ti?mones  inter  deos  &  homines  conftitutos  ,  iftis 
paffionum  a?ftibus  flufhiare.Si  enim  mente  ab  his  libera  eiC- 
qtie  dominante,  naotus  huiufcemodi  non  paterentur ,  non 
eos  diceret  Apuleius  mnili  motu  cordis  &  falo  metis  per  om 
nes  cogitationum  azftus  flu&uare.  Ipfa  igitur  mens  eorum,id 
eft,pars  animi  fuperior,  cjua  rationales  funt ,  &  in  cjua  vii  tus 
Sc  fapientia,fi  vlla  eis  eiTet,paffionibusturbulentis  inferioru 
animipartium  regendis  moderandifcjue  dominaretur.  Ipfa 
incjuam  mes  eorum,ficut  ifte  Platonicusconfitetur,  falo  per- 
turbationum  fluctuat.Subiccta  eft  ergo  mens  daemonum  paf- 
/ionibuslibidmum,formidinum,irai  um  ,  atcjue  huiufcemodi 
cazteris.Qua^  igitur  pars  ia  eis  libera  eff,  compofcjue  fapien- 
tia?,cjua  placeant  diis,  &  ad  horum  morum  fiirulitudinem  ho 
minibusoonfulant,cumeorummenspaffionum  vitiis  fubiu- 
gata  &  opprefla,  cjuiccjuidrationisnaturaliter  habetad  fal» 
lendum  &  decipiendum,tant6  acrius  intendat ,  quanto  eam 
magis  poffidet  nocendi  cupiditas  ? 

Qaod  Platonici  figmentispoetarum  infamatos  deosafierantde 
contrariotum  ftudiorum  certaniine,cum  hac  partes  dsemo- 

num,  non  deorum  fint.       CAP.     VII. 
-^Vod  fi  cjuifquam  dicit  nonex  omnium,  fed  exma- 
lorum  d^monum  numero  efle,quospoet<e  quorun- 
dam  hominu  ofores  &  amatores  deos,  non  procul  a 

veritatc 


Ad  Marcellinum    Lib.  ix.        517 

vcritate  confingunt.  Hosenimdixit  Apuleius,  falometisper 

omnes  cogitationum  a?ftus  fluctuare.Quomodo  iftud  intelii- 

gerepoterimus  ,  quando  cum  hocdiceret,  non  quorundam, 

id  eft.malorum,  afed  omnium  dafmonum  medierarem,  pro- 

preraereacorporainterdcos&  hominesdefcribebat?  Hoc 

cnim  ait  fingere  poctas,  quod  cx  iftorum  dsemonum  numero 

deos  faciunt,  &  eis  deorutn  nomina  imponunt :  &  quibus  vo- 

luerint  hominibus  ex  his  amicos  lnimicofq;   diftribuunt ,  ficii 

carminis,impunifa  liccnria,  cum  deosab  hisdamionummo- 

ribus  &  ca?lefti  loco  &  beatirudinis  opulentia  rcmotos  eiVe 

pcrhibeant.  Ha:c  eft  ergo  fi£tio  poetaru,deos  dicere,  qui  dt| 

non  funr ,  e6fq;  fub  deoru  nominibus  inrer  fe  decerrare  pro- 

prer  homines,  quos  pro  ftudio  parrium  diligunr  veJ  oderunt. 

Non  procul  autem  a  veritate  dicit  hanc  effe  fi£tionem  :  quo- 

niam  deorum  appellati  vocabulis ,  qui  dij  non  funt ,  rales  ra- 

mcn  defcribunrur  diemones ,  quales  funr.  b  Denio.;  hinc  efle 

dicir  Homerica  illam  Minerua,  qua?.  mediis  ccetibus  Graium 

cohibendo  Achilli  inreruenir.  Quod  ergo  Minerua  illa  fue» 

rit,poc'ticum  vult  efle  Hgmenrum,ceo  quod  Mineruam  deam 

putar,eamq;  iurer  deos,  quos  omnes  bonos  beatofque  credit, 

in  aitaa?therea  fedecollocat,  procul  aconuerfarionemcr- 

talium. Qupd  aurem  aliquis  da?mo  fuerit  Graecis  faues ,  Tro- 

ianifq;contrarius,  ficuraliusaduerfus  Graecos  Troianorum 

opirulator,dquem  Veneris,  feu  Ma  rtis  nomine  ide  poeta  co- 

memorat ,  quosdeosiftetalia  nonagentesinca?leitibus  ha- 

bitationibus  ponit ,  &  hi  dsemones  pro  his  quos  amabant  co- 

tra  cos  quos  oderant  inter  fe  decertauerint:hoc  non  procul  a 

vcritatc  poetas  dixiiTe  confefius  eft.  De  his  quippe  ifta  dixe- 

runt,quos  hominibus  fimili  motu  cordis ,  &  falo  mentis,  per 

omnes  cogitationu  veftus  fiuftuare  teftatur  ,  vt  polTent  amo- 

res  &  odia  non  pro  iuftitia,  e  fcd  ficut  populus  fimilis  eorum 

invenatoribus&  aurigis ,  fecundum  fuarum  ftudiapartium, 

pro  aliis ,  aduerfus  alios  exercere    Id  enim  videturphilofo- 

phus  curafte  Platonicus.ne  cum  hc?c  a  poetis  canerentur,non 

a dannonibus  medhs,fed  ab  ipfis  diis,quorum  nomina  poetse 

fingendo  ponunt,fieii  credercntur. 

L.     V  l  V  E  S. 

SEdomniumdafmonummedietarem.}'  Quod  medij fuit m- 
ter  deos  &  homines,  non  de  medietett  mohs  iuttUtgendumfid  loci 
&  naturx. 


5z8 


Auguftini  de  ciuitate  Dei 


b  Denique  hinc  eife  dicit  Homericam  illamMineruam.V^- 
puieii  \unt  verba.fJomerm  •varo  de  Mtnerua  id  canit  *.  lliadqn*  sl-* 
chdl  m  cohibun,ne  imptttm  in  ^gamemnonemfaccjet  mt<.r iui ■  r»4. 
c  Ho  qood  Mineruam.fr  Narn  "vna  efl  exiiits  IX.  djs  confyntinut^ 
qtios  dtjt.chjperjetjuuitH  ejt  Enniw,  :  quifunt  ex  dus  altifitmh  &  vpti- 
mifytj»  sn.<tura  -utfibit*  humanus  denegauit. 

d  Q_emVenerisfeuMarrisnomineidempoea.fr  Plutarchut 
ia  liD(.lio,<jubd  ceffa^  unt  oracul.i :  Extliimant  omm-i  bitla ,  onmes  cala- 
wntates  >  quzfcribuntur  de  di]sy  nondeorumfuiJ]eyfcd  magnorum  quo- 
th  d  m  dxnonnm. 

e  Sed  hcutpopulusfimilis,  &c.fr  Incireoquadrig&agitabantur, 

tsr  TJ-nationes  ixhtbebantnr:wdui.iq;  crant  quadrigaru  panno  autalbo, 

aut  c£ruleo,aut  i>indi,aui  vufo.  Hinc  quatuorfacltones  aurigarum.altj 

ex  f-opulo  aiusfaueoant.fuo  quijque coiori.X)omktanu>i>iJt  Tranq.fcri- 

bic.d-iM  Udvs  circenftbws  addidit  fafltones*.  amatipanni,  &  purpurei, 

CoUres   N.  iutruntur  &  colores inter ifios fatltonum circenfium , prafnus,  cjui 

Circen-  ejt  x>tr?dis ,  fy  Venetus  ,  qui  eft  c&xulewi  :quorum  mennnit  Aiartta- 

fes  Hi-  ilios  veteres  colores  quatnor  amu  temp  rtbut  dtcatos  fmjfe  >funt 

qut  tnterpretentur.  C&ruleum  hybemis  aqmloi.ibtti.  V enetum-virenti 

njeri  Candidum  autumni  pruims  Rufum xsltuis  ignibus.Plm.hb.Epi- 

fldaruml.defaclionibus  iUts  loquens:  Quo  magis  miror,  tot  rntllia  -vt- 

rernm  t~m  puenltter  tdnttdcm  cupere  cur.enus  eques  inftdmtes  curri- 

bus  homines  'vtdere.Sitamen  aut  vtioiitatc  equorum^aut  hominum ar- 

te  tr aherentw^efftt  ratio  nonnulla:nunc  fauent  pann ■■-,  pannut,.  a  ,/ant: 

&  (i  in  tpfa  curfu,  mcdtoq;  certamine,hic  color  illuc  ,  ittt  huc  tramfera- 

tur.flttdt..m,fauorq;  tranfibit,  &  reptnte  agiiatores  tlLos,  illos equos,il- 

los  qnos procitl  nofdtant,  quorum  clamitam  nomina,  relmqmnt.  Tanta 

gratia  ,  tama  autontas,  in  -vna  'vtlifiima  tunica.  Mttto  apud  njulguS) 

quod  utltus  tumca.fed  apud  quofdam  gr  aues  homines.fi £C  Plimus. 

De  diiscseleftibusj&darmonibusaereis.hominibufque 
terrenis  Apulei  j  Platonici  definitio. 

C  A  P.     VIII. 

Vidilla  ipfa  definitio  daemonum  ?  Parumne  in- 

tuenda  eft,vbi  certes  omnes  determinando  cople- 

xus  eft?  Quod  ait  daemoues  efle  genere  animalia, 

_  animopaOiua,  mente  rationalia,corporeaerea, 

temporc  a?terna.Inquibusquinq;commemoratis,nihil  dixit 

omnino ,  quod  da?mones  cum  bonis  faltem  hominibus  id  vi- 

deretur  habere  comune,  <juod  no  eiTet  in  malis.  Naipfos  ho- 

mines 


Ad  Marcellinum     Lib.   ix.  519 

mines  cum  aliquantd  latitls  defcribedo  comple&eretur  ,  fuo 
locodeillisdicens,  tanquam  ueinfimisatque  terrenis ,  cum 
priusdixiiTet  dcca?leftibus  diis:vt  commenddtis  duabus  par- 
tibus,ex  fummo  &  mfiino  ad  vltimuni  tertio  loco  de  mediis 
dannonibus  loqueretur.  Igitur  homines ,  mquit ,  a  rationc 
plaudentes,oratione  pollentes.immoi  talibusanimis  ,mori- 
oundis  membris,lcui'ous&  anxiis  mentibus,brutis  &  obno- 
xiis  corponbus  ,  dilfimilibusmoiibus,  hmilibus  erroribus, 
peruicaciaudacia,pertinaci(pe,era(To  labore,fortunacadu- 
ca,  fingillatim  mortales,  cuiicti  tamen  vniuerfo  genereper- 
petui,  viciffim  fufricienda  prole  mutabiles,voluci  i  temporc» 
tardafapientia,cita  mO1te.4uer.1la  vita,ter'-asin^ olunt.Cum 
hic  tam  multa  diceret  qua;  ad  plui  nnos  homines  pertinent, 
nunquid  etiam  illud  tacuit,quod  nouerat  ellcpaucorum,  vbi 
ait,btardafapietiafQu(kifi  prafterminTfetmullo  modorecte 
genushumanumdefcriptionis  huius  tam  intenta  diligentia 
tei  ininairet.Cum  verd  deorum  excelientiam  commendarct, 
ipfam  beatitudinem,qud  volunthomines  per  fapientia  per- 
uenire,in  eis  affirmauit  excellere.  Proinde  fi  aliquos  demo- 
nes  bonos  vellet  intelligi,aliquid  etiam  in  ipforu  defci  iptio- 
neponeret.vndevelcumdiisaliquam  beatitudinis  partem, 
vel  cumhominibus  qualemcunqj  fapientia  putarentur  habe- 
re  communem.Nuc  vcidnullum  bonum  eorumcommemo- 
rauit.quo  bonidifcernerentura  malis:quanuis&  eorum  ma- 
luix  liberius  exprimenda?  pepercit ;  non  tam  ne  ipfos,  quam 
ne  cultores  eorum,apud  quos  loquebatur.offenderct.Signifi* 
cauittamenprudentibus,quid  deillisfentiredeberet,  quan- 
doquidem  dcos,quos  omnesbonosbeatolqjcredi  voluit,  ab 
corum  pafiionibus,atque,vt  aitipfe,turbelis  omnino  fepara- 
uit,  fola  illoscorporum  eternit.ireconiungenstanimo  autem 
non  diis,fed  hominibus  /imiles  daemones  apertiffime  inCul- 
cans.&  hoc  nonfapienri«ebono,cuius&  hnnmespoiTunt  e£» 
feparticipes,fcdpertuibationepafiionum,  queft.iltis  malif- 
quedominatur-.a  fapientibus  verd  &bonisita  regltur,cvtma- 
linteamnon  habere,quam  vincere  Nam  fi  noncorporum, 
fedanimoru^rernitatecumditshaberedemones  velletintel 
]igi,n6vtiq;  homines  ab  huiusreicofoi  tio  feparare-:quia5c 
hominib9  a;ternoS  eife  animos,proculdubid  ficut  Pktonicu^ 
fentitlded  cum  hocgenusanimantium  defcriberetJmmoj> 
talibus  animis,moribundis  membrisdixitefle  ijomine$. 


53°  '        AuguftinideciuitatePei 

L.     VIVES. 
a!3  Atione  plaudentes.}/»  almgaudentesj.n  aliit  cluentes,  quol 
£\.<*  cltio  videtur  ejfe>qnod  eji  pugno^magU  quam  a  clneo,  quod  eH 
ftmtyvelnowino. 

b   Tarda  fapientia  .}5e»fc ntia  efl  PlatonUjbeatos  tfft  iUos ,  qutbttt 
"jelinfeneclutevera*  contigit  hdbere  opintones. 
c  Vtmalintcam-YSifierifioffet-cart.revtlletvir  fabiens  cmni  ani- 
mi perturbationtftd  quandocjuidan  fiert  tllud  nequtt.proximurn  efl  an* 
niti,yt  eam  fuperet^habeatque  -velut  mfua  potejlate. 

An  araicitia  caeleftium  deorum  per  iruetceffionem  dat- 
monum  polfit  homini  prouickn. 
CAP.       IX. 
6555£g)  C  per  hoc  fi  propterea  communem  cumdiis  ^terni- 
JwrrxJS?  tatem  non  habet  homines,cjuia  corpore  funt  morta- 
&zfhzzi  les.propterea  ergo  damiones  habent ,  Cjiiia  corpore 
funt  immortales  :  cjualesigitur  mediatores  funt  interhomi- 
nes&  deos,perc]uosad  deorum  amicitiashomines  ambiant, 
cjuihoc  cumhominibushabentdeterius,quod  eftin  animan- 
temelius,ideft  animumthocautem  habentcum  diis  melius, 
ijuodeft  inanimante  deterius,ideft  corpusf  Cumenim  ani- 
mans  ,  id  eft  animal  ex  anima  conitet  &  corpore, a  cjuorum 
duoru anima eft  vticj;  corpore  melior:&  h"  vitiofa  &  inrirma, 
melio^certecorpole,  etiamfaniftimo  atcjue firmilfiirioiqiio- 
niam  eius  natura  excelletior ,  nec  labe  vitiorum  poftponitur 
Corpori,ilcut  aurum  etiam  (ordidum  argento  feu  plumbo  li- 
cetpuriflimo  carius  «eftimatur.  Ifti  mediatoresdeorum  & 
hominum  ,  per  quos  interpofitosdiuinis  humaiia  iunguntur, 
cum  diishabent  corpusanernum  ,  vitiofum  autem  cuin  ho« 
minibusanimum,  quafi  religio  cjua  volunt  diis  homines  pcr 
diemonesiungiin  corpore  flt.non  in  animoconftituta.Quas- 
nam  tandemiftosmediatoresfalfosatquefallaces  quafi  ca- 
pite  deorfum  necjuitia  vel  pcena  fufpendit,vt  inferiorem  ani- 
malis  partem  ,  id  eft,  corpus  cum  fupei  ionbus  :fuperiorem 
vero,  id  eft ,  animuin  cum  inferioribus  habeant,  &  cum  diis 
c^eleftibusinparteferuietecoiuncli  ,  cum  honunibusautem 
terreftribus  in  parre  dominate  fmt  miferif  Corpus  cjuippe  fer 
uum  eft,ficut  etia  Saiuftius  ait,animi  nnperio,  corporis  fcr- 
uitiomagisvtimur.Adiunxitautemilie  ,  alterum  nobis  cum 
diis,alterum  cum  beluiscommune  eft:  cjuouiam  de  ho.mini- 
bus  loquebatur,  quibus  ficut  beluis  mortale  corpus  eft.    Ifti 

autem 


AdMarcellinum  Lib.  ix.  53X 

autem  quosinter  nos  &  deos  mediatores  nobis  philofophi 
prouiderunr,pofTunt  quidem  dice  re  de  animo  &  corpore  al- 
teru  nobiscum  dns ,  alterumcum  hominibuscommune  eft: 
fed  ficut  dixi  tanqua  in  perucrfum  ligati  atq;  fufpenfi  ,  feruu 
corpuscum  diis  beatis,  dominum  animum  cum  hominibus 
mileris  habcntes.parte  inferiore  exaltati ,  fupenore  deietti. 
Vnde  etiam  /i  quifquam  proprcr  hoc  eospurauerir«eternita- 
tem  habere  cu  diisiquia  nulla  mortc  (lcutanimaliu  terreftriu 
animieorum  foluuntura  coi  pore:  nec  Uc  exiltimandum  eft 
eorum  corpus  tanquam  honoratorum  seteruum  vehiculum» 
fedbietcrnum  vinculum  damnandorum. 

L.  VIVES. 
a/^"^  Vorum  duorum  anima  eft  vtique  corporemelior.J 
V^ Inhtreniia  natnjue  e[j  nttal  s  rernm  ptrf  ciiones  non  tnutant; 
ty  n.tror  Parifih  oltwJchoU,tam  Pertpata.cd.  vifum  tffe  tnter  antm** 
difc  imealicjuod  pontre  p<.rfe[\tonu  tUtu  ,<ju£  abjjjecie  m  profictf  ttur* 
b  itternum  vinculum  damnandoruui.}-  %^/iUbt  damtiatorwn^ 
mtltmjam  mde  a  cafu  c&lefitfunt  dumnatt. 

QV>d  fecundum  Plotini  fentenrhm  minus  mifcri  funt  hominei 
in  cotpore  mortaliv}uam  dxmonesin  xterno, 

CAP     X. 

a%^lf^P  Lotinuscertenoflra:  memoria?  vicinus  tempori- 
^B&fe  bus,Platonecaterisexcellentius  intellexiflc  Jau- 
^lfc^ii  datur.Is,cum  de  humanis  animisageret,  b  Pater, 
inquit,  mifericors,  mortalia  ilhs  vincula  faciebat.  Ita  hoc 
ipfum  quod  morrales  funt  hominescorpore  ,  ad  mifericor- 
diam  Dei  patris  pertinei  e  arbitratus  efl,ne  fcmper  huius  vi- 
xa!  mifei  ia  teneantur.  Hac  mifericordia  indigna  iudicata  eft 
iniquitasda?monum,  qua?  inanimi  paffiui  miferia  non  mor- 
tale  ficut  homines,fcd  arternum  corpus  accepit.  Eflent  quip- 
pefotlicioreshotninibus,fimorfale  cum  eis  haberet  corpus, 
&  cumdiis  beatum  animu.  Eflent  autem  pares  hominibus, 
fi  cum  animo  mifero  falrem  mortale  cum  eis  habere  meruif 
fent&  corpus./i  rameacquircrer  aliquid  pieraris,  vr  ab^ru- 
mnis,vel  in  morte  requicfcerenr.Nunc  vero  nonfolum  fceli 
ciores  hominibus  non  funt  animo  mifero,fedetiam  mifcrio- 
res  funt  perpetuo  corporis  vinculo.  N6  cnim  aliqua  pietatis 
&.  fapientia;  difciplina  proficientcs^intelligivoluntexd^mo- 
nibui  ficri  deos,ccum  apertifiime  dixerit  demones  asterno** 


53^  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

L.  VIVES. 
UlotinHt  aTjLotinuscertcnoftrsememorise.  }■  PauVo  minus  tnnudu- 
JL  centvs  a  Probo  ad  Honoriumprtncipem.  In  Plotino  t^fugufiinux 
lib^.u^cad.iiideri  Platonemreuixtjfe  fcrtbit.  Jtafuit  tllc  os  Plate- 
nis  in  philofophia purgatifitmum  &  luctdtfliwum ,  dtmotu  nuhtbus  er- 
rori*.  Macrobtusquoque  princtpem  phtlofophix facit  Plotinum  cum 
Platont.Scribtt  -\itam  ttus  dtfctpuim  Porphyrim  ,  <\u*  eft  opertbm 
Plotintprapoftta, 

b  Pater,inquit,mifcricorsmortalia  illisvincula.  \  Plato  <\uo- 
<pieinTtm£ohominumanimos,moTtaltbti4tffe  k  dns  n.snortbws  i>in- 
cults  illigatosfcribit.Plotinus  tamcn  intjertcordiam  att  in  hocfuiffe  pa- 
tru>ne  tam  diu mala  corportsperpetrentur.V erbaeim,fi quisforte  re- 
e\utrtt,htc  funt,ex priroo  libro  De  dubns  aram&.luprter  vcr$  pater  la- 
borantes  animas  mtftratm^arum  vtn:ula,quibus  laborant  ,  folubilia 
fabricauit:at(jue  ttaintermiflionrs  laborum  eertis  temporum  interuallis 
inftituit^nquibm  Ubere  vtuennt  a  corporitm^t ipfe,  quoyuetbiforety 
vbi  eft  mundt  antma  femper  >ctrca  h&c  folliiita  nunquam  Sic  dle. 
c  Cuin  apertiffime  dixerit  j-  %y£d  %yfpuieiwn  refertur ,  qui  id 
quodfiquttitr,f  rtpftt. 

De  opiniene  Platonicorum.qna  putant  animas  hominum 
daemones  el\'c  poft  corpot3. 
CAP.     XI. 
Icitaquidem&  animashominumda?mones  efle ,  & 
ex  hominibus  fierib  Lares,/i  meriti  boni  funt :  c   Le- 
murcs,fcu  Laruas,  fi  mali.  dManesautemdeos  dici 
cum  incertum  eft,bonorum  eos,feu  malorum  cfle  meritorii. 
Inqua  opinione,quantam  voraginem  aperiant  fe&adispcr- 
ditis  moribus,quis  non  videatji  vel  paululum  attendatfQua- 
doquidequamlibetnequam  fuerint  homines  ,  velLaruas  fe 
fieri  dum  opinatur,vel  dumjvlanes  deos  ,  tanto  peiores  fiunt, 
quanto  funt  nocendi  cupidiores:  vtetiam  quibufdam  facriri- 
ciis  tanquam  diuinis  honoribus  poft  mortem  fe  inuitari  opi- 
nentur,vt  noceant.Laruas  quippe  dixit  efle  noxios  dsemones 
exhominibusfa&os.  Sed  hincalia  quarftio  eft.  Inde  autein 
perhioet  appellari  Grxce  beatos  &<fe»flwoi>a*,qu6d  boni  fint  ani 
mi,hoc  eft,boni  da?mones:animos  quoquc  hominum  damio- 
nes  cfle  confirrnans. 

L.     VIVES. 
Icitquidem  &  animas.}  Quontam  fepe  de  Geniis  &  La- 
'ttbtufafta  eftmtntio  ,  fertt  aqum  letlor ,  ft  loeumhuncpanio 

fuftm 


d: 


Ad  Marcellfnum  Lib.    ix.  533 

fufiut expitcuero.^pulcij  vetba hxc  ferefunr.Nam ejuodamfignifica* 
tu>&  animus  hu;r,anu*  etiam  nunc  in  corporefitus  fqf*"*  nuncupatur, 

Diine  hunc  ardorem  mentibm  addunt 

Eurialeianfua  cutque  Deusfit  dira  cupidti* 
Jgitur  &  bma  cuptdo  antmi  dcus  bonus  tfy.Vnde  nonnulli  arbitra*- 
tur,  vt  tam  f>nu4  dittum  eji,  Ajf*j/x<>r<tc  dici  btatos  ,  cjuorum  dtmori 
bonm  efl,id  efl^ammus  vtrtute  pcrfe£lus:qucmno(bra  ltngua3vt  ego  tn- 
terpretor ,haud  finm,an  bono,certemeo  ejutdem  periculo  ,poteru  Ge- 
mutn  vocare,ejuoniam  ts  dewi ,ejui  efl  animutfui  cuiufcjue,  cjuanquvnfit  Gemut 
immortaln,tamen  ejuodammoda  cum  homine gigmtur,vt  e<epreces,cjui- 
bus  Genium  prccamur  ad  eomunftionem  noflram  .Nec  dejunt,  qut  vi- 
dcantur  miht  obtejiari  corput  atcjue  animum   duobm  nomintbus  com- 
prehendeittes.cjuorum  commumo  &  copulatio fumus ,  &  fecundo  figna- 
ta  jfectesdamonumfitammut  humamt*  exutus  &ltbcrflipe»dtH  vi- 
t<c,cnrporefuo  obturatn.H  unc  vetere  Latmahnguareperto  Lemurem Lemnr 
diEiaium.Ex  hifce  erro  Lemurtbus  ejui  poflertorum  fuorum  curamfor- 
Utur,pacato  &  ejuteto  numine  domum  pofitdet,  Lar  dicttur  famtitaris. 
Qmvtrb  propter  aduerfa  vtta  wertta.nutiu  bonis.fidtbm  in  terra  va- 
gatione  pumturjnant  terriculamentum  boms  homtmbus ,  c aterum  no- 
xium  malu,hunc  plerique  Laruam perhibent.  Cum  verb  tncertum  cfi,  LAt*4 
ejuacuicjue  eorum  fortttto  euenertt-ivtrum  Lar  fit ,  an  Larua  ,  nomtnt 
Alamum  deum  nuneupant,&  honoris  gratta,  det  vocabulum  additum 
cfl^Q^Ppc  cum  eos  deos  appeUent,ejut  cx  corum  numero  iufle  acpruden- 
ter  vtta  currtcuU  gubernaio,pro  nomtne  poflea  ab  homtntbus  prtditi, 
fams  fy  ceremomu  vuigo  admtttuntur \vt  m  Bacotia  ^sfmphiaraus,  in 
iSffrtca  Mopfm.tn  ^4egypto  Ofiru  :  alius  alibi genttum,^efcula- 
faptm  vbtcjue.  V  erum  hac  omntt  diflributto  eorum  dsmonumfuit ,  ejm 
cjuondam  tn  corports  fuere  numero.  H  ttlenus  slpuleij  verba  ex  codice 
corruptifiimo,etfi  excufo  i»  officma primt  nomtnn.Opttmam  verb  antmi 
noftriparfmdsmona  PlatoinTim/eonootnat-eytn  Cratylo.   Etus 
verbafunt  hac.Noflt  cjuofnam  Hefiodm  d&mones  «ffe  dtat,ntmpegc- 
nm  tllud  aureum hominttw.ait  enim  de  iilt<: 
Afens  an  damon. 

^flgenm  hoc,poftcjuamfttaUi  condidit  horay 

Damoms^htpuri  terreflres  tunc  vocitantur: 

Cuflodes  homtnumftxiices,cjui  malaptUunt. 
c/fr  puto  aureum  tilui  vocartgenm ,  non  cjubd  auro  confrarcttfed 
<jubd  bonumejfetac pulchrum  .ey  conieSiura  du:or,  nos  firrtam  gcn- 
tem  ab  iUo  dici.Vernmfi  cjuts  cx  it<,cjui  nuncfunt,  bon^  fit,eum  cjuo' 
cjue  inter  aureos  iUos  Hefiod.numtrcirtt-  Porrb  ^md  aliud  bom  funt, 

11      3 


534  Auguftini  de  ciuitare  Dei  * 

cjukm prvdtntes}  Ob  hocigttur  ,  it  ego  quidemfentio, dtmonat  voca- 
titt,quodprudentts  exutermt  ,  £<y  rerumgnart  :  nomen  juocjue  tpjum 
in  vetere  noflra  lingua  oftendtt.Bene  tgttur  fy  ab  tpfo  dlo  ,  &  a  cxte- 
rttplerifcjikpoetts  eji  ditium  ,  cxutcuncjue  ainnt :  Bonutn  ctt  /»  mtgrat  i 
wta  effe forte entjdam  &  dtgnit^te  prxflanthjurijue  tumonem  exfa- 
ptentta  nuncnpatione. sidhu  c ergo modnm affero ecjutd.m  fupunt  m, 
awfcjitti  bonutfuerit ,  <»jr  vktentem  ,  fy  -vita  funclum  damonmm  efjet 
rtfleque d&monem  -vocari.cui  aff-nftn  fiermagtnes  irefe  m etux  fmti- 
tiamfatetur. hlac  apnd  Platonem  Ex  quo  non  dubtum  cjutn  Origtnes 
erroremfuum  traxertt^cum  ammas  humanas  tn  d^mones  wutart  tyhos 
vicifSim  in  iUa4 ,in  Itbro  efet  tv^mift  rtbtt.  Porphyrittt  quocjue  d.emo 
mem  umruicjue prcprium  efse  cjuattdam  animt  pa>  tem ,  nempe  tnentem: 
jUumqtte  effefoelicem  ty  tv(fbiiuu>ici,cjui  fjpienltm  fortttns  cj\  meniem, 
infxlicem  cjui  centra,animas  tjuocjue  -vtttn  infeCiai  tn  walorum  dxmo- 
mum  naturi  tranfire,reddtcjtte  illorufimUes  meudaatt ,  gr  tmpoTiurit. 
ProcUtt  tamen  h<tc  omma  expltcat  tnplicem  dxmonu  rationem  pones. 
Sic  enimfcribit:Iam  lerb  f&  hoc  ma<  tfeflum  eft  ,  x>bi  Plato  tn  Timao 
dxmonem  ait  animalu  m  nobu  rationctncansittutameffe.  Verunta- 
men  hoc  "ufcjue  ad  comparationem  cjuanda  n  nobn  effe  adntttendum% 
uihm  emm  eft  tpfa  tffntia  d&mon.  .ihut  compar atiotte  d&mon.  ^/tlitut 
habitu  vel habitudme d-tmon.  V  biyue  ennn  cjuod  proxtme  pr<et$i  m 
zjuodam  damonn  erdtne  ad  inftriw  f 'fe  hubtns  ,appeUare  d&>/  enem 
iottfueutrunt.  Q^>  vfu  lupiter  apud  Orpheum  Saturnum  patr°nt 
d&monem  atpeU*uH.  Et  ipfe  Plato  in  Ttmto  d-tmona*  nuncupauit 
deos iUos  ,  cptigenerationem  e proptnquo  dtfpmunt , •vbi  ait :  D-  altis 
•verb  d-tmontbtt*  traflare ,  eorumquc  generaticnem  in  lucem  adere 
maittt  es~iy  cfuamferre  humanum  p  fttt  mgentum.  Comparatione  -vti- 
cjuedamon  eft  eiufmodi ,  qui  videlicetproxtme  vaicuicjue  proutdrt ,  e- 
tiamfi  Deu*  fit  ,ac  etiam  fi  D<"o  fu  tnfertor.  Habitudine  'vero  ejuadam 
dsmon  dtcitur  animut ,  qutftmilitudine  yuapiaw  adgenttt  d-emonum 
mtrabilHtres ,  cjuam fecundun*  homintm  afli-nes adtt ,  utdmcjue-vi- 
tam  fuam  fuffenditex  dtmone.  Hac  arbtiror  rattone  Sccratemin 
Republicad&monas  antmosappeU.-ffe  ,  cjui  vtta>n  bene  tranfegcrint) 
oMfinmeharem  tranjlati  funtfortem,locdcjue  anguftiora  iamcolant, 
Ipfe  denicjue  fecundum  tffentiam  d&won ,  nrcjue propter  hubttudincm 
ad fecjuentiaynecjue  ob  al/cjuam  td  altud  (tmtlitudinem  appeUatws  es~i 
ddtmonfed hancper  feipfum  proprriatem  eft  fortitttf.  ^tcjue  tnvxi- 
Tientia cfftadam  ,  vtribufcjue propritt  ,  modtfcjtte dtif<renttbus  atlio- 
num  es~i  dtftinfiw.  Omnino  <verb  anima  cjutdem  rationala  in  Ti- 
4P40  dtmon  animalk  eft  aftellaiaMtcfunt  iUtai  verba.  Sed  eiparum 

placet 


Ad  Marcellinum     Lib.  fx.        55^ 

placet  animam  noflram  ftmpltcittr  damonem  nominari  ,  quod  antea 
etiam  dtfertn  verbis  reiectt :  nam  d&mon fvnflicittr  crnn  dicitur ,  me- 
dia  qu&damtsl  natura inttr  homines  &  deos  ,  mc  comparatiove  dici 
vuli  d&monem  aliud  ,  quam  ammam  noflram  :  non  id  ejuod  pr&ciput 
in  ea  operatur,  velut  rationem  infants  ,  affeflum  in  pertutbatii ,  in  quo 
ab  K^fpuleij  fe;itentia  dtffenttt.  Na-n  quod  V ergtUits  tnquit ,  velam- 
bigunm  diclum  vtdert  pnefl,^  vt phiiofophi  loquuntur}  cx  problema* 
te.autfi  mle  efl  ditui  Piaomcr.  Bono  viro  Detts  efi  lcx,malo  vero  libi- 
do:Serutufc[ueai  hun:  modum  Vergilif  verfum  e  xpU:at .  si pud  Ploti- 
num pktlofoph-im  (y  alios  cju&rttur  ,  V  trum  mentts  n$Tir&  actes  ^erfe 
al  cupiditates  ty  conftlia  moueatur ,  an  impulfu  aiicuiat  numinu :  gf  . 
primo  dix  runt.ment  s  humanat  mouertfuafponte.  Dcprehcnderunt 
tamen  ad  omnta  honeTia  impelli  nosgemo  &  numint  quodam  familia- 
ri,cjuod  nobts  nifcenttbus  datur.  Prauavero  nofiramentenos  cupere3 
& deftierare, [\rec enim  poteTifieri ,  vl praua  numinum  voiuntate  cu- 
ptamits ,  quibtts  nihd  rraium  consiatplacere.  Vnde  nunc  hic  orttts  efl 
f-.nfws.htc  Seruitn.  Sqd  haud  dubie  affetltM  etiam  quibm  rapimury  da- 
mones  a  Platonicts  multu  nommantur.^t  tn  is~it*  de  dtis  deque  dtmo- 
nibmfenttntits  mirum^qudm  tnterfe  dtfcrepent  homtnes  eiufdem  h&re- 
fi;..yfiiafenttt  ^Apuieitts  quam  Plato,aha  PLctintts  quam  s4puiei*sy 
diuerfa  ab  m  Porphyriux,nec  curn  lamblicho.aut  quoqua  alio  inomni- 
hitsconuentt  Proclo,ntmirum  dtmonibtts  tpfis  pronaturafua  varia  il~ 
lis  tyf..llacu  diclantibitt. 

b     Lares  f\  mcriu  boni  funt.  }  Lares  eofdem  effcquoi  genios  Lares 
iSfpuieiwt  idem  fentit ,  quod  facit  ex  multorum  veterum  autborita- 
teficut  Cenforinus  dorct  in  ii'jro  De  dte  tiatalt.Ctcero  tn  Ttm&o  Pla-  \ 

tonts  dxmones  Lares  vertit  ft  modo,tnquit,hoc  retie  conuerfum  vtdert 
pote>~if-Ios  Gw<s  &  '  arcs  Cap:>2a  ettumprasiitCs  iiocat  &  an^e- 
los-Manes emmfunt  qut  vnt  mcpe prefunt  fxcut  Sermtts  exponitf  xto 
t_j4enctd.HU  !oro:(Juijquefuos  patimnr  manes.  Voiunt  -unt.  uijue  Ge- 
muni  appofttum  demonem  bonum  &  malum  ,  hoc  tjl  ratmnem  ,  qu£  ai 
meitorafemper  hortatur:  *y  ltbidtnemycju,t  adpemra.Hic  efl  Lc.rua  ty 
GeniwimaittsJiiebonuf  Gennts,<*y  Lar.Si  Larua  traxerit  adft  to- 
tum  hominem,ts  ab  eapofl  xham  dantuatur  ,  Qr  fuc  flultitis.  dat  pce~ 
nas-fin  Lartfuertt  audiens  difto  ^pur^attts  ptirufque  in  bcatorum  i*c* 
fedefque  remigrabitjuflua  abeo.cjue.n  in  vitafecntus  efl  LMtil  Eadem 
prcpe  eflfententia  Platonts  in  vltimo  De  rep.  cum  am.r.as  ad  luduium 
ferri  dicit. 

c  Lemures  feu  Laruas  G  mali.^w^  mtrtmofufi  dnmifunt  tra-  Lemure* 
quitttry  quietd.  CaresfumfamiUaresfvtornniacommifcet  terronbusj 

11     4 


53^  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

&  turbit )  Laruttftue  Lemures :  V  nde  Laruati  a  Laruis  territi  ,  aut 
poffefti.Marttanus  CapeUa  libro  fecundo  iXuptiarum  fu  inquit :  De~ 
mque  hec  omnts  arts  a  luna  d.ffufio  jub  plutonit  potejlate  confiPtt» 
qui  ettam  Summanm  dratur  ,  quafi fummtt»  manium.  hic  Luna  ,  qua 
hmc  aeri  propior  e(l,Prof  rpma  memotatur-.vcrum  ill$  manes  cum  cor* 
foribm  tllo  tempore  trtbiunturtquo  fit  prima  conceptio  ,  gr  pfi  vitam 
etfdem  corportbtu  deletlantur,atque  cum  tts  manentes  apptUantur  Le- 
mures^quiftvtUfrtortsadtMfuerinthoneftate,  tn  Lares  dom.rum, 
wbttimqtte  vertunturft  autemdepr auantur  ex  corpore  ,  Larn&perhi- 
Jlfdnes  bentur.ac  Manta.  Manes  igttur  tc  ta<>,  h  m ,  quam  trucesfunt  con- 
fittuti ,  quos ayabit  &)&**(  fnj/uonte  memorat  Grata  dtfcretio.  In 
hu  ettam  lochfunt  mans.eoru'  -queprafittes ,  \tana  atque  Alaturna9 
dijetiam  cjuos  xSfqudos  dicunt.item:Fura  Furtndqu  t&mater  Ala- 
ma%&  «U&  triptes  diuorum  degunt  antum  Marttanu*.  Porphyrio 
Itb.Eptji.  Horat.idUtcmclurnoi  iemu  es^xwbrai^  inquit ,  vagantes, 
honnuro  Hfrte  dtem  r.onti^  taeo  metuindos-.ey*  putant  Lemures  ejfe 
didos^quaft  Remures ,  a  R<wo.  euitu  occifi  vmbr as frater  itim j  lacare 
veUet yLemuria  tnfltiuu  ,  td  .sl ,  parent  dta  qu&  menfe  Mato  p  r  tri- 
duum  celel>rart  folent  ante  addttum  anno  tm  nfem  F ebruartum  ob 
quam  rem,  *:  ato  >.->enfe  relt%to  ejl  nubere  H&c  Porphyrto,  qu&  fumpta 
funtexO><t:.s.Fas~l. 

d  Manesautemdeos.V^a^/t  bonos  eff  dtclos  cftendit  Fefltts.  Ma- 
na  emm  bona  dtxerunuvnde  matet  fy  Matuta,&  pon  a  maturaicole- 
^anttirq;  propter  metummonn  ty  M  anes  facrtficantibuA  nominaban* 
tur9quafiboniy  quemadmodum  coHrajmmanes  valde  non  bonifunt. 

Deternis  contrjttis,qHibus  fecndum  Platonros  dxmcnum  homi- 
numquenatora  difting  itur.  CAP.     X  I  l. 

Ednunc  de  his  agimus,  quos  in  natura  propria  de- 
fcripfitinterdeos&  homines  genere  animaha,  men- 
te  rationalia,animo  pafsiua,corpore  aerea ,  tempore 
aeterna.Nempe  cum  priusdeosinfublimicaelo  hominesau-» 
tCm  intcrra  infima  difiun&os  locis  ,  &  naturaz  dignitate  fe- 
ccrneret,ita  concJufit.  Habetis,  inquit,interim  bina  anima- 
liatdeosab  hominibusplurimudifferentes:  locifublimitate, 
viKeperpetuitate,natura?  perfec*hone:nullo  interfe  propin- 
«juocomunicatu  ,  cum  &  habitacula  fumma  ab  infimis  tanta 
tntercapedo  faftigij  difpefcat :  &  viuacuas  illic  aeterna  &  in- 
defefta  ftt,hic{acaduca,&fucciriua:&  ingeniailla  adbcatitu-p 
dinefublimata,  h^c  ad  miferias  infimata:  hic  caeleftia,ibi  ter-f 
rcna  vidco  comcmorjit/i  cotraria dc  duab* natur?e  |>ai tib.vh- 

timis, 


AdMarcellinum   Lib.ix.         557 

timls,id  eft,fummis  atq;  mfimis.Na  tria  qua?  propofuit  de  diis 
laudabiiia ,  eadem  repetiuit,  aliis  quidem  verbis,  vt  eisalu 
tria  aduerfa  ex  homimbus  reeideret.  Tria  deorum  hsec.funt: 
locifublimitas,  vitsperpetuitas,  perfe£tio  naturae.  Harc  a- 
liisverbis  ita  repetiuit ,  vt  eiscontrana  humana;  condino-, 
nis  opponeret:  cum  &  habitacula  ,  inquit ,  fumma  ab  infimis 
tantaintercapedo  faftigij  difpefcat :  quia  dixerat  loci  fubli- 
mitatem,  Et  viuacitas  il  iic  ,  inquit ,  aeterna  ,  &  indefecta  fit, 
hic  caduca  &  fuccifiua  ,  quia  dixcrat  virx  perpetuitatem.  Et 
ingeniailla,inquit ,  ad  beatitudinem  fublimara-,  ha?c  ad  mi- 
ferias  infimata,nullo  mter  fe  propinquo  .  inquit ,  communi- 
catu,quia  dixerat  natura?  perfe&ionem.Tria  igitur  ab  eo  po- 
fita  funr  deorum,id  eft,locus  fublimis ,  «etermtas,  beatitudo; 
&  his  contraria  tria  hominum,id  eft,locus  lnfimus  ,  mortali- 
tas,miferia.  Inter  ha?c  terna  deorum  &  hominum ,  quoniam 
dsemones  medios  pofuit,de  loco  nulla  eft  controuerfia.Inter 
fublime  quippe  &  infimum  ,  medius  locus  aptifsime  habetur 
&  dicitur.  Ca^tera  bina  reftant,quiSuscura  attentior  adhi-. 
benda  eft,  quemadmodum  vel  aliena  efTe  a  dxmonibus  ofte- 
dantur,vel  fic  eis  diftribuantur,vt  medietas  videtur  expofce- 
re,fedabeisaliena  efle  nopoiTunt.b  Nonenim  ficutdicimus 
locum  medium  nec  efle  fummum  ,  nec  infimum,  ita  dzemo» 
nescumfintanimalia  rarionalia  ,  necbeatos  efle  nec  mife- 
ros,ficuti  funt  arbufta  vel  pecora,qua*  fenfus  vel  rationis  ex- 
perriarecle%poflumus  dicere.  Quorum  aurem  ratio  metibus 
ineft,autmiferos  efle  ,  aut  beatos  effe  necefle  eft.  Item  non 
poflumus  re£te  dicere,nec  mortales  efle  da?mones  nec  £ter- 
nos.  Omnia  nanque  viuenria  aut  m  zeternum  viuut,  aut  finiut 
morte,quod  vjuut.  Iam  vero  ifte  tempore  «eternos  d^mones 
dixit.  Quid  igitur  reftat,  niii  vt  hi  medij  de  duohus  fummis 
vnumhabcanr,&  deduobusmfimis  alterumi1  Namfi  vtraque 
de  imis  habebunt ,  aut  vtraque  de  fummis ,  medij  non  erunt, 
fed  in  alterutram  partem  vel  refiliunt ,  vtl  recumbunt.  Quia 
Crgohisbinis,ficutdemonftratumeft,  carere  vtrifque  non 
poflunt,acceptisex  vtraque  partefingulis  mediabuntur.  Ac 
per  hoc  quia  de  infimis  habere  non  poflunt  atftemitatem,quae 
ibi  non  eft,vnum  hoc  de  fummis  habent:&  ideo  non  eft  alte- 
rumadcomplendammedietatem  fuam,  quadde  infimisha^ 
beant,niii  miferiam. 

H  s 


538  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

l.    v  1  v  e  s. 

*  fy  Aduca&  fuccifiua.  \  Siclegnnr  inlibris  ^puleij  excufis,non 
V_>  male.  Nam  a  fud  idendo  di  itur,<juod  adduur,  ty  -velut  am- 
putaturSunt  tx<:m!'laria  ,-fuguslim  in  quiim  fcnbitur  fuccidua  ab 
eadem  or>ginr,at<]ue  ctiam  (igmficantiu6,<(ff  magu.pro[>rte. 
b  Non  enim  ncut  dicimus.}-  Ex  oppofxtu  funt  yu&  nullum  medium 
rtcepta»t in  vmu  rfuf,vt contr^dicentta3cu>rer<: vel  non  currere.alia 
receptunt,-vt  album  ty  nigruw.funt  emm  mtermtdij  colores.  funt  cjua 
tcrttf  rebtu  aflignatti  non  admittant,vt  viuens  <gr  wortuum  in  amma- 
libuf.tttdim  c&cum  &  vtdensftatn  a  natura  ttmporibui-.par  <&  to/pat 
in  numexts,vt  i^Trtjloteles  docet  in  Categortvs . 

Q^omono  ciacmone? ,  fi  n^ccura  diisbeati,  nec  cum  hominibus 

fuRt  miferi,intc r  vtranque  partem  fine  vttiufque  comwu- 

nionc  iint  mechj.  C  A  P.    XIII. 


r^ff^  St  itacjuefecundum  Platonicosfublimium  deorum, 
W^pj",  vel  beata  ceternitas,vel  seterna  beatirudo :  hominum 
z&&  vero  infii  moru  ,  vel  miferia  mortalis,vel  mortalitas 


inilera.da?monum  autem  mediorum  vel  mifera  a*ternitas, 
vel  seterna  miferia.Nam  &  cjuincjue  illis ,  qua?  in  definitione 
<3a?monnmpofuit,noseosmedios,rictit  promittebat,  often- 
dit icjuoniam  tria  dixit  eos  habere  nobifcum^uod  genere  ani 
malia,<juod  menterationalia,c]ii6danimo  pafsiuafunt:  cum 
diisauter*  vnum,cru6d  temporeiererna  ,  &  vnum  proprium 
cjuod  corpore  aerea.  Quomodo  ergo  medij ,  quando  vnum 
babenrcum  fummis,tria  cum  infimis?  Qujs  non  videat  reli- 
ftamedietate  ,  cjuantum  inclinentur&  deprimantur  ad  infi- 
mafSedplaneibi  etiam  medij  polTunt  ita  mueniri ,  vt  vnum 
habeant  proprium  ,  cjuod  eft  corpusaereum,  ficut&illide 
fummis  atcjue  infimis  (ingula  propria  dij  corpus  aerherum 
rtominefcjue  terrenum:  duo  vero  communia  finr  omnibus, 
cjuod  genere  funr  animalia,&  menre  rationalia.  Nam  &  ipfe 
r.iim  de  diis  &  hominibus  loqnererur  ,  Habetis  ,  incjuit ,  bina 
•nimalia.Ernon  folenriftideosnifi  rationales  mente  perhi- 
bere.Duo  funr  refidua,cju6d  funt  animo  pafsiua  ,  &  tempore 
Seterna.  Quorum  habent  vnum  cum  infimis  ,  cumfummisal» 
terum,vt  proportionali  ratione  librata  medietas ,  neciue  fu- 
(tollatur  in  fumma,necrue  in  infima  deprimatur.  Ipfa  eft  aute 
illa  dsemonu  mifera  <rternitas,vel  seterna  miferia.  Qui  enim 
ait  *nimo  pafsiua,etiam  mifera  dixiffet ,  nifi  pro  eorum  cul- 
tonbus  erubuiffet.aPorr6  cjuta  prouidentia  fummi  Dei :  ficut 

etiam 


Ad  Marcellinum  Lib.  ix.  55? 

eriam  ipfi  fatentur,  nonfortuita  temeritate  regitur  mundus, 
nunquam  eflet  iftorum  aeterna  miferia ,  nifi  effet  magnama- 
litia.Si  igitur  beati  re&e  dicuntur  eudaemones,  non  iunt  eu- 
darmones,  quosinterhomines&  deos  ifti  in  mediolocaue- 
runt.  Quis  ergo  eft  locus  bonorum  daemonum,M*  fucpra  homi 
nesinfradeosiftis  praebeanr  adiutorium,illisminifterium:Si 
cnim  boni  a2terniquefunr,profe«£t6  &  beati  iunr.iEterna  au- 
tem  beatirudo  medios  eos  efle  non  finit,  quia  multum  diis 
coparat,multumqueab  hominibusfeparat.  Vndefruftra  ifti 
conabutur  oftendere.quomodo  daemones  boni,  fi  &  immor- 
tales  funt,  &  beati,  recte  medij  conftituantur  inter  deos  im- 
mortales  ac  beatos,&  homines  mortales  ac  miferos.Cum  e* 
niin  vtrunque  habeant  cum  dhs,  &  beatitudinem  fcilicet ,  & 
immortalitatem,nihii  autem  horum  cum  hominibus  &  mi- 
feris  &  mortalibus,  quomodo  non  potius  remon  lunt  ab  bo- 
minibus,diifque  coniuncti ,  quam  inter  vtrofque  medij  con- 
ftituti?  Tuncenim  medij  eflenr.  fi  haberent  &  ipfi  duo  quae- 
dam  fua, non  cum  binis  alterutrorum,  fed  cum  linguiis  \  tro- 
ruque  communia-.ficut  homo  medium  quiddam  eft  inter  pe- 
cora  &  angelos  :  vtquia  pecus  eft  animal  irrationale  atque 
mortale,angelusautemanimal  rationale&  immorrale.me- 
dius  homo  eifet  inferior  angelis,fuperior  pecoiibus,  habens 
cum  pecoribusmortalitatem,rationem  vero  cum  angelis,  a- 
nimal  rationalemortale.  Ita  ergo  cumquaerimus  medi  r.n 
inter  beatosimmorrales,miler6lque  mortales,h<;c  inuepire 
debemus,  quod  aut  mortale  fit  beatum,  autimmoriale  Cit 
miferum. 

L.  V  I  V  E  S. 
a  T"\Orroquia  yirouideima. \-Platoplttrimii  locumundum  apa 
X  rente  ill;  rerum  ommumfaclum  tffe  Qr  admtmftrari  afftrtnat. 
Hic  itero  inwJii^imnf  ejfet,fi  mnocentem  ttetno  moeror;  fiaeret  affi  - 
ci:»a<n  ad  tempict  afjiigt  bonum  hemmem  etiam  ex  bemgnitate  efl ,  -ui 
fit  cur  copiofnti  donetur^  beatior  tanto pat>quanto plura  eftperpeffnt 
aduerjatpr^pterfempiternambeatitudtnem. 
An  homincs  ciim  fint  mortales,poflTnt  vera  beatitudine  elTe  fceiicet. 

C  A  P.    XII II. 
ffi%*r%  Trum  &  beatus,&  mortalishomoeftepofMtjmagni 
x^vS^3  eft  inter  homines  quseftio.  a  Quidam  enim  condi- 
&%$*l  tionem  fuam  humiliusinfpexeiunt,  negaueruntqu* 
jiominemcapacemeflebeatitudinispoffe,  quanciiu  morrt- 


54°  Auguftini  elc  ciuitate  Dei 

literviuit.Quidam  veroextulerunt  fe,&  aufi  funt  dicere,  (a- 
pientia?  compotes,beatos  efle  pofle  mortales.Quod  fi  ita  eft, 
curnonipfi  potius  medij  conftituunturinter  mortales  mife- 
ros,&:immortalcs  beatos:  beatitudincm  habentes  cum  im- 
mortalibus  beatis,  mortalitatem  cum  mortalibus  miferiis? 
Pn>fe&6enimfibeatifunr,inuidentnemini.  bNam  cjuidmi- 
ferius  inuidentia?  Etideo  mortalibus  miferis',  «juantum  po£ 
funt,ad  confequendam  beatitudinem  confulant:  vt  etiam  im- 
mortales  valeant  efle  poftmortem,  &  angelis  immortalibus 
beatifque  coniungi. 

L.  V  I  V  E  S. 
a  f*\  Vidam  enim  conditionem  fuam  humilius.  }Solori  u4- 
\^£themenfi$  negat  ante  mortem  beatum  jieri  quenquam  pojfe» 
Pldto  pancos  exctpit  :fed  Solon  ,  quod  nefceretur  quale  homtnem  ma- 
neretfatumnam  quu  Priamumfcehcemvocaffet  ante  bellumperpeffu- 
rum  tot  m<rfltf?tma  illo  decennio  ?  aut  quts  Croefum  inter  HU<  immanes 
opes^quem  Cyru*  erat  rogo  viuentem  admoturuA*  Platovero  quod  dif- 
fctle  efl  homini  diuina  tlla  in  njita  conf.qm,  quorum  cogmtione  beatifi- 
mti4. 

b  Namquidmiferiusinuidentia?  \  lUud  folum  eft  minwdentia 
bonum,quod  maximum  eft  inuidti  maium,ficut  Grtco  ditlo  fertur. 
De  Mediatorc  Dci  Sc  hominuro  homine  Chtifto  lefu. 
CAP.  XV. 
^^^  Iautem,«juo4multocredibilius  &  probabiliusdi- 
S^o^Jj  fputatur,  omnes  homines  quandiu  mortales  funt, 
[$$$*$  a  etiam  miferi  fint  neceffe  eft,qua?redus  eft  mediu?, 
qui  non  folum  homo ,  verumetiam  Deus  fit :  vthomines  ex 
mortalimiferiaad  beatamimmortalitatehuiusmedij  beata 
mortalitas  interueniendo  perducat:  quem  neaue  non  fieri 
mortalem  oportebat,nequeperiTianere  mortalem.Mortalis 
quippe  fa£tus  eft  ,  non  inhrmata  verbi  diuinitate  ,  fed  carnis 
infirmitatefufcepta:non  autem  pennanfitinipfa  carne  mor- 
talis ,  o.uam  refufcitauit  a  mortuis  :  cjuoniam  ipfe  fruftas  eft 
mediationis  eius:vt  nec  ipfi  propter  quos  liberandos  media- 
xov  effeftus  eft ,  in  perpetua ,  vel  carnis  morte  remanerent. 
Proinde  mediatorem  inter  nos  &  Deum,&mortalitatem  ha- 
bere  oportuit  tranfetintem ,  &  beatitudinem  permanentem: 
vt  per  id  quod tranfit,c6grueret  ntorituris,&ad  id  cjuodper- 
maner,rransferrer ex mortui^.Boni  igitur  angeli  inter  mife- 
ros  mortales ,  &  beatos  imraortales  medij  efle  non  pofTunt: 

quia. 


Ad  Marcellinum    Lib.  ix.         541 

^ulaipfi  quoq;,&  beati,&  immortalcsfunt.Pofluntauteme- 
dij  efle  angeli  mali,quia  immortaies  funt  cu  illis,mifericum 
ifti*.  Hiscontranus  eft  mediator  bonus,qui  aduerfus  eorum 
immortaliratem  &  miferiam.&  mortalis  efle  ad  tempus  vo- 
luit,&  beatus  fa  artcrnitate  perfiftcrc  potuit.  Ac  fic eos  &  im- 
mortales  fuperbos,  &  mifcrosnoxios,  neper  immortalitatis 
iactantiam  fcduccrenr  rsd  mifei  iam,&  fua?  mortis  humilita- 
te,  &  fua»  beatitudinis  benignicacedeftruxitineis,  quorum 
corda  per  fuam  fidem  mundans,  abillorum  immunUilfima 
dominatione  hberauit.Homoitaquemorcalis  &  mifcr  lon- 
ge  feiunctus  ab  immorralibus  &  beatis,quid  cligat  medium, 
per  quod  immortalitati  &  beatitudini  copuleturf  Quod  po£» 
fit  dele&arein  damionum  immortalitate,  miferum  eit,  quod 
poftlt  oftendcre  in  Chi  i(ri  mortalitate,  iam  non  eft.  Ioi  ergo 
cauendaeft  mtferiafempiteina;hic  mors  timcnda  non  eftt 
quaeefle  nopotuitfempiterna:  &  beatitudo  amanda  cft  fem- 
piterna.Ad  hoc  quippe  feinterpofuic  medius  immortahs  Sc 
ini(er,vt  ad  immorralitatem  bearam  tranfire  non  fmic ,  quo- 
niam  m  hocJ  perrtftitquod  impedit  ,id  eft  ,inipfa  miferia. 
Ad  hoc  aurem  fe  interpofuit  mortalis  &  beatus  ,  vt  mortaJi- 
tatc  tranfacta,&  ex  mortuis  faceret  immortales  ,  quod  in  re- 
furgendo  monftrauir ,  &  ex  miferis  bcacos ,  vnde  nunquara 
ipfe  difceffit.  Alius  eft  ergo  medius  malus  qui  feparar.  ami- 
cos,aliusbonusquirccociliatinimicos.  b  Etideomulti  funt 
medij  feparatores,  quia  muhitudo  quae  beata  eft .  vnius  Det 
participatione  fit  beata.  c  Cuius  p.irticipacionis  priuatioac 
miferamultitudomalorum  angelorum,  quaefe  opponitpo- 
tiusadimpedimencum,quam  interponit  ad  beatitudinisad- 
iutorium ,  eriam  ipfa  multirudine  obftrepit  quodammodo, 
nepoffitad  illud  vnum  beacificumbonupcrueniri,adquod 
vt  perduceremur,  non  multis,  fcd  vno  meciiatore  opus  erat, 
&  hoc  eojpfocuiusparticipationc  ftmusbean,hoc  eft,vcrbo 
D.ei,non  fa&o,fed  per  quod  fac"ta  funt  omnia.  Nec  tamcn  ob 
hoc  mediator  cft  ,  quia  vcrbum  maximequippe  immortale, 
&  maxime  beatum  verbum  longe  eft  a  mortalibus  miferis, 
fcd  mediatpr  pcrquod  homo,eo  lpfo  oftendens  vtique  adil- 
lud  non  folum  beatum.  verumeriam  beatificum  bonum  non 
oportercqujeriaiiosmediatorcs,  per  quosarbitremurnobis 
peruentionis  gradus  efle  moliendos ,  quia  beatus  &  beatifi- 
cus  Deus ,  fa&us  particeps  humanitatis  noftrse  compeudium 


54^  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

prafbuitparticipandardiuinitatisfua^.Nequeenimnosa  mor 
taliratc  &  miferia  liberans  ad  angelos  immortales  beatofyue 
ita  perducit ,  vt  eorum  participatione  etiam  nos  immortaies 
&  beacifunus,fedadillam  trinkatem,  cuius&  angeli  paiti- 
cipatione  beati  funt.li  Ideo  cjuando  in  forma  ferui,  vt  media- 
tor  efiet,  infra  angelosefle  voluit,  in  forma  Dei  fiiper  ange- 
los  manfit.idem  in  mferioribus  via  vitse ,  qui  m  fuperionbus 
vita. 

L.     V  I  V  E  S. 
9    Tp  Tiam  miferi  fint.}  Homerm  homims  fcve vocat  <Ai»«$  t&f 

X  '  d.d-xixsybQc  eft  mtferos.vt  ty  Latini  poetx  fec.runt. 
b  £t  ideo  multi  funt  medij  Cep.^Kirttt*  vuca  e/r  <&  fimpl  xt  i- 
deo  nec  multafimt  ad  ca-.n  fimit&.V ttium  Vuttum,muUiforme ,  tnfinttii 
ad  enm  itatur  vtts^  vt  ^A  tftut.incjuit  in  Ubrts  Mora\ibvu$.ltaque  da • 
tnonts  muhiper  fe  varits  rationibtts  a  Deo  abiucunt,  anvelt  bont  vmcd 
mia&per  vnicum  DttfiUum  ad  Deum  reducunt. 
c  Cuiusparticipationispriuatione^Kf/wKdfJo/W*  ienebr&fic 
priuatto  beatttudmts  miferta,etfi  non  contra  refurritur. 
d  Ideo  quandoin  forma. \Pau\us  ad  Phtiip.t.de  Chrifto  loquens: 
Qtu  cum  m  forma  ,  tnquit ,  Dei  ejfet ,  non  raptnam  arbttratus  eTi  fe 
ejje  <tqua\em  Deo  >fed  femetipfitm  exmaniuit  formamferui  acctpiens. 
H&c  funt  Paultverba  ,  quibtts  fi^mficat  Chriftum  alio<jut  patrtfi- 
milltninm,  induto  corpore  noftra  mortalitatis ,  nunquam  apud  evs  ,  qui 
Jolum  hominem  intuebantur ,  profffum  Deofe  parem  ejfg,cum  tamen 
hoc  ipft  licuiffet ,  faiua  patrt  maieftate ;  verum  abiecitfc  dominw  cun- 
lUrum  m  Jpeciemferut ,  ty  exceifijitmu*  aquarife  mbts  pajftts  eft  ,  vt 
fimtlitudtne  natur&  nos  omnts  ad  fe  attraftos  cognofcentes  iam  cjuis 
ejft ,  (juidpojfetyfublimesfcum  enerret  adpatretn-.tta  humanttas  ad 
fetnuitat,ne  dtuinttas  det«rreat,&  hxcinuitatos  adf  rApit.,  beatofqae 
ftctt: quocircanec  vocare  atque allicere  nos  potwffet ,  ntfi  noftrt  fimtlis 
homo,nec  beare,mfifons  beatttatis  omnis  Deu*.  t^/fd  Chrtjlt  e<go  dei- 
tatem ,  qu&  vita  eft ,  $■  beatitudo  ipfa,  vntca  eft,per  quam  tendamm 
•via,humamtas  eiuu 

An  rationabiliter  Plafonici  definierint  deos  cxleftes  dedinantes  tetre- 

na  confagia,hominibus  non  mifceri,quibus  nd  arr.icitiam  deo- 

rumdxmonesfuifragentur.  CAP.    XVI. 

On  enim  verum  eft  ,  quod  idem  Platonicusait,  di- 
xiiTe  Platonem,  nullus  Deusmifcetur  homini.  £t 
hoc  prsecipuum  eorum  fublimiratis  ait  eife  fpecime, 
quod  nullaattre&atioiiehominumc6taminantui\£rgo  dar- 

mones 
t 


Ad  Marcellinum     Lib.  ix.       54$ 

moncs  contaminarifatetur ,  &  ideo  eos  a  quibus  cotaminan- 
tur  mundare  non  poffunt ,  omnefque  immundi  pariter  fiunt, 
&  darmones  contre&ationc  hominum,&  homines  cultu  da;- 
monum.  A  ut  fi  &  contreclari  mifcerique  hominibus,  nec  ta- 
men  contaminari  diemonespollunt ,  diis  profc&o  meiiores 
funt,quia  llli  fi  mifcerentur,  cotaminarentur.  Nam  hoc  deo- 
rum  dicitur  efle  praecipuum  ,  vr  eos  fublimitcr  feparatos  hu- 
mana  contreclatio  cont.miinare  non  poffn .  a  Deum  quidein 
fummum  omnium  ci  eatorem,  quem  nos  verum  Deum  dici- 
mus,  fic  a  Piatoneprardicari  aiieuerat,qu6d  ipfe  liffolusq^i 
nopoflir  penuria  fermonis  humani  quauisorarione  vel  mo- 
dice  comprehendi,  vix  autcm  tapieribusviris,  cum  fe  vigsre 
aniini  quaotum  licuit  a  corpore  remonerunt  ,b  lnrellcttura 
huius  Pei  id  quoque  interdum  velut  ia  altiflimis  tcnebris 
crapidi(i'imo  corufcamine  lumen  candidumintermicare.  .Si 
ergo  fupra  omnia  vcrefummus  Deus  lmelligibili &  inefFa- 
biliquadam  pra_fentia  ,  etfi  lnrerdum  ,  etfi  tanqua  rapidilli- 
mo  corufcamine  lumen  cadidum  intermicans,  ltadeft  tamerj 
fapientium  mentibus,cum  fe  quantum  licuitacoiporerc- 
moucrunt ,  nec  ab  eis  cotaminari  poteft:quid  eft  quod  ifti  dij 
proptereaconitituurur  longeinfublimiloco,  ne  contrefta- 
tione  conraminentur  humanaf  Quafi  vero  aliudcorpora  illa 
aeiherea  quam  videre  lufhciat,  quoru  luce  terra,  quantii  fuf- 
ficir,illu.tratur.  Porro  H  noncotaminaturfydera,cum  vide- 
tur:quos  deosomnes  vifibilesdicit,  necdamiones  hominum 
c6taminanturafpecl:u,quauisde  proximovideantur.An  forte 
Yocibushumaniscontaminaretur,  quiacie  noncontaminatur 
oculoru:&  ideo  dafmones  medios  habent,per  quos  eis  voces 
hominu  nuntietur,a  quib9  longe  abfut ,  vt  incota minatifjimi 
perfcuerent  Quid  iamdc  cauerisfenfibusdicami1  Non  enim 
olfaciendo  cotammari  vel  dij  pofTent  fi  adefTentivel  cum  ad- 
funt  da?mones,pofTuntviuoru  corporu  vaporib9humanoru, 
fi  tantisfacrificiorucadauerinis  non  contaminantur  nidori- 
bus.  In  guftandi  autem  fenfu  nulla  neceflitate  reficiede^  mor- 
talitatisvrgetur,vtfame  adacli,cibosab  hominibus  qua?rant. 
Taclus  vero  in  potcftatceft.  cNam  licetab  eo  porifTimufen- 
fu  contrecTatio  ifta  dicta  videatur  ,  hacTenustamen  fi  velient 
mifceretur  hominibus,vt  viderent,  &  viderentur,audirent,& 
audiretur.TangendiautequarnecefsitasfNamneqihomines 
id  cocupifcere  auderet,cum  deoru  vel  damionu  bonoru  con- 


544         Auguftini  de  ciuitatc  Dei 

fpeftu  velcolloquio  fruererur.Er  C\  in  tantum  curiofitaspro- 
gredererur,vtveller.qubnam  pa&o  quifpiam  pofletinuiturn 
tangere  Deum,  vel  da^monem,  qui  nifi  captu  non  poteft  paf- 
fei  emf  Videndo  igitur  vifibufque  fe  pnebendo  &  loquedo  & 
audiendo,  dij  corporaliter  mifceri homiuibus  poffent.  Hoc 
aurem  modo  daemones  fi  mifcentur,  vt  dixi,  &  non  contami- 
nantur,  dij  autem  contaminarentur  fi  mifcerentur,  inconta- 
minabilesdicuntd£emones,&  contaminabilesdeos.Siautem 
conTaminantur&  demones,quidconferunt  hominibusadvi- 
fam  poft  mortem  beara.quos  contaminati  mundare  non  pof- 
funt ,  vt  eos  mundos  diis  conraminatis  poffint  adiungerc  ,  in- 
tev  quos  &  illos  medi)  conltituti  funt?  Aut  fi  hoc  eis  beneficij 
non  conferunt,  quid  prodeft  hominibus  dcemonu  amica  me- 
diatio?  An  vtpoft  mortenonad  deoshominesper  dsemones 
tranfeat ,  fed  fimul  viuanr  vtriq;  coraminari,ac  pcrhoc  neu- 
tri  beatifNin"  forte  quis  dicat  more  fpongiarum  vel  huiufce- 
modi  rerum  mundare  daemones  amicos  fuos,vt  tato  ipfi  for- 
didiores  fianr,quanto  fiunt  homines  eis  velut tergentibus 
mundiores.  Quod  fi  ita  eft ,  contaminatioribus  dij  mifcentur 
dsemonibus ,  qui  ne  contaminarentur ,  hominum  propinqui- 
tatem  contre&ationemque  vitarunt.  An  forte  dij  poflunt  ab 
hominibus  contaminatos  mundare  diemones,  nec  ab  eis  con 
taminari,&  eo  modo  non  poffunt,  &  homines?  Quis  talia  fen 
tiat,nifi  quem  fallaciffimi  daemones  deceperunr?  Quid,  quod 
fi  videri  &  videre  coraminat?  Videtur  ab  hominibus  dij,quos 
vifibilesdicit/clariffima  mundi  lumina,&  ccetera  fydera,tu- 
tiorefquefunt  dcemonesab  ifta  hominum  contaminatione, 
quinon  polTuntvideri  nifi  velint?  A ut  fi  no  videri,fed  videre 
contaminat,  negent  ab  iftis  clariffimis  lnminibus ,  quos  deos 
opinatur  viderihomines,cum  radios  fuosterrasvfq;  perten- 
dant .  Qui  tamen  eorum  radij  per  quieq;  diftufi  immunda  in- 
denoncontaminanrur,  &  dij  conrammarentur,  fi  hominibus 
mifcerentur ,  etiam  h  effet  neceffarius  in  fubueniendo  cota- 
clus.  Nam  radijs  folis  &  lunae  terra  contingitur  ,  nec  lfta  co- 
taminat  lucem  .  Miror  .autem  plurimu  tam  do&os  homines , 
qui  cuncta  corporea  &  fefibilia  ,incorporahbus  &  intelligi- 
bilibuspoftponcnda  iudicaucrunt,  cum  agirurde  beata  vita, 
corporaliucotreclationufaceremetione.  sVbieft  illud  Plo- 
tini ,  vbi  ait :  Fugiedum  eft  igitur  ad  clarifllma  patriam,&  ibi 
fiuer,  &  ibi  omnia? h  Qujc  igitur  daifi$,inquit,  aut  fuga  ?  Si- 

jnilem 


Ad  Marcellinum  Lib.  ix.  545 

niilemDeofierifSi  ergo  Deoquantofimilior,  tantofit  quif- 
quepropinquior,nulla  eft  ab  illotanta  longinquitas  ,  quam 
eiusdiffimilitudo.Incorporali  vero  illi  *eterno,&  incommu- 
tabili,tanto  eft  anima  homiuisdiffimilior,quat6  rerum  tem- 
poralium,mutabiliumque  cupidior. 

L.  VIVES. 
aTp\  Eum  cjuidem  fummum.  j-  Hoc  m  deo  SocratU.  Simile  in 
\__J  doyntam  Piatonu,de  Deoex  PUtone  loquens,  quem  quidem 
c^lefiem  pronunciant,  indiclum^innominabtlem  ,  vt  ait  tpfe  Jpttnor, 
&(jLid-»w,xaj  fyfaTov. cutu*  naturam  muentre  dtffictle  efi,ft  inuentafit% 
inmultos  eamenunciare  non  pofle.Platonts  hac  'veibafunt ,  3to\  fjjfi 
«"ypfiVK  poiStoi^yiuynj  j  aJ t>'ianvyid  efi,  Dtumqutdem  tnuenijfe haud 
factle  efi,tntellexiffe  auiem  tmpuf?tbtle.  Stc  *_Apuleim .Plato  terh  in  Ti- 
ni£.o  inquit,Toi  ufy  »» nnihrloj  xju  7rrm'£y,ii  j  th  7tbl^tos  Ajpav  t*  «"fy», 
jt$M«i/pi»T*  «f  OTtvTttc  «Vt/ iatov i\ty*n.  ^iutor^m,  inqun,  Qr parentem 
huins  xmiuerfitatts  muenire  operofum  efi,&  inutntum fiert  non  pote$~it 
*ut  in  vilgm  commodts  -verbts  tjferas.  Jn  Parmemdc  -vtro  de  vno  tlla 
disfutans  att,nullum  ei  nomen  effe  tndttnmmon  defintrt  ,  non  fcientta) 
captaton  tnfenfm  tnturrere,nullam  de  eo  habtri  optmcnmquocirca  ne- 
que  nomtnar'pyneque  dici,neque  cogttatione  comprehendt,  neque cogno- 
fct,nec  ab  i  Uo  entefenttrt, 

b  Intelle&um  huius  Dei\Sunt  vefiigia  in  rebmhumants  nonnul" 
la,exqutbus  rognofci  potcfl  oftlexiUe  njniuerfitatts,tametfiprocuUt>eiut 
lumme  quodam  inter  denfifiimas  tenebras  mtermtcante:  tfr  non  a  qui- 
b»fltbet.fed  ivs  duntaxat,qui  acuttfitma  ingenijpr&dttiacte  ,  totam  eitU 
yttnin  eam,quam  mtenfiBime  con«ertertnt. 

c  Rapidiffimo  comtcamine.^P'  ulge  legitur  rapacifiimo  ,fignifi- 
cat  extfitntem fubito  lucem  iUam  diuina  i  celcrrime  fe  fubducere^fy  re~ 
Unquere  huit.an»  menttbm .qu£  eamfi)et~ia,unt,ceusjectem  quandam 
leuern.gr  nonalte  impnjfamfed  qutfattt  indicet  maximum  qmddam 
iUud  fuiff  t  ,ac  adwir andum, 

d  Adefttamenfapiemiummentibus.fr  %yiit  no:iita  praterirt 
notitiamiliamdiuinttatts.quinfubfifiatinmentefapientts  ,  quoties  Ac 
quandiu  eamfaptens  pure  acfancle  qu£rit. 

e  Nam  licet  ab  eo  ponffimum  fenfu,}  Contreclatio ktraftando 
ducitur,quodfit  tangcndo 

f  Clariffimamundilumina.}  ^puletmin  deo  Socratts,  Narrt 
pertnde  vt  maiefias  pofiulabat,dits  immortahbm  talum  dtcauit  3  quoi 
yttidem  deos  cdttespartim  vtfu  •vfurpamm,iiti 
-  JTqs  0  clartfiima  mmdi 

<dug.de  ctn.Deh    Tom*  j,  Sf^ 


546  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Lumina,labentem  calotaita  duiitts  annum. 
Virjwfmt  V erg.ltb.x  .Geovg  de  Scle  ty  Luna. 
g    Vbiefti\\udP\otim.}l»codiceColot<ien.leritur  ,  ^birflillud 
Platonu.vbi  ait,fugiend«m  eji  igttur  ad  clarijim.ampatrtatn  ,  &  ibi 
patcr,&  ibi  omnta. 

h  Q^igiturclaffis,inquir,autfuga?fimileDeofieri.  }  Sen- 
tenua  tji  hac  Platomca^uam  tnfuiertore  Ubro p  fuimtitj^auium  no- 
[iram  ca!um  ap[>cllat,c}uud  inde  exulav  U4:clartj?iram  quod  vlic  pura 
omnia^llujlrataiccrtahtc  xurbulenta,tenebm  obrutj,tncerta :  tbt  pater 
huitn  rvniuerfitattf)&  cira  omntum  rcgem  omnia  ,  -vt  ad  Dionyjium 
Plato  fcribtt.Qu!>modo  tlluc  confugtetur,,um  tantum  abfit ,  nec  -vllafu 
eo  nojlrii  corponbws  liafrcsfondtt-vtiicatn  iffe  ajxrtam  gr  expedittjii- 
ntam  vidm  fequi D*.  t*m,<*r  eimjieri,quantum  humana  -vu  njaleat  ,  fi- 
tnilem.Hac  -vna  res,nos  illucf4tolltt. 

Ad  confequendam  vitam  beatam  ,  qiiae  in  patticipationeeft  fummi 
bonijtiontali  mcd  atore  ind^ere  hominem3qualis  cft 
daemon/e  d  tah,qualis  eft  vnus  Chriftus. 

CAP.     XVII. 

Oc  vt  fanetur,quoniam  immortali  puritati,qu£  in 
'iimmo  cft,ea,quc  m  imo  funt  morralia  &  immu- 
dacouenire  non  pofTunr.opuseft  quidem  media- 
tpre,non  tamen  rali,qui  corpus  quide  habeat  im- 
moi  tale  propinquu  fummis,animu  aurem  morbidu  fimilem 
infimis:quo  morbo  nobisinuideatpotius.ne  fanemur  ,  quara 
adiuuer,vr fancmur  :  fedrali,  qui nobis iufimis  ex  corporis 
morralirate  coaptatus,  imtnortali  fpiritus  iuftitia  ,  per  quam 
oon  locorum  diifantia,  fed  fimilitudinis  excellentia  manfit 
in  fummis  ,  mundandis  liberandifque  nobis  vere  diuinum 
praebeat  aciutorium.  Qui  profecloincontaminabilis  Deus, 
abfit  vr  contaminationem  timeretaexhomine  ,  quoindutus 
eft,autexhominibus  ,  inter  quesin  homine  conuerfatus  eft. 
N6  enim  parua  funr  ha?cinterim  <»{uo,qua?  falubriter  fua  m- 
carnatione  monftr.iuir,nec  in  carne  polfe  cotaminari  veram 
diumitatem  :  nec  ided  putandosdazmonesnobisefte  melie- 
res,quia  non  habet  carnem.Hic  eft,  ficut  eu  prardicat  fancla 
fcriptura,mediator  Dei  &  hominuhomo  Chiiftus  I  e  s  v  s, 
de  cuiusdiuinitate,qua  patrieftfemper  a?qualis  ,  &  humani- 
tate,qua  nobis  factus  eft  fimilis  :  non  hic  locus  eft  vt  compe- 
tenter  pro  noftra  facultate  dicamus. 

L.  V  I- 


AdMarcellinum     Lib.   ix.  547 

l.    v  1  v  E  s. 

aF  X  homine  quo  in&utus  eft.}5tV/r//>er  KAugnfiinus  &  £?it 
\2,T<"nymM->&  c<etm  Lstinifcriptores  noftr&rtltgivms.  Gr&ct  *\— 
$-pa>-™*  in  Chrifto  dicu  njd  ft ,hormnem:r>ec fei e  norunt  aliud  loouevdi 
oentn/urn  de  ajfutnpto  ajilto  L)ei  homtne  l.iqtmntur.Recenticres  Theo 
logt,vt  ipjifli  de  czio  Acidiffe  vide.ntur,  fnutata  tota  C  hnfti  &  di- 
uimtate  <gf  hwnanitate ,inut nerunt  n*n  ho>.  inem  affumjftff:.  ,ftd  humd- 
nitatem^j  hoc  di.unt  rjf-  aduerfum  h±.el:cos  iutij&uum  ,  ccuparum 
tati  fftturiejfimws  ^/fu<Tuj}im  ■-  Htenmymditfi.  ??iumti.  ^it  tlli, 
inquiunt  Jiumautatem  fe^je-e,cum  hort.inem  aix-runt.L«quantur  erro 
ijlt  vt  iUi,Qr fic fentidnt.Sud ifti  imguarum ferttiore$,&  totitM  ratiomt 
loquziidi  ru.lemilla.nvetujlatrm  fy  tnfciam  Latim  Gr^cicjuefermonis 
emendant  .ty  expoliuni.Verum  omnium  faif.jstmum  c(l.  quod  cum  ne- 
fo6  futent  avtlertbm  nofltd  pietatu  fcrtptonb  difj°.i:ttre,tpft  cum  dtf- 
fenUunt^aCHtiftbi  vfdentM  -.aliosft  a  fe  dift  tduntantiquts  acctdentes, 
htrentos  conttnuo  clament.Narn  (t  qui<  tnfchslafrequtntibus  7'heolo- 
gia  ca;ididattsy& pra  tpuc  tpu  iel:gi  jirres  videri  &  dictaffeflantyid- 
cj  e  ta  nproiie  obtinurunty  ft  cjuti  ergo  apud  iftos  „tat  ci>rtj\um  affum- 
pftjje  homtnc:nyprei  httrettt*  maximu  conuitiu  cxceptm  e  conceffu  eii- 
ceretur  i_sft,incji<tt4nt,ho  >.o  nomtn  eftfuppoftti  >  humanitas  nomen  eft 
natur&.qut*  h.ercttcH*  nonfe  irridere  njs putei,fthif<e  vtatur:  quis  non 
irrid.  rt.fi  vtamur> 

QjpA  EallacU  dac>nonu,iu  fui  iflterccflione1  visrn  fpodct  ad  D?u  »  hoC 
coiiatur,*t  homines  a  ifia  veritatii  aucrtat.    C  A  ?■      X  V  I  I  I. 

?nj$3  A  l/i  autem  illi  fallaceTque  mediatOres  d£moncs,qui 


§i^9*  cum  per  fpiritus  immunditiam  miferi  ac  maligni 
_J  multiseffeclibuscWeantjrer  corporalium  tamen 
locorum  interualla,&  per  aereorum  corporum  leuitatem,  a 
proue&u  animorum  nosauocare  a*queauertere  moliuntur: 
&  non  viatn  praebent  ad  Denm  ,  fed  ne  via  te  ">eatur  impe- 
diunr-.qnandoquidcm  &  in  ipfa  via  corp  >i  al  ,  qua?  faliiffima 
eft,&  plenifmna  erroi  is,qua  non  itcr  agit  iitftiria  ,  quoniam 
nonper  corporalem  altitudinem. fed  per  fpiriralem,hoc  eft 
incorporalem  (lmilitudinem  adDeum  debemus  afcendere, 
in  ipfatamen  corporali  via  ,  quam  da?monum  amiciper  ele- 
mentorum  gradusordinant, inter  zethereosdeos  ,  &  terre- 
nos  homincs  aereis  da?monibus  mediis  conftirutis ,  hoc  deos 
opinantur  habere  piaecipuum  ,  vt  propterhoc  interualium 
locorum  contreftationenon  contamineturhumana.  Ita  da?- 
niones  contaminari  potius  ab   homiuibus,  quam  hominea 

min    z 


rAngdui 


548  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

mundari  a  dsemonibus  credunt  ,  &  deosipfos  contaminari 
potuifle,  nifi  locialtitudine  munirentur.  Quis  tam  infcelix 
cft ,  vt  ifta  via  mundari  fe  exiftimet ,  vbi  homines  contami- 
nantes>da?monescontaminati,  dijcotaminabiles  pra^dican- 
tur,&  non  potiuseligatviam,  vbicontaminantesmagisdar- 
moncseuitentur,&abincommutabiliDeo  ad  ineundamfo- 
cietatemincontaminatorumangelorum,  homines  a  conta- 
minatione  mundeutur? 

Quodappcllatiodxmonum  iam  necapudcultotes  eorumaflu- 
matur  in  fignificationem  alicuius  boni. 
CAP.    XIX. 


gjjfi  Ed  ne  de  verbis  etia  nos  certare  videamur,quoniam 
^&s  nonnulliiftorum,vtita  dixerim,d<emonicolarum,in 


quibus&  Labco  eft,aeofdem  perhibent  ab  aliis  an- 
gelos  dici,<juosipfida?monesnuncupant:iammihi  de  bonis 
angelis  aliquid  video  diflerendum,  cjuos  ifti  efle  non  negant, 
fed  eos  bonos  demones  vocare,quam  angelos  malunt. b  Nos 
autem  ficutfcriptura  loquitur  ,  fecuudum  cjuam  Chriftiani 
fumus  ,  angelos  quidem  partim  bonos ,  partim  malos ,  nun- 
quam  vero  bonos  daemones  legimus.  Sed  vbicunque  illarum 
literarum  hoc  nomen  pofitum  reperitur,fiue  cbemones,  fiue 
da^monia  dicantur,non  nifi  maligni  fignificanturfpiritus.  Et 
hanc  loquendi  confuetudinem  intantum  populi  vfquequa- 
<jue  fecutifunt,cvteorumetiam,<juiPaganiappellantur,  Sc 
deosmultos  ac  da^mones  colendos  efle  contendunt,  nullus 
ferev  fit  tam  literatus  &  doclus,  «jui  audeat  in  laude  vel  feruo 
fuodicere,da?monem  habes,  fedtjuilibct  hoc  dicere  volue- 
rit,non  fealiter  accipi  ,  cjuam  maledicere  voluifle  dubitare 
non  poffit.Qiice  igitur  nos  caufa  compellit  ,  vt  poft  ofFenfio- 
nemaurium  tam  multarum,vt  iam  penevfintomnium  ,  cpia: 
hocverbum  nonnifiin  malampartem  audire  confueuerur, 
quod  diximus  cogamur  exponere,cum  poffimus  angelorum 
nomine  adhibito,eandem  offenfionem  ,  cjua:  nomine  dasmo- 
num  fieri  poterat,euitare. 

L.     VIVES. 

EOfdem  perhibentabaliisangelosdici.  }■  A*>7tx<£'  enim 
nuncim  ejf.  Hmc  infabulu  Grtch  le^erefrequenter  efi ,  *  yyi- 
xv  <a?j<F»Tmv jvt  apttd  Eurip.iwpieiit.:ita  cumfint  d&mones  nuncij  at~ 
cjueinterpretesdeorum^'  homwum,angeli  nomtnantur  ,  ficut  ab  eo- 
dem  mmere  Mercurntt  angelnt.Sic  Trtmegijlfti  voeat ,  &  Martia- 

nut 


Ad  Marcellinum    Lib.  ix.         549 

nta  Capella  de  d&momkus  loquens,<&  i  tim  cegitationum  arcana  fupe- 
rx  nunciat  poteTiatty  angeltu  poterit  nominari. 
b  Nos  autem  ficut  fcriptura  loquitur.}  In  Euangelio  deangelii 
bonu  crebra  mentio,&  Chrifim  ar-gelos  diabolt  nuncupat. 
c  Vt  eorum  etiam  qui  Pagani. ^Dixi  antea,poft  Chriftum  natum 
nomen  d&mont*  fuiffe  fufpcclum,&  odiofum  tanquam  rei  malefc&  atque 
improb&ynon  vulgo  magn  auam philofcphn. 

Deqcrlitatefcientiar,cjiisr  dxmones  fupcrbos  fjcir.  CA  P.  XX.^ 
Vanquam  etiam  ipfa  crigo  huiusnominis ,  fi  diu1" 
nos  mtueamur  libros  ,  aliquid  affert  cognitione  d*- 
gnifsimum.  a  Sutuonc  enim  dicuntur ,  quoniam  voca- 
bulum  Gra?cumeftiob  fcientiam  nominati.Apoftolus  autem 
Spiritu  fan&o  locutus  ait :  Scientia  inflat,  charitas  vero  a?di- 
ficat.Quodre&ealiter  nonintelligitur  ,  nifi  fcientiam  tunc 
prodeflexum  charitas  ineft:fine  hac  autem  inflare  ,  id  eft ,  in 
fuperbiam  inanifsima?  quafi  vetofitatis  extollere.Eft  ergo  in 
dannonibus  fcientia  fine  charitate  :  &  ideo  tam  inflati,  id  eft, 
tamfuperbifunt ,  vthonores  diuinos  &.  religionis  feruitu- 
tem,ouatn  vero  Deo  deberi  fciunt ,  fibi  fategerint  exhiberi, 
&  quantum  poflunt,&  apudquospoflunt,adhuc  agunt.  Con- 
tra  fuperbiam  porro  da^monum,qua pro  meritis  pofsidebant 
genus  humanum,Dei  humilitas,qua?  in  forma  ferui  apparuit, 
quantamvirtutemhabeat,  animze  hominum  nefciunt,im- 
munditia  elationisinflatae  ,  damaonibus  fimiles  fuperbianon 
fcientn. 

L.    V  I  V  E  S. 
aTTX  Aimones  enim  dicuntur.  }•  fo.'ifxm  Gr&cii  olim  fuit  vfn^tt  D&mon 

\_J  fxnj  K)  ytvdoHmyfcio  ty  nout.inde  Jo.ifj.ayyqu~fl  Su.tfj.my,  -vt  inquit 
autor magni ctymohgtci.?rmnt,£hrtxij8i>®'Mj y\ utntmi.omniafciens  & 
nofcensyab  eademmente  Plato  in  Cratylo  Juiacnt  duhs,  quafiJtttyuc- 
v«c  tradit,aprudentia  & pcritia  rtrum,quem  fy  alij  fecuti  funt ,  njclut 
Capella,qui  ait,hos  omnes  Gr&ct  <Tdf/woYct$  dxcunt  ^ni  <ri  /a^cte^  e£. 
fy  Laflantittf  Ub.2.D&moncs,mquit,grammattciaiunt  ditlos ,  qt>.af% 
fa.%fj.9v*t,idefT,peritosiacreTumfciQS,quibi4t  Chalcidius  in  Tim&um 
ylatonisfuffragatur. 

Adquemmodum  Dominus  voluerit  dxmonibusinnotefcere. 
C  A  P.     XXI. 
f^Pfi  autem  da?mones  etiam  hocita  fciunt,  vteidem 
Domino  infirmitate  carnisinduto  ,  dixerint  :  Quid 
ki  nobis&tibi  Ie  s  v  NazarenefVeniftiantctempus 

mm    3 


'tfo  Anguftini  de  ciuitare  Dei 

perdere  nos f  Clarum  eft  inhis  verbis  quod  in  eis  &  tanta 
fcientia  erat,  &  charitasnon  erat.  Pcenam  cjuippe  fuam  for- 
midabat  ab  i]lo,noninillo  iuftitiam  ciiiigebant.  Tantum  ve- 
ro  eisinnotuit,quantum  voluit  :tajHum  autem  voluit ,  cjuan- 
tum  oportuit.  Scd  fic  innotuit ,  non  ficut  angehs  fanftis  qui 
cius fecundum  id  quod  Dei  verbum  eft  participata  seterni- 
tateperfruuntur,fectficut  eis  terrendis  innotefcendum  fuit, 
exquorum  tyrannica  ejuodammodo  prvteftatefuerat  libera- 
turus  praedeftinatosin  fuum  regnum,&  gloriam  femper  ve- 
racem&  veraciter  fempiternam.  Innotuir\:rgo  da?monibus 
noper  id  cjuod  eftvita  asterna,  &  lumenincomurabile  ,  quod 
illuminat  pios,cui  videndo  per  fidem  ,  quar  in  illo  eft  ,  corda 
mundantur:fed  per  cma?dam  temporalia  fua?  virtutis  effe&a, 
&  occultifsimae  figna  pra?fentice,  a  qua?  angelicis  fenfibus  e- 
tiam  malignorumfpirituum  ,  ponuscjuam  infirmitatihomi- 
numpofTent  effe  confpicua.  Denicjue  cjuando  ea  paululum 
fupprimenda  iudicauit ,  &  alicpianto  altius  latuit,  dubitauit 
de illo  dacmonum princeps,eu ncjuebtentauit  an  Chriftus ef- 
fet,explorans  quanrum  fe  tentari  lpfe  permifit,c  vt  hominem 
quem  gerebat  ad  noftr<e  imitationis  temperaretexemplum. 
«Poftillamvero  teotationem,cum  angelificutfcriprum  eft, 
tniniftrarentei:bonivtique  &  fan&iacper  hoc  fpiritibus  im- 
xnundis  metuendi  &  tremendi ,  magismagifcme  innotefce- 
fcatdasmonibus,  qu3ntus  eflet,  vteiiubenti,e  cjuanuisinillo 
contemptibiiis  videretur  carnisinfirmitas,  reliftere  nullus 
auderet. 

L.  VIVES. 
a^sVarangelicisfenfibus.}-A//»,<ic«/.i  enim  chriTU  admirahi» 
V^Jrhora  erant  anvelts  ty  d^mombw  quamhowin;bus,propterea 
quod  itli  cauf&s  rmltarum  returr.  cum  nojfent ,  -videbam  omncm  natu~ 
Tdcvimfuperan  ihomines  vefo  etfi  magna atque  ad;t  iranda  ejfenon 
dubitabant ,  tam<n  non  deerantqu;  calumniatentut  per  Beelz^ehuh 
principem  ddtmoniorum  dcemonta  eiici ,  non  tam  tllud  credcntes  if>fty 
quam  cowntes  vt  imperita  turba  a  ederet.  Quin  &  alij  po&noribux 
ttmporibuf  ma%um  fuijje  iwpie  meutiii  funt ,  contra  quos  m  Ubro  De 
fapientia  Chriftiana  Deo  adiuuante  fus-e  d>Jputaho. 
b  EumcjuetentauianChnftuseflet,exploranst}  V&moncun 
homincs  tcutat ,  hoc  Uberat  tantttm ,  vtpeccent.-cum-vero  ChriTium 
tentabat,non  admodumerat  de  dltus  peccato  foliciiw.  Santticrem  «• 
Kimitlumfciebaifluam  fti  facde  ;ndnci  pvffttvtmalefaceret}  cogno- 

fcere 


Ad  Marccllinum     Lib.  ix.         551 

fcere  tantum  auebattan  lateret  Deu»  fub  humana  forma. 
c  Vt  hominem  quem  gerebat.f  Nt  ipfe  vtert  hominum  condi- 
tiont  utderetur  exemptw,(jnod  flu*  abiret  tnientatui  :  ntu  pc?f  illum 
alij^ut  ettm  uenerarentur^tndigne  ferrent  tentart  fcquifctr  ent  invciitn». 
tifiimum  tlium  tty confidtnUjH.nnm  hnmant ho5temgenerK,nc  a  Clri- 
y?o  cfutuem  tetnperaffe. 

d  Poftillam  vero  tentationem.  }■  Et  hor  quoque ad  exemplum 
fpettai  poflerttatn.nam  -ut  nuUut  fine  tetatione  pr£ttrtbit,ita  cjutfupe- 
rior  fuertt  tn  eapngna,folatto  mtmftenoque  ffueiur  angelorum  ,  ftcut 
JfJieronymus  lesiatur. 

e  Quanuis  in  i\\o  comepubiVis.^Inops^nuduiy  humili  loco  natu*9 
fine  oftentattone  human&favtentta  ,fi.niU  cohorte  hominum  comitatut. 
Qjjd  mterlit  imet  icicntiam  fan&orum  3ngelorum,&  fcien- 
tiam  dacmonum.  C  A  P.    XX  II. 

JfSfcB^^s  igitur  angelis  bonisomniscorporalium  tempo- 
;  p-T-  v  rahumque  rerum  fcientia  ,  qua  infiantur  daemones, 
S.Bfeife  vilis  eft :  non  quod  earum  ignarj  fint ,  fed  quod  illis 
dei ,  qua  fan&ificantur,  chaiitas  chara  eft,  prae  cuius  non 
tantum  incorporali ,  verumetiam  incommutabili&  aineffa- 
nili  pulchrirudine  ,  cuius  fancto  amore  inardefcunt,  omnia 
quae  infi  a  funt ,  b  &  quod  illud  eft,  non  funr.feque  ipfos  inter 
iliascotemnunt,vt  extoto  ,quod  boni  funt,  eo  bono,  exquo 
boni  funt,perfruantur,  Et  ideo  certiusetiam  temporalia  8c 
mutabilia  lfta  nouerunt ,  quia  eorum  principales  caufasin 
verboDei  confpiciunt,per  quod  facftuseit  mundus,  quibus 
caufisquaedam  probantur,  quazdam  reprobantur ,  cuncta  or- 
dinantur.cD«emones  autem  non  aerernas  temporum  caufas 
&  quodammodo  cardinalcs  in  Dci  fapienria  contemplan- 
tur,fed  quorundam  fignorum  nobis  occuhorum,  maiore  ex- 
psrietia  multo  plura  quam  homines  furura  profpiciunt,  dif- 
pofltI90es  quoque  fuas  aliquando  praznunciant.  Denique 
i*oc  iftimmiquam  illiomnino  failuntur.Aliud  eftcnim  tem- 
porabilihus  te!T?poralia,ck  mutabdibus  mutabilia  conieclare, 
eifque  temporalenl  &  mutabilem  modum  fua*  volunt-atis& 
facultatisinfer»re,Qiiocidk:emonib.  certa  ratione  permiiTum 
eft.  Aliud  autemiiiicternh  atque  incommutabilibus  Dei 
legibus,  qua?  in  eius  fapientia  viuunr,  mutationes  tempo- 
rum  prasuidercDeique  voluntaigni, ll  qua?  tam  cerrifsima, 
quampotetifsimaeft  diuini  fpiritus  eii?s  participarione  co- 
gnofcere,  quodfanftisangelisre&adifcrttione  donatucft. 

mm    4. 


5f  i  Auguftini  de  ciuitatc  Dei 

Itaque  non  folum  a*terni,verumetiam  beati  funr.  Bonum  au- 
tem  quo  beati  funt,Deus  illis  eft,a  quo  creati  ftint.Illius  quip- 
pe  cindeclinabiliterparticipatione,  &  contemplatione  per- 
fruuntur. 

L.  V  IV  E  S. 
Zimw  fiV.ajNeffabilipulchritudine  cuius  fantto  amore. }  ^Amor  enim 
(4  pnlchra  M.femP*r  eft  erga  pulchra  Socrates  apud  Platonemtn  Ph&dro  inquit, 
faciem  honesiatit  ty  fapicntia  fi  oculU  corports  cerneretur ,  mirabiles 
amores  excttaturamfui.  Qutd  fi  Dem  ille  maximm  vtderetur,  qui 
quamfitpulcher,  vteJi  m  libro  Sapienti&  ,  vel  ex  hoc  licet  comefiari, 
qubd putcherrtma  nebt*  videntur  qu&dle  condidit.  In  Conuiuio  Plato- 
rtvs  Diotima  diuinam  pulchritttdinem  vnam  ejfe  dicit,qu&  a  beato  de~ 
heat  homine  amarificutfuperiore  nobn  Ubro  explicaium  eSi. 
h  Et  quodillud  eft.  f  Cum  omnia  qu&cumjue  Dem  nonfunt  ,pr& 
Deo  putent  vilta  &  comemnenda ,  fetpfos  quoque  inter  c&tera,  qu& 
Dem  nonfunt,habent  desrficatut.qu&  cogttatto  itaconiungit  illvs  Deo, 
vt  affixi  beatitttdini  ipfim  ,fine  vUa  c&terarum  rerum  cura  fempiter- 
num  fint  beattfiimi. 

c  Da?mones  autem  non  aeternas  temporum  caufas.  }  None- 
nim  cardmem  tpfumyin  quofit&funt  caufie  o.ymcs^sf »'» 1ua  voluuntur9 
intuem.ur.nec fbntem  uoruntyvnde  i ianant,fed  cjuod  matoretngento,& 
acuttore  quam  nos  pr&dtti,tam  etiam  rerum  vfupropter  immortalita- 
tem  maximofactUm  &  pr&fentta  inteUigunt,&  futura  conieBuris  af- 
fecjnuntur ,quaw  nos.ffao  fit,vt  cum  res  onmes  non  ex  principiu  fuis,fed 
dlteniiconieclurit  coUec~i&fa(lere  pofiint^d&mones  plerunqueab  eis  fal- 
lantur,&  mtndacia  dicant,etiam  cum  fe  verifiima  dicere  arbttrantur, 
iaclant  tamenfe  nihtl tgnorare.  Nec  folum  menttrt  d&monas  impuros, 
fed  deos  cjuofcjue  fuos  Porphyrim  credtt. 

d  Quas  tam  certifsima  quam  potentifsima.}cmi*«</e  voluntd- 
tii  Dei  efl,quod  qu&cunque  veltt ,  potefi.  namfi  aliquid  effet.quad  ef- 
fieere  nequiret^incerta  tbt  cffet ,  cum  illud  tn  e#Ht  manu  tionforetfitum. 
nunc  verb  cum  omnia  pr&ftare  pofiit  >  qu&  vuit  %  ttihil  eafieri  ccrtim 
poteft,hoceft,whdeertimeueMurume?i,quaniqu&  >pfa  vult ,  quippe 
q*&  nthil  mn  effictet ,  quod  volet ,  quoctrca  qui  voluntatem  Dei  s^e-? 
Ctant ,  certifiimam  ortgmem  e  qtia  vniuerfaproficifcunturfpeclant, 
/</<j;  quoniam  aliudnonfit  in  mundo, ,  quam  quod  ea  vult ,  refie  eSi  i- 
gttnr  al>  isfugufiino  dtflum  Zayn  iffe  voluntatem  Dei  certifiimam, 
quampotentifitmam  ^vtpotentia  ,  ccrtitudinis  voluntatu  caufa  ejfe 
wideatur.    g«*  ergo  volmtatem  iUam  mmntur  angeli ,  &  foelices 

animi 


Ad  Marcellinum  Lib.  ix.  55$ 

tnimi y  tantuvt  fciunt ,  quantum  prsporttone  beatitudmn  videre  per- 
taittuntuf. Neque  enim  omnes  eadem  rerum  iognitime  donantur  ,  mtir 
q*os  beatttudims  quoque  funtgradus  yidcircodifcretton^n  tUitcs  effe 
aii. 

e  Indeclinabiliter  participatione.  }  Sempcr  conuerfi  _y  intenti 

in  Deum  agunt,  ne  -uet  mimma  auerfione  miferi  fiant ,  nec  tamcnjron 

declmant^uod  aiiquid  metuant,fed  quodbeatitudo  iUa  tttos  adfe  tra~ 

ftos  rerum  omnium  altarum  cogttattonem  &  defiderium  adevrt ,  dun~ 

taxat  cum  tllnfitfons  i[>fe  omnium,que  excogitaripnffint  bona. 

Nomen  dcorum  falfo  afcrilu  dii.sgentitim,quod  taroen  &  angelis 

fanftis  ,&  hominibus  iufk's  ex  diuinarum  fcriptura- 

rumautoritate  communc  eft. 

C  A  P.     XXIII. 

Os  fi  Platonici  malunt  deos,quam  daemones  dicere, 
eifque  annumerare  ,  quosa  futnmo  Deo  conditos 
_  deosfcribiteorumauthor  &  magifter  plato,  dicant 
quod  volunt:non  enim  cum  eis  de  verborum  cotrouerfia  la- 
borandum  eft.Si  ergo  eos  fic  immortales  aflerunr,  vt  tamen 
afummoDeofa&os,  etfi  nonper  feipfos,  fedeiaquo  facH 
funt  adha?  rendo,  beatos  elTe  dicunt :  hoc  dicunt ,  quod  dici- 
mus,quoli'oet  eos  nomine  appellent.Hanc  autem  Platonico- 
rum  e(Te  fententiam,fiue  omnium,fiue  meliorum  ,  in  eorum 
literisinueniripoteft.Nam&  deipfo  nomine,quo  huiufmo- 
di  immortalem  beatamque  creaturam  deos  appellant:b  ideo 
inter  nos  &  ipfos  pene  nulla  diffenfio  eft,quia  &  ln  noftris fa- 
crisliterislegitur:Deusdeorum  dominuslocutus  eft.  Et  ali- 
bi;  Cofitemini  Deo  deorunvEt  alibi:  Rcx  magnus  fuper  om- 
nes  deos.  Illud  autem  vbi  fcriptum  eft  :  Terribiiis  eftfuper 
omnes  deosxur  di£tum  fit  deinceps  oftenditur.  Sequitur  e- 
nim  :  Quoniam  omnes  dij  gentium  darmonia  :  dominus  au- 
tem  ca?losfecit.Super  omnes  ergo  deosdhir,fed  gentium, 
ideft,quosgentespro  diishabent ,  qua^funt  daemonia  ,  ideo 
terrioilis,fub  quo  terrore  domino  dicebat.Venifti  ante  tem- 
puspeidere  nos  flllud  verovbidicitur,  Deusdeorum,  non 
poteft  intelligi  Deus  daemoniorum:  &  rex  magnus  fuper 
omnesdeos  ,  abfit  vtdicatur  rex  magnus  fuper  omnia  dse- 
monia.Sed  homines  quoquein  populo  Dei ,  eadem  fcriptu- 
ra  deos appellat.Ego^inqui^dixi^dij  eftis  ,  &  filij  excelfi  om- 
nes.  Poteftiraqueintclligi  horum  deorumDeus,  qui  di£his 
eftDeusdeorum;  &fuperhosdeosrexmagnus,  qui  dictus 

m  m    y 


554  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

cftrexmagnusfuper  omnes  deos.  Veruntamen  cum  a  nobis 

cjua*ritur,{i  homines  di&i  funt  dij,  tjuod  in  populo  Dei  fui  r, 

quemperangelos  vel  per  homines  alloquiturDeus:  quanto 

magis  immortalei  eo  nomine  digni  funr,  qui  ea  fruuntur  bea 

titudin  ,  idquamDeum  colendo  cupiunt  homines  perucni- 

re.Quid  refpondcbimus  ,  nifi  non  fruftra  in  fcripturis  fanctis 

expreisius  hominesnuncupatosdeos,  quam  illosimmorta- 

les  &  beatos  ,  quibusnos  arquales  fururos  in  refurrcciionc 

promittitur,nefcihcetpropterillorum  excellentiam  alique 

eorum  nobis  conftiruereDeuminhdelis  auderet  infinniias.' 

Quodin  hominefacileeft  euirare.Et  euidentiusdici  debue- 

rut  homines  dij  in  populo  Dci,  vt  ccrti  ac  fidetes  fierent,clTe 

cum  Deum  fuum  ,  qui  dictus  cft  Deus  deorum  ,  quia  etfi  ap- 

pellenturdijimmortales  illiac  beari,quiin  czelis  funt,non 

tamcn  dicli  funt  dij  deorum  ,  id  eft ,  dij  hominum  in  populo 

Dei  conftitutorum  quibus  eft  di&unv.Ego  dixi,  dij  eftis ,  &  fi- 

Jij  excel/i  omnes.  Hinc  cft  quod  ait  Apoftolus  :  Er  11  funt  qui 

dicantur  dij  fiue  in  ccclo,fiuein  rcrra,ficutifunt  dij  multi ,  8c 

domini  multi,  nobis  tamen  vnus  Dcus  patcr ,   cx  quo  omnia, 

&  nosinipfo,&  vnusdominus  lefusChriftus,  perquem  om- 

nia,cVnosperipfum.  Non  multum  ergo  de  nominedifce- 

ptadum  cit.cum  res  ipfa  ita  clareat,  vt  a  fcrupulo  dubitatio- 

nisalicna  lit.     illud  vero  quodnos  ex  eorum  immortalium 

beatorum  numerominosangelos  effe  dicimus  ,  qui  Dcivo- 

luntarem  hominibus  3nnunciarent,illis  non  placet ,  quia  hoc 

miriifterium  non  perillos,quosdeosappellant,idelt,immor 

tales  &  beatos,fed  pcr  damones  nei  i  credunt ,  cjuos  immor- 

talestantumnonctiam  beatos  audentdicere ,  autcerteita 

immortales  ac  beatos,vt  tame dcniiones  bonos  non  deos fub- 

limitercollocatos,  &  abhumana  conrrectaticme  femotos. 

Quanuis  nominis  controuerfia  vidcatur,tamen  ita  deteftabi- 

le  eft  nomen  daemonum  ,  vt  hoc  modis  omnibus  a  fancris  an- 

gelis  nos  remoucre  debeamus.  Nunc  ergo  ita  liber  ifte  clau- 

datur,vtfciamusimmortales  ac  bearos,quomodoliber  voce- 

tur,quitamcn  fafti  ac  creati  funr ,  mediosnoefle  adimmor- 

talitatcm  bcatitudinemque  perducedis  morrahbus  mifcris, 

caquibus  vtraque  dirferentia  feparantur.  Qui  autem  medij 

funtcommunem  habendo  immortalitatem  cum  fuperiori- 

hus,mifenam  cum  inferioribus:quoniam  merito  malitiae 

iuntmifcri.  beatitudincm  quam  nonhabentinuiderenobis 

pofsint 


Ad  Marcellinum    Lib.  ix. 


555 


poflfint  potiusquampraebere.  Vndenihil  habentamicida!- 
monum  cjuod  nobis  dignum  afferant,  curcos  tanquam  ad- 
iutores  colere  debeamus  ,  quosporius  deceptores  euitare 
debemus.  Quos  autem  bonos&  ideonon  folum  immorta- 
les  ,  verumetiam  beatos  deorum  nominc  facris  &  facrificiis 
propter  vitam  beatam  poit  mortem  adipifcendam  colendos 
putanr^OjUalefcuqueillifint,  &  quolibet  vocabulodigni  fint, 
noneos  velle  pertale  religionisobfequiii  nifi  vnum  Deum 
coli,a  cjuocreatiA  cuius  participationebeatifunt,  adiuuan- 
teipfoinfequentilibrodiligentius  dilTeremus. 

L.     VIVES. 
a     r~  Ifcjueannumerare,quosafummoDeoconditos. }/>/.*- 
r^  to  m  Ttm&o  Deum  tlluin  fnmmum  ,  fff  rcrutn  otnntumparen- 
tem  creaffe  ait  rdk  uos  otnnts  deos. 

b  Ideointernos&  illos  penenulla  diflenfio.  }-Cyprunu*  in~ 
<jtr.it  deos  parttapatione  pl-res  ejfe neminem negare  ,  &  Boectius  om- 
nem  bcatwn  ait  D  vn  >jf  f  d  natura  \>nicum  ejfe  Dtum.partwtpatto- 
ne  mhilpr<>htbereplures  tjfe.  ^AcprofeClo  data  ejl  nMu  per  Chriftnm 
facuhas  njtji.u  Det  fnnus. 

c  Acjuibus  vtrac]ue.}-«>^i&/  a  quibut  vtraquedifferentiamiferia 
tymortalttatefeparantur.Qut  autem  medufunt  communemhabent. 


AVREuf  AVGV- 

STINI    EPISCOPI    AD 

MARCELLINVM    DE 
ciuitate  Dci 

L  1  B  E  R     D  E  C  l  M  V  5. 

Veram  bjeatitudinem  fiueangelis,  fiue  hominibus,  pervnum  Deara 

ttibut  etiam  Platonicos  definifTe:  fed  vtrum  hi,quos  ob 

hoc  ipfum  colendos  putant,vni  tantum  Deo,an 

etiam  fibifacnficari  velint,  effe 

quxtendum. 

C  A  P.  I. 
M  n  i  v  m  certa  fententia  eft  ,  qui  rationequo- 
quomodovti  pofYunt ,  beatos  efle  omneshomi- 
nesvelle.QuiautefintjVelvndefiant,  dummorta 
lium  qu«eritinfirmitas,  multe  magna?que  cotro- 
ueriia?  concitatae  funt  :in  quibusphilofophi  fuaftudia&  o- 
tia  contriuerunt,quas  in  medium  adducere ,  atque  difcutere, 
&  longum  eft,&  no  necefTarium.Si  enim  recolit,  qui  ha?c  le- 
git,  quidin  libro  egerimus  o&auo  in  eligendis  philofophis, 
cum  quibus  h«£c  de  beata  vita  ,  qu<e  poft  mortem  futura  eft, 
qua*ltiotrac1:aretur:vtrumadeamvniDeo  vero  ,  qui  etiam 
eft  deorum  efFecl:or,an  plurimis  diis  religione  facrifque  fer- 
uiendo  peruenire  poffimus-.non  etiam  hic  eade  repeti  expe- 
ftetjprsefertim  cum  poffit  relee;endo,fi  forte  oblitus  eft,ad- 
miniculari  memoriam.  Elegimus  enim  Platonicos  omnium 
philofophorum  merito  nobilifiimos :  propterea  ,  quia  ficut 
fapere  potuerunt,licet  immortalem  ac  rationalem  velintel- 
le&ualem  hominis  animam  :  nifi  participato  lumine  illius 
Dei,a  quo  &  ipfa  &  mundus  fa<Stuseft,beatam  efle  non  pof- 
fe.Ita  illud  quod  omnes  hominesappetunt,  id  eft,vitam bea- 
tam,quenquamiftiaffecuturum  negant,quinonilli  vni  ©pti- 
mo,qui  eft  incomutabilis  Deus ,  puritate  cafti  amoris  adhae- 

ferit* 


Ad  Marcellinum  Lib.    x.         577 

ferit.  Sedquiaipfiquoquefiue  cedentes  vanitati  errorique 
populorum,(iue  vt  ait  Apoftolus,Euanefcentes  in  cogitatio- 
nibus  fuis,multos deos  colendos  ita  putauerunt,  vel  putari  vo 
luerunt,vt  etia  quidam  eoru  da?monibusdiuinos  honoresfa- 
croru&  facnficiorum  deferendoseffecenferent:quibusiarrj 
non  parua  ex  parte  reipondimus.Nunc  vidcndii  ac  dilleren- 
dutn  eft,quantu  Deus  donat  immortales :  ac  beati  in  caelefti- 
bus  fedibus,  a  dominationibus,  principatibus,  poteftatibus 
conftituti,quosiftideos,&  exquibus  quofdam  vel  bonosda?- 
mones,vel  nobifcu  angelosnominant,  quomodo  credendi 
iintvelle  a  nobisreligionepietatemque  ieruari:hoceft,vra- 
pertius  dica,vtru  etiam  fibi,  an  tantum  Deo  fuo,  qui  etiano- 
ftereft,placeateisvtfacrafaciamus:&  facrificemus :  vel  ali- 
qua  noftra  feu  noftpfos  religionis  ritibus  cofecremus.Hic  eft 
enim  diuinitati ,  vel  fi  expreffiusdiccndueft,deitatidebitus 
cultus,propter  que  vno  verbo  fignificandum:quonia  fatis  ido- 
neum  no  occurrit  Latinu,Grarco  vbi  necefle  eft  infinuo  quid 
velim  dicere.  b  Latriam  quippe  noftri  vbicunq;  far.ftaru  fcri 
pturarum  pofitu  eft,  interpretati  funt  feruitute.Sed  ea  ferui- 
tus,qua?  debetur  hominibus^fecunduquam  pra^cipit  Apofto- 
lus  ,  feruos  dommis  fuis  fubditos  effedebere :  alio  n©mine 
Gra:cevnuncupari  folet.Latria  vero  fecundumcofuetudinem 
qua  iocuti  funt,qui  nobis  diuina  eloquia  codiderunt,aut  fem- 
per,aut  ta  frequeter,vt  pene  femper  ea  dicitur  feruitus ,  quse 
pertinet  ad  colendum  Deum.Promde  fi  tantummodo  cultus 
ipfe  dicatur,no  foli  Deo  deberi  videtur. c  Dicimur  eniin  etiii 
colere  homines,  d  quoshonorifica  vel  recordatione  velprse 
fentia  frequentamus.Nec  folum  ea,  quibus  nos  religiofa  hu- 
mihtate  fubiicimus  ,     fed  quasdam  etiam  quze  fubieCta  funt 
nobis  coli  perhioentur.Nam  ex  hoC  verbo  agricola?  &  colo- 
ni&  incol^vocantur.  Ht  ipfosdeosnon  ob  aliud  appellant 
ca?licolas,nifi  quod  cslu  colant:no  vtiq;  venerando,fed  inha 
bitando  tanquam  Cceli  quofdam  colonos:f  non  ficut  appellan 
tur  coloni,qui  conditione  debent  genitali  folo  propter  agri- 
culturam  fub  dominio  pofTefTorum,fed,ficut  ait  quidam  La- 
tini  eloquij  magnus  autor, 

Vrhs  antiquafitit*  Tyrij  tenuere  coloni. 
Ab  incoleodo  cnim  colonos  vocauit,  non  ab  agricultura. 
Hinc  &  ciuitates  a   maioribus   ciuitatibus  velut  populo- 
rumcxamiuibuscondit«e,colonijEnuncupantur.Ac  per  hoc 


558  Auguftini  dc  ciuitate  Dci 

culrum  quidem  no  deberi nifi  Deo,  propria  quadam  notione 
verbi  huius  veriffimum  cft.  Sedquia  &  aliarum  rerum  dici- 
tur  cultus.ideo  Latine  vno  verbo  fignificari  cultus  Deo  de- 
bitusnon  poreft.Nam  &  ipfa  religio  quanuis  diftinclius  non 
quemliber,  fcd  Dei  cultum  fignificare  videarur  :  vnde  ifto 
nomineinterprerarifunr  noftrieamhquar  Gr&c£d-M<rH*i*  di- 
citur: '  tamen  quia  Latina  loquendi  confuerudine  ,  non  fo- 
lum  imperitorum,verumeriam  doftiffimorum  &  cognario- 
nibushumanisarque  affiniraribus,  &  quibufque  neceffirudi- 
nibus  dicirur  exhibenda  religio :  non  eo  vocabiilo  viratur 
ambiguiim,  cum  de  cultu  deirarisverrirur  quadtio:  vtfiden- 
terdicerc  valeamus,religionem  non  elTe  nifi  Dei  culrum: 
quoniam  viderurhocverbumaiiguificanda  obferuantia  pro- 
pinquirarishumanjeinfolenterauferri.  Pieras  quoque  pro- 
prie  Deicultus  intelligifolet,quam  Graesi  &£7*£ri*»vocant. 
Ha?c  ramen  &  erga  parenres  ofriciose  haberi  dicirur.kMore 
aurem  vulgi  hoc  nomen  eriam  in  operibus  mifericordia?  fre- 
quentatur.quod  ideo  arbitror  euenifle,  quia  ha?  c  fieri  pra?ci- 
pue  Deus  mandat,eaque  fibi *  vel  pro  facrificiis,m  vel  prg  fa- 
crificiisplacere  teftatur.  Exqua  loquendi  confuetudine  fa- 
ftnm  eft  ,  vt  &  Deusipfedicatur  prius:  n  quem  fane  Grseci 
nullo  fuofcrmonis  vfu  &^t/3«r  vocant :  quanuis  &*?'£«*»  pro 
mifericordia  illorum  etiam  vulgus  vfurpet.  Vnde  in  quibuf- 
dam  fcripturarum  locis,  vt  diftin&io  certior  apparercr,  non 
2Lffi'fwa»,quod  ex  bono  culru,fed  S*o<rcC,-<*» ,  quod  ex  Dei  cultu 
compofirum  refonar ,  dicere  maluerunr.  Vrrumlibtr  autem 
horum,nosvnoverbo  enunciare  non  poffumus.  Quaziraque 
xatTfe*  Gra^cenuhcuparur  ,  &  Larineinrerpretatur  feruitus: 
fed  ea  qua  colimusDeum:vel  quse  &•»**««  Graece,Latine  au- 
te  religio  dicitur:fed  ea  quae  nobis  eft  erga  Deum,  vel  quam 
illi  .^o<n'C«ttv,nos  vero  non  vno  verbo  expfimere,  fed  Dei  cul 
tum  poflfumusappellare-.hanc  eitatum  Deodeberidicimus, 
quiveruseft  Deus  ,facirquefuos  cultoresdeos.  Quicunque 
igirur  funr  incieleftibus  habitationibusimmortales  & 
beati, fi  nos  non  amant,nec  bearos  efTe  nos  volunt, 
colendi  vtique  non  funt.Si  autem  amant,& 
bcarosvolunr,&  profe&o  inde  volunt, 
vnde&  ipfi  funt.an  aliunde 
ipfibeati,aliun- 
de  nos  f 

IOAN- 


Ad  Marcellinum    Lib.  x.        559 
IOANNIS      LODOVICl 

VIVIS     VALENTINl IN 
DECIMVM     LIBRVM    DE 
ciuira te  Dei,  D.  A  ureli  j  A ugultini 
Cominentaria. 

Ominationibus,  prin.l  lamblichus  in  mysleriu  ,  txfu- 
ferisaUos  angelos,  aiios  anhan^tles ,  alios  a&mones  ,aUos 
beroes,alios  pot<  \\atts,aiios  primipaUn  nominat,ee>Jcjuc di- 
cil  va.  1  ;•  forifi vs  rati  .nibujcj ut  apparere ,  cft,os oiimes  reii.jia  Platomc'% 
(h-  deo>  &  d>emoncs  nuncnp^ru'  t. 

b  Latriam  o,.n.^  xtttfJJce  efi  Jovxtvee  ^cxuafiferuio  :fd  posha  fit- 
clum  efi  vt  efftt  ciCofjtdf,  tcTie  Sutda.  ^yfuguTlmpu  jermiHttm  h«wi- 
mbw>  debnam  non  la  n„m  a<  pellait  vult  ,Jed  aiio  nomme  ,  puta  Slv- 
Kei«.v.j.\'am  ad  E,  hefios  <h.qutm  Ucum  cuat,fic  tjl  Gi&ce :  ci  Jbvxot  C- 
'Tm.Hxui-n  7r7f  kv&qh  yjnti  <ntpKffi  fJmctfi  illa  diiiiniho  f.Ma  de  ado- 
ratione  latria,  dnUa,  Q"  hjtPerdnlia  ,  Vadadocet  hatfeitt'  <&  Sst,\e!a* 
idem  cffe  ,  #r  vtrunq  ■•<■  fignificare ferunut.  m.  cjuod  ex  Suida  shndi9 
cjui  &  att  :  xaTftia.»  tPtxeijfj  tt\a\'tPn  tu&iS  Sttuttutem  ejjc  mercena:- 
riam.Xa»:  apud  jCe  lofhontfm  tti  ^.Cyripadt.e  locjuitur  mnfttwi  iym 
fjSp  «  Hvfi  nav  rns  4w/trtt  ®r,i<ywUu,ot<?t  /w«7nm  XaTftvc-ajjTttvrluJ.jfioC 
efi-.Ego  vero  C  yre  vtl  amma  redemerim,ne  vncjuam  h&c  frmret.Tum 
%xor.  ievjrZ  4^*«  cu  ^iotfTB,  wy*  /mm  Jovytvftv^fa  ipfiui  amtna  eme- 
TUjneferuiat.  Own  <&  tufacrn  littru  *«-Tf  ivttv  dtferuitute  dicitur,  vt 
in  Leu.Omn<  opus  fruile  nenfacietu,  xaTf&jTtiv.  Et  iterum  :  Defimi- 
ne  tuo  no.i  dabu  ferure principi.  tatqftvMr,  Et  in  lob  ,  mendi  a<\a.rfi( 
dicitur.  Sed  admone»difunt  Latim  ,  duham  ty  latrtam  penulttmam 
habere  longam,ne  hr  euem  faciant . 

c  Dicimur  enim  etiaxn  c.h. }  Sic  ty  adorare  etiam  infacru  lilrit. 
d  Quos  honorificatione.V  Legcndum,  hononfica,  vel ruordatio- 
nevel  px&fentia. 

e  Sed  qusedam  etiam.}/Vo«  miru-n  :namcolere  ejl  traclare  ft? 
exercere.  Siccolimut  omnia  ,  cpuihw  fiudemut ,  vt  liter a*iarma,ludot, 
ttrram.fy  finnlta,(r?  habitare. 

f  Non  ricut  appellantur  coloni.  Qni  alievu ' agrum  colunt  c»ndu- 
ili<iuirf,funt  coloni.  Quemadmodit m  -vrbe  incjuiltw,  qr.im  *dibu/s  con- 
ducla  habrtant :  &  culoni  agricoU  ,  ciui  agrum  colunt  etiamfuum  ,  gj* 
qui  alio  mittuntur  inhabitatum.  Vndefunt  eolom* ,  ctuas  tdm  muiiac 


5<So        Auguftini  de  ciuitate  Dei 

jRotr.ani  misere  ,  -vt  de  alits  taceam  Gracis  siftanifque .  2U<e  vero  qU4 

rrhtunt  metropoles  vucaniur  j  tt*rum  coloniarum. 

g  Tyrij  tenuere  coloni.V  Nam  a  Tyrits  Carthago  condtta  eft^  qui 

t9itener»nt  tanqnamcoloni  sum  Dtdone  Eiijfafugiettte  fratrem  poft 

Snhst mariti adi-m.Huius his~li.ri& pbnafuat  omnta. 

h   Qua?  Gnece  S»Yoxeia.\  Suidaf:d-pnoxH*  XaTf  eia:  StBnoH&jet  3so- 

<T5;Srt.  v^nitTfH-nls  SsoTj.  * fytTaji yao  ,  oicocxpAit  &°pi;  vfUTQS  t'r»^vo- 

Aojn*?  iBtiMvivwv  tuvr>ie.tayK)  ix)  T7,uo!.v  9sov  3-p»ax.A.'wv  MtaXi7?Vj»5  ^g^e- 

x»v  «"«-«c  «twV  Apocrsaj,»  V?ro  <r«  ^e«  5-»Hi«t^*«v,o'  &tv  ooav.hoc  eft.Thre- 

fcia  \atti&  idem  cultus :  &  T hrefctwvenerantur  Deum  ,  feruit  diis, 

N^rrat  enim  Orphea  Thracem  pnmum  arte  myfleria  Gr&cprum  tra- 

dtdiffe,^  cultum  deorumT  hrefctam  nominaffe  ,quod  Thracum  effet  id 

inuenium ,  aut  a  threfcendo  deum,quod  eft  videre. 

i   Tamen  quia  Latina  loquendi  cofuetud.V  Nareligio &  pieta* 

pro  eode  capiuntur:at  pteta*  f>atri£,paretib.fanguwi.q;  iunclis  dtbetur, 

k   Moreautem  vulgi  hoc  nomen  etiam.V  Ftos  enim  indofium 

*vulgus  mifertcordes  vocat,&  pietatem  mifericordiam.  Sic  Htfyairity 

Gallt}qui  Latine  ioquuntur  mintts  erudtte. 

1     Velprofacrihciis.V  Ahhihoc  dceft. 

m  Vel  pras  facrificiis.V  Vnde  efi  idud,Alifericordiam  voloi&  nom 

facrtficium. 

n  Quem fane  Graci  nuilo  fuo fermonis  vfu 8j<n$tir vocant.fr 

Null»  vfu  crudtturum. 

De  fupernailluminatione  quid  Plotinus  Platoni- 
cusfenferit.  C  AP.     II. 

Wi^Wfi  ^  non  eftnobisvlluscumhisexcellentioribusphi- 
fe~S\^>  lofophis  in  hac  qusftione  confli&us.  Viderut  enim, 
jg£^!^  fuifque  literis  multis  modiscopiofifMmev  mandaue- 
ruut,  hincilios,  vnde&  nos  fieri  beatos,  obiefto  quodam 
lumineintelligibili,quod  Deuseft  illis:  &  aliud  eft,  quam 
illi,  a  quoilluftranturvtclareant,  atque  eius  participatio- 
ne  perfe£ti  beatique  fubfiftunt.  a  Saepe  multumque  Plotinus 
aflerit  fenfum  Platonis  explanans:neillamquidem  ,q«am 
credut  efie  vniuerfitatis  animam  ,  aliunde  beatam  efle  quam 
noftram-.idque  efle  lumen  quod  ipfa  non  eft,  fedav  quo  creata 
eft  :  &  quo  intelligibiliter  illuminante,  intelligibiliter  lucct . 
Dat  etiam  mnilitudinem  ad  illa  incorporea  de  his  cejeftibus 
confpicuis  amplifquccorporibus,  btaquam  ille  fit  fol,  &  ipfa 
Cn  luna.  Lunam  quippe  folis  obieftu  illuminari  putant.  Dicic 
ergo  ille  magcus  Plat onicus^ima  rationale,  (iuepotius  in- 

telie- 


Ad  Marcellinum  Lib.x.  561 

tellefrualisdiceda  fit,ex  quo  genere  etiam  immortaJiu  bea- 
torum^i  anima^  elTeintelligitjquasin  celeftibus  fedibusha- 
bitare  non  dubitatmo  habere  liipra  fe  natura,nift  Dei.qui  fa- 
bricatus  eft  mundu,a  quo  &  ipfa  fa£ta  eftmec  aliunde  illis  fu- 
pernis  pra?beri  vitam  beatam,&  lumen  intelligentia?  verita- 
tis,quam  vnde  pra?betur  &  nobis,confonans  fcuangelio  ,  vbi 
legitur:eFuithomo  miflus  a  Deo  ,  cuinomenerat  Ioannes: 
hicvenitin  teftimonium,vrteitimonium  j  erhiberetdelumi- 
ne,dvtomnescrederenr  pereum.cNon  eratille  lumen,  fed 
vt  teftimonium  perhiberet  delumine.  Erat  luinen  verum, 
fquodilluminar  omnem  homine  s  venientem  in  hunc  mun- 
dum.In  cjua  dirTerentia  fatis  oftejiditur  animam  rarionalem, 
velintelledualem^ualiseratin  Ioanne,fioi  lumen  efle  non 
pofle,fedalteriusveri  luminis  participationelucere.  Hoc  & 
ipfe  Ioannes  fatetur,vbi  ei  perhibens  teftiinonium  dicit :  NoS 
omnes  de  plenitudine  eiusaccepimus. 
L.  VIVES. 
a  £  iCpe  multumque  Plotinus.  j-  Namex contemplatione  patris 
^J  illuH  opttmi  (*f puicnerrtmt  omntt  beatitudo  manat^vt  tufe  tn  opere 
De  contemplatione  docef.ty  aho  in  loco  ammas  nofty-as  laboribw  cor* 
p  iwpcrfunclat  fn&urm  ea  beatituutnn  dtcttrfuamfine  tnterpeUatio- 
mb'M  fempiternam  poftdet  anima  mundt. 

b  Tancjuam  ille  fit  Col.^Prtnceps  wundiy-vnde  buttita*  manat>  & 
iff*anrma  mundtftt  iuna- 

c  Fuir  homo  milfus \Nesauia  angeltu dicttur  nuncius  ,  qui  mitti- 
tur.(ff  Ioannes  cumfit  :mjjws,angeltti  etiam  nomtnatur  ^putar  et  altquit 
ex  ctiefttbit*  illum  sjfritiom  vnum  <-ffe,pr<£fatw  eft  Euangdifta  homi* 
nem  .(fe.imc  afe  -vei  a  quoquam  alto potutffe  ud  rem  tantam  nuntian- 
dam  miH»9quhm  a  Deo. 

d  Vt  omnes  crederentper  etmn.\Nontneumjnquit  Beda:nam 
exccrandus  homo,  qut  m  hominc  conjidtt :  fed  per  Joannts  teftimoniuni 
credirt  nti  iuci.T ametfi ambnuum p  teft  effe  a  >ud  Gr&cos  anftt ,  omnes 
credant j>er  Ioannem,an per  lucem.na  n  tft<h  iirnquodgenere  dtfttngut 
nonpofeft. 

e  Non  erat  illelumcn.}Grtfre*>t  UZIma^  tc  fuclnarticulo  ro 
latere  myfttnum  putat  J  heophylarttu.  Savfli  enim  lutmna  funtt 
etiam  tcft  e  Domino  :  V  os  eftts  lux  mundt.  Ei  loanr.es  Inierna  dici* 
tur  :  fd  nonfunt  t»x  <pmt ,  id  eftjpjum  i,men:nam  lummafunt  de  lu- 
mine  ipfodcriuata  Hinc(ftid,L]Uodfequitur  :  Zratlux  vera.  Qu*~ 
yit  \jiu7uftinwiycur  additumfxt  \>era.  Quoniam,  inquit,  ittumma1*ii 
sjlhg.de (tutt-Vch     T*m,  )*  Otl 


Kfii  Auguftini  de  ciuitate  Dei , 

dicitur  luxfed  uera  lux  tlla  efi  ,  qua  tlluminat.  Seu  o>f  articuittt  w  Itf 
menfignifctt^de  cjuo  efi  modo  locutttsy  quafi  non  erat  Joannes  illud  dt 
ejwdicebam^lumcn. 

f  Qupd  illuminatoimiemhomineim}iVo»<pwwMtf«*e/r  ho- 
mmumrfut  non  illuminetur ,fed  yuta  nifi  ab  tllo  nullu*  tUuminatur  :  vtl, 
tit  Chryfofiomnf  dicitytllufirat  •vnunquencjue  hommem:  yuantum  ad  i- 
pfum  pattnetSi  'vero  alicjui  mtntn  oculu  claufis  lumtnn  buius  radies 
nonadmiferunt,non  k  lucu  naiura  tencbra  gcnerau  funt  3fed  a  nequi- 
tia  illorum^ut  vltrofe  tanto  bonofraudant3  alioqui  tn  tfum  •vniuerfo- 
rum  per  orbem  sparfo. 

g  Inhunc  immdum. \Grace  tfi,Hi;  tti yJtrtMiJnmundum.Origt- 

nes  dx\*y>e,tHO)c  tnarrat,eos  ilLuminart  a  chrifio.qui  in  mundum  "Jtrtu- 

tum  njtniunt  non  inticn-.m. 

De  vero  Dei  cultu.a.  quo  Platonici  quanuis  cteatorem  vniuerfitatis 

intellexerint,deui;n.'nt  colendoangelos,(Iue  bonos,fiue 

malos>hf>nore  diuino.  CAP.  III. 
5?T  Vae  cumita  fint,(i  Platonici,velquicunque  alijita 
fenferunt,cognofcentes  Deum,ficut  Deum  glorifi- 
f\  carent,&  gratias  agerent:nec  euanefcerent  in  cogi- 
tationibus  fuis,nec  populorum  erroribus  partim  autores  fie- 
rent,partim  refifterenon  auderent:  profe&o  confiterentur, 
&  illisimmortalibusacbeatis,&nobismortalibus  ac  miferis, 
vtimmortalesac  beatieflepoffimus  ,  vnum  Deumdeorum 
colendum,qvui&  nofter  eft,&  illorum. 

Quod  vni  vero  Deo  facrificium  debeatur. 
C  A  P.  II II. 
STi^TK  ^*c  nos feil^tutcm>Su^  ^atllA  Graece  dicitur ,  fiuc 
Jl^ffiB  in  quibufcjuefacrametis/iuein  nobifipfisdebemus. 
St^pC  Huius  enim  templum  fimul  omnes,  &  finguli  tepla 
fumus,  a  cjuia  &  omnium  concordiam,&  fingulosinhabitare 
dignatur.non  in  omnibus,quam  in  fingulismaior  ,  quoniam 
nec  mole  diftenditur,nec  partitione  minuitur.  b  Cum  adil- 
lum  furfum  eft,eius  eft  altare  cor  noftrum  :  b  b  eius  vnigeni- 
toeumfacerdoteplacamur  :  ei  cruenras  vi£timasc*edimus, 
quando  vfque  ad  fanguinem  pro  eius  verirate  certamus  :  ei 
fuauiffimum  adolemus  incenfum  ,  cum  ineius  confpe&u 
pio  fan£toqueamore  flagramus/eidona  eiusinnobis,  n6£- 
que  ipfos  vouemus,  &  reddimus:ei  beneficiorum  eius  folen- 
nitatibus  feftis  &  diebus  ftatutis  dicamus ,  facramufque  me- 
moria,ne  yolumine tempoiu ingrata fubrepat obliuio,  ei  fa- 

crifi- 


Ad  Marcellinum   Lib.    X*  56$ 

Crificamushoftiahumilitatis  &  laudis  in  ara  cordis  ignefer- 
tiida^charitatis.Ad  hunc  videnduficut  videripoterit  ,  eique 
coherendumab  omnipeccatorum  &.  cupiditatum  malarunt 
labe  mundamur,&  eius  nominec6fecramur.Ipfe  enim  fons 
noftrse  beatitudinis,ipfeomnis  appetitioniseft  finis.Hunc  eli 
gentes,vel  porius  religentes,amiferamus  enim  negligentes: 
ahunc  ergo  religentes,  vnde  &  religio  dicta  pcrhibetur,ad 
eum  dilectione  tendimus,vtperueniendo  quiefcamus  :  icieo 
beati,quiaillo  fine  perfecu.Bonumennn  noftru  de  cuiusfi- 
neinterphilofophosmagnacontentio  eft,  nullum  tftaliud, 
quam  lili  coharrere,cuius  vnius  anima  intellettualis  incorpo 
reo  l\  ciici  poteft,ampJexu,everisimpletur  foecundaturq;  vtr- 
tutibus.Hoc  enim  bonum  diligere,in  toto  corde.in  tota  ani- 
ma,&  in  tota  virtute  pra^cipimur.  Adhocbonum  debemus, 
&  a  quibus  diiigimur  duci,<x  quos  diligimus  ducere.Sic  com- 
plentur  duo  illa  prsecepta,  in  quibustota  lex  pendet  &  pro- 
pheta? /Diliges  ^Dominu^Deum^tuum^in  loto  corde  tuo,& 
in  tota  annna  tua,&  in  tota  mente  tua:  *  &  diliges  proximum 
tuum  tanquateipfum.Vtenim  homo  fefe  diligere  ooflet,c6» 
ftitutus  eit  ei  finis,quo  referret  omnia  quae  ageret ,  vt  beatu* 
eflet.No  enim  qui  fe  diligit,aliud  efle  vult  quam  beatus.  Hic 
autem  finis  eft,adha? rere  Deo.Iam  igirur  /cienti  diligere  fci— 
pfum.cum  mandaturde  proximodiligendo  ,  ficut  ieipium: 
"'quid  aliud  madatur,nifi  vt  ei  quantii  poteft,commendet  di- 
ligendum  DeumrHic  eft  Dei  cultus,ha;c  vera  religio,h^crc 
ft:a  pietas,ha?c  tantum  Deo  debita  feruitus.  Qua?cunque  igi- 
tur  immonalis-poteftas  quatalibetvirtutepicedita,  iinosdili 
git  ficut  fcipiam,ei  vult  efle  fubditos,vt  beati  fimus,  cui  &  i- 
pia  fubdita  beata  eft  Si  crgo  non  colit  Deurmmifera  eft,  quia 
Deo  priuatur:fl  autcm  colitDeu,non  vult  fe  coli  pro  Deo.H 
li  enim  potius  dniina*  fcntentia*  fuftragatur,  &  dilectionis  vi- 
ribus  fauct,qua  fcriptu  elt:Sacrificans  diis  eradicabitur  ,  nift 
Dominofoh.Nam,vralia  nuctaceam,que  pertincntad  reli- 
gionisobfequium,quo  colitur  Deus,  facrificium  certe  nul- 
lus  hominu  eft,qui  audcat  dicere  deberi,nifi  Deo  foli.  Multa 
deniq;  de  cultu  diuino  vfurpata  funt,quse  honoribusdeferu- 
turhumanis:fiuehumilitatenimia,fiue  adulatione  peftifera: 
ita  tamen,vt  quibus  ea  deferuntur,homineshaberentur,  qui 
dicuntur  colendi  &  venerandi:fi  autem  eis  multum  additur, 
[•&  adorandi.Q^is  vero  facrificancium  cenfuitmifici,  c,uem 

on    * 


j^4  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Deu  autfciuit,aut  putauir,aut  finxirf  Quam  porro  antiqu9fit 
in  lacrificadoDeicult',duoillifratresCain  &Abel  fatisindi 
catjCjUorumaiorisDe9  reprobauit  facrificiu,minorisafpexit. 

L.     V  I  V  E  S. 
a  S~\  Via  &  omnium  concovdiam. }Qu£  efi  ecclefia* 
b  V^Cum  ad  illum  furfum.}  Hoc  eji  quod  m  miffa  iubemur  fa- 
certicumai  participationemfacrorum  qut  interfunt,pr<tparantur.  sid- 
monermtrycura  omni  (<;  cogita'ione  infertorum  rerum  abiecia,  nos  totos 
ad  cogitationcm,ad  amorem  D«i  conuertere ,  dL cque  vtt  fnniu  toti  cett 
aln  quibufdam  mentts  ela.ti.lia  emm purgatur  arimus  ,  qui  fi  fordtbus 
ifiu  txirkat,pr*pardtque  femetipfum  titgvum  Deo  templum. 
bb    Eius  vnigenito  cum  facerdote  rj\ica.\Loit*i  no  caret  me»do. 
nefcio  an  fic  legtndum :  Etws  vntgentto  fa.  erdote  eum  piacamm:  vtftt 
pla.amm patrem  facerdott fiU<> fagrifictum  offtrente:anfic^  eiU4  vntge- 
ntto  cum  facerdote placemmiitt  Jit,nos  cum  facerdote  agentefacra  pla- 
cemtts  eitts  vnigemto. 

c  £i  dona  eius  innobis.  \Siquiddamus  Deo,nonno(irum ,  fdfuii 
tlUreddimtts.Nccgrattus  quicquam pojjumus  Dofacere,quam  bona 
nofirain  fontem  tllum  vnde  manarunt,referre.  J-Joi  Pjalmifisfignifi- 
cat,dicens  Quidrctrtbnam  Di.minopro  ommbus  qu&  retnbuit  mthi*. 
CaUcemfalutarts  aecipiamytp  mmm  Don.mi  inuocabo.  Vnica  e/i  hic 
relatto  gratu.ftgratiam  habeas. 

d  Hunc  ergo  religetes,vnde  &  religio.}* '  ic  i.de  nat.deo.reli- 
gionea  relegendo  dtclam  effe  putatquhd  fit  ceu  cogmtio  Deiyquod  cum 
illo  M«rcuru  dtSlo  confcnttf.&oif&tia^-yiZTis  '6b  %**  Reltgto  notitta  es~i 
Det.  LaElant  lib.^.a  religando  reltgtonem  mauuit  tffe  nommatam.quafi 
Deo  objiriclt  <fy  reltgatifint  religtofipi  tatn  vin.ulo.  ^Augu.  a  religen 
do.Crcdo  qubd  allufionenominu  ad  manumex  occ«ftnecapia. 
e  Verisimpleturfoecundaturque.j-  Plato  mConuiuto,homiiem 
beatum  pulchntudtnts  diuinatnfpec!ione  ait ,non  ftmuiachr  a,fed  vcras 
Qr  expreffns  virtutes  pariturum,aliturumque . 
f  Diliges.}-yv/<atr/3.ii  O  quam  paucts  indiget  humanavita  < 
quamnihtlopus  eji  verothrifttanoiimuvtrbhommi  :  fid  verus  hom 
mo  non  tjl,  nifi  Chrtjium  a?nofcat  ty  ctdat.  Oulim  igitur  nihtl  opus 
efi  digefiu^aut  codtcibus,ttihil  giofh  cot.fitvs  cautcltt  ?  vtpauctt  verbts 
mavnus  ille  magifier  quernadmodu  vnicuiq .viuenctum  ft ,docet?  %^€ma 
quampotesmaxi  e,  qutfu;  ra  te  ifi,  gr  non  altter  qmprope  te  quam 
te  quodfi  fecern,tufolus  leges  omnesjurdyue  fctes,gr  fru  bvs,qu&  alij 
magntsfudoribus  vix  dtfunt,multus  incttamentts  &  terroribus  vix  fer- 
uant,erumaiorphdofophus  Pythagpraty  Platone  cum  fuis  omnibus 


Ad  Marcellinum    Lib.  x.  565 

peregrinattonibus  fy  numeru:  mator  sfrtflotele  cumfuis  dis^utationi- 
bui  librifque  confd  tptts .  Vdiges,tnqmt,C2uidpotefl  effe  dulcius  ddectio- 
ne?  Non  metuere3non  fugeye,ncn  horrere  praapern. 
g   Dominum .} V  tfaas  tllum  ejfe  reuerendum,nam  Vominttt  ejl. 
h  Deam.^Quivmuefl,  • 

i  Tuum. j-£t ft  multorum  efl3tamenvmufcuiufque  fit  per  cultumpro^ 
priwf,>iic  defimt  tamen  communu  effe. 

k  In  toto  cordetuo. ^^ugufl.ltb.deVocl.Chrift.  Deumex  toto 
corde  ddtgere  pr£ciperv:vt  omnes  cogitattones  tua*:ex  tota  antma  tuay 
v  t  omnem  vttam  tuam.ex  tota  mente  tua,x>t  omnem  intelleclurn  tuum 
in  tllum  confer<u,a  <\uo  habes  ea  qu&  confers  Nullam  tgttur  vitt  noflrc 
partem  rehquittfut  vacare  debeat.ty  quaft  locum  dare,vt  alta  re  ve- 
Uifrui.Origenes  ftc  expltcat^Ex  toto  cjrdr,fcundum  totam  recordatio- 
nem,ty  optrattonem,ty  legttationemEx  tota  antma  ,  -vt parati  fint 
eam ponnepro  pntatc  Dei.ln  tota  mente,  nihtl altud  quam  qu&  Vei 
funt  proferentes. 

1  Et  proximum  tm\m.}-sfugufl.primo  de  docl .Chrifl.vnuncjuenque 
homtnem proximum  iffe  altert  dictt.  Et  Chrtflttt  ftmile  pronur.itat  hoc 
mindatumejje  fupertort.nam,vt  chryfoflomus  tnquit,  tmago  Vet  es~l 
homo:quofit3vt  qut  hommem  ddtgit,Veum  vtdeatur  ddig*re.Ffocpr& 
ceptum  tam  eflnaturs.  aptum  (*r  congruens,vt  Genttles  phdofophtfmt 
eijuffragatt.  Nam  vnunquencjue  homtnem  cututs  aluri  a  ngtura  conci- 
liatum  eff:  dtctnit,tta  omnes  interfe  funt  natura  amtci.Porrh  inter  leges 
amtcetU  illam  ponunt  de  prtmts  ,  vt  amicm  amicum  nonfecus  dtligat 
quam  fe,nam  &  alterumfe  effeputat. 

r»  Quidahud  mandatur.  j-  Cum  mhl  f\t  quod  magis  optet  homo, 
quam  bcatttudmefi  tantu  ddtgttf  atrem,quaotu  fe3ea  nihtlominu*  gf 
iUt  dibet  optare,curare.jue,vt  quo  ipfe  contendit  ire,eo  &  tlle  intendat. 
n  Et  adorandi  \Nam homines  tttamm\acns  iitervs adorantur gene- 
re  quodam  reuerentU  &  cultw. 

De  facrificiis  qux  Deus  non  reqoirir,fed  ad  fignificationcm 
eorum  obfrruari  voluit  quxrequiric.       CAP.     V. 

Visautem  itadefipiat,  vt  exiftimet  aliquibus  vfi- 
busDei  efTe  neceflaria,  quae  in  facrificiis  offerutur? 
Quod  cum  multis  locisdiuina  fcriptura  teftetur, 
ne  longum  faciamus,  breue  illud  de  Pfalmo  commemorare 
fuffecerit.Dixi  Domino,Deusmeus  estu  :  acntoniam  bono- 
rum  meorum  non  eges.Non  folum  igitur  pecore,  vel  quali- 
bet  alia  re  corrupribili  atque  terrena,fed  ne  ipfa  quide  iufti- 
tia  hominis  Deum  egere  crededum  eft,  totumqj  quod  i  efte 

nn     3 


tf6         Auguftini  de  ciuitate  Dei 

colitur  Deus.homini  prodefle,n6  Deo.  Necjue  enim  fonti  fe 

«juifcjuam  dixerit  profuifle  fi  biberit,aut  luci  /i  vklerit.  Nec 

cjuod  ab  anticjuis  parribus  talia  facrificia  fafta  funt  invi&i- 

mis  pecoru,cjuc;  nuc  Dei  populusblegitime  no  facit,  aliud  in- 

telligendum  eft,niii  rebus  illis  eas  res  fuifle  fignificaras ,  cjuae 

aguntur  in  nobis,  ad hoc  vtinha_>reamusDeo  ,  &  ad eundefi- 

ne  proximo  cofulamus.Sacrificiu  ergo  vifibile  inuiflbilis  fa- 

crificijfacramentu,ideft,facrufignuell:.Vndeillepcenitesa- 

pud  prophetam,vel  ipfe  prophera  querens  Deu  peccatis  fuis 

y.  a.         habere  propiriunv.Si  voluifles,inquit,facrihciu,dediflem,vri- 

foni'  l^^n'  <J»e  holocaul' is  no  dele&aheris.Sacrificiu  Deo,fpiritus  corri- 

(* tLlLT*}'    tulatus,corcontritu&humiliatu  cDeusnofpernet.  Intuea- 

\J^     '  ^±      HiurqueadmoduvbiDeudixitnollefacrificiu,ibiDeuoften- 

dirvelleiacrificiu.  Novultergo  facrificiu  trucidau  pecoris, 

•  ied  vult  facrificiu  coriiri  cordis.illo  igitur  Cjuod  eu  nolle  di- 

xit,hoc  fignificarur.Cjiiod  eumvellefubiecir.  Sic  itacjue  illa 

Deum  nolle  dixit,quomodo  ab  ftultis  ea  velle  creditur,  velut 

fua?  gratia  voluptatis.  Nam  f\  ea  facrificia  cjuae  vult ,  tjuorum 

hoc  vnum  eft,cor  contritum  &  humiliatum  dolore  peenitetv- 

di,nolleteisfacrifieiisfignificari,  cjua?  velutfibi  dele&abilia 

defiderare  putatus  eit,non  vticjue  de  his  offeredis  ln  lege  ve~ 

teriprarcepiffet:&ideomutandaerant  opportuno  certocjue 

iam  tempore,ne  ipfi  Deo  defiderabilia,vel  certe  in  nobis  ac- 

ceptabilia,ac  no  potius  cjuaz  his  fignificata  funt ,  credcrentur, 

Hinc&  aliolocoPfalmi  alterius:Siefuriero,inc]ivit,nondica 

tibi:meus  eft  enim  orbis  rerra.,,&  plenitudo  eius.Nucjuid  ma-r 

ducabo  carnes  taurorum  ,  aur  fanguinem  hircorum  potabo? 

Tacjuam  diceret,Vticjue  G  mihi  neceffaria  eflentmon  a  te  pe 

terercvcjuae  habeo  tn  poreftate.Deinde  fubiungens  ,  quid  illa 

flgnificet.immola,incjuit,Deo  iacrinciu  laudis,&  redde  altif- 

fimo  vota  rua.Etinuoca  meinuietribulationis ,  &  exima  re, 

d  &  glorificabis  me.  e  Irem  apudalium  propheram  :  In  cjuo, 

inquir,apprehendamdominum,  alfumam  Deum  meiun  ex- 

celfumfSi  apprehendam  illum  in  h^locauftis  in  virulis  anni- 

culisfSi  acceptauerit  dominus  in  milibus  arietum  ,  aut  tn  de- 

nis  mihbus  hircorum  pingujum  .'  Si  dedero  primogenira  mea 

proimpietateinea,fru£tum  ventris  mei  pro  peccato  anima^ 

inea??Si  annunciatuefttibi  homo  bonum  ,  autcjuid  dominus 

excjuirat  a  te,nifi  facere  iudicium,&  diligere  mifei  icordiam, 

&  paratu  efle  ire  cum  cjommo  Peo  tuo.?£t  in  huius  prophete. 

verb« 


Ad  Marcellinum    Lib.  x.  567 

verbis  vtrunquediftinfrum  eft,  fatifque  declaratuilla  facri- 
ficia  non  requirere Deum:quibus  fignificantur  ha?c  facrificia 
qua;  requirit  Deus/in  epiftola  qua*  mfcrihitur  ad  Hebra;os: 
Benefacere,inquit,&  commumcatoreseiTe  nolire  obliaifci. 
Staiibus  enimfacrificiis  placatnr  Deus.  Acperhocvbj  fcri- 
ptu  eft-.Mifericordia  magis  volo  qUam  facriiiciu  :  nihil  aliud 
qua  facrificio  facrificiu  pra?l atu  oportet  intelligi :  quonia  il- 
ludquodab  hominib.appellatur  facrificiu,n*gnueft  verifacri 
ficij.Porro  autemifcricordia  veru  facrificiu  efhvndediclum 
eft,quodpaulo  ante  c6memoraui:Talib.enim  facrificiispla- 
caturDeus.Qmtcuq;  igiturin  mini^erio  tabernaculiiiue  te 
pli  multismodisde  facrihciislegutur  diuinit9  eiTepcepta,  ad 
ctileclioneDei  &  ^pximi  fignificadam  referutur.  In  hisenim 
duobuspra?ceptis,vtfcriptueft,htota  lexpedet  &  prophete. 

L.     V  I  V  E  S. 
a/^V  Voniam  bonorum  meorum  no  cges.  \  llle  vere  eji  domi- 

\^jtm  alteriM,c[ui  bonis  eitu  non  cget,cnm  hic  egeat  iUitto. 
b  Legitime  no  faeit.}- Mehws  m  altu  Ubrus  habetur,hgitynonfacit. 
c  Deus  non  fpernet.V/w*M  Lxx  e  &oc  *k  d%<f[t imret. 
d  Et  magnificabisme.f/ttdwt/qww  exrmplanbus :  Etglorificabii 
me ,V ulgo:  El  honorifi  abts  me.Sed  magts  ad  ritioncm  verbt^Auguji. 
Na~n  Gr*ce  x)  c/b|a<T«c  (ja.  tyficin  Hebraica  "veritate  Hieronymus 
interprctatur  tametfi  wter  hsc  mhtl  interfit. 

e  Item  ajpud  alium  prophetam.  \  Miche&  6  ex  interpretationt 
Lxx.ln  Hebraico  habetur,ut  Hteronymui  •veriit.  Et  folicitumam- 
bidare  cum  D:o  tuo.T he  dotio  figntficantitu  exprefin:  fyttcxpaxiZ*  ™ 
mptutcdztj  (J^  t  $s*,/V/  esi,Caiie  riiltgenter  ,  -vt  anibules  cum  Deo  tuoy 
ita  -vtfecla  -vtdeat«r ,<fr  xmulatio  Dei. 

f  Inepiftolaquaeinfcribitur.^/^/^MtmrrtM/wfjf/f^Mforew. 
g  Talibus  enim  facrificiis  placatur  Deus.fW  khtitjuU  ,  Vldce- 
tur  Deo,-vtrunque  mliws  cttihnc^iio  modovnigo  habcmas }  Promere- 
tur  Dem.Gr&ce  efi,  TniduuTa^^S  S-otu^  tvafitreir^  o  Stot-ijuod  eiiam 
pojfet  vertt.propitiatur  De>4:,-vel,litaiur  Oeo. 
h  T otzlex pcndet.\  ^yfd hnnc fincme<nnia  referuntur.  HiceYh 
fcopus,in  cjuem  diEla  omnia  coniictuntur. 

De  veroperfraoquefacrificio.         CAP.       VI. 
^^^  Roinde  verum  facrificium  eft  omne  opus,quod  agi- 
Qlpypj  tur,  vtfanftafocietate  inharreamusDeo,  relarum 
IpS^K^?  fcilicet  ad  illum  finem  boni,quo  veraciter  beati  efte 
pofsimus.  Vnde  &  ipfa  mifericordia,qua  homini  fubuenitur, 

nn     4 


568  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

f\  propter  Deum  non  fit,non  eft  facrificium.Etfi  enim  ab  ho^ 
mine  fitvel  offertur ,  tameri  facrificium  res  diuinaeft:  ita  vt 
hoc  quoque  vocabulo  id  Latini  veteres  appellauerint.  Vnde 
jpfe  homo  Dei  nomini  confecratus,&  Deo  deuotus ,  inquan- 
tum  mundomoritur  vt  Deoviuat,  facrificiumeft.  Nam& 
hoc  admifericordiam  pertinet,quam  quifque  in  feipfum  fa» 
cit.Propterea  fci  iptii  eft-.Miferere  anima?  tua?  placens  Deo, 
Corpusetiam  noftrum  cumper  temperantiam  caftigamus, 
f\  hoc  quemadmodum  debemus  pronter  Dtrum  facimus,  vt 
non  exhibeamus  membra  noftra  arma  iniquiratis  peccato, 
fed  arma  iuftitia?  Deo  ,  facnhcium  eft.  Ad  quod  exhortans 
Apoftolus  ait:Obfecro  itaque  vosfratres  per  mitericordiam 
Dei,vt  exbibeatiscorpora  veftra  hoftiaviuam,fan£t.am,Deo 
placentem,rationabile  obfequiuin  veftrum.  Si  ergo  corpus, 
quo  inferiore  tanquam  famulo  ,  vel  tanquam  inftrumento 
vtituranima,cumeius  bonus  &  re&usvfusad  Deum  refer- 
tur,facrificium  eft-.quanto  magis  anima  ipfa  ctim  fe  refert  a4 
Deum,vtigne  amoris  eius  accenfa ,  formam  concupifcentise 
fecularis  amittat,efque  tanquam  incommutabili  forma:  fub- 
dita,reformetur:hinc  ei  placens,  quod  ex  eius  pulchritudine 
acceperit,  fitfacrificium.  Quodide  Apoftolusconfequenter 
adiunges:Et  nolite,inquit,conformari  huic  feculo:fed  refor- 
inamini  in  nouitate  mentis  veftra? ,  ad  probadum  qua?  fit  vo- 
luntas  Dei,quod  bonum,  &  beneplacitum,&  perfeftu.  Cum, 
igiturvera  facrificia  opera  ]intmifericordje%iiuein  nofipfos, 
iiue  in  proximos:qu£  referuntur  ad  Deum:  opera  vero  mife- 
ricordias  no  ob  aliud  fiaut,niri  vt  a  mifena  liberemur,  acper 
hoc  vt  beatifimusquodnon  fit,  nifi  3bono  illo,dequo  diclu 
£ft,Mihiautemaadhe/ereDeo  bonum  eft,profectoefficitur, 
Vttota  ipfaredempta  ciuitas,hoc  eftcongregatio  focictafqi 
-fan&orum,  vniuerfale  facrificium  offerarur  Deo  per  b  facer- 
dotem  magnum,quietiafeipfum  obtulit  ih  pafsione  prono- 
bis,vt  tanti capitis corpus eiiernus c fecundiim formam  ferui, 
Hanc  enim  obtulit,in  hac  oblatus  eft ,  quia  fecundu  hanc  me-i 
diator  eft:in  hac  facerdos,inhac  facrificiu  eft.  Cum  itaqj  nos 
nortatuseflet  Apoftolus,  vtexhibeamuscorpora  noftra  ho- 
ftiam  viuam,  fanctam,  Dto  placente,  ranonabile  obfequium 
noftrum,  &  non  conformemur  huic  feculo,  fed  reformemur 
jn  nouitatementisnoftrar:  dadprobandum  qua?  fit.  voluntas 
©ei^uQ^bonum&benepl^citmn^&perfe^u,  mtod  totum, 

facrifi* 


Ad  Marccllinum   Lib .  x.         569 

facrificiu  nofipfi  fumus.  Dico  enim,mquir ,  per  gratiam  Dei 
que  dara  eft  mihi,ommbus  qui  funt  in  vobis,  non  pius  e  fape- 
re,quam  oporrer  fapere.fed  fapere  fad  remperantiam  :  ficut 
vnicuiqueDeuspartitus  eftfidei  menfuram.  Sicut  enimin 
vno  corpore  multa  membra  habemus,  omnia  autem  meora 
non  eofdem  a&us  habent:  ira  multi  vnumcorpuslumusin 
Chrifto-.fmguli  autem,alter  alreriusmembra,habe:iresdona 
diuerfa  fecundum  gratiam  quai  data  eft  nohis.  Hoc  eft  facri- 
ficium  Chnftianorum,mulfi  vnum  corpus  fumus  in  Chrifto: 
quod  etiam  facramento  altaris  fidelibus  noto  frequentar  Ec- 
clefia,vbi  ei  demonftratur,quod  in  ea  oblatione  quam  ofterf, 
ipfa  ofreratur.  \ 

L.  V  I  V  E  S. 
a  A  DharrereDeobonum  eft.^«"-m«w  bonum^tf  abfolutum. 
b  JTx,  Per  facerdotem  magnum.j-  C  hrtftum.non  ex  ordtne  u4a4 
ron,fed  Mebhifed- ch  ,  quifemel  tantum  tngrifjtu  tnfinfla  >  paatm 
Dci  vnt<a hoftia  corpore  fuo  tmmolato  muenit. 
c  Secundum  formam  ferui.  \  Humanitat  Chriftt  huitts  eccbfit 
caput  esl.Diuinitat  verb  anma  gf  vtta. 

d  Adprobandum  qua?  fit  voluntasDei.}  Sic  etiamhunclocum 
Ugit  eptftola  ottogtftmafexta:  qu  >d  t.rafm^  tn  <yfnnotaiiowbtumi- 
raiwr:nam  Gr<tie  fjl ,  ti  *y*%vv ,  *)  &«fy»rov,  k)  ttsxmo»,  hoc  eftyftcut 
tulgo  habemuA,bjna,fy  b  n  pluccns^ psrfecla,  vt  de  voluntatetn- 
teUgatur.T*  &-Knu&,Sed  Ai.gu^hnm  veladfucrtficium  refert,  vel  cer-> 
tefv,.plmter\vt  tntdhgatn,qu£ftt voluntas  Dei, cjuid ettam  bonum  i- 
ffum^  bcncplacens  ty  perf  fl^m^cumquo  ^frtibrofim  confentit. 
e  $jpere.^Logitare,fentireMefe>aliifc]ue<&'fratribu4,gr'  rtbws^ 
f  Ad  temperantiam.j-Hc  to  o-a<?>^v«v  in  quo  e$i  medtocritas  qu&- 
damtotuti  vit£3jic*t  etiumjn  temperantia,  quemadwodutn  Ctcero  do- 
cet  prino  Ofpc.ex  IJLatone,ivbro  Tufcul.  qu&ftionu  tcrtio,  tcirperatum 
a  Gt£cti  rciff.avx  vocanfcrilnt.  ty  quam  illi  aotptytrtwUsj  ,  tum  tem- 
perantiamfe  dutt  vcrtere^tum  moderattmcm,  nonnuncjuam  etiam  ma-. 
deSiiam.  Et  ambtgit ,  an  ea  virf-n  frugalttas  dtct  poftn. 
Qnodfctnctorum  angelorum  eafitin  nos  ruleclio,  vt  nos  non  fuos, 
fcd  vnius  veti  Dei  velinc  eiTVcultores. 
C  A  P.     VII. 
Erito  illi  in  carleftibus  fedibus  conftiruti,  immorra- 
les  &  beati,qui  creuoris  fui  participatione  congau- 
denr,cuius  £erernitate  &rmi,cuius  veritare  cerri,  cu- 
ius  muncre  fan&i  fuut :  quoniam  nos  mortales  &  miferos,  vt 

nn     s 


57°  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

immortalesbeatique  fimus,  mifericorditer  diligunt ,  nolunt 
nos  fibi  facnficare,fed ei ,  cuius  &  ipfi  nobifcum racrificium 
fe  efle  nouerunt.  Cum  ipfis  enim  fiunus  vna  ciuitas  Dei ,  cui 
dicitur  in  Pfalmo-.Gloriofa  dicla  funt  de  te,ciuitas  Dei :  cuius 
parsinnobis  peregrinatur ,  parsinilhs  opitulatur.  De  illa 
quippe  fuperna  ciuitate  vbi  Dei  voluntas  intelligfoilis  atque 
incomutabilis  lex  eft, a  deiila  fuper  nos  cjuodammodo  cura 
geritur.Naqueibicurade  nobisad  nosadminiftrara  per an- 
gelos  fanda  illa  fcnptura  defcendit ,  vbi  lcgitur:  Sacriikans 
diis  eradicabitur,nifi  domino  foli.riuic  fcriptura?,  huic  lcgi, 
talibus pra? ceptis  tanta  funt  atteftata  miracula,  vt flrns  appa- 
reat,  cui  nos  facrificare  velint  immortales  ac  bcati ,  qui  hoc 
tiobis  volunt  elTe quod  fibi. 

L.       V  I  V  E  S. 
a    "P^E  illa  fuper  nos  cp.iodatt\modo.\ dlibific efl:  De  iliafth- 
Ji^/perna  (juodnmmodo  curia.Gerit  nanqne  ibi  curas  de  nobis  act 
nos  mimjhataper  angelos- 

Demiiacuh>,qii3eDeusadcorroboranckm  fidem  piorum,  rtiam  pet 
angelorum  minifteriam  promiftis  fuisadhibcre  diguatuscft. 

C  A  P.    VIII. 

.m  nimis  vetera  fi  commemorem,  longiusquam 
.  .  fat  eft ,  reuoluere  videbor:  qua?  miracula  facTa  fint 
.  J^^l>;  atteftantia  promiffa  Dei,quibus  anre  annorum  mi- 
lia  przedixit  A  braha? ,  quod  in  femine  eius  omnes  gentes  be- 
nedicnonemfuerathabitura?.Quis  enim  non  miretur  eidem 
Abraha?  filium  peperifTe  coniugem  fteriiem,eo  tempore  fe- 
nedtutis ,  quo  nec  parere,  nec  elTe  foecunda  iam  poffet: a  at- 
que  in  eiufdem  Abrahas  facrificio  flamrnam  ca?litus  factam, 
interdiuifasvi&imuscucurrifTe:  eidemque  Abraha?  prafdi- 
ftumabangelis  cjelefte  incendium  Sodomorum,  quos  an- 
geloshominibusfimileshofpirio  fufceperat,  &  per  eos  de 
prole  ventura , Dei  promiffa  tenuerat,  ipfoque  imminente 
iam  incendio,miramcleSodomis  per  eofdem  angeloslibe- 
rationem  Loth  filijfratriseius:  cuius  vxor  in  via  retro  refpi- 
ciens.atque  in  falem  repente  coDuerfa,magno  admonuit  fa- 
crarnento,neminem  in  via  liberationis  fuze  pr^terita  defide- 
rare  debere.llla  vero  qua-  &  quanta  funt,qua;  iam  per  Moy- 
fen  populo  Dei  de  iugo  feruitutis  eruendo  in  j/Egypto  mira- 
bilitet  geftafunt,vbimagiPharaonis,hoceft,regis  iEgypti, 

qui 


Ad  Marcellinum  Lib.  x.  571 

qu\  populum  illum  dominatione  deprimebat,  adhoc  facere 
quaedammira  permifli  funt,vt  mirabiiius  vinccrentur.Illie- 
nim  faciebant  veneficiis&  incantationibusmagicis ,  quibus 
funt  mali  angeli ,  hoc  eft ,  daemones  dediti :  Moyfes  autem 
tanto  potentius  »  quantoiuftius  in  nomineDomin  ,  qm  fe- 
cit  ca?lum  &  terram,  feruicntibus  angelis ,  eos  facile  fupera- 
uit.Denique  in  tertia  plaga  deficientious  magis,  dccem  pla- 
gje  per  Moyfen  magna  mylteriorum  dijpofitionecompleta* 
jfunt,  quibus  ad  Dei  populum  dimittendum  ,  Pharaonis  & 
./Egyptiorum  dura  corda  ceflerunt.  Mbxque  pcenituit,   & 
cum  abfcedentes  Hebra?osconfequi  conarentur.  iilis  diui- 
fo  mari  perficcum  tranfeuntibus,  vnda  hinc  atque  hinc  in 
fefe  redeunte  coopei  ti{5:  opprefn*  funt.Quidde  lllismiracu- 
lis  dicam,  qua?  cu  n  in  defertoide  n  populus  duceretur  ftu- 
penda  diuinitate  crebruerunt:  aquas  qua?  bibi  non  potcrant, 
miflo  in  eas  ficutDeus  pra'cepeiat  Jjgno  ,  amaritudine  ca- 
ruitre,  fitienteTquefatiafle:mannaefurientibus  venilfe  de  ce- 
lo :  &  cum  elTet  colhgentibus  conftituta  menfura  ,  quicqmct 
amplius  quifque  collegei  at,  exortis  vermibus putruifle :  ante 
diem  veio  fabbati  duplum  coliec"tum,quia  fabbato  coliigere 
non  liceba^nulia  putreuine  violatum,  defideranribus  carne 
vefci,  qua?t..itopopulonulla  efficere  poflevidebatury  >la- 
tilibus  caftra  compieta,  &  cupkiitatisardorem  fafodio  latie- 
tatis  extin&um  Obuios  hoftes  tranfitumque  prohibcntes  at- 
quc  prseliantes  ,oranre  Moyfe  .  manibufque  eiusinfiguram 
crucis  extenfis  ,n«lio  Hebraeorum-cadente proftraros :  fedi»- 
tioibs  m  populo  Dei ,  ac  Cclc  ab  ordinara  diuinitus  focbt.te 
diuidentes,ad  exem»  lum  vifibileinuifibilispoena*  viuos  ter- 
ra  dehifcente  fubmerf  >s:vnga  percuiTam  petramtarae  mul- 
titudini  abundantia   ftucnra  fudiile:  ferpentum  morfus  mor- 
tiferos  immiffos ,  ad  poenam  iultifiimam  peccatornm  ,  in  li- 
gno  exaltato  atque  profpefto  sneo  ferpente  fanatos ,  vt  & 
populofubueniretur  afliicTo,  &  mors  morte  deftrudTa  ,velut 
crucifixa?mortis  fimilinuline  fignaretur  f  Quem  fanev  fer- 
pentemnropter  facTi  memoriarn  referuatum,cumpoft- 
ea  popuius  errans  tatvquam  idolum  colere  coe- 
piflet,Ezechias  rcx  religiofa  poteftatc 
Deo  feruien;,  cum  magna 
pietatislaudecon- 
triuit, 


571  Auguflini  dc  ciuitateDei 

l.   v  i  v  e  s. 

a      A    Tcju*  in  eiufdem  Abraha?  facrificioflammamcejirus 

l\  $z(\a\x\.\sJugu?tir,tu  humlocum  rccamat  ibro  Retratl.fe- 

cundo.     Stc  enim  ait,  de  hn  loyuens  librujn  qnorum  dectmo  libro   non 

debmtpro  mtraculo  poniin  ^Ab,  ah&facYifcio,famam  celttut  fattam 

tnter  dtuifa*  vicJtmas  mcurrtff* :  qnontam  hoc  ttlt  in  -viftone  monslra- 

tum  es~x.H£c  ille.ldcirco  enim mtracnlum  nonfntt  cjuod  tj>ft  ^bioh* 

mirauda  res  non  erat,quippenon  noua,  vt  quamfcnbat  futuram. 

£>e  illicitis  artibus  erga  dstmonum  cuItUm.in  qutbus  Pnrphyrius 

Platonicus  quacdam  ptobando»quaedam  qoafi  improban 

doveriatur.  CAP.       IX. 

[jT£s  f£.c  &  alia  multa  huiufcemodi ,  qux  omnia  commc- 
fy  morare  nimislongum  eft  ,fiebanrad  commendan- 
Ktt>£'  dum  vniusDei  veri  cultum:  &  multorum,falforum- 
<jue  prohibendum.Fiebant  autem  rimplici  fide  arque  fiducia 
p»eraris,nonincatnarionibus&carminibus  nefaria?  curiofi- 
tatisartecompofitis,  cjuamvel  magiam,  vel  deteftabiliore 
nomine  agoetiam,veJ  honorabiliorebtheurgiamvocantcjui 
quafi  conantur  ifta  difcernere,  &  illicitis  artibus  deditos 
aliosdamnabiles,co(uos&  maleficos  vulgusappelldfhos  e- 
nim  ad  goeriam  pertinere  dicunf.alios  autem  laudabiles  vi- 
deri  voiur,quibus  Theurgiam  deputant,  cum  fint  vtrique  ri- 
tibusfallacibfts  demonu  obftricli  fubnominibasangelorum. 
Nam  &  Porphyrius  quandam  quafi  purgarionem  anima?  per 
theurgiam/.cun&anter  tamen  &  pudibunda  quodammodo 
difputationepromitrif.reuerfionem  veroad  Deum  hac  ar- 
tem  pra?ftare  cuiquam  negat,  vt  videas  emi  inter  vitium  fa- 
crilega?  curiofiratis,  &  philofophia?  piofelTionem  fententiis 
alternantibus  flu&uai  e.Nuncenim  hnc  arremranquam  fal- 
Jaccm,&  in  ipfa  aftione  periculofan,&  legibus  prohibitam, 
cauendam  monet:nuc  autem  veluteius  laudatoribus  cedens, 
vrilem  dicit  efle  mundanda*  part/anima? ,  non  quidem  intel- 
lecluali:  cjua  rerum  intelligibiliumpercipiturveritas,  nullas 
habentium  fimilirudines  corporum/iedipirirali^qua  corpo- 
ralium  rerum  capiuntur  imagines.Hanc  enim  dicitper  cjuaf- 
damcofecrationestheurgicas./ quas  teletasvocant,idoneam 
heri ,  atque  aptam  fufceptioni  fpirituum,  &  angelorum  ,  ad 
videdos  deos.  Ex  cjuibus  tamen  theurgicis  teletis  fatetur ,  in- 
telle£tualianime,nihil  purgationisaccedere,  quod  eam  fa- 
ciatidoneam  ad  videndum  Deum  fuum ,  &  perfpicienda  ea, 

qua; 


Ad  Marcellinum  Lib.  x.  57$ 

qua»  vera  funt.  Ex  quo  intelligi  pnteft ,  qualium  deorum,  vel 
qualcmvifionemfietidicattheurgicis  confecrationibus ,  iti 
qua  non  ea  videntur,qua?  vera  funt.  Denique  animam  ratio- 
nalem^iue^quod  magis  amar  dicere,intellecTuale,in  fuperna 
dicir  polTe  euadere:etian"  quod  eius  fpirirale  eft,nulla  theur- 
gica  fuerit  arte  purgatum.Pon  o  autem  a  theurgo  fpiriralem 
purgari  haȣtenus,vr  non  ex  noc  ad  immorraitratem  afterni- 
taremque  peruenhr.     Quanquamiraquedifcernara  darmo- 
nibus  angelos,ae'rea  e(Te  loca  da*monum, 8  setherea  vel  em- 
pyrea  dilletensangeloium,  &  admoneat  vtendum  alicuius 
dasmonis  amicitia,quo  fubuectante,  vel  paululum  poffit  ele- 
uari a rerra quifque  poft  morrem:  aliam  vero  vi.im  efle per- 
hibeat  ad  angelorum  fuperna  cofortia:cauendam  ramen  dg- 
monum  focierarem,  exprefla  quodammodo  confelfione  rc- 
ftarur.vbi  dicir  animam  poft  mortem  luendo  pcenas ,  cultutn 
darmonum  a  quibuscircunueniebarurhorrefcere.  Ipiamque 
theurgiam  ,  quam  velur  cociliatricem  angeloru  deoi  umque 
commendar,apud  ralesagere  poteftates  non  potuit:  quae  vel 
ipfa?  inuideant  purgationi  anima: ,  vcl  artibus  feruiant  inui- 
dorum,querelam  de  hac  re  Chalda?i  nefcio  cuius  expromes: 
Conquerirur ,  inquit ,  virinChaldarabonus,  purganda?  ani- 
ma?  magno  molimincfruftraros  fibi  elTe  fucccflus,  cum  vir 
ad  eadem  potens  taclus  inuidia,adiuratas  facris  precibus  po- 
tentiasalligalfer,  nepoftulara  concederent.  Ergo  &  ligauic 
illc,inquit,  &  ifte  non  foluit.   Quo  indicio  dixit  apparerc 
theurgiam  effe  ,  ram  boni  conficiendi ,  quammali,  &  apud 
deos,&  apud  homines  difciplinam.pati  ctiam  deos  &  ad  illas 
pcrrurbatrones  paftionefque  deduci,  quascommuniter  da> 
monibus  &  hominibus  Apuleiusarrribuit.Deos  tamen  ab  eis 
artherta?  fedis  ahitudine  feparans,&  Platonis  alTerens  in  illa 
difcretionefententiam.  . 

L.      V  I  V  E  S. 
a    y^">  Oeriam.}£/t>  wcatatio}&  -venefidjfpecies.Suidas.  rowni*,  Gottuu 

Vj" u#-y*ia.yyaf'4j/-Mi<x  efjenjt'p*<77,«t"77tp  i<ptC&v juh/sj  x)  7iipr<u..fJtg.- 
ytia.u9/}xv  «Vfr»  XfaxXtiTii  Jhuuovw  eiyt5%-7nnmv  cTjj^rtv  <&&><  ayt$Z  tivoc 
vv<?a,<m>u><j7rtt  m  <jS  Atto»  ovi*  th  TwaWac  ^Ht  7n  7 1^9.10.. y>*rtia  J\  <fh  tt? 
ttiaiyK<hV  Vixpgc  «/»'  «V^xX}jcrfM;,o'$tv  ClptiTtU,  ^T»  ity y?»»  *)  tffS  3-p»'»0»V  ffi 
(ttfe»T»{  «ro'p«c ■ytVOfjSfjceM  <p€tf ^axti*  <A  otov  <JW  tjvoc  TK&jaffim;  buvatn- 
fo'j.<  To&i,  rfii\tfov  <fo&~  -nu  <J)a  <rlug.Tx>s.  u&y<.ia  <A  x-  «tVgfXeyist  ^ri 
tqiyvrqM  ti^ATVM  }d(  1e»  7np<r«j  (&y*y  *»* TTvtff  iy%uQtui)(iHiJ&ty{l*jy 


574  Augiiftini  de  ciuitateDei 

«J  t&jv<r<t)Qt  oleuiTOi.  Goetia  ,  M agia^Pharmacta  dtjferunt,  qu&funt 
Perjarum  tnuenta.  Alagi.%  qutdem  eTt  muocatio  d&monum  ,  fctltcel 
tfcnejiiorum  ad  ahquid  tonficiendumbonu^cuiufmodt  erant  t^fpollo- 
ny  ryau.i  pr<edi>c~lidnes.  Goetiavero  fit  per  coatlionem  mortuorutrt 
ettam  inuocatione  :  hinc  tnimdtcla  efi  a  planttu  cjui  jit  ctna  fipuU 
chrum.  Pharmacia  verofit ,  cum  aiiquid  aitcui  porrigitur  fumer.dum 
ore,quod  mortem  fu  allaturum certni/tcantamcntts pr&paatum.  Ala- 
gia  <&  ^firologta  a  Magufis  origincm  duxcrunt.  l'erf&  vero  Al<*g*  <tb 
tndigents  qutbufdam  nommantur  ,i\de;»  fy  A/agifu. 
Theurgta  b  Theurgiam.}/^/<ec  efl  operatto  diuma,  qu&  crat  fuperiorum  deo- 
rum3tn  qua.  cttrn  erratunvt  tnquk  lambh  hus ,  non  tunc  bona  numma 
qu&  optantur,  occurrunt.fd  detcriora  ,  #r  plant  m  da  pr&textu  b  no- 
mm.ldcirco oportet cumprttms in ea,ne  atitu veterefacerdotum  latam 
•qngjtem  dt(cedatur. 
-  c  Quos&  \WdA.\Pleiique  veterum  exifiimarunt  incantationes  natu- 
raliter  non  obeffe.fcd  vnumqu-.nque  co<ritaitOhe  &  trnagtnutn  ne  tuufe- 
mettpfum  incantarc.flatottbM.Dc  Ieg  corportbm  l&dt  c:,rpora,hoc  ex 
natura  ^pfa  ejfe  dicitfed  venrficw  qutbufdam  magitn,<&  i»canta>nttisy 
•vinculn  quo<j\,vt  voca:.t,&  hii  qui  noctre tentant  perfujfum  efl,  td  fe 
f>offe,ty  altt*  l&dife  e^uoquepoff  goetia.  £\7aturavero  quimadnodum 
isiu  fe  habeant^non  factie  efl  cignofcere,  nec  perfu&dtrt  vulyo  ,  etiam  fl 
ijuis  nortt  animi/i  hominutn  optmoxe  illa  imbutn  tntffe  vtm  irr.agtntbus 
occulia.QuQcirca  hanc  legem  ftrt?  d'i  tu  <paf^>uv'ff{  tivu  rfht  C> dCyi ,  ^» 
SrtV4oi(Jia>,piilTt  «wS^ft/n  tuBpotTrav  fft  i>uiv%  Coerxti/Jijiret*  Jl  «*  T/u*r»v, 
{t*  «'»# /S *  uC-,).  tfn  *v OuvetoifAet, 6*1  uSp  izTfw  m  v^yx*'*  *b  °'  9™ ^1" 
kIw  Qapfj&xmiT&awTet  t\>uM*c&c»  .i  *j  </V  iJio*r>it,o  ,  ti  ^pn  7nt$-eiv>>i  -ero 
TiTdftlfJrjliTt»  tcfeji  ettl-tv  T»  <ft<£rng,<or.*sW  «A  tyt,TBLifi'noii'  «  tTa^otyat(  ,  w 
lum  fc'«ar»^«tjic,»  >ffo*  toi^tooy  <f<vutjnKii<»*.a>v  7ivuVvv<frJciio'uci&-eti<fj  Cx<«- 

«1o»Tl.l6t»  U$p  /JLlUTt(  £»>.»)*  ■ngOCT0<ryj7TOt  Tlbva.Tt9.tttv  S'c  OLMoXj  /tC£VTJXMC  «y 
Ttt  $xpp<Jl>l€i&C0*9\ti,TeWT01>  X)  <T¥TO  ytyViefr&.mft  yS  tWXj    T«T»  TJ^.«tT0» 

70  SiiigL <? YiQjKiV ,0  ,t\  ttv  douftti  S\tv  oUTtiV  77UyJv,>>  )*7*tI\iW,  hoc  efi.  Quif- 
quii  ahquem  vettmii  Ufitt,fi  non  Ittaltur.neque  cum  tpfumjtec  quen~ 
quam  de  eiwi  famiiia,f  d  velptcwifud  alu  arafeu  nect  dederitfeu  ali 
ter  affeccrtt  quam  morteifi  inedicutftt,^  vtneficu  fucrit  conutflM^cx- 
trcmo  fut>pltcio poentiluito:fin  infcitui  fitaudtces  qwd  iffum  aut  patt  er- 
,  go  autfoluere par  fity&Ttimanto  i  t  qut*  vero  minculti .ant  illt'fJamentis9 

*uel  incantationibu,s,aut  etufmodi  qutbufcunquevenefictK  notentiftntlvs 
iudicutiu  fuerit.fivates  fit  ,dut  prodigioru  confultus  ,morte  pleclkor-.  fin 
earttm  artium  expers,ventfictufeciffepronuciatuf\t^  de  hoc  quoq;  ce~ 
Ciliti mdicu^quaposnaniel rnulcla affictedmfitjcefto.  Porphyr, Ub.  Ds 

anL. 


AdMarcellinum     Lib.  x.  575 

ttnim.abflin.tfic  inqnit:  Per  contrarhs  vero  d<emones  vniuerfum  effici- 
tur  veneficiu.fi  os na,„waxime  horumq;  duce,  honorarefiolet.qut  ma- 
laveneficus  i>iftrunt.  J-fifanid.traonrs  omnifotmibut figuris,tmagini- 
bufq\  abundant  ,prod;-?tjru ,  q\  machi^.aftreni-.v fallunt.  Hotum  ferA 
infcelices  yiKtf*.  sMutortaqmmaieficiatnachtnamur,  Omm-  eniw  in- 
temperantia  *  fpefq;  diuttikrmn  atq;glort<eper  hos  muahficit,  practpui 
vero  deceptio .  M  >ndacium e»tm ffrwt  rmm  ejt eiufimAi d&monum. 
d  C undtanter tamen. \  JSJam  vidit  non  dteffe  hxfi^crafuasfalU- 
cias  dsmonu  r.,qutfie  ncbisojieittantyveniiitdntij;firaudar,tq\  vott<qui 
ritefunt  ^vsoptrati.  Sed  Jambhchus  ,  homo  tnitiaius*  &  v:  ipfiputat 
rdryofwr  ,  non  opovtere  artem  tota>»  d  mnari  ,  tnqutt ,  tot  ficults  vfit 
g?  tnavno  labore  comprobatam ,  qvod  tnterdum  imponat  vtt.tJius, 
Quuiica  facerdotes  dtfttngueri  fptnttis  decereregults  ordtms  >  fp  me- 
mintjfeiafiantiaw  m  b-nis  Rnrittbus  nullam  effc 

C  Sed  (piritali.}  /n  qttafim  imagines  ab  externis  fienfxbus  ?d  inte- 
riores  prificlit ,  in  quibttt  ft  primus  fienftu  commnnu  ,d  ir.dc  phan- 
tafia,  tum  &s~limati«i  <&  >»emeria,qux  ncbis  cum  b,utu  coxwur.iafiunt: 
receptactda prima  eoru.n  ,  qu<t  ptr  iam.a-s  fienfiuum  funt  ad>>  tjfa,  quibm 
acccditmens ,  t$f  cxatlum  iUudraiionu  iudicium  ,  qu*j ru.atur,per- 
fenditque  fingula  :  vbtfunt  duo  inteUecnistrecij  ietiSy  qui  dtcttur  pofii- 
btlt*.<&  4geni.vvlur.tcrs  dtincepsfecjHttur. 

f  Q^nsteletas  voc.fr  Vixi  altbi  telctat  effe  perfeclifaccificia,  & 
TXkn*,ou,bivs  nthd  dt  cfi. 

g  Altherea  vel  emp. \  Plato  in  Epinomide,  vt a  prtncipe  genius  tl- 
liui  phthfophoru  exordiar,  priwtigenm  dtuvriifacit  iliud  inuifibilc:  fe- 
ciidu,qnod  c&lo  toto  fparfum  cft^oculifq;  vjurpatur.  Tertin  efi  dsmonu, 
ntq\  tftfunplcx.  naalios  dst,mon.t*  £thereostquifunt  ex  puriore  quadam 
fubflantia  pontt.  ssiltos  ae>eos  ex  crafiiore,  nec  illos  nec  hos  cff  m  totum 
afpetlabdes.Effi:  quoq;  aqueosrfuosfemideos  vocart  placctht  alias  cer- 
niitur,  al.as  actenuftri  obtutut fi-juda>it:nam  <&  cum fpec i a ur ,exiltttr 
cogntti  adwvrati.mepclhribus  mtugntim  tr.cutiut.pfium  ex  A/ar  o  ho- 
mtne  tn  dtmcnn  culttt p:ritif?tmo  fc> ibit,fix  ef]e  d/ernonumgencra.  Pri- 
mu  itngua  barbara  nominart  batlelturen,id  ft,igneii:qucd  ctrcafubii- 
miereaere perttagart  diittOmm  nSUf,  dawonw  >  x  lunanbus  regiontb* 
'velut  ex  teiHo^phanu  ultcmid  extermtnariStcudu  verogenw>ycjuod  in 
aerejppinquo  nobtt  cberrat ,  cjuod  #r  a  wuitts  proprte  aercii  ncminatur. 
Terttu  terrenit.ruod  pluririi  circa  terr averfiatur \terrent<q;  cduerfiatut 
muitu  rationtbut atq;  machinn.Quartum  aquatile  &  mariiii.quodhw 
morib<tsfe  im nergit,  ac  libeter  ctrca  lacus  >& fiuuios  habttat,multofique 
ftrdit  aqun ,  fy  m  rnartfiufius  excttat ,  ttctempeftates  nauigaq,  virit 


576        Auguftini  Je  ciuitatc  Dei 

onufl.t  fundttw fnbmergit,  multouj;  ^nda  obruit.  Quintitfubterraneu, 
qttodnabitaifb  terra,  muadttq;  quiputeus  ejfodttit,  &  tmtalla  efpcit, 
hiatm  urrs.  tfrfundatMta  concuttt,flamtuomos  -vaitosfufcitat.Sextum 
&  vltin  h  ejx  lncifi£it,imr.trfciutai  ile,  acpewrw  tcnebrofumrfafsioni- 
butftfiigtdu  viol&er  resperdes.Ejfe  vero  d'ctbat  hac  omnia  damonnm 
genetafu  affccla^t  &  deos  Uerint,&  ho„tm!.aduerfentur,fed  altud 
alto  petw.  H&c  PfeHw,  qui  q-ttn,admod»m  dxmoi.es  hominumgeneri 
&  imponant ,  &  noceant3  plunbus  exphcat.  Ncbis  deflinatam  egredi 
hreuitate  non  tft  am  >,w.  Porj  hyr.tn  Ub.Befpoaf.rx  sipohms  oracults, 
aiios  acos  caleflcspomi,  alios  .ethereos,quofdam  lereos,  nonullos  acjucos, 
terreftres  q«oq;  <ty  mfernosidocettp,  quib.qutfq;  ftt  hoftitsplacadus.Ter- 
reflrtsfurm  tptddritpeiHb9  fuper  aw.inf  rnifuruk  quoqnfed  in  cauer- 
nv>  tcrra :  marim^-jolatthbusfuruU  m mare'proieclu:aerei,  "jolattltbus 
ittU',m,jed  c  rfis  gr  cdndidu.Calefles  &  athfreucandidis  •vtflimis,qua 
nonfunt  a:.fume><dat{p  alta  infanaeoHemffeclantia.  Neque  hdffttnt 
rect  iti  ru,fii  iam  i"de  ab  Orpheo  quoq;,  gr  etiam  Alercurto  deriua- 
ta  lamblichw  enimfcribit  Mercunum  de  empyrets  dm  libros  centum 
rJiqtt  fjl,de  athereis  tottdem,de  calcflibw  veromille.Proclus  dtemones 
diw.dit  tn  quinque  n'o  dincrfa,*  ffries,fd  velut  prafe:iuras:naex  mu- 
r.eribns,  qu&geiunt  Atlltnguit ;  ty  d.  h~*  q-Atdem  rebus  fatit ,  vtputo. 
<rfug-  it.-.que  cx  Porphyrio  dtuos  empyreos,  igneos  ^ocat ,  quos  nec  ipfe 
Porph.nec  Plato  a  c&Uftbs  -vtdetur feparare ,qm  igneafunt  natutx, 

De  theurgia.quaefalfam  purgationem  animis  daemonum 
inuocationepromittit.  C  A  P.    X. 

^§§5  ^ce  Dunc  a^us  P^aton^cus?  <]uem  docliorem  ferunr, 
pSrei^  Porphyrius,  nefcio  per  quam  theurgicam  ditcipli- 
jS^wkk  nam  etja  ipfos  deos  obftri£tos  pafsiombus  &  periuiw 
bationibus  dicir.  Quoniam  facris  precibus  adiuuari,  terreri- 
que  potuerunt,ne  pra^ftarent  anima?  purgationem:&  ita  ter- 
reri  ab  eo  cjui  imperabat  malum  ,  vt  ab  illo  cjui  pofcebat  bo- 
ntim,  per  eandem  artem  theurgiam  folui  illo  timore  116  pof- 
fent,&  ad  danduin  beneficium  liberari.  Qujsnon  videat  ha?c 
omnia  fallaciu  demonum  efle  comenta,nifi  eoru  miferrnnus 
feruus,  &  a  gratia  veri  liberatoris  alienus  ?  Nam  li  h<ec  apud 
deos  agerentur  bonos,  plus  ibi  vtique  valeret  beneficus  pur- 
gator  animse  ,  quammaleuolus  impeditor.  Aut  f\  diisiuftis, 
homo  pro  quo  agebatur,purgationc  videbaturindignus,  non 
vtique  ab  inuido  territi ,  nec  ,  ficut  ipfe  dicit ,  per  metum  va- 
lentioris  numinis  impediti ,  fed  iudicio  iibero  id  negare  de- 
bueruat.Mirum  eft  autem,  ^uod  benignus  jlle  Chaldasus,cjui 

theu- 


Ad  Marcellinum  Lib.  x.  577 

theurgicisfacrisanimampurgarecupiebat,  non  inuenit  ali- 
quem  fupenorem  Deum,cjui  velpluuerreret ,  atque  adbe- 
nefaciedum  cogeret  terntos  deos,vel  ab  eisterrentem  coirt 
pefceret,vt  libere  benefaceret:fictame  theurgobono  facra 
defuerunt.cjuibusipfos  deos  quosinuocabat ,  anima?  purga- 
torespriusabilla  timorispeftepurgaret.  Qujd  enim  caufae 
eft,cur  Deus  potentior  adhiberi  pof/it  aquo  terreantur,  nec 
pofllt  a  quo  purgetur?  An  lnuenitur  Deus  ,  qui  exaudiat  inui- 
dum,&  timoremdiisincutiat,ne  benefaciant  :  necinuenitur 
Deus  qui  exaudiat  benetiolu\&  timore  ciiis  auferat,  vt  bene-» 
faciantfO  theurgia  pra?clara,6  anima?  pra?dicanda  purgatio, 
vbi  plusitnperat  immuda  inuidetia,quam  impetrat  pura  be- 
neficentia-.imo  vero  malignoi  u  (pirituu  cauenda  &  detcftan- 
da  fallacia,&  falutaris audieda  do&rina.  Quod  enim,cjui has 
fordidas  purgationes  facrilegis  rittbus  operantur  ,  quafoam 
mirabihter  pulchras,ficut  lite  commemorat,vel  angelorurr* 
imagines,vel  deoru.tanquam  purgato  fpiriru  videt:  fi  ranien 
vel  tale  alicjuid  videt,illud  eft  quod  Apoftolusdicit:  a  Quo- 
niam  fatanas  transfigurat  fe  velut  angeluin  lucis  tius  e-um 
funt  iila  phantafmuta.qui  miferasaumasmultorum  ,  falfo- 
rumc.uedeorufjllacibusiacti<  cupiensirretire^a  vcro  Dei 
cultu,quo  folo  nundantur  &  fanantur,auertere  :  b  ficut  de 
Proteo  di&um  eit,Formas  fe  vertitin  omnes.hoftiliterinfe- 
quenSjfallaeiter  fubuenienSjVtrobique  nocens» 

L.  VIvi:  S. 
a^xVonia m  fatanas  }fioctUemn  cPorphyrius,  nec  Jambli* 
V^  c\)\u  potu  runt  dtfiimnlare.P  orphyf  iw  m  z.ub.  Defacrificiiii 
JcMeudac.u.--  e-im  propriun.  cjl  eiufmcdi  d&tncnu :  dij  enirn  i/rieri  w 
hoitydc poieftas  ipfit  eti  -r&fid-ns  Dew  naxitnut  ~oult  haben  Etantel 
iSfjfu-nu.tymc]  titjfibi  liorum  deorumfau.  s  .£t  Lamblichtu:  Ai ali e- 
mmjptruus  injimtlitudtnem  bonorumfefepc  transformant,  laflabun- 
diaue  T*eniunty&  fitprj  ■  uam  funi^fibi  arroga^t . 
b  Sicut  de  LJroteo  di&um  eft.  }  gtgrto  Georg.  Verg.  Proteum 
fjefioduifiliumfacit  Oceani<&  Thetidvjmaxtmumvatem:  &  ficut 
de  ilio  y  erg.intjuity 

Nomt  omma  cju£funty 

Qus.fuerant-,citi£  mooc  -uentura  trahantur. 

jib  Homero  coafltt* fingttur yvr  -ventura  *^4gamemnonicaneret,ftcut 

a  Vcrg.i^frifieo.  V '  aientts  Probta  ^Aegyptiumfuijfejcriblt,  typrG* 

fttr  crudelitatem  Bufirim  diclum,etfi  VergtUm  Palleniumfacit  ,  %H& 

Aug.de  ctuit.Vei,        Tm,  y  ©p 


! 


57« 


Auguftini  de  ciuitate  Dei 


tft  vrbs  in  Aidce&onia.Seruitto  hic  natum  e(Jet  c<eteru  in  infula  Carpa- 
tho  regnaffe  putat  ex  V erg.fentcntia  H erodotw  m  Euttrpe  Mephite 
fcribit,quorege  Alexandcr  (tjt  Helenatn  Aegyptu  v>.n.runtye6fa.i\le 
qubd  adulteri  effent,fupra  tres  dies  in  r  gno  fuo  eff.  vetuit.  Diodortts 
Ub.z.qucm  Gr&ct  Protea,  tSfegypttos  Cttlea  dixtjfe  tradit^regn„ffeq, 
in  Aegypto  tempere  belli  Troiani,peritumfyderum  ,  &  multarum  ar- 
tium.Fingttur  folttui  mutare  fc  inomnes  antoanttum,  jfirpttimcjue  for- 
masyquod  eartt naturas  factle  tum afirorufctentia.tu  ettavf-  ty  ccnfue- 
tttdine  ftcerdotum  didicertt.Htt  ettam  accedit^uod ciim  ^Aegypnre- 
ges  in  capitepro  infigmhtn  priorem  vtl  leonvs,  vel  tauri  ,  vel  draconis 
partem geftarent ,triterdun  arborem^atit igmmdocum  dcdit  Grxcts ho- 
minibns  commento.Susftcor  illum  h&cfubinde  infignia  mutajfe. 

De  epiftcla  Porphyrij  id  Ancbunrem  Aegypcium,in  qua 
petit  de  dmerfirete  dxmonurt  fe  doceri. 
CAP.  XI. 
Eliusfapuit  ifte  Porphyrius,  a  cum  ad  Anebuntem 
fcripfit  i£gyptium,vbiconfulcnti  fimilis&  qua?rcn- 
ti,&  prodit  artesfacrilegas,&  euertit.  Etibi  quidem 
omnes  darmones  reprobat  ,  quos  dicit  ob  impudentiam  tra- 
herebhumidu  vaporem,&  ideo  no  in  a?there,fed  in  aere  efle 
fub  luna  atq;  in  ipfo  lune,  globo.Verutamen  no  audct  omnes 
fallacias,&  malitias,&  ineptias,quibus  merito  mouetur  ,  o- 
mnibus  demonibus  dare.Quofdam  namque  benignos  d^mo- 
nes  moreappellat  aliorum,  cum  omnesgenerahter  impru- 
denteseiTe  fateatur.Miratur  autem  qu6d  non  folum  dij  alli- 
cianturviclimis,fedetiam  compellantur.atque  coganturfa- 
cere  quod  homines  volut,&  fi  corpore  &  incorporalitate  dij 
a  damionibusdiftinguutur,quomodo  deoseffe  exiftimandum 
fit  folem  &  luna,&  vifibilia  czetera  in  ca?lo,qua?  corpora  efie 
aiodubitat.  Et  fi  dijfunt,  quomodo  alij  benefici,alij  maletici 
eiTe  dicantur,&  quomodoincorporalibuscum  iint  corporei 
coniungantur.  Qua?rit  etiam  veluti  dubitans ,  vtrum  in  diui- 
nantibus,&  qusedam  mira  facientibus  anim<e  fint  potetiores: 
analiqui  fpiritusextrinfecusveniant,perquos  ha?c  valeat.  Et 
potiusvenire  extrinfecuscoiicit,ceoqu6d  lapidibus,  &  her- 
bisadhibitis,&  alligetquofdam,&  aperiant  claufa  hoftia,  vel 
aliquid  eiufmodi  mirabiliter  operetur.dVnde  dicit  alios  opi- 
narieftequoddagenus,cuiexaudire  iitpropriu,  naturafal- 
Jax,omniforme,multimodum,fimulansdeos&  daemones,  & 
animas  defunf5loru,&  hoe  efle  quod  efficiat  hasc  omnia,  quse 

videntur 


Ad  Marcellinum  Lib.  x.  579 

Videntur  bona  efTe  vel  praua:czteru  circa  ea  qua?  bona  funr, 
fiihil  opitulari,im6  vero  ifta  nec  nofle, fed  &  male  cociliare, 
&  infimulareatque  impedire  nonnunquam  virtutis  fedulos 
feclatores,&  plenuefletemeritatis,&  faftus,gaudere  nidori- 
bus,adulationibus  capi,&  ca?tera  quae  de  hoc  genere  fallaciu 
malignorumq.fpirituum,qui  e.\triniccusin  animam  veniunr, 
humanofq;  fenfus  fopiros  vigtlantelve  deLidut,nnntanquam 
fihiperfuafa  confirmat,fed  tam  tenuiter  fufpicatur.autdubi- 
tat,vthec  aliosafferat  opinari.  Difricile  quippe  fuir  tato  phi- 
lofopho  cucftam  diaholicam  focictatem  vcl  nofle,vel  fideter 
arguere,quam  quejiberanicula  Chriftiana  nec  nofle  cii£ta- 
tur,&  liberrime  detcftatur.Nifi  forteiite  ,  &  ipfum  ad  quem 
fcribit  Anebuntem,tanquam  taliii  facrorum  preclariffimum 
antiftitem,&  aliosraliu  operum  taquatn  diuinorii,&  addeos 
colendos  pertincnriueadmiratorec  verecundatur  otfendere. 
Sequirur  tame&  ea  velutinqturedo  comemorat,  qu*e  fobrie 
cofnierara  tribui  no  poiTunt,nifi  malignis&  fallacibus  pote- 
ftatibus/QuiErir  enim  cur  taquammeliorib9  inuocatis,  quafi 
peioiihusimperetur  ,  vt  iniufta  hominis  prgcepta  exequan- 
tur.cur  attreciatu  re  venerea  no  exaudiat  imprecantem,  cum 
tamen  ipfi  ad  mceftos  quofque  concubitus  quollibet  ducerc 
nonmorentur:  cur  ab  animantibus  fuos  amiftites  oportere 
abftinere  denuncienr,ne  vaporibusprofccto  corporeis  pol- 
luancunipfi  vero  &  alns  vaporibus  il)icidtur,&  nidoribushi- 
ftoriarunv.cumquea  c.idaueriscontactu  §  prohibeatur  infpe- 
ftor,plerunque  illa  cadaueribus  celehrentur:  quid  fit,  quod 
nonda?moni  velalicui  animce  defnnfti,  hfedipfifoli  &luna2 
autcuicunque  caileftium,  homo  cuilibet  vitio  obnoxius  in- 
teditminas,eofq;  territat  fdfo,  vteis  e.uorqueat  veritatem. 
Nam  &  ca.*)u  fe  collidere  cominatui\&  ca?tera  fimilia  homi- 
niimpoffibilia,vtilli  dij  tanquam  infipientiffimi  pueri,  falfis 
&  ridiculiscomminationibus  reiritirquodimperatur  efficiar. 
Dicit  etiam  fcripfiffe  Chaeremonem  quendam  taliumfacro- 
rum,vel  potius  facriiegioru  peritum,  ea  qua?  apud  iEgyptios 
funt  celebrata  rumoribus^vel  de  Ifide,vei  de  Ofiride  mariro 
eius,  maximam  vim  habere  cogendi  deos  ,  vtfaciant  impe- 
rata,  quando  ille  qui  carminibus  cogtt  ea  fe  proderevele- 
uertere  comminatur-.vbifeetiam  Ofiridis  membra  diffipa- 
'turum  terribiliter  dicit,fi  facereiuflaneglexerint.Hzecatquc, 
huiufmodi  vana  &  infana  diis  hominem  minari,  nee  quibwfli^ 

00     2 


5S0  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

bet,fedipfis  cejeftib.&fyderealuce  fulgetibus,necfineefFe- 
ctu,fed  violetapoteftate  cogente,atque  his  terroribusadfa- 
ciendaquevolueritperducente,mcrito  Porphyiius  admira- 
tur:imo  vcro  fub  fpecie  admirantis,&  caufas  reru  talium  re- 
quiretis,dat  intelligi,illosha;c  agerefpiritus,quorum  genus 
fuperius  fub  alioru  opinatione  defcripfit,  non  vt  ipfe  pofuit 
natura,fed  vitiofallaces,qui  fimulantdeos  &  animas  defun- 
cloru,demones  aute  no,vtaitipfe,  fe  fi  mulat,fed  plane  funt. 
Etquodeividetur  herbis&  lapidibus&  animatibus  &  fonis 
certisquibufda,acvocibus,acfigurationibi's  ,  atquefigmen- 
tis,  ''  quibufdam  etiam  obferuatis  in  cejicouerfionemotibus 
fyderum,fabricariin  terraabhominibus  poteftates  ldoneas 
variis  efte&ibus  exequendis,totum  hoc  ad  eofdem  ipfos  dce- 
monespertinetludiiicatores  animaru  fibircietfubditarum,& 
voluptaria  fibi  ludibria  de  hominum  erroribus  exhibentes. 
Aut  ergo  reuera  dubitans  &  inquirens  ifta  Prophyrius,ea  ta- 
me  commemorat,quibus  conuincantur  &  redarguantur :  nec 
adeaspoteftates  :  qua?  nobisad  beatamvitamcapeftendam 
fauent ,  fed  ad  deceptores  dc_mon.es  pertinere  monftrentur. 
aut  vt  meliorade  philofopho  fufpicemur  :  eo  modo  voluit 
homine  iEgyptium  talibus  erroribus  deditum,  &  aliqua  ma- 
gna  fe  fcire  opinante,non  fuperba  quafi  authoritatedofroris 
oftendere  ,  nec  aperte  aduerfantis  altercatione  turbare,fed 
quafi  quanentis  &  difcere  cupientis  humilitate  adeacogi- 
tanda  couertere,  &  quam  fint  contenenc1...  vel  etia  deuitanda 
monftrare.Denique  prope  ad  epiftoke  fine  petit  fe  ab  eo  do- 
ceri,qu£  fit  ad  beatitudine  via  ex  iEgyptia  fapietia.Caeteriim 
illos  quibus  couerfatio  cum  diis  ad  hoc  effet ,  vt  ob  inuenien- 
dum  fugitiuum  ,  vel  pnedium  comparandu,  vel  propter  nu- 
ptias,vel  mercaturam,vel  quid  huiufmodi,  mentem  diuinam 
inquietarent,fruftra  eos  videri  dici  coluiffe  fapientiam.  Illa 
etiamipfa  numina  cumquibusconuerfarentur,&  fi  decaete* 
ris  rebus  vera  pr3ediceret,tamen  quoniam  de  beatitudine  ni- 
hilcautum  nec  fatisidoneum  monerent,nec  deos  illos  effe, 
necbenignosdaemones,fedaut  illum,qui  diciturfallax  ,  aut 
humanu  omne  commcntu.Verum  quia  talia  &  tanta  gerun- 
tur  his  artibus,  vt  vniuerfum  modu  humanze  facultatis  exce- 
dat,quid  reftat,nifi  vt  ea  qua?  mirifice  tanqua  diuinitus  praj-a 
dici  velfierividetur,nectamen  advnius  Dei  cultu  referun- 
tur,cui  fimpliciter  inhe/ere  fatentibus  quoque  Platonjcis,  8c 

pcr 


Ad  Marcellinum  Lib.  x.  581 

per  multa  teftantibus  folum  beatificum  bonum  e(t,maligno- 
rum  dxmonumludibria  &  fedu&oria  impedimenta^que  ve- 
rapietatc  cauenda  funt,prudenter  intelligantur. 

L.     VIVES. 

a  y*~>  Vm  ad  Anebiintem.j-otftorr,^  ^nebonem. 
b\^ >HumiJum  vayoreivn.^Deletiariquoqut  dicit  libamine  ni- 
doreque  carntum,quibtn  tymtale  corpusfolet  ptngutfcere.  viuit  nanque 
rvaj>oribtiS)& fumtgationibus ,varieq .  admodum,vt par  efl,per  varta 
nidoreque \angntms  ty  carnm  vires  aJJumit.Jambitchus  vertor  d&mo- 
num  cultor,cum  h&c  omnia  -uideret  ad  declarandam  dsmonum  natura 
tendere,omntanegauit.]\7am  Porphyriu*  apette  erut  tefiatus  ,  hos  qui 
viclimu  ctfts  deleStantur,malos  effe  d&mones^  rrendaces-.quocircaty 
in  libru  Rejponforum  tilos  omnes  dtuos,tum  cdeftes,tum  £thereos ,  ae- 
reosymartnoSyterreftres^tnferos^qutbusfacrafieri  isfpollo  tx  amman" 
ttbus  tufferat,bonos  effe  deos  negat,fd  n.fanos  d&mones  ,  quifanguine 
ty  cadauenbus  tcneantur.lta  vt  manifefto  atpareat3taclart  eum  mtet 
verttat^n  (y  rccepiam  confenfu  h&efis  opinattonem,  vt  nec  bonos  affir 
mare  pofiit,nec  malos  omnes  audeat.veritus  condifcipulos ,  ty  autortta- 
tem  dtfctplin£Jpfumque  ntgrum  Ptu1onem. 

c  £0  quod  lapidibus&  herbis.}Af tratur  Porphyriusdeosvfque 
adeo  inferutre  homnibus,vt  vates  ettamper  farnutm  vntictnentur.Cui 
admirationuquafttoniqutrefyondetsvt  c&terts factt  lambluhus  tnagni- 
ficorum  verborum  contextu:qua  fuctle  eft  vmcwtqne  cclltgere  ,  fed  quid 
dtc.j  intelligsrejV:  l  qua  rattone  dieat^probabilitet  fuadeie,  nonfacile, 
nec  ipji  qutdem  Iambltcho,ncc  omnibus  t^egyptitt  impoflurtbus.  Ex- 
ceffujnquit,pottftatis.&  bonitatn,ty  caufa  comm:nte  tn  feomnia,  mi- 
ferapoteflas  deorum^fifarina  ductturnntpta  bonitas^fi aliam  tationem 
bentgnitatu  non  inuentf.abtecla  <&  cbnoxia  naturts  ,fi  ita  rerum  caufis 
comparatum  eft,vtfarinam  neaneat  contemnere  :  quod  fi  pt  ffunt  ,  cur 
non  malunt  bonam  mentem,quam  bonamfarinam;  aut  cur  ronpotiut 
indicant fe farinanon mouer i  ty  eapofita  non  v^.ur e ^v trrota i emrei 
d  Vndedicit  aliosopinari. }//>/<? Uem  Porphyiu*  Itb.i.  De  ab- 
jlinen  animaltum  .  apr-.ui.  d£n;o:ubus  nan  modovulgw  efjcdsd-ptum 
fcribit  ,  fed  philofophn  quoqxe  eruditos  &  difrios  quie  cq.untia. 
fua  multosaltostnft.:.ile.r.pTiorewi>?-r*u.';^:"*l.  Vult.iti  emmfunt 
dzmones ,  & fallacs.fimulaions.jifi  hwUtorefqU^  ,  cultumque  deo- 
rumadfeipfos  tramferre  Sludent.  Nam  nnUum  esi  malorun  genus, 
quonondelefientur  :  &  dcorum  ittduti  p<.r[ot:am  tm.rrt>\cmac ftul- 
pam  impulijfe  nos   gaudent,   Tates  fum    &    antma  n.ortuorum, 

00       3 


582,  Auguftini  dc  ciuitate  Dei 

qu&  'vitiis  opplet&,e  corpore  migiamnt.  ^Afjltclantur  enim  adhuc  irA 
&  conci  ptfcenti&  perturbatiombtn  ,  &  m  naturaat  conuerf&  d&tno- 
numfimiles  tllorumredduntur^noxix  ty  turbulentk.  In  varia-s  cjuoque 
fefe  ,vertuntforma«-)ac  modo  conjptcutu  fc  ocults  pr&bent-,  modo  rtcon- 
dunt.lta  eludunt  actem,tum  intuenttum,  tum  ttia  n  cogttanttum.  V~t,i- 
que  d&menes  plebem  d <  cunt  cupidine  opumtpctentt&  ,  -voLptatun',  (ff 
inanttglort&.Hinrfeditionesnafiuntur,hincrix&,  htnc  bella.  Et  (juod 
cmntum  fceleftifiimum  eft  ,  hifce  rebus  optimos  quofcjue  deos  cblecfari 
ptrfuadere  vulgb  connhuntur.Qutbwf  ajfenfa  poefis  dulct  dtne  fermmm 
tnultos  mortales  cepit.H&c  ^yalia  ibidem  complura,non  qu&rens  tam, 
tfrfubdubhans  vt  in  Eptsiolaadfacerdotem,  fed  tancjuam  tnvpere 
doftnna  fu£,6}uid  fenttat,apertens. 

e  Admiratores  verecundatur  offendcyc.\Philofophos  in  opinio- 
ntbus  de nat.deorwt  falfos effe ait,ahos aliorumgratta ,  nonnuttos  multi- 
tudinis  optmone  duclos. 

f  Quseritenimcurtanquani.}-/^»»^  his  locuturus  difertU  ver- 
bhpr&fatur  deos  rvocari,maios  autemeffe  d&nonas.  Sic  enim  orditm: 

g  Prohibeatur infpe&or.  \ETriyr7tit.  fy  ocabulum  e$~t  ad  initiatos  re- 
btu  facris  perttnem. 

h  Sed  ipfi  foli  &  lun*.  >  Sic  illa  maga  Theffaln  apud  Lucanum  it$ 
6.iatlatfe  poffe  <juofcunque  -veltt  in  aCtus  iiuttos  pr&bere  deos. 
i  VeldelfidcveldeOriride.^^^/o/eir/^/M^.  Sacra  illa 
recondita  ty  arcana  veneranda  cum  fmt  turptfima  fiagittorum  ac  fce- 
leru<n plena.aut  timent  d&mones  euulgart,qualtafunt  Cererts:nam  ifis 
efl  Ceres:aut  certe  ficlo  ttmore  belle  amnus  homtnum  imponunt,^f  mi- 
ferandterrornfruelxm  capiunt.^tcjue h&c  de  jfile  (<;  Ofiride ad  in- 
fernacjiiocjuefacrasprfiant,  Nam  Porphyrito  tpfetutibvo  flejponfo- 
rum  maximum  d&monem  Seraptm  nommuri  dtctt ,  quteft  Ofirn  apud 
<*/$egyptios,&'  apud  Gr&cos  Pluto,cuiutfymbolum  effe  dtctt  trtcipitem 
tanem ,  hoc  e?i  malum  d&monem  ,  qui  iuuemtur  trtbta  elementts^aere, 
aqua,&  te.rra.Eiw>  ifts  *ft  Pro[erptna,&  Htcate :  *vndc  mamfeiium 
efi  dearcantt  Erebth&cintelligi ,  cju&  magnum  vim  in  magicts  ty  ex~ 
camationibus  hahent.Has  minas  &  lun&,&  dtts  tnftru.&T  fiicm  de& 
£ltufin&  intentatas  Luc&nvns  atttngit  librofexto  utrbu  Ertchthus: 
Miratur  Ertchthb 

ffasfatU  licuiffe  moras,iratacjue  morti 

Verberat  immotum  'viuo  ferpente  cadauer. 

Perque  cauas  terr&quai  egit  -armine  rtmaiy 

Aiambns  Mttrawegniqtiefiientiarumpit; 

Tiftlmei 


Ad  Marcellinum     Lib.  x.        58} 

Tifiphoneyvocifque  me&fltcura  Aleg&ra, 

Non  agitttftuu  Erebi  per  tnane  flageiiit 

Jnfcelicem  ammamliam  vos  ego  nomme  vero 

Eliciam^Stygidfque  cams  in  iucefuperna 

D  eflituan^per  buTia  fequar:ptr funtra  cuJtos 

Expcllam  tumults,abigam  vos  omnibut  vrnit. 

Teque  den3ad  qnos  ai.o  procedere  vultu 

Fttla  fvles  Eferatc,pallenti  tabidaf.rma 

0?fandam,faciewque  Errbt  mutare  vetabo, 

Eloquar  immcnfo  terrte  fubpondere,qu.t  te 

Contineam  Enn&a  dapes,quofoederc  moeflum 

Regcm  noflit  am:s,qu£  te  contagiapajfam 

Noluerit  reuocarc  Ceres:tibipe(?tme  mundi 

iSfrbhcr  immktam  ruptit  Titana  cauernu, 

Etfubitoferiere  die. 
Porpbyrius  tdem  in  Res}onfis  Hecaten  inducit  ceafiam  reftonden- 
tem  mago: 

T'VSf  3  ^ctTt^OtV 

0«e<ft»6t«j  iyjtTUM  fj.i  Siluu  ^Tri^tmtt  ttixyxdJf, 

Dic  ttbt  quid  nobis  optu  efl,cur  vinda  ncctffr 

Theodameiecifli. 
Et  ^yfpoiio  in  eandemfententiam  vinciumfe  neeeftitate  confitetur,  & 
diflurum  inmtum. 

Etposl  paulum  folui  clamat: 

Ai/itj  \onnv  ctvttKiu, 

lamblichm  in  A/yflerinfcribit  narrure  Porphyriumfacerdotet  confue- 
uijje  videntit  quibufdam  mim  aduLrfumfu^eros  vthvduti  ntfi  vos  it4 
feceriUs,vclcontra,fifcentis  aliquid  cAos  tonfnngam,vclocculta  //»- 
du  patefaciam,vei  arcanum  in  abyffo  recovditum  diuuigabo:  autfsiam 
barimyid  e?i .naue.n  quandam  apud.  ^yfegyptiosfucram  ,  aut  membra 
Ofiris  Typhont  dis~j>crgam:lpfe  vero  lamblichm  n.gai  in  de.os  caleftes 
eiufmndi winas dirigi,fi  d ejje tn  mundogenut quoddurn  potcftatu  ia.de 
diuifum,&  tndtfcretum,ty  inconftderaium,quod  accipit  quidvw  ab  alio 
rationemfiuefermonem,exauditque,fedpropria  inteihgentta  nequaq  a 
neque  verum  afal[o,ncque pofiibtic  difcernit  ab  impofiibtli. Hcc  ttaquz 
gentu  minitationibut  lacefitumprotinnt  imtatur  &  efficit  qucd  lube- 
tur.Forfitan  hoc  i?iud  efl,quod  pcr  imprudentiam  Porphyritit  aiiq^td 
veile  ait.lainblichiu  perfeqmturrfuid  t!la  min&fibi  vdint:  cx  eopetat, 
3«;  deftderat. 

oo    4 


584  Auguftini  de  ciuirate  Dei 

k  Quibufdameriam  obferuatis  incaeliconuerfione.  }  Nam 
ipfe  Porphyrttis  rua»  ex  1.  h*rvmoneres  aftronomU  tncomprthenfibi- 
les  fl  Itcit hnmanis  menttbfU.  raduntur  crgo  a  malts  d&monihtts^-vt 
relt^  .aomnia  attcinia  fiut  / orphyriui  in^uit,  in  qub  adutrftu,  ejlei 
Jamblichvtsfut  mhacfae totaderatione  dtmonum  dtfputatione.  Co- 
tytttsr emm pro ^yinebone  Porphyrio  r*fpjndere  ho ,0  prodtgiof&fu- 
tnr(fitionis  £7  difctpltn*. 

Demiraculis,  quac  p-r  fan&orum  angelorum  nrnifterium  Deus 
vetusop^-r.tur.  CAP.      XI I 

JJj^jSt  Orro  autem  qusecunque  miraculaJiueperangelos, 
51f^^  fiue  quocunque  modo  ira  diuinitus  fiunt ,  vt  Dei  v- 
<]&$**  f»ius,in  quo  folo  beara  vita  eft,  cultu  religionemque 
commcndent,ea  veie  ab  eis,vel  per  eos,qui  nos  fecudum  ve- 
ritatem  pietatemque  diligunt,  fleri  ip(o  Deo  in  illis  operate 
credenium  eft.Neque  enim  audiendi  funt ,  qui  Deum  inuiii- 
i>ilem  vifi  »ilia  miracula  operari  negant,cum  ipfe  etiam  fe- 
cundumipfosfccerit  mundum,quem  certe  vi/ibilem  negare 
non  polfunt.  Quicquidigirurmirabile  firin  hoc  mundo,pro- 
fe&ommuseft,quamrotus  hic  mundus;id  eft,ca?lum  ,  &  ter- 
ra.&  omnia  qu<£  in  eis  funt,qua?  certe  Deus  fecir.Sicur  autem 
ipfequifecit,itam;  dus,quo'fecit  occultuseir,  &  ingompre- 
henfibin^omini.  Qu;muisitaqi  miracula  vilibilium  natura- 
rurhvidendiafsiduitate  viluerint,  tamen  cum  ea  fapienter 
intuemur,inalitarifsimis  rai  isimifque  maiora  funt.  Nam  8c 
omni  miraculo  ,  quod  fit  per  hominem  ,  a  mams  miraculutn 
cft  homo. Quapropter  Deus  qui  fccir  vifibilia  ca^lum  &terra, 
rio  dedignaturfacere  vibifiha  miracula  in  ca?lo,  vel  in  rerra, 
«juibus  ad  fe  inuifibilem  colcndum  excitet  animam  adhuc  vi- 
iibilibasdeditamrvbi  vero  &  quando  faciat ,  incommurabile 
confilium  penes  ipfum  eft,b  in  cuius  difpofitione  iam  tempo- 
ra  facta  firit,quecunq;  furura  funt.  Nam  tcmporalia  mouens, 
temporaliter  non  mouetur:nec  aliter  nouit  facieda,quam  fa- 
fta-necalirerinuocantes  exaudit,quainuocaturos  vider.Nam 
&  ciim  exaudiunt  angeli  eius ,  ipfc  in  cis  exaudit,tanquam  in 
vero,non  manufaclo  templo  fuo  ,  ficur  in  omnibus  fanclis  e- 
jus,qu«e  temporaliter  fiunt  iufTa,a?terna  eius  lcge  confpe£ta. 

L.     V  I  V  E  S. 
a"\  A  A*ius  miraculu  eft  homo.  \  ^ipud  Menurium  -verbumeU 

J  ▼ xfeijuenierrepetitum^Magnummiracult*m  homin-m  (ffe. 
h  In  cuius  difpofnione, }  Defiientia  Deiy  inytit  Ptulus,  omnin 


i 


AdMarccllinum  Lib.x.  585 

ejfe  oculii  eius  ap°na,&  nuda.  Tempaa  emm  cmnia  funtpr<eftntia 
Deo,mhil  ven.urum,  mhii  iraafatlum.  Dercbu6ergov>,iuerfis  ita 
flaimtydc  dtpr^femibui  ,fu  agit,ftcco  ■noj.it :  nequetUe  vt  msubhc- 
Jlerno  die  travfu  in  hodiernum,ab  ijio  in  aajii  ium  vemet.  Non  recipit 
has  a>i  'ttfliat  vel  ilia potenita^v.l  tlia  effemia.  Pr&fus  illi  e>t tja  fua 
at.rnitA*-,ciuAnto  rnagts  h<tc nusira  perexiguatemp  ra  :  &  Utmtnam 
tntntcs  creauit  tuShrai  ,  ttmpus  euam  cundidit  moftrii  iaptibusaptumy 
&  q..i  quemadm»d%m  nos  videmus  videt,  non  ta-.  enfuut »  os  videt^ 
ant  nouit.  Pr& \ (abtt  in  hac  tant  i  mate,  ta /  hdofophart  non  cleficu r.te 
dr<?u*r>ento,an  cum  I'au!o  in  admirationem  exdantare  :  O  altuudodi- 
muarum fapientti  tyfciemia  Dei\ 

DcinuKibili  Dco,qui  (e  vifibilem  faepe  ptjcfHtit,non  tecundjtn 
quod  eft,fed  iecundum  qucd  poteram  ferrecernentes. 
C  A  P.  XIII. 
F^ESS!  ^c  mouere debet,quod cum  flt  inuifibilis,  a  farpe  vi- 
^^V^f*  fibilitcrpatribusapparuiflc  mcmoratur.  Sicutcnim 
Sr^^J^  (bnus.quoauditur  fentenria  in  filentio,  intelligentice 
comtituta,non  eft  hoc  quod  ipfa  ,  ita  &  fpecies,  qi'a  vifus  cft 
Deusin  natura  inuifibili  conititutus,  non  erarquodipfe.  Ve- 
runtamen  ipfeineadem  fpeciecorporalividebarur,ficutilla 
fententia  in  ipfo  fono  vocis  auditur,  nec  illi  ignorabant  inui- 
fibilem  Deum  in  fpecie  corporahbnequaquam  fe  polTc  vide- 
re.Nam  &  loquebaturcum  loquente  Moyfe  ,  &  ei  tamen  di- 
cebat:cSi  inueni  gratiam  ante  tc ,  oftende  mihi  d  temetipfum 
fcienter  vt  videam  te.Cum  igitur  oporteretDei  legem  ine- 
didtis  angelorum  terribiliter  dari ,  non  vni  homini  paucifve 
fapientibus,fed  vniuerfaz  genti  &  populo  ingenti,  coram  eo- 
dem  populo  magna  fa£ra  funt  in  monre,vbi  lex  per  vnum  da- 
batur.confpiciente  mulrirudine  mctuenda  ac  tremenda,qua? 
fiebant.Non  enim  populus  ffraei  fic  Moyfi  credidit.ouemad 
modumfuo  Lycurgo  Laceda?monij,qudd  a  Iouefeu  Apolli- 
nelegesquas  condidit.accepilTet.Cum  enim  lex  dabaturpo 
pulo,qua  coli  vnus  iubebarur  Deus,in  confpectu  ipfius  popu- 
]i,quantumfufticere  diuina  prouidentiaiudicabat ,  mirabili- 
busrerum  fignis  ac  moribus  apparebat ,  ad  eandem  legcm 
dandam  creatori  feruire  creaturam. 

L.     V  I  V  E  S. 
aQiEpe  vifibiliterpatribus.  }■  Joannes  in  Euangelio  Deum  a  Detti  an 

^jnermnevnquamvifuu.  fcnbit.      idem  <_yfpoftolui  Paulta  con    vifwura- 
firmat.fed  lacob  fe  itidiffe  dommwnfacie  ad  factem  affeuerat :  &  de  tnbus 

00     § 


586  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Mofefcriptumesi  Exodi  33.  quod  locjuebatur  cum  donino  facie  ad 
factem,ficut  an.i  m  cur»  amico  fuofolel  iocjni :  cjuod  &  multa  aliafa- 
r  ar*m  itbrorum  loca  njidentur  tcTiari.  V  exum  uaturam  Dei  effe  homi- 
neuti  i;ivifibiltm  itaconTiat  yVtfuennt  plerujue  ,  cjutne  angelos 
tfutde,*}  &  archangelos,eam  certiere  exiftimarint ,  #■  prcdidermt  -,  vi 
aocent  Ch<y]osr'omi44i&  Gregortw.  Vtderuut  t^ttur  fanclt  patres  an- 
geios  tanta  rnaieslate  form&,-vt  factle  diuinam  ejje  intuenubvn  perfna- 
deretur  :  nam  angihs patrtbm  locutos ,  & per  dlos  datam  iff  lcgenu 
Paulm  eft  autor  ad  fj<  br&os.  Si  enimfermo  <]  -i  per  angeios  diclm  c/?> 
faclm  fftfirmm^r.Et  ^yfcluum  fepttm?,  ait  Stephanm  ,  Sttdsos  le- 
gem  accepifleper  difpifttioncm  angclomm.Etjpeaes  illa  Dei  non  erat, 
cjuisfeciem  nullam  habet,cjuod  Chryfoftotnm  mtelltgi  njult,  curn  dcmi- 
nm  Ju:Uts  negat  eos  vel  ^eciem  Det  midiffe  ,-vei  audiutffe  -vocem  ,  qui 
fpeciemfpputabant  njidiffe  Dei,njt  Exo.\rj.fcrtbitur:fed  njtfibilxs  tlla  e- 
rat,&  fubfenfm  cadcbat  fpecies  tuffu  Dei  ab  angelo  confetia  ,  tamfu- 
peraiisfolitas  a  nobis  Jpeclari}vt  diuina  crcderetur ,  gr  erat  ad  diui- 
mtatem  cernendamgradm. 

b  Necjuaquam  fe.  ^  t^fUbiy  inffreeie  corporali  cjuod  ipfe  non  erat  fe 
njidere. 

C  Siinueni  gratiam  ^wtctQ.^Greg.lib.j.Morahuinlob.S^d  pa- 
ieter  jncjun ,datur  imeUigi,cjuod  cjuandiuhtc  mortaliter  •viuttur ,"vide- 
riper  ^uafdam  imagines  potcft  Demfedper  ipfam  natur&fu&  fpeciem 
nonpptej}:ui  ammagratia  s^irttm  affiata  per  figuras  cjuafdaDeuvi- 
dzat,  fed  ad  tpfam  vim  eim  cfjentu  nonpe\  tingat.Htnc  eft  enim  quod 
lacob,qui  Deumfe -vidijfeteftatur,nonmfi  angelum  -vidit.  fJincesi 
ejuod  A(ofes,qui  cum  Deofacie  adfacii m  locjuitur,  dicit :  OTiende  mi- 
hi  temettpfum  manifcftlyut  njtdeam  te.  Ex  cj»a  eim  petttione  colligi- 
tur,ejuod  emp  fittebat  per  inci,rcunfcrtpta  natur&  fu&  clarttatem  cerne" 
re,cjuemiam  cosperatPtr  cjuafdam  imagines  njidere.  tantum  tUe.  An- 
geim  ■vero  domini  legatus  ^trbts  cin<  a  cjuo  n.ittebatur  ,  Moyfi  talia 
multnm oranti res^ondef.Non  pcter  w  njiderefaciem  tr.eam  :  non  njide- 
bit  me  bomo,<&  njiuet.  Ac  pauiumpoTi  :  V  tdibttpoTitriora  mea,ft- 
eiem  autem  meawvrdere  non  pmeru.  /tacjue  veTiigia  a  Deo  relifla  in 
creaturUlicet  «jidere,ty  ex  eps  inutftbilia  Dei  cognofcere  :  njt  tlle  fit  co 
amtet>r  Deu,cuimaiora&  pr&Tiantiora  intucrt  uctur.  Factes  autem 
ipfa  domini  amplior^  celfior  esl ,  qua>n  vel  in  anguftia*  noftras  pof- 
fit  tntrare^veltn  tantam  humtlitatem  fe  demittere.  Multo  es~i  altud 
decoUocjuio  Dei:  nec  putoeffimpium,  aut  abfurdum  exiftimare  ty 
olim  cuw  battibm  ,  ty pofi  Chriftum  nattim  cum  mulius fanSiorum  la~ 
cutum  efse  Deum  ipfum  dominum  <&  autqrem  cdi  ac  terra  :  mhtl  enim 

in  hoe 


Ad  Marcellinum  Lib.  x, 


587 


in  hoc  afftrmatur  in  ogruurn  tmmenfie  mauftati.ty  eft  congruum  infi~ 
nii<e  bomt  iti.  t  acies-oero  itapotuitvideri.vt  ._siu«ufti;ni6  exponit. 
d  Tcmctipfum  {Cienter.fciTx  Lxx.yvvs-m;  ifacn. 
e  Suo  LycurgoLacedannonij.j-  Lycurgu»  Eunom)  tya\tiata\w\ 
rum  regu  &•  Dtonaffe  pUw  ,  Potybit<t}fiii4  -vt  e?i  apud  Plutarctiuitty 
Polydecta  rsgi*  frater  futi ,  ^ao  moituoreinanii,cjuoad  compertum 
tftfratm  conwgemvt  rmmferre*  1  unc  tnunreonoce^itinfanti  non~ 
dum  nato.fi  ma*  foret  ,quo  in  iucem  adtto  prodcum  etu. ,  hot  ji ,  iuto~ 
remcgit.  Legefi^ue  Lacedamon_mtHUr,f4nequamfeueri_tsQr  du  \**S 
e.iiutjite  ob  caufam  Delphtcum  \___Apollineni  autoftm  eartah  jutxtt.  De 
loaefunt  etiam  yu-  puttnr.proptercaqtibd  Lycmrnio  futfia-ns  orhnt  s 
ty  iurgta  deuit*'is  epatria  dtfcefstffei  in  Cretam  ,  vln  ultquandiu  .:t 
•vttOin.confiilutfJeque putatur  de  icgibus  Iouem,in  ea  natum  tnjJa,  xbt 
ty  tnterujfe  Lycurgum  fcrtbit  tuslmus,  tametfi  necde  ortgine  ,  necde 
peregrin.utonctnec  de  rattont  Lgur»  fienndarwn,  uec  demortefatU 
interrerum  fi.r/ptores  conwmut  ,vt  Ptwtarchm  uoquit.  D:  tempote 
quotjue  amotvttu*  y&fueritnevnieui  Lycmrgm.  Tttnat  enirn  duos 
ponit  ,  &  opudem  apud  Lacedamunios  :  namde  Thractconsxat  ac 
vtrtuficjue  resgeftas  in  alterum  cougetiy  antiquieremmue  vet  vuotffe  cum 
fjcmero ,-velnon lo»ge  futffie posl  tim$empara.  Delertbm  itcmem- 
ftitutps  Lycurgt  nthil  dicam.  cjuomam  ty  hoc  loco  vtdetnr  alienm  -_■  ,  ptf 
Apud  A  enophontem  (cr  Plntarchum  fiunt  tmam pbu*ima}  tim  l.brifunt 
fere  in  ma-tibus. 

Dc  vno  Do  colcndo^n^n  folvim  proptet  acternsfrdetiam  pro- 

pter  tempoialii  bt»t  ricu.quz  vniuerfa  in  ipfiiu  |  rouiden- 

tia?  poteft.ne  confift  unr.        C  A  P.    XII  II. 

^^^5  ^cut  aurtm  wnius  hominis ,  ira  humani  generis,  qur.d 
(»Wf*  a<^  -^e'  P°PuUim  pertiner ,  recla  eruditio  ,  per  quof- 
►..*v^r  dam  aruculos  temporum  tanquam  artatumprofecit 
acceffibus,  vt  a  temporalibus  ad  anerna  capienda,  Sc  a  vifibi- 
libusadinuifibilia  furgeretur,  ira  fane  vtetiaillo  teporequo 
vifibilia  promirtebanrur  diuinirus  pra?mia,vnus  tantum  cole- 
duscommendaretur  Deus,nemenshumana  velpro  ipfis  ter 
renis  vita?  trafltoriae  beneficiis,cuiqua  nifi  vero  anirase  crea- 
toriacdomino  lUoderetur.Omnia  quippe  qui£  prafftare  ho- 
iutnibus,  vei  angeli,vel  homines  poflunt,  in  vnius  effe  omni- 
potentis  poteftate,quifquis  diffitetur,  infanit.a  De  prouiden- 
tia  certe  Plotiousplatooicus  difputat,  eamqj  afummo  Deo, 
cuiuseftintelligibilis  atque  ineifabilis  pulchritudo,  b  vfque 
ad  h«ec  terrena  &  ima  pertingerecriofculoru  atque  foliorum 


588  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

pulchritudine  comprobat,  quce  omnia  quafi  abiecla  &  velo- 
ciffimc  pcreuntia  decentiffimos  formarum  fuarum  nume- 
ros  habere  non  pofTe  confirmat,nifi  inde  formentur,vbi  for- 
maintelligibi)is,&  incomutabilis  fimul  habensomnia  per- 
feuerat.HocdommusIefusibi  oftendit,vbi  ait:  Confiderate 
Jiiia  agri,quomodo  crefcunt,non  laborant,neque  nent.Dico 
autem,  dquia  nec  Sdlomonin  omni  gloria  fua  fic  ami&us 
cft,ficut  vnum  ex  his.  Quod  fi  faenu  agri ,  quod  hodie  eft ,  8c 
crasin  clibanummirtitur,fic  Deusveftit ,  quanto  magis  vos 
modicse  fidei  f  Opfime  i^itur  anima  humana  adhuc  terrenis 
defidcnisinfirma,ea  ipfa  quar  temporaliter  exoptatbonain- 
fima  atque  terrena  vitae  huic  tranfitorhe  neceflaria,  &  pre  il- 
Jius  vit«e  fempiternis  beneficiis  contemnenda,non  tamen  nifi 
ab  vno  Deo  expectare  confueuit ,  vtabilliuscultuetiam  in 
iftorumdefiderio  non  recedat,adquemcontemptu  eorum, 
&  ab  eisauerfione  perueniat. 

L.     V  I  V  E  S. 
a    TPN  E  prouidentia  certe  Plotinus.}-  Librifunt  De  prouiden- 

-I  J  tiu  Plottm  cjuatnur,m  quis  oTiendit  maxima  &  mimmaa 
Deoprinctpe  natur&  udminiftr  antum  etiam  ab  tllo  mundo  intelligibi- 
li^qui  eft  apud  Deum:hunc fenftbdem  ejfeprocreatum>fed  ab  origine  fua 
degenerantem  ma^ps^quo  inferitn  defendit ,  cffeque  ab  mnogeneratum 
non  -vere  vnum,afimplici  multtpliccm,  fy  dvfperfum. 
b  Vfque  ad  haec  terrena.]-N4?w  mn  defueruni^qui  e  c&lU  non  de- 
fcendere  Det  promdentiam  exiftnparent^quam  opinionem  vtdeo  a  qui- 
bufdam  ^Ariftoteit  attrtbui:  de  qua  re  quidfentiam  aliks  apenam.^yi- 
lijfi  quid  i»  terris  curant  du,non  mfi  maximaputent.  Quemadmodum 
maximiregesnonadqtuuisfedemittunt.  VndefuntHliverfns  apud 
JLucanum  Cafartt  ad  tvdues  tumultuantes: 

Nunquan  fe  cura  deorum 

Sicpremiti-ot veftr* vtt& veft.&cp,  faluti 

Fata  vacent,proccrum  mottts  h&c  cunflafequuntur. 

Humanum  paucu  vmit genns . 
e  Flofculorumatquefoliorum.  \  Quarum  vnumquodqte  tanta 
eftformajam  decpvter  upuw  gr  coa^n.entatum,ita  erumpnataadde- 
fcityit.fuiuit,vt  abalioarttftccfi ri  nonpojfe>quamadiuino  res  ipfa 
vlamet^Procliti.Primumper  omniadtfuper  prouidentiam  ad  vltimum 
*vfqneprocedere,.tc  ne  mtnimum  quidemfui  expers  alicubipr&termttie- 
re.Sedciim  habeamus  fententiam  principi*  difctplin&  PlatonU  ,  iidi- 
gert  non  videmur  feftatorum  dicln»  U  crgo  in£pinomide  illud  tcnen- 

dum 


Ad  Marccllinum  Lib.  x. 


589 


dum  effe  ante  alia  dtcri,prouidentiam  diuinam,fy  maxima  quaque  (ef 
mimmacuiare^qua de reipfe  dijjutaucrat  iniib.  Delegibux  10. copio- 
fittf.Eius  difputationts  fumma  h*c  e/r,(  um  dijfnt}non  conuemt  eos  ef- 
fe  ociojos,curant  trgo  res  humaaa-r.cwnque  ommfrijfmt ,  etiam  mimrnax 
HJident>&  norunt  procul  autem  ab  eu  abtfi,  &  dtfidia,  (</  imrtia  ,  ®? 
ignama^nec  in.becilliores fmt  uiparuis^  necputant  indignum  fua  maic- 
fiate illa  curare:nam  ca  cengradusfum  ad  ./.axima.Cutant  tgitur  vni- 
uerfu%scr  parua,&  magna. 

d  Quia  nec  Salqmon. \Hieronynmt  hu  loco-.Revera^  tnquit,  quod 
fertfur/^cjujc  regwnpttrpuraflu*  piElura  textncum.potej}  flvrtbw  com- 
parartiquid  na  candct,vt  ulunn? V tA&  vero  purptram  nuilo  feperari 
nutrice  o-  ulorum  magn  ,  quamfermonis  iudicium  eft.Stc  Hieronymut. 
Et  profecTo  imkatnx  natura  ars  nnnqttam  illitts  petfeciionem  confe- 
eutiiurjametfi  xsii.nationibtu  noflru  pretnm  vtncat}quia altquo  vjque 
amulando  progrefja  multum  putatur  effecijfe. 

Dc  miniflerio  fanctoratn  angelorum,  ijuo  prouidentix 
Deiferuiu«.  C  A  P.    XV. 

3p|'tf^  Ic  itaquc  diuina:  prouidentia:  placuit  ordinare  tem- 
VC^rS'  poru  curfum,vt  quemadmodum  dixi ,  &  iu  A&ibus 
^Js^ll^  Apoftolomm  legitur,3  lexin  ediclisangelorumda- 
retur  dc  vnius  veri  Dei  cultu-.in  quibus  &  perfona  ipfius  Deit 
non  quidem  pcr  fuam  fubftantiam,qua:  femper  corruptibiii- 
busoculisinuifibilispermanet :  fedcertisindiciis  per  fubie- 
ctam  creatori  creaturam,vifibiliter  appareret,  &  fyllabatim 
pertran/itorias  temporum  morulas,  humanae  lingua:  voci- 
busloqueretur,qui  infua  natura,noncorporaliter,  fedfpiri- 
taliter:nonfenfibiliter,fed  intelligibiliter:  no  temporaliter, 
fcd,vtita  dicam,a?ternaliter:  necincipit  loqui ,  ncc  definit: 
cjuod  apud  illum  fyncerius  audiunt ,  non  corporis  aure  ,  Ccd 
mentis  miniftri  eius ,  &  nuncij,  qui  eius  veritateincommuta- 
bili  perfruunturimmortaliter  beati:&  quodfaciendum  mo- 
dis  iueftabilibus  audiunt,&  vfcjue  in  ifta  vifibilia  atque  fenfi- 
biliaperducendum  incunctanter  atque  difficulter  efficiunt. 
Hazc  autem  lex  cum  diftributione  temporum  dara  eft  ,  qux 
priushaberent,vt  uictum  eft,prof*iiIa  terrena  ,  quibus  certe 
fignificarentur  seterna,  qua?  vifibiUbusfacramentis  celebra- 
rent  m  Jtijintelligerentpauci.Vnius  tamen  Dci  cultus  aper- 
tilfima  iliic&  vocum&  rerum  omnium  conteftatione  p:a> 
cipitur,  non  vnius  de  turba,  fed  eius ,  qui  fecit  csclum  &  ter- 
ram,&  omaem  animam,&  omnem  fpii  itum,qui  oo  eftjquod 


590  Auguflini  de  ciuirateDei 

ipfa.Ille  enim  fecit,hec  facta  funt,atciue  vt  fint  &bene  fc  ha- 
beant,eius  indigent,a  cjuo  facta  funt. 

L.     V  1  V  E  S. 
a    T    Exmcdi&kangQlorum.trulgolegimutilndtjpcfitionem: 
&^,min:Jlri  efiimfutfuntfanfli  angeh  ittorum  imrabtltum.  De  hoc 
ahbu 

Andepromerendabeata  vica,hi<;  angelis  flt  credendum  ,  qui  fe  coli 

exigunrhonorediuino.an  vero  lllis  qui  non  (ibi,f;d  vni  Deo 

fancb.  p:x.ip.ur.t  reiigione  feruiii.         C  A  P.     XVI. 

JpV^s?,  Vibus  igitur  angelis  de  beata  &  fempiterna  vita  Cre- 

[(^V.^J  dendum  efle  cenfemus?  Vtrum  eis,  quife  religionis 

fe^Sj?  fitibus  colivolunt,fibifacra  &  facnficia  flagitantes 

amortalibus  exhiberi :  an  eis,  quihuncomnem  cultum  vni 

Deo  crcfatori  omnium  deberi  dicunt,eique  reddendum  vera 

pietate  praecipiunt ,  cuius &  ipfi  contemplatione  beati  funt, 

&  nosfaturoscflepromktunt  flllanancjue  vifioDei,  tantae 

pulchrinicimis  viiio  eft,&  tanto  amoredigniffima  ,a  vt  fine 

hac ,  quihuiiibet  aliis  bonis  praedirum  atque  abundantem, 

nondubitct  Plotinusinfceliciflimum  dicere.  Cum  erzo  ad 

<_> 

hunc  vnuui  quidam  angeli.quidam  vero  ad  feipfos  latria  co- 
lendos  fignis  mirabilibus  cxcirent:  &  hoc  ira,  vtilliiftos  coli 
prohibeaut:  ilti  autem  lilum  prohibere  non  audeant,  qu»bus 
potiusfircredendum  ,  refpondeant  Platonici ,  refpondeant 
quicunq;  philofophi,refpondeanttheurgi,vei  potiusbperiur- 
gi.Hoc  enim  funtillae  omnesartesvocabulo  digna?.  Poftre- 
mo  refpondeant  homines,ri  vllus  naturae  lua?  fenfus,  quoquo 
rarionaies  creari  funt .  ex  alic]ua  parte  viuit  in  eis.  Refnon- 
deant,inquam,eifne  facrificadum  fir diis,vel  angelis ,  qui  fibi 
facnficari  lubent ,  an  illi  vni,  cui  iubent  hi ,  qui  &  fibi  &  iftis 
prohibenr.Si  nec  ifti  nec  illi  vlla  miracula  faccrent ,  fed  tan- 
tum  prajciperenr.  alij  quidern  vt  fibi  facrificaretur,  alij  vero 
jd  vetarcnt,fed  vni  tannim  iuberent  Deo,fatisdeberet  pietas 
ipfa  difcernere  quid  horum  de  faltu  fuperbiae  ,  quid  de  vera 
rehgionc  defcenderer.Plus  etiam  dicam  ,  fi  tantum  hi  mira- 
bilibus  fa&is  humanas  animas  permouerent,qui  facrificia 
iibiexpetunt:  illi  autem.Cfrff*hocprohibent,&  vnitantu  Deo 
faciificari  iubent,  nequaquam  ifta  vifibilia  miracula  facere 
dignarentur,profect6  non  fenfu  corporis,  fcd  ratione  metis 
prarponenda  eorum  efTetautontas.Cum  veroDeusidegerit 
adcommendanda  eloquia  veritatisfliae  ,vtperiitosimmor- 

tales 


Ad  Marcellinum    Lib.  x.        591 

tales  nuncios ,  non  fui  faftum ,  fed  maieftatem  illius  pra?di- 
cantes,faceretmaiora  ,  certiora,  clariora  miracula,neinfir- 
mis  piis  illi  qui  facrihcia  fibi  expetunt,falfam  religionem  £»- 
cilius  perfuaderet,  eo  quod  fenfibus  eorum  qua^dam  Ihipeo- 
da  monftrarent:quem  tandem  ira  defipere  libeat ,  vt  no  vera 
eligat,quae  fectetur,vbi  &  ampliora  inuenir,qua?  miret  urfll- 
la  quippe  miracula  deorum  genrilium  qua?  comendat  hifto- 
ria,  non  ea  dico  quas  mteruallis  temporu  occulris  ipfiuscau- 
fis  mundi ,  veruntamenfub  diuina  prouidentia  conrtitutis  «Sc 
ordinatis  monftruofa  contingunt:quales  funtinufitati  partus 
animalium,  fk  cx\o  terraq;  rerum  infolita  facies:fiue  tantum 
terrensjfiue  etiam  nocens  c  qua;  procurari,  atq;  mitigari  dar- 
moniacis  ritibus  fallacifhma  eotfum  aftutia  pcrhibentur. 
Sedeadico  ,qiuu  vi  ac  poteftate  eorum  fierifan^  euidentcr 
appnrer,  vt  eft  lVquod  effigies  deoru  penanim,  quos  de  Troia 
iEneasfugiensaduexit,  delocoin  locum  migralVe  rcfcrun- 
tur  :  cqnoacotem  Taiquinius  nouacula  fecuit :  fquod  £pi- 
dainius  ferpens  /Efculapio  nauiganri  Romauvcomes  ad- 
ha  ur :  h  quod  uauim  qua  (imulachrum  matris  PhrygLr  vehe- 
batur  ,  ranrishominum  boumq;  conatibus  lmmobilem  red- 
ditam,  vna  mulieicalazona alligatr.m,ad fua?  pudicitie  refti- 
rnonium  mouit &  traxit: '  quod  vngo  Vcftalis ,  de cuius cor- 
iupn^nequcftiovertebatur,kaqua  impleto  cribro  de  Tybe- 
ri  neq;  pci  fluentc  ,  abftulir  controuerfia  .  Ha?c  ergo  atq;  alia 
huiulcemodi  nequaquam  illis  qua?  in  populo  Dei  facta  legi- 
mus  ,  virtutc  ac  magnitudine  conferenda  funt :  quanto  minus 
ea,qua?illorum  quoquc  populorum,qui  tales  deoscoluerur, 
legibus  iudicata  funt  prohibenda  atq;  plectenda  magica  fci- 
licet  vel  theurgica? '  quorum  pleraq;  fpecietenus  mortalium 
fenfusimaginaria  ludificatione  decipumt,  m  qualeeft  lunam 
deponere,MDonec  fuppofitas,vtait  Lucanus,  proptor  defpu- 
metin  herbas.  Quedam  vero  etfinonnullispiorumfacliisvi- 
deantur  operecoiequari.finisipfequo  difcernuntur,  incom- 
parabiliterhscnoftra  oftedit  exceliere.  Illisenimmulri  ta- 
to  minus  facrificiis  colendi  funt,  quanto  magis  ha? c  expctunt: 
hisvero  vnuscommendarur  Deus,qui  fenullis  ralibusindi- 
gere,&  fcnpturarum  fuarum  teftificarione,&  eorudem  poft- 
ea  facrificiorum  remotione  demonftrar.  6>i  qui  ergo  angeli 
fibi  expetunt  facrificium  ,  prarponendi  eis  funr  qui  non  libi, 
fcd  Deo  creatori  omnium  cui  feruiunt.Hinc  enim  oftendunt 


592.         Auguftini  de  ciuitate  Dei 

quain  fyncero  amore  dos  diligunt,  <juando  per  facrificiunori 
iibi,  fed  eisnosfubdere  volunt,  cuius&  ipfi  contemplatione 
beati  funt ,  &  ad  eum  nos  peruenire  tjuaerunt ,  a  <juo  ipfi  non 
fcceflerunt.Si  autem angeli,<jui  non  vni,fed  plurimis  facrifi- 
qiafieri  volunt,  non  fibi,fedeisdiis  volunt,<juorum  deorum 
angeli  liint ,  etiam  fic  eis  prseponendi  funt  illi ,  <jui  vnius  Dei 
de  >rum  angeli  funt :  cui  facrificari  fic  iubent ,  vt  alicui  alteri 
vetent.  cum  eorum  nullus  huic  vetet ,  cui  vni  ifti  {acrificari 
iubeot.  Porro  fi  <juod  magis  indicateorum  fuperba  fallacia, 
nec  boni  nec  bdnorum  deoru  angeli  funt,  fed  d«emones  ma- 
Ji,<jui  Don  vnum  folum,ac  fummum  Deum,  fed  feipfosfacri- 
ficiis  coli volunt ,  <juod  maius  quam  vnius  Dei  contra  eos  eli- 
gehcium  eft  pr«efidium,cui  fcruiunt  angeli  boni,  qui  non  fibi, 
...  ilK  iubent  vt facnficioferuiamus,cuius nofipfi facrificium 
cffe  debemus* 

L.     V  I  V  E  S. 
ax  TTfinehaccjnibuilibet  aliisbonis.V  Hocnonvnoloco  af- 
V  firmat  Platoftm  i/ntut' ,  ^  tlltu>  quau  -vere  efi  cognittone  reli- 
cpta  efje  abn cl.Rima^  miferium  meram. 
b  Penurgi.fr  o^" p^ru  gendo,an perurgi  a perurendo. 
c  Quae  procurari.fr  S  <cnfiJo,incjuit  V alerius ,folenniritn  oSiento- 
rum  a  fulgurum,  denunciationes  prnurantur.    Hanc  artem  Etbrufci 
tnultum  txevcuerunt  ,  ty  Romanis  Nv.wa  rex  tradidit.  .Oe  prccura- 
tionc  fulgurum  ty  ofientorum  crebra  mentio  apud fcriptorcs  Latinos, 
*ut  apud  Ctceronem,Senecam,Liuium,  fy  aiiot.Ejlq;  preci.rarefacrum 
facere  ei  D?o  cui  oportet  in  tili  refierhvt   menfecundet. 
d  Quod  effigies  deorum  penatum.fr  yatertus  lib  prtmo:Pcnates 
deos  Aene.;m  Troia  adueihs  Laninu  collocajfe ,  inde  ab  ^jfanio  filio 
etus  Alb  un  ,  cjuam  ipfi  condiderat ,  tranjlatos prislinum  jacrarium  re- 
pettjfe.  Et  cjuia  id  humana  manufafia  txiTUmari  poterat ,  relatos  a\- 
barn  •voiuntati-mf-.am  alttro  tranfituf\gnifi<affe. 
e     Qupd  cotem  Tarcjuinius.V  Cum  Centuriarum  ecjuitum  nu- 
merum  <ve'det  rexT  anpmius  Pnfcus  anfliare  9s4clius  Nauius  au- 
gur  ,  ncgamt  idfieri  debere ,  nifi  conftdtts  auibus.  Rcx  -ut  artem  elu- 
dcret,  diuina ,  incjuit ,  ex  arte  ,  an  fieri  pvfitt  cjuod  cogito  :  cum  ilie  ex 
ane  refpondiffet  poffe ,  Seca,  incjutt ,  nouacula  cotem,  qua  acuitur.  Jlley 
pr&fente  <& infjnclate populo,regeque,hocfecit.  Jta  deinceps  m<jgno  m 
honorefuit  ^Jaiusquandiu  "vixtt,  tyftatua  ei  eodtm  loco  cjuo  id  conti- 
gerat,tn  comitiofcilicet.pofita,  fy  cos  ibi,  nouacula^;  hcata,  monumen- 
tum  rei.Ltnius  Ubro  pttmo^  Cicero  prim*  De  dium.fed  cotem  a  Na_ 

nitT 


Ad  Marcdlinum    Lib.  x.  59$ 

uio  difcijfam  fcribunt,non  a  rege  Tarcjutnio. 

f  Quod  Epidaurius  ferpens.j-///r  eji  ^Aefculapittt  ,  dc cjuc  dtxi- 
mus  alibi,qut  'syccte  ferpentts  Rvmameji  atemplofuo^quod  aat  quinq. 
milltbus  ab  Epidauropafii>ta,traUa:us.D.tmonarches,inqu.t  Laflan- 
tiHs,infi^uraJnafinediJsim»lauoneperdu6luseJi-  nam  oiu.n*.  hter<ey 
frpente-n  ejje  dxmonem  pcrhtbent,  &  Phtrtcides  Scyrus  ferpenthm 
tllos  pedib  ia  ejffcnbit. 

g  Comes  adharfir.{///'c>  ipfe  draco  erat  ^ytefculapius  ,  nifx  putent 
i^Acfculapio  tnuifbih  cowttem  etus  draconem  covfptci.  Nam  &  slefcu* 
lapius  cum  baculo  frpente  inuoluto  ptngebatur,&  mcxlo  Ophtuchus 
creditur,td eji anguittnens.gr Jiatutum ut mtdut  angutbws  -uterentur. 
Stc  fcnbit  Hygmustn  htjhna  cthjit.  Pliniitu  ^nguemputat  dicaium 
^/fefculapio  .qubd  in  eo  i^fmt  multa  r  emedta: Aiacrobius  }  quia  acut% 
cemil.Vnde  eji  illad  apud  Horattum, 

Cur  in  amtcorum  -vttium  tam  cernts  acutam, 

Quam  aut  aquda.autfer;  ens  Eptdaurtus? 
h  Qgpdaauim  qua  hmulachrum.  j-C»./?  nauis,  qua  mater  Deum 
ex  Pefitmmtte  Phrygiz  Romam  aauehebatur,  hxfijf  t  in  l  ybert  ,  nec 
nji  virum  boumque  mouen pojfet^O.Claudia  V  >Ji.  hs^qtu  aduerfo  pudU 
citttrumore  laborabat,quod  cultus  >Jft  fiu.iiofi,r,dif  mcla  zjoua  fy  n* 
m  alligata.precata  dcan,,-vtfi  cajiamjc  noJft,volens  fequeretur,  nauem 
duxif.cui  pojieajiaiua  eji  i rccla  ante  ade »  magnd  matrts,  qu£  tn  Jua 
bafiftmper  fletit,cum  BkfanHm  Mttd conflagrarit.Li*  z.de  bello  Puni- 
co,Outdtus  m  Eajit>,&  V '  alerius  Maxw.us. 

i  Q^jod  virgo  Veitalis.}  H&cerat  Tuaa,vt  Vahriusfcxibit  lib.8. 
k  Aqua  impleto  cribro.  }•  isfhbt^aquaitnplctumcribrum  nequc 
perflucnte. 

1  Qupru  pleraq;  Cpecictenus.}- Multa  fibi homincs  cogitationefin 
gunt,quxfibt  vtjt  funt  vtdrrey  it  nitjil  vidertr.t  idque phant -finatt  ad~ 
quo  oblato  tamfitfact'.e\vt  nihtl  crebrius  contmgkf.  V  nde  maxtma 
pars  eorum,qu<£  de  ^eclrts  &  vifione  dxmonum  narr  .ntur,ifi  orta:tum 
etiam  dcemones  ocults  nofiris  tlludunt.Nec  mirum  "ft.hdzc  fiert  p-Jfe  d&-* 
monibm,fy  faRi  ab  cts  obluttos mftri aciem,ciim  a  i ircuiatoribus  nobti 
fic  ii'nponatur,ofiendaturque,qu£  rift  a  tah  hormnumgenere  agerentur, 
pro  tniracuits  qui ct-perent,»on  deffftnt:ttiamficfac~la admirationifuntt 
ty  vix  acutaen  tngenij  ;aiioncm  tilorum  confquitur.  Suntque,  qui  cre- 
dant  ftne  dxmmtaca  -v>.  non  pe.fia,artts  tamen  funt  exerctiattfimg. 
cju£  celert  motu  atque  agitatione  defixum  in  res  obtutumprxfit^iis  frtt 
firatnr.  Jta  qut  edtt panem.fpuere  ccrmtur  farinamfi. cam:qui  btbtt  *vi 
mm  ,perfrontem  id,aut  bttatn  per  iugulum  rerr.tttn..  Magno  fyettAtf* 
s4ug.de ciuit-Vei,     Tom,  \,  pp 


594  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

rum  metu  ac  horrore  gladij  Vorantt-.r  ,  &  *nge ns  vts  euomitur  acuum, 
Z,onularum,numorum.T  ranfto  cjux  ex  magta  naturalt  ftunt.fubtto  ap- 
parere  c^nuiua*  omnes  truncos,aut  afmims  captttUw,  txtt  ndiper  triclt- 
nium  vium.Quorumt  utionem  plurtmt  norunt:  turn  Ubrts  hn  de  rebut 
ftwt  confcripti,^  faCiufaciitH  funf.  <j«4nto  nagts  dxmoms ,  qut  nobu 
Qr  dgilttate  pr*Jfdnt,&  Ptritta  rerum  natuntfGtntiUbuAJuorum  deo~ 
Tu7ii  q  <£  nanabamur  mtr acula  fuijjejusjecla  ,  fy  imaginatione  <juo- 
rund»m  cort.nfenta  ,  vulgutd>jue  fdtis  V  aiertus  imitcat  Ub.i.  Necme 
j>Y£.ttrit,i>nju\t,demotu(ff  \jocc  decrum  tmmortatum,  humants  oculis 
tiurtl.  lijijue perctptOftjuiim  anciptti  opmtonum  xjtiu*.itioue  vtrfitur  :fed 
qwa  nonniud  dtcuntur.fid  tradtta  rtpertunur  ,  fidetn  atttcres  vendi- 
ceiit,nec  itojirumfit  inciyttt  Ute.dum  monumenttt  conjccrat.t,  permde 
.ac  vana,refugtffe. H&c  Ketlerius.Liuiur.  tjuotjue non vno  icco,  verfis  tn 
rtUgionem ptrt:ulufis tempoiibus  antmu9  multa  vtfa  crtdttdcjue  prudt- 
gia,(ju£  non  erant. 

in  Quale  eft  lunam  deponere.'f Luc.mm  Ubrofexto^de  magerum 
vi  loquem: 

Jlits  &  jilera  primrm 

Pr&apiu  dedncla pJoyPhoebecjuefierena, 

Non  aUter  d.ris  verborum  obfijfa  vcneni* 

Pa!luit,@r  nigrts,terrenis<jue  igntbtn  arfit, 

Q^am  fifraterna  prohtlei  et  tm.gine  telim, 

Infireretyue  fiia*  fiammts  c*lej}tbus  vwbrm. 

Et  pdtttur  tan'..s  cdntu dipr^JJa  Ubo.es, 

Vonec  fuppofitM  propmr  desj?;.met  tn  herbas. 
Maga  apuu  fr  ergiltum  profitetur fi>  ptjfe  vertere  ftder*  retro  ,  cjuarto 
^tenetdos:  qt  dla  ^•fpttUianapntens  e,at  deos  inftrmare  fy fidtra  ex- 
tinguerc.Otndiw  dt  Aiedea: 

jlLt  re'ucfdittm  curfi  duiuctrelunam 
Nttitur,fy  tenebra*  adderefilts  ecjuis. 
Hoc  cnim  cratperfiafum  iilti  magtcts  incantamentis  detrahi-ctlo  Itt- 
nam ftcut ait  Vergtn  f^hurmjceutria: 

C^rmtna  vel  c<elopofp<nt  deducere  lunam. 
idcirco  nutrtx  ilU  apud  Scnecan  in  Hippolyto,cwn  iunam  veneratury 
ad  hitnc  loquitur  modum:  fc 

Sic  te  luctdi  vuitm  ferant, 

Et  nube  rupta  c  rmbns  purts  ea*, 

Sic  tegcrentemfr&na  noClumi  athris 

Vetrahere  nunquam  7  hcffalicantm  cjueant. 
sSfdiitttdfi  putabant  Imam fic  laborantem  finiitbm  permagn»  ,  ne 


AdMarcellinum   Lib.  x.  595 

itocesincamantium  ee  pofiint  peruenire,~ut  ab  ea  e.xaudirentur  :  idcirco 
pelues,&  tympa;ia,&  eymba  apulfabantur.Hoe  enim prodeffe pluri- 
mum  extjhmabant  Propert. 

Cantus><&  e  curruhmam  deducrre  tentant: 
htfacercnt,fi  >on  <era  repnlf-  fnent. 
Juuenalis  dt  fatmina  Ucj  aciftmu  ^atyrafcxta: 

Vna  laboranti potertt fuccurr 'rt  e  iun&  ■ 
Fiebat  tmm  ide cum  ima  d.ficeret,  a>oto  fole  interieclu  terra :  nam 
rattonent  tgnor.tbant.  Pitn.hb.i.  de  hh  cjui  caxfa*  d-fecluum  folU  Itt  • 
nacjue  prodiderunt  l>quens  :  Virijmamt  in>rcntes,\upr  aque  mortaltt.m 
naturam  tantorum  nwntnum  lege  dePreih*mfa,&  tmfera  hontinmn  men< 
te  abfilma  in  defetiibj.t  ftcUarum  fcelera  a.<t  moriem  ahquam  fiderum 
pauentes:jno  in  metu  futffe  Stefichort  (ff  Ptndari  •vatumfubltmia  ora 
pulan  efl.diliq  uofohs  <($•  tn  luna^venefictaarguete  mortulitate,  (?  ob 
td  cr^pitu  diff-no  auxiha,nte.  N-.  c  nurum  efl  credttum  olim  rudi  homi- 
numgentri  iwium  c&lo  anfernyiU>n  noflra  tnen.orsa  fit popultttyQui  lu- 
naab  afino  epota credtdertt,cum  ts  afinw  defluuio  biberet,(jut  lurne  (pe- 
ctcm^vt  fit  riod:bat,Uldcju-  obteclu  nubts  fubttofe  cond idifict,aftnufqut 
in  carcerem  comeClu>s,ty pofl  le^ttimam  qu&flionemfeclu*  eflyvt  lunam 
mundo  Teddertt, 

n  Donec  fuppofuas.  }  fi£cjpumaCerberiexifltma}<atur,qui  eTt 
J-Iccatesfeu  Profrptn£,id  efl  lun-e^cants  qua  nmgttn  veneficivs futs  v- 
tcbantur. 

Pcarca  teftamenti  miraculifijue  iignonim,q:ta:  ad  commendan- 
dam  lcgis  ac  premifuonis  .lucontutcm  diuifiiuis  ru^a  funt. 

CAP.  XVII 
^Mfc^S»  Roinde  lex  Dci,cjua;  in  cdiciis  dara  eft  angeloru,in 
Vyufe;^  -|ua  viiusDeusdeorumreligiouc  iacroru  iuiluscft 
fco&k^»  coli,alij  vero  cjuiliberprohtbiri,  in  ,»rca  erar  pofira, 
«jua?  arca  tefrimonij  nuncupata  eft.  Qwo  nomine  iatis  iigtuu- 
carur.non  Deum  qui  per  illa  omnia  coiebatur  ,  circunciudi 
folcre,vel  contineri  loco,cum  refponfa  eius,  &  cura?daui  hu- 
manis  fenfibus  ciarentur  ilgna  ex  illius  arca*  loco  :  fed  volun- 
tatis  eius  hinc  tetrimonia  perhibcri ,  quod  etiam  ipfa  lex  erat 
in  tabulisconfcripta  lapideis,&  in  arca  vtdixipofua  ;  quamt 
tepore  peregrinationis  in  eremo  cii  rabernaculo,  quod  fnni- 
liter  appellatum  cft  rabernaculum  teftimonij,cum  debita  fa~ 
cerdotcsvenerationeportabant.Signumquecrat ,  quod  pcr 
diem  nubes  apparcbar,aua.  ficut  igtus  no&e  fulgebat.  Quae 
fiubcscum  moueretur,caftramouebatur,  &  vUftaretcaftrjj 

PP       * 


59<S  Auguftini  de  ciuitate  Dci 

ponebantur.Reddita  funt  autem  illi  legi  magni  miraculi  re- 

ftimonia,pr_eter  ifta  qua_  dixi,  &  pra.ter  voces  qua_  ex  illius 

arc_e  loco  a_debantur.Nam  cuterram  promiffionisintranti- 

buseadem  arca  tranfiret  Iordane,fluuius  ex  parte  fuperiore 

fubfiftens,&  ex  inferioredecurrcns,&  ipfi,&  populo  ficcum 

pra_buittranfeundilocum.  Deindeciuiraris,  que  prima   ho- 

(lilisoccurrit,moregentium  deosplurimos  colens  ,  fepties 

eadearcacircuma&am.uri  repente  ceciderunt,  nulla  manu 

oppugnati,nullo  arietepercufii.iVeft  hoc  etiam  cum  iam  in 

terra  promiffiot.is  efient,&  eadem  arca  propter  eoru  pecca- 

ta  fuifietab  hoftibus  capta.hi  qui  eam  ceperant  ,  in  templo 

Dei  fui,quem  pre  c_eteris  colebat,honorifice  collocauerunr, 

abeuntefq;  clauferut.r,apcrt6qj  poftero  die,fimulaehrum  cui 

fupplicabat,inuenerut  collapfum,dcformirerque  cofraclum. 

DeindeipA"  prodigiisac_i,deformmfque  puniri,arcam  diuini 

teftimonij  populo  vnde  ceperant  reddiderut.  Ipfa  autem  red 

ditio  qualisfuitflmpofuerunt  eam  plauftro  ,  eique  iuuentas 

a  quibusvitulosfugentesabftraxerant,  fubiunxerunt,  &  eas 

quo  vellenr  ire  fiuerunt  ,  eriam  hinc  vim  diuinam  explorare 

cupienres.   At  ill_e  .ine  homine  duce  atque  retftore,  ad  He- 

_>r_eos  viampertinacitergradientes,nec  reuocatg  mugiribus 

efunentium  filiorum  ,  magnum    facramentum  fuiscultori- 

bus  rcportarunt.    Ha_c   atque  huiufcemodiDeo  parua  funt, 

ied  magna  terrendis  faiubriter  erudiendifque  morralibus.  Si 

enim  philofophi,pra_cipueque  Platonici ,  reclius  ccteris  fa- 

puiiTelaudantur,licutpaul6  anre  comcmoraui,qu6ddiuinam 

prouidentia  hecquoque  rerii  intima  atque  terrena  admini- 

ifraredocuennt  numerofarum  teftimonio  pulchrirudinum, 

qua_  no  folum  i;>  corponbus  animalmm,verumeriam  in  her- 

bis,fcenbque  gignuntur  ,  quanro    euidenrius  h_ec  atteftan- 

tur  diuinitati,qu_c  ad  horam  pra_dicationis  eius  fiunt  ,  vbi  ea 

religio  commendatur.qu^  omnibus  c_eleit ibus,terreftiibus, 

infernifquefacrificari  vctat,vni  Deo  ranrum  iubens,  qui  fo- 

lus  diligens  &  dilectus,beatos  facit,  eorumque  facnficiorum 

praefiniens  tcmpora  imperata,eaque  per  mehorem  facerdo- 

tem  in  melius  muranda  pr_edicens  ,  non  ifta  fe  appetere,fc<l 

per  h_ec  alia  potiora  fignificare  teftatur,non  vt  lpfe  his  hono 

ribus  fublimetur,fed  vt  nos  ad  eum  colendum  ,  eique  coha.- 

rendum  igne  amoriseiusaccenfi,quod  nobis,n6illi,  bonum 

eft  sxciternur. 

Contra 


Ad  Marcellinum     Lib.  x.         597 

Contra  eos  qui  de  miracui-sjquibus  Dei  populus  erudicus 
eft,uegam  eccletiaft;cis  libris  ede  credendum. 

C  A  P.     XVIII. 

SSSCSv?  N  tHcet  aliquis,iRa  falfa  efle  miracula  ,  nec  fiiiflefa- 
fta,fed  mendacirer  fcripta  i  Quifquis  hoc  dicit,fi  de 
Aji  hisrebusnegatomnino  vlKsliteriseflecredendum,- 
poteftetiam  dicere.necdcos  vlloscurare  mortalia.  None- 
nimfealitercok-ndosefieperfuaferunt,  nifi  mirabilibus  o- 
perumeffectibus^quormn  &  hiftonagentiumteftiseft ,  qua- 
rum  dij  fe  oftentare  mirabiles  potitis  quam  vtiles  oftendere 
potuere.Vnde  hoc  opcre  noftro,  cuius  hunc  iam  decimum  \i 
brutti  habemusin  manibusmon  eos  fufcepimus  refellcndos, 
quivelvllam  efle  vim  dminam  negant,  vel  humana  non  Cu- 
rare  contendunt,fed  eos  qui  noftro  Deo  conditori  fanctaf  & 
gloriofifsima?  ciuimis.deos  fuos  pra?ferunt ,  nefcientes  eum 
ipfum  efleck  iam  mundihuius  vifibilis,  &  mutabilis,inuifibi- 
lem  &'  incommutabilem  conditorem  ,  &  vitae  beata?  non  de 
his,qua?  condidit  ,  fed  de  fcipfo  verifsimum  largitorem.  E- 
ius  enim  propheta  veracifsimus  ait:  Mihi  autem  adha?rere 
Deo  bonum  eft.De  fine  nanque  boni  inter  philofophos  qua?- 
ritur , a  ad  quod  adipifcendum  omnia  officia  referenda  funt. 
Necdixiriite  :  Mihi  autemnimis  diuitiis  abundare  bonum 
eft,aut  infigniri  purpura  ecfceptro,vel  diademate  excellere, 
aut  quod  nonnulli  etiam  philofophorum  dicere  non  erubue- 
runt ,  mihivoluptas  corporis  bonumeft:autquod  melius  ve- 
lut  meliores  dicere  vifi  funt ,  Mihi  virtusanimimei  bonum 
cfhfed  mihi,inquit,Deo  adharere  bonum  eft.  Hoc  eum  do- 
cuerat,  cuivni  tanrummodo  faci  ificandum  fancti  qi.oquc 
angelih  legalium  facnficiorum  etiamconteftatione  monue- 
runt.  Vnde  etiam  ipfe/acrificiOtti  eiusfactus  fuerat  ,  cuiusi- 
gne  intelligibili  correptus  ardebat,  &  in  eius  ineffabilem  in- 
corporeumque  complexum  fancto  defiderio  ferebatur.Por- 
ro  autem  fi  multorum  deorum  culrorcs  ,  quaiefcunque  deos 
fuoselTe  arbitrentur,  ab  eisfacta  elTe  miracula  ,vel  ciuiliutti 
rerum  hiftoria?  ,  vel  librismagicis,  fiue  quod  honeftiuspu- 
tant,theurgicis  credunr  quid  caufa?  eft,cur  iilis  iiteris  nolint 
credere  ,  ifta  facta  elTe  .  qurbustanto  maior  debeturfides, 
cjuanto  fuper  omneseft  magnus ,  cui  vni  foii  facrificandum 
pr<ecipiuntf 

PP     3 


598  Auguftini  de  ciuitate  Dei ' 

l.    v  1  v  e  s. 

a  A  D  quodadipifcendumomnia  ofricia  refercndafunt.J» 
JLx.  Offieiorum  Cicere  ,  Stoicosfcuttn  ,  duo  faat  gener  a:  alterum 
abfolutum,  cjuodpertinet  ad  virtutcs illas  abftluta/ ,td ■  ft  adfapten- 
tidmty  proinde  ad  firtem  bonorum.idtj;  Grtct  Ksni>?§->*u*  i»:  *t.  La- 
tini  retium^ut  reciefufium,  omnes  numeros  ■vtrtutts  continens.  ^yil 
terum  officij  gcnm  pojitum  eft  in  pr&cepiit  "vit&  communts^  cuiw  proba- 
bilis  ratioreddtfOtef}  curfufaclui>fitpotiU4,c]uam  altter.A/ediun,  & 
tommune  hoc  nominant ,  cjuod  in  -vtrancjue partem ,  &r  fjpientU  ,  #* 
Siultitia  natura  fua  verHi  potesi  ab  utente  :  cjualiafunt  cjux  in  rep.  & 
mitapriuata  circa  opes,h»nores,gleriam,@'  fimilia  facimus. 
b  Legalium  facrificiorum.V/w  anttcjuis  exemplartbm  legitur.  Lc~ 
galtwn  miraculorun>.alibi,angelt  eittsmtraculorum. 

Quae rauo fit  vifibilis  facrificij  quod  vni  vero  &  inuifibili  Deo  offecc1 
docec  veca  religjo.  C  A  P,    X  I  X. 

|Vi  autem  putant  ha?c  vifibilia  facrificia  diis  aliis  co-* 
!gruere,illi  verotanquam  inuifibili  inuii1bilia,&ma- 
Jiorimaiora,  melioricjuemeliora  ,  qualia  funtpura: 
mentis  &  bona*  voluntatis  officia  ,  profccto  nefciunt  ha?c  ita 
ciTe  figna  illorum  ,  ficut  verba  fonantia  figna  funt  rerum, 
Qupcirca  ficut  orantes  atque  laudantes  ad  eum  dirigimus 
fignificantesvoces,.  cui  res  ipfasjn  corde  quas  fignificamus 
cfFerimusritafacrificantes  nonalteri  vjfibile  facrificium  of- 
ferendum  effc  nouerimus ,  quam  illi ,  cuiusin  cordibus  no- 
ftris  inuifibile  facrificium  noripfi  eflfe  debemus.  Tunc 
nobis  fauent, a  nabifque  congaudcnt,  atque  ad  hoc  ipfum 
nos  pro  fuis  viribus  adiuuant  angeli  ,  quique  virtutefque 
f"uperiores,&  ipfa  bonitate,ac  pietate  potentiores,  Si  autem 
illis  ba?c  exhibere  voluerimus ,  non  hbenter  accipiunt,  & 
cum  adhominesita  mittunrur,  vt  eorum  pra?fentia  fentia- 
tur,  apertifsime  vetant.  bSuntdehis  exempla  in  litcris ftn* 
ftis.  Putaueruntquidatn  deferendum  angelis  honorem  ,  vel 
adorando,vel  facrificando,qui  debetur  Deo,&  eoru  funtad- 
monitione  prohibiti,iufsique  fnnt  ha?c  ei  dcferre  ,  cui  vni  fas 
cffe  nouerunt.Imitatifunt  Angelosfancvtos  etiam  fanfti  ho^ 
mines  Dei.cNam  Paulus  &  Barnabas  in  Lycaonia  fa&o  quo- 
dam  miraculo  fanitatis ,  pntati  funt  dij ,  eifque  Lycaonij 
immolare  vi&nnas  voluerunr,  quodafe  humilipietatere- 
mouentes,eis,in  quem  crcderent,  annunciaueruntDeu.  Sed 
nec  ob  aliudfallaces  illi  fuperbe*  fibi  hoc  exigunt,  ni/i  quia 

vero 


Ad  Marcellinum     Lib.  x.  599 

^ero  Deo  deberi  fciunt.Non  efitm  reuera,vt  ait  Porphyrius, 
k.  ftontiulliputant,cadauerinis  nidonbus,fcd  diuinis  honori- 
lus  gaudent.  Copiam  vero  nidorum  magnam  habent  vndi- 
<?je,&  fi  amplius  vellent,ipli  fibi  potcrat  exhibere.  Q»jergo 
ouinitatem  fibiarrogant  fpiritus ,  non  cuiufhbet  coi;poris 
fimo,fed  fupphcantis  animo  dele&afitur .  cui  decepto  lubie- 
6oq;  dominentur,intercludenres  iter  ad  Deum  verum,  ne  fit 
h>mo  iljius  facrihcium,dum  facrificatur  cuipiam  prarter  illu. 

L.    V  1  V  B  S. 
aVTObifmie  congaudent.}<7rf«^r<?  angelos  Deiycun  lo^mines 

l^fandc  viuunt yftijmChriTius t.Tiatur in  Euangelio  Lue.lf. 
b  >unt  de  his  exempla  i:i  lireris  fanctis.  ]■  loannesangelum  adfit 
mifu  n  volutt  adorare,tym>,ibttu*  cfi  ab  eo  lubente  Dtu,n  potius  ado' 
raneuiw  ipfe  (fetferuus  confuu  t*  I  annu.^?pocal}ffi>  19. 
c  NamPaulus&'  Barnabas.  }  f-fi  nm  in  Lycaonia,  uzefi  %ylfit 
rerjoylegem  dominil  opula  do  erent  ,  i  lando  virtute  D  ■>  erecloy  pro  dits 
fuit  habttt.  Birnaba*  pro  lo.te  ,  Paulus  qut  toneionabaturpro  M<r- 
euto^quifermom pr£i-J]':  creditusejl.  Ita  immolare  e$t  parabant  tan- 
ejmm  atvs :  quod  Panlm  &  Bamabas  majna  vdignattone  prohibuc- 
ruoty-verttt  ne  tnft  transferreturyijvoJ  vntus  esl  Dci.^tluu),  14. 

Be  fummo  vcroqu"  faciificio  >  quod  ij>fe  Dci  &:  hominum  mcdiator 
effeftu-ett.  CAP.    XX. 

Mde  verusillemediator  ,  inquantum  formam  ferui 
'ccipies  mediator  effettus  eft  Dei,&  hominum  ho- 
ino  Chriftuslefus,  cum  in  forma  Dei  facriSciuOl 
cun  parre  fumat,  cum  quo  &  vnus  Deus  eft ,  tamen  in  forma 
feiuifacrifickm  maluit  efte,ouam  fumere  ,  ne  vel  hac  occa- 
/io*e  quiu^u  im  exiftimaret  cuilibet  facrificarwium  efle  crea- 
rtire.Per  hoc  &  facerdos  eft.ipfe  orFeres,ipfe  &  oblatio.Cu- 
iucrei  facra  menrum  quoticlianiuTi  elle  voluit  ecclcfi  u  facri- 
ficum  :  *  .  um  ipflus  cerporis'ipfc  fitcaput,  &  ipfius  capitis 
ipf«  fu  corpus,  ram  iofa  per  fpfum?cmam  ipfe  per  iufam  fue- 
tuscfferri.  Huiusveri  facrificij  niultiphcia  variacjue  figna 
eraiy  facriiicia  prifca  fanctorum,cum  ob  hoc  vnum  per  mul- 
ta  fignarerur,tancjuarn  verbis  multis  res  vna  diceretur ,  ^vt 
fine  fiftidio  multum  commendaretur.  Huic  fummo  verocjue 
facrifcio  cundta  facrincia  falfa  cefFerunt. 

L.    V  IV  E  S. 
a/*>Vm  ipfius  corporisipfe  fit  caput.  \    Inlib.  Colonienfigr 
V^  Brugenfific  legttur  \  Qu&  cum  tpfm  eapitts  eorpuifit ,  fetpftm 

PP     4 


6oo  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

per  ipfum  dicit  offlrre.  tdtnetfi  non  dijjdicet^cjuud  xulgo  legitur. 
b  Vt  fine  faftidio  ^t^artetaf  entm  adtmit  faslidium:  cjuod  etiam  it 
loquenttbui  contingtt ,  cjuifi  idcm  bc  eodcm  repetant  modo ,  fishdo 
funt>-vt  crambe  repetita.fi  centies.f  d^varu\gratia:;i  ncn  amittunt.Vt 
quo  pr/tceptafunt  in  rhetoricu.  ,-Jcfuntle  e?i,  quoJ  de  co.iuiuto  fibi  cx 
htbitofntHn  camibws-varieconditU  narrat  (KFlamminitt*  apnd  L* 
tiium  :  itatjue  dinerfa  i-rant  qu&rem  eandem  tnle^cvcterefignifico* 
rent,Tjtftnt  jafitdio  &  tntelligentes  ntagis  mehufque  ruentur&  fiiittis 
admonerentur  ,  (frrudes  inter  tot  figna  %/num  falttm  alujttod  tnueii- 
rent,quo  cjuidfuturum  promitteretur  intelligtrent. 

De  modo  potefhtisdxmonibus  drz&d  glorificandos  fanftos,  cui 

pertulerun:  iam  pafsionem,qui  aereos  fpiutus  non  plac.mdo  ipfo» 

fed  in  Deopermanendo  vicerunt.  C  A  P.    XXI. 

SPII^  Oderatis  autem  praefinitifq;  temporibus,  etiampo- 
/J^\>v|  teftaspermifTa  dcemonibus,vthominHuisquos  poi- 
^iii&  fidentexcitatis,  mimicitias  aduerfusDei  ciuiraten 
tyrannice  exerceant,fibi'que  facrificia  non  folum  ab  offerei- 
tibus  fumant ,  &  a  nolentibus  expetant,venimetiam  ab  inu> 
tisperfequendo  violenter  extorcjueant,  non  folum  pernicia- 
fa  non  eft,fed  etiam  vtilisinueuitur  Ecclefia?  ,  vt  tmrtyrurr 
numerusimpleatur,quos  ciuitasDeitatO  clarioi  es  &  hono<- 
ratioresciues  habet,quantoforriusaduerfus  impietatem  po- 
teftatum,etiam  vfq;  adfanguinecertant.  Hos  multo  elegar- 
tiusfiecclefiaftica  loquendi  confuetudo  pateretur  ,noitros 
aheroas  vocaremus.Hoc  enim  nomen  a  lunone  dicitur  tra- 
£tum,quod  Grtece  luno  *&.  appellatur  :  &  ideo  b  nefcio  quis 
filius  eius  fecundum  Grcecorum  fabulas  Heros  fuerit  nunct- 
patus,hoc  videlicetvelutimyfticu  fignificante  fabula,  quid 
aer  Iunoni  deputetur,vbi  volunt  cum  daemonibus heroas  l\a- 
bitare,quo  nomine  appellant  alicuius  meriti  animas  defui- 
itorum.Sed  acontrario  martyres  noftri  heroesnuncupaie- 
tur,fi,vt  dixijvfus  ecclefiaftiei  fermonis  admitteret :  no  qvod 
eis  efTet  cum  da?monibus  in  aere  focietas ,  fed  quod  eofcem 
daemones  ,  id  eft  ,  aereas  vincerent  poteftates:&  in  eis  ijfam 
«juicquidputatur  fignificare  Iunonem  ,  qua*  no  vfquequ.que 
inconuenienter  a  poetis  inducitur  inimica  virtutibus>c  &  c<z- 
Jum  petentibus  viris  fortibus  inuida.  Sed  rurfus  ei  fuccumbit 
infceliciter,ceditque  Vergilius,vt  cum  apud  eum  illa  dica: , 
Vimor  ab  ^enea, 

iptim 


AdMarcellinum  Lib.  x.  601 

'pfum  £neam  admoneat  Helenus ,  quafi  confilio  religiofo, 
&  dicat  : 

lunoni  cane  vota  libevs^  domindmqnc  potentem 

e  Snpplutbtafupera  donts. 
Ex  qua  opinione  Porphyrius  ,  quanuis  non  ex  fua  fcntentia, 
fed  ex  aliorum,  bonum  dicit  Dcum  vel  geniutn  no  venire  ia 
hominem,nifi  malusfuerit  anteplacatus  :tanquam  fortftou 
fintapud  eos  numina  mala  quam  bona-.quandoquidcm  maU 
impediunt  adiutoria  bonorum,  pifi  eispiacata  denr  locum, 
malifcjue  nolentibus  bona  prodelfe  non  pbflunt:  nocere  au- 
tem  mala  poffunt.non  (ibi  valetibus rcfifterc  bdois.  Non  cli 
ifta  verae  veraciterque  fancta:  religionisvia:  no/ic  lunonem, 
hoc  eft,aereas  poteftates.piorum  virtuiibus  inuiu<.rtesno(tri 
martyres  vincunt.Non  omninobi  dici  vfuate  poiiet ,  heroes 
noftri  fupplicibusdonis ,  fed  virtutibus  diuinis  Heram  iupe- 
rantb  Commodiusquippe  Scipio  Africanus  eitcognomina- 
tus,  qubd  virtute  Africam  vicerit ,  quam  fi  hoftes  donis  pla- 
caflet,vt  parcerent. 

L.      VIVES. 
a   f   TEroasvocaremus.fp/dtom  Epmomide  interordines  do~  f/eroesfo 

1  ±ru-n  ,  quojdam  Tiatutt  dcmomkin  aereis  minoret  ,  honvntl:."  remi£e$ 
maiorcs:  uos  »fju$i*t  njoc  at ,' 6fque  heroes  (fjc nnn  dubitant:  imm  fcmt- 
deos  dUs  nominant,gcnerat6fque  altero  parentt  Deo  alteromortalt^-vt 
ait  id  m  Plaio  in  Craiyl^nualesf.mt  H '  ercules,Dtonyfim  ,  .^/fcneasy 
Tyndaridg-  ^/efculapitt*,  Romuiusitjttofit^vt  cnmparente  altero  fvt 
Deo,  mtdttnoUn$  eoshomines  dici,  fed plus quam  homines ,  (ff]mimtt 
ijuam  damonas.  euiut  fentemU  eft  lambitchus  Pythagnruus.  fftero- 
cles  Stotcm  carmina,cju£  Pythagora  norntne  ctrcunfruntur ,  alu  Phi- 
lolai  Pythagotict effe  tr^du-tt:itu  t?iit*<  carmtna  enarrans  ix  i '  lato»vt 
a>t  artfententia.ftnere  dcmonumjffaigeles  <fr  hcre>es  compreh  vJtt: 
<vt  quanturn  ad  cxlcftes  Jpeclat,<Iicar,tur  angdt.  nuar.tum  ad  terreftresy 
heroes:  cjuantum  ad  medies  demones.  i^fliai  dtnt  tndiff.-renter  omnet 
tllos  angc-los,  demones  <ty  heroesnuncupare  Sed  ex  fntentu  Pytha- 
gor<e,  inauitjicrocs  damones  dtci  deorum  jiu&s.  £t  profcfto  tta  funt 
heroes  d&.nones ,  ut  genus  iMud  auremm  damones  te.refires  vocaMtt 
JFdefiodits  in  fpyttc  Nam  quartum  gentts  homimtm  peias  qttidem  tlio 
aureofcd  tertk  tamm  praftanttm  heroes  nomimmt,  hommes  autem 
fjrnhos  quctm  t!los,/ff  fe-w  feos  tiomtnat.  dtcens: 

A'vcTptoVlj^&>'o»V  3f/0V  Mf&yOI  ^ptAliVT^ 

tffxfoo  t. 

PP    s 


6ol  Auguftini  de  ciuicate  Dei 

Htrof  Vii:inumgentMheroum,cijnominidtcli  Senndei. 

Vl  appareat  eofdem  effe  dr  qutbm  Plato  ioquitur.Ht  cnim  funt vete- 
res ilU-vcnerahtli)res  ty  ixcellenttores  hommibtts ,  qui  ftttdica  naue 
emn  lafone  nautgarunt ,  ty  jut  ntlitarunt  ad  Troiam.  I\'am  Hefio- 
d'At  ipfg  Lell.iCcsfutfft'  dtctt  :  idctrco  tra.und'  &  xiolenti  funt  crediti, 
fnut   Men.wder  tnqutt ;,  quod  ft  qua  ttaufiret  templumhcrum  ahati 

Htroum  ftcrum  ,  yuodtjfMv  dtcebantftlentto,  ac -oener  aiione  id  fieridp  rtclat, 
ne  tti  tra  accender-  tur  herosttumnltu  rque  ahquem  mouertt.  Rrant  e- 
nivihrroa  ;-er  Gr<eciam  freqwntta  ,  ul  cfl ,  extmta  wtute  %m<  edes 
erecta,  Cuiufmodt  permultarum  Paufanias  mtmimt  ,  vt  V'ljfii9& 
7  a-  'alo.&  tyitrifio.Ldtimqu  >que  *ui  PUn.  Ub  xtx.de  herro  Seftico. 
Nomnherou  Plaio  in  Cratyio  ab  ipwr®~  deduclum  exisltmat,  td  efiy 
abamore:  quod  ex  a»ore  tmmortaitt  Detaduerfws  mortalernfoemi- 
nam,aut  immortaln  femma  aduerfm  nortalem  uirum  genitus  -vtdea- 
tur.  *^Aut  ab  «)>«*  quhd  cft  dicere,  qtibd  oratores  diferti  fnerunt ,  re- 
xcritque potuios.fi frocies  a!  amore  quidemtc£te*u  »  non  quod  amo- 
refxcgemtifed  quod  amore  plentfint ,  &  eletliamatores  Det ,  nofque 
adfimUem  amatorem  erigunt.  Na^  praf-fti  funt  homimbm ,  vt  lam- 
blichm  att  itidem  Pythago*tcu*  eorumqu4  munm  efl  vtuificare  ,  ratio- 
cinartsufl  dire  antmaa^  eas  ecorportbm  foluere.  $ed  has  effe  vires 
animi  nofiri ,  ideo  illum  effe  (uum  vmcuique  damonem  ofiendimws. 
%y€iij  ab  Y^ti,qu<e  e&  terradieroas  dtttos  cxtfitmant,  quaft  terreslres 
damonesSic  emm  animas  optimorum  -vtrorum  corporibm  funftas  no- 
ntinautt  Hefiodm.  Et  Pythagorat,(u>n  iv.bet  tkc  t*  jytro^owwf  cifci, 
iAdlM6F«?9T 'errenoi  venera*'  d*  onxs.lnterpres  Hotmrtab  s"gprc  ma- 
uuit  nomin-tri,  h  ££?  yw  /$  Wasktov,  i*.  -j  tus  >*?  •  77Ad'<d>M  -d  jty/©-  tW 
tubpxirav.  F.fiJnquit,Era  terra  fccundum  quandam  iinguam.  Porro 
e  terra  humanum genm  esi  ftctum.Capeila  hb.  Nuptiarum  x.  hoc  to- 
tum  quirqudd  inter  nos  &  luutm  interpatet ,  locum  e(fe  ait  deorum 
nia,uum,£rt'  regnum  Dttts .$ cd  jupertorem partem eff'  h?roum,  infcrio- 
rem  waniuw.heroefque  qui  vfMJtot  dicuntur  ,  antmas  ^erere  ,  &  facrat 
tnaucsytndutos  humanafor»  a,  magnifque  mundt  commodis  proaeari, 
i>f  H ' erculem,Dtonyfii4m,T r tptolemum.  fiincab  *&f.:td  ejt,lunone 
poffsnt  inderi  nominat  1  ,quod  etm  regnum  cft  aer,  quo  ammas  foelicium 
ira  Pythagoricos  ctedere  Hter9clesteJtatur,tlltfverficulH  PythagoY& 
fiue  Phtlolai: 

Eartdj  abttvamt  3? of  a^tjS^froc ,w<  •-ti  3-v»to'c.  hoc eT$l 

Corpore  depofuo  liberamfifcandn  in  <ethram9 
Tnnc  Deta  aternttt  fies>mortalta  linquens* 

yetnm 


Ad  Marccllinum  Lib.  x.  603 

Vcrum  a  Platone  marini  dtui  nomtnantur ,  credo  quoictm  crafitores 
idos putaret  d*monibusJ.6fi<e  vere  d>xtjf,t  aereos ,  par  ej]'e  exijhma- 
Hit,eorum  naturam  retcraftori ,  cjuamft  <eratt<ibutre,  conmodiorcm 
ayua  nul  am  inuemt  bfl  quoque»Qx  regr.ia  .  Q'  regnoum  d  a.do.r.t- 
rtdmcjue  fepe  L  .timint.rpretantur ,  -vt  Vergil.m  3./M  henes.9ft  ab 
heafttt  nuncufan,cjuafi  prmctp.tles  ty  r<gu  ■ :<jfu.,t  mtellsH. 
b  NefcLxpiisfiliuseius.}  f 'tdeor  mth'  de tu< in Grtcermm  c»m- 
rnc>  tariii  legfft  ,  necjatu  tamtn  apud  quet>>  mmim.  tcrt*»*  plerun- 
qw  htc  funt,pottHS}uamijeleruditionis,  -vel  dtlgenitx  ,  -otinp.\'fa- 

fSCIH  dtXl. 

c  Etcx-lum  petentibusvirhfortibus.  }  Vt  Dionjlu,  Hertult, 

ijiints.. 

d  Dominamqtic  potentem.}-^»-*/*  U  cjuod  mcdo  dictba.de  hera. 
JVa-n  tlla  ctiam  iijen?a  Pr  ferpma^ousa  Charonte  ap«d  ftrwJLf, 
do.rina  nur.cvpaturJuno  eft  wferna.lunn  enim  ft.perna  eft  cjux  dicttvr 
magna:(cf  i-iferna^t  traiit  Struiwjutm  ty  ttfe  Dw  pater  lupner  1/1- 
fcrnus  norninAiur.  Stc  m  nupttu  Orct  <&  lJrofcrpina  turba  HU  ^mbra- 
rum  ftl  ntium  camt  apud  cUfd.lt  .1.  raptus   Proferhmcx 

Noftra par<ns  lunv,  tttime  i>g>  rnumt  t  nar.iu 

Etgcner  imantmis  con'ortta  d<  citefomniy 

Aiutudcauc al'.erni4  mneclitt  c«Ua  Ucrrttt. 
Htapw\  Lmia  um  Proteft  aus  Ihu  <*  ipumfi  £«*,  0  nrfler   Jupiter. 
C   Supplicibus  fupra  dn.^-<  )(lendit  p,-,eta,inqutt  Donatus ,  matorit 
J>otentt£  tnimicos  obfeuuendo  prtms  quam  r:jijt.ndo  poffe  fupirari. 
f  Commodius  quippe  bci\no.\  Pnmus  impcrator  cjui  ex  proumcia  c  ■  .       . 
afe  dewO.a  comomen  rrportamii  f.nt  P.  Cornelius  Scipio  P.fHuSyCjki .-   ' 
jFfa.mibal"  urclo  ,  &  .^lfr;rafubacla .  Kyifriianus  ej<  cogmminatus.' 
Alox  eimofrafer  Lmcius  x_Xr  tocho  fuper ato ,Kyffuxtstus  rfi  dtclus.  Et 
locjuor  de  tmpcr.itonbus  •   nam  Q i.Afartms  aCo  ivl»  expu<inait*  ap- 
pelUtfSeftCfiriplanusif&d  tirouinnis ,  yuoni^m  Sergius  mmi  btdc- 
nates  ~jtcit,dt£lMS  >fl  Ftd^nas. 

Vndc  fit  fan&is  adjcrfum  dxmonrs  r>ott  ftjs,&  vn<1ecord.:s 
ver.i  purgatio.  c  A  P.     X  X  1 1. 


f  Era  pietateimmiiiesDeiaeream  poteftatem  ini- 
~>\'\~-y/f$  mjcam  contrariamque    pietati 


^nf  nra 

KtvlerSi  e"c^unr '  nonplacando  :  omnes  tentationes  ad- 
Cti^S^^i  ucrfitatefquc  eius  vincunt  orando  non  ipfam, 
fedluum  Deumaduerfus  ipfam.  Noncnim  aliquem  vin- 
cit,  autfubiugat,  nifi  focietate  peccati.  In  eiusergo  nomi- 
ne  vincitur,  (|ui  hominemaflumpfitegitquc  fine  peccato: 


604  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

vr  in  ipfo  facerdote  ac  facrificio  fieret  remiffib  peccatorum: 
id  eft,permediarorem  Dei  &  hominum,hominemChrnhim 
Iefum:  per  cjiiem  fa&a  peccatoi  u  purgatione  reconciliamur 
Deo.Non  enim  nifipcccatishomines feparantur  aDeo,cp;o- 
rum  in  h.ic  vita  non  fit  noftra  virtutc,  fcd  diuina  miferarione 
purgatio:perindulgentiam  illius,nn  per  noltrarn  potentiam: 
cjuia  &  ipfa  cjuanrulacunoue  virtus ,  cpia:  diciturnoftra  ,  rtlius 
eft  nobis  bonitate  conceffa.  Multum  aute  nobis  in  hac  carne 
tribueremus ,  nifi  vfcjue  ad  eius  depofuionem  b  fub  venia  vi- 
ueiemus.Propterea  ergo  nebis  per  mediatorem  prxftita  eft 
gratia  ,  vt  poliuri  carne  peccad  ,  carnis  peccari  fimilitudine 
mundaremur.  Hac  Dei  gratia,  cjua  in  nos  oftendit  magnam 
mifci ■icordiamfuam,&in  hac  vita  per  fidem  regimur,&  poft 
hanc  vitam  per  ipfam  fpeciem  mcommutabilis  veritatis  ad 
perfectionem  plenifftmam  perducemur. 
L.  V  I  V  E  S. 
Exorcha-  a  "jP  Xorcizando  eiiciunt.}- I'fc/>x<£« ,  adiuro.  Sic  t^ugufiinta 
re  j~2.*K°?*4<rijuiv,adiuratiomm  njertit :  rjr  exorctjlam  adiuraiorem, 

qui  i-nmundum  fyiritum  adtur attombiu  pellit  a  cat<thumeno  ,  ante- 
quhn  facra  Oqnd  admoueatur:  vt  ipfe  docet  in  Symbolo.  Et  tfi  inter 
initiaticnes  tertia,cju<e  dmtur  exordftarum.  Ordo  eji  enim  ex  feptem. 
De  hoc  &  exorcifmo  ante  baptifmum  traclat  Petrm  Lombardut  li- 
bro  ^.Sententiarum  thedcgicarumfeclione  8.gr  14. 
b  Sub  venia  viueremus.  }  Quta  femper fub  legc peccati,  &  obno- 
xij  mfirmitatibnsjvitiifcjue.ne  yunfe  effjrat.  Nam  quircjuid  bene  agi- 
tur,aliundc  eTimempe  ex  Deo^cuiui  iieniapeccatum  exmmw  ,  gr  be- 
neficto  reSle  yiuimtts. 
Deprincipiis.inquibusPhtonici  purgationem  anime  ette  proruetur. 

C  A  P.  XXIII. 
jSS^jR^  lcit  etiam  Pprphyritis  diuinis  oraculis  fuifle  refpon- 
V;fc-^)i  fum,noonospurgarilun2eteletisatcjuefolis:vrhinc 
i^2js-:  oftendererur  nuflorurn  deorum  teleris  hominem 
polie  purgari.Cuius  enim  teleta:  purgat,fi  luna?  folifque  non 
purgant,  cjuos  inter  caeleftes  deos  pvascipuos  habent  f  Deni- 
que  eodem  dicit  oraculo  expreflum,principia  poflepurgare, 
ne  forte  cum  dictum  efiet  non  purgare  teletas  folis,  &  luna?, 
alicuius  alterius  Dei  de  turba  valere  ad  purgandu  teletx  crc 
dcretur.Qujeaurem  tiicatefle  principia  taquam  Platonicus, 
nouimus.3  Dicit  enim  Deum  patrem  b  &  Deum  filium,quem 
Gnece  appellat  paternum  intelle&um,vel  paternam  mente: 


Ad  Marcellinum    Lib.  x.  605 

de  fpiritu  autem  fanclo,aut  nihil ,  aut  no  aperte  aliquid  dicit: 
quanuis  quem  alium  dicat  hornm  medium  ,  non  intelligo. 
Sienim  tertiram,  c  ficut  Plotinusvbi  de  tnbus  principalibus 
fubftantiyidifputat,  animae  naturam  etiam  ifte  velletintelli- 
gi,no  vtique  diccret  horum  mcdtum,id  eft,patris  &  filij  me- 
dium.Poltponir  quippe  Plotinus  anima?  naturam  paterno  in- 
tellechu-.ifteaurem  cum  dicitmedium,u6poftponit ,  ied  in- 
terponit.Et  nimirum  hoc  dixit  vt  potuit,iiue  vt  voluit:  quod 
nos  fpiritum  fan&um,neq  patris  tantum,nec  filij  tantum,  icd 
vtriufquefpiritum  dicimus.  Liberis  enim  verhisloquuntur 
philofophi,nec  in  rebus  ad  intelligendum  difricillimis  ofFen- 
iionem  reli^iofaruauriupertimefcunt.Nobisaurem^adcer- 
tam  regulam  1  <<quifaseft,ne  verborumlicentia  etiam  de  re- 
bus,que_  his  fignihcarur,impia  gignat  opinionem.  Nositaque 
ita  nondicimus  duovcl  tria  principia  ,  cum  deDeoioqui- 
miu  .ficut  nec  duos  deos,vel  tres  nobis  licitu  eft  dicere  quan- 
uis  dc  vnoquoq;  loquetes,vcl  de  patre,vcl  de  h"lio,vel  de  fpi- 
rituiancto,etiam  lingulu  queque  Dcum  eile  fateamur.  eNec 
dicimus  tamcu  quod  ha?reticiSnbclliani,  eundem  ciie  patre, 
qui  eft&  rilius:&  eundemefle  fpiritu  fanctum,qui  eft  &  patcr 
&  filius:fcd  patrem  eilc  filij  parrcm,&  filium  patnsrilium,& 
patris  cx  filij  fpiritum  fanchun,  nec  patiera  eile  ,  nec  fihum. 
Verum  itaque  di&um  eft,non  purgari  hominem  nid  princt- 
pio,quanuis  pluraliter  apud  eos  fint  ditra  principia, 

L.     V  I  V  E  S. 
a    |~^\  Icit  enim  Deum  ^Me^it\.\JT  or^uentfe  anxiepermulti  di  Trinitat» 

J^/fputattone  illa  ,  nouerintne  fhilofnpht  rationei»  aliquam  di-  an  nwint 
uinx.  titnUiita.  Principio  ne  nob:<,  qutdem ,  cjuibttf  efi  mjjhrium  regniphdofophh 
aptrtwn  ,  tlluxtt  nifi  fudtuf  efuiaam  percxigunt  tUim  imn.enfie  Itt- 
ctA.  PhStofophi  i>erh  prifci  ft  qnii  dixerunt  quodadhanc  rem  facev 
ret ,  tam  obfmum  tdp.it,  -vt  iocutosputiui  eos  ,  cjuam  mtellexiffe  ext- 
fiimare pjr  jit.  ^Arcana  enim lUamhiltU  rettgi  attinebat,  Satn  nji- 
dciur  fuiffe  ad-vmtattm  f)ei  ■><&  cunlli  potentiatnnoce^dam  perue- 
ntffe-.fi^md  detriuitdti  funtlo.uti  in  ttfiih.onium  •ventura  pietatit 
dixiffe  adftclauresfuos  n ■agijlrorum  fenteuita  pr,  me>:dos.  ^sfrtslo- 
telesfcrihit  primo  ht ,  JJc  c*  o  &  mundo.  /''jthagoncos  in  trtbiu  po* 
fi:tj]e perfecliotsemrerum^ehii  priniipi->,mediot  <&  fineity  in  deorum 
facrps  hunc  nuwcrumflitum  vftfrpafi.  Vndc  putantur  tffe  ilhi  vtrba 
magA  apnd  Thescrttum  ,  eis  ifh  IkpaTn^et^  T?k  m&Trirw*  <p »va, 
Sed  V erg.cxfrefiins: 


6o6  Auguftinide  ciuicat  e  Dei 

Terna  tibih&cprimum  tnplm  aiurfa  coiorc. 

Ltcta  cncundo^tenjue  hxcaltaria  ctrcnm 

Effigtemducotnumero  Deus  tmparegaudet. 
Etprinceps  difctpltnx  fU£  Zeno  +  6yn  dtctt  fatum  ,  &  neccftttattm, 
&  Deum,&a  .imti  lomtSed  Plato  aptrtiiM  videtur  lccntm.  Nam 
injexio  Dcrepubl.  Socratescumfattijibideipfi<.boni  natura  -vidc- 
raur  dtrpHtafjejputaretyueinaiorem  effe  rcm  ,  cjuhn  vtpofjet  di.endo 
expltcare,tncjuit:  Kh>d  a  tjjtyjiztu  avrt  uS/j  ri-nor  bfr  tv  dyx$iv,i  *'- 
eufflfj  n  vuu  etvtiJ.TrKtov  ydf  uci  ^Yiraj  *  t$  riw  7raa^azt\  o^Uu  i<pt>d-> 
«&W  ri  yt  Johauutos  iuxi  rtt  vujS.ce^,  Ji  1%  y>ioi  rt  rx  *y&Z Q-Anrq  tij  o'- 
IMttWrot  itieimxiywt$i\u.ti  *j  »1*1 »  ^xor,*  Jt  ft^itt*.  Kerum 
qutd  ipfum  bonwn fit ^bcativiri^n  alind  tepm  differamHi.Ma.im  entm 
tmiji  titdetur  ,  qnam  vt  hac  intentione  animi  conj  cjm  pcfiunu* .  (^uod 
itero  hoc  tetmore  malim  expticare  ,  tilud  efi  <*uid  fu  bo>n  tpfim  fiui**, 
jimillimui  lUiiM.  Si  molo  id  uuoque noba  iibet.nam  altocjui  reltncjua- 
mnA.Hoc ioco  Giauco  •vellefe  deciarat:  nam  diandi  de patre aliudfu- 
tnrum  dtcit  commodtus  tempm.  Tum  Socrates  depanufy  fito  boni 
dtfpHtaturumJepnefatur  ,  &•  poWpauca*  interrcgattonts  att ,  bonum 
ejje  folem  cjuendam ,  filium  etus  cffcvclut  vim  vtdtttdi ,  onam  a  foie 
habemm,  (rjr  tn  epiftola  ad  Hem.iam:  Etto/kviuitsc  er**^»  rt  aijta  fj.it 
&fA*Q-a>  Kj  «r«  tmj  <r<ar«/>if  &<f\>tfii\ '  ttajfc-id.  k.  tov  rty  rrairam  &sc'v  tiyt(Juiiot 
rffln  i  vt»>  *}  rfyl  u*fc.i>irwitfTH  rt  iykuov^  k>  d\riv  mtnQtt  xJ^v  im» 
fxiuuxut.  Jurantcs,  inqutt  ^ftudto  AJufis  apto  &  ferotefiudtj  erudi- 
ttone,per  Dtumducem  omniumqtix^unt^cjn^^futurafur.t.  /ttdemper 
ducii  ty  caufe  ovutiam  patrem  domtnum.  Et  in  Ept  omtde  W^pvtV 
murup  3»/ot«'tk  meminit ,  ideft,fermontt  omnium  dtutntfitmi ,  k  *juq 
dicttmundum  efft  confiitutum.  Decjuo  funt  eacjua  fecjuuntur.  Htmc 
fermonem njir faptens  eum  efi  admtratus,  accenditur amore ,njt  tntci- 
ligaty  ciuomodoftiturn,-,  efi  beatus,  &  vtuens,  ty po?r  vitam,  ISam  d- 
lud  ov  non  ad  rrundum  referunt  muitifcdad  Ac^pv.  Et  ftc  nos  -verti- 
mus  tth.W.Dc  beatttudine fecundum  Platonem  dtffcrentes.  Plato  igi- 
tur  patrem  apemsp»fuit  verbn ,  Jiihm  ctuoane:  ad  tertiumttud  vmI- 
larat'one  voct*  putautt  poffe  enunci*ri.  Etfim  ordine  grad:buf\ut 
diuinitatis  tntmdt  ammam  ,  qu£  eft  tertia  ty  poftn-mx  ,  a  prmci- 
pio  ty  fiiio  prtncipij  mtntc  profcttam  exiTiimat.  ^Animam  tcro 
mundt  ft  cjuis  impevftux  Platoni  faueret  ,p-*(f  t  fa  i'e  difindcrs  il- 
lum  cffe  Jptritum  ,  ejui  fcrebatur  fuper  aqua-s  :  quem  -vtdmtnr  itli 
facere  fifum  per  moism  'vniuerfitatti  orrmibus  -vttam  tjfentidmcjue 
impartientem,  Et  hiec  funt  tn  dtmnitate  terna  ,  de  cjuis  ad  Dier.y  - 
ftum  qmy k£tik«»c;  v t pr&fatwr ,  fcrtbit.     Circa  ommum  regem  cunfta 

funty 


Ad  Marccllinum    Lib.   x.      607 

funt ,  &  illius  caufafunt  omnta :  eayue  caufa  ejl  bonortm  ommum  ,fe~ 
cunda  vero  circafecunda  ,  tertia  ctrca  tertta.  Pratereo  qu&funt  apmd 
Aienurium  ,  fy  ex  hoc  coliefla  apud  lambiu.  wn :  nam  res  nol.ts  tou 
eflcum  PlatonktS,  Aonpojjum  t..menrejb'n:fum  sarapidis prannre^ 
tjut  ronfuli  nti  Tbuli,  qit  in  t^irgypto  rtinauit  btilv  Troiano,  cj.tfnunt 
tjjetje  beatiot  ,fenur  uuxi(fe: 

\~lfeexu  irtoc,^t7i77»ii»  >iyn  a.  ^r.buf^f  ouu  ojstzIc, 

2uf*pum.  <f  *  Tf  id,77U»T3l  K,  H*C  tl  *(.»'». 

Pnndvio  Deus  eflytmmjerm»  & fbiritms  5iU 

ts4dd.tur ^juAua,  -,*.c fnnt  (gr  tendtntia mvm m. 
b  Er  Dcum  filium.V  Pprphyri^sfententiam  t'la:o;isexpliccns,xt 
CyriUuS  corttra  lulta,.um  refert  ,  trr.s  fmifiamliat  in  <f]eviia  Jhiriiiatis 
ftatutt^D  umomnitw  maximum  at.,ue  oth<n*i*i  danae  cr  aioreWyter- 
tt*m  anitn  m  mundt :  nec  vUeriuS  deitatem  bt  cgi  edt.  creato>\  m  platt 
ty  Porphjrius  wrfio»  1*'  vocant :  quud  qmanms  m  tcneiris  vtdttttmf 
tamen  poit*  aitt^iff  cum  Almermamfmam  itit  mfacumt,  fine  matret 
de  ttUm  vertici  ac tajite prod«c:am  fipnntuvntjfam. 
C  Sicut  Plotinus.V  fficfcripftt  iilrum  Dstribui  perfor.is  jimefmh' 
JlamitSytn  cj'40 primunt  Jiatutt  uternmm  tiUd  attjut perfeflum,  quod  fc- 
cttndum  ^eneraptit  tgr  mcntem  dternam  itidan  (jr  perfeftarn.  ^Akoits 
toce  patnm  rnentem  nominat>vl  int.rdu.n  piato  fecitfed  ab  eo  tranaf- 
jc  xt.  buiw.  a  tjuibits  tanimerfafmnt  condua  Ita  emm  a  t  in  prindpto  li- 
bri  De pruttdentia  :  Ou  r»  /*i  cn  w»*  ,  Jt,  a*a  et//rj/>.o'yv(*J«Y«  -nfi  70 
*rir,$  <ft*  s-».  Itaoue  a  mente  tjfay  fy  *b  eius  frmone  natum  hoc  vni- 
uerfum  ty  digejlum  eji. 

d  Adcerramregulamloquifas  eft.V  Q^aftcxreligione  ,expie* 
tate  eji  certogenere  vtiverborum.nec  alits. 

e  Nec  dicimustamenc«uod  ha:reu:iSabclli»ni.}  fj,  dic  bant 
eandem  ijfepatns  &  filj ptrfinam ,  fuhi  dtclo  tilo  ChnTli ;  Pater  & 
ego  vnum  fumtts. 

De  vno  veroquc  principio,quod  folam  naturam humanam 
rurgat  atquerenouat. 

C  \  P.     X  X  I  I  I  I. 
jX^/ggft  Ed  (ubditus  Poi  phyrius  inuidis  poteftatibus,  de  qui- 
fe^v^  bus  &  erubcfcebat,  <S 


&  eas  iibere  redai  guere  formU 
S^^^  Jabat.noluit  intelligere  Dominum  Ieluiti  Chriftutii 
eiic  piincipium,  cuiusincarnationepurgamur.  Eumquippe 
inipfa  carnc  contempiit  ,quam  proprer  facrifi cium  nortr ^ 
purgationis  alTumplit ,  maguum  icihcet  facramentum  ea  fu- 
pei  bia  non  intclligens ,  ^uam  fua  illc  humilitate  deiecit,  ve-, 


6o8        Auguftini  de  ciuitate  Dei 

rus  benignufq;  mediatori  in  ea  fe  oftendes  mortalitate  mor- 
talibus,  qua  maligni  fallacefq;  mediatores  no  habendo  fe  fu- 
perbius  cxtulerunt,miferifquehomiuibus  adiutonum  dece- 
ptorium  velutimmortales  mortalibus  promiferunt.  Bonus 
itaque  verufque  mediator  oftendit  peccatum  elTe  malum, 
non  carnisfubftantiam,  vel  naturam.qua?  cum  animahomi- 
nis  &  fufcipi  fine  peccato  potuit,  &  haberi,  &  morte  deponi, 
&  ln  melius  refurrectione  mutari;nec  ipfam  morte  ,  quanuis 
eflet  pcenapeccati,qua  tamepronobis  fine  peccatoipfeper- 
(bluicpeccando  ti\G  vitanda,  Ccd  potius  fi  facultas  darur,  pro 
inftitia  perferenda.  Ideo  enim  foluere  potuit  moriendo  pec- 
Cata  :  quia  &  mortuus  eft,  &  non  pro  fuo  pcccato.  Hunc  ille 
Platonicus  non  cogriouitefTe  principium,na  agnofceret  pur- 
gatoriu.  Neq;  enim  caro  principium  eft,  aur  anirria  humana, 
led  \  erbu  pCr  quod  fa£ta  funt  omnia.  Non  ergo  caro  per  fe- 
ij  (am  mundat,ied  per  verbum  a  quo  fufcepta  eft,  cmn  verbu 
caro  fattunj  eft,&  habitauitin  nobis.Nam  de  carne  fua  man- 
dttcanda  myfticeMoquens,cumhiquin6intellexeruntofrenii 
rccederenr,dicetes:Durus  eft  hic  fermo,  quis  eum  poteft  au- 
iref  Refpondit  manentibus  ca?  teris.Spiritus  eft  qui  viuificar, 
caro  no  prodeft  quicqur.m.  Principium  ergo  fufcepta  anima 
&carne,  &animam  credentiurh  mun»Iat&  carnem.  Ideo 
qua?rentibus  Iudseis  quis  eflet,arefpondit  fe  efie  principium. 
Ouodvtiq;  earnalesinfirmipeccatis  obnoxij ,  &  ignorantias 
tenebiisobuoluti,nequaquam  perciperepoilemus,  nifi  abeo 
mirhdaiemur  atq;  fanarerjiur ,  per  hoc  quod  eramus ,  &  non 
eramus.Eramus  esim  homines, fed  iufti  rfon  eramus.In  illius 
autenl  incarnarionc  natura  humana  erat,  fed  iufta,  no  pecca- 
trix  erat.  Harc  eftmediatio,  qua  manus  lapfisiacentibufque 
porrecta  eft  :  hoceft  femen  difpofitum  per  angelos ,  in  quo- 
rutn  ediciis  &  iex  dabatur  ,  qua  &  vnus  Deus  coli  iubebatur, 
&  hic  mediator  venuirus  promittcbatur. 

L.  V  I  V  E  S. 
aT)  Efpoditfeeneprincipium.}  Gr&ceefi^^yh^Augufii- 
JLX.W4 prinupium  vull  effefilium  ,  fed  non  aUud  prmapium  qukm 
pairsm  ,  vt  nec  alium  £><  wh :  idcp,  putdtfigmficaritxr  ti»  «lyjJu  De 
cjtiare Laureniius  &  Erafinus  exratione  vcas  diftuta-.t ,  non  pojfe 
nU>)  4x^  ejfe  nomenjed  aiuerbiii :  vtfitprimuyvelprincipio.  Et  pro- 
fecTo,'vt  q«odipfefenti9,paucn dtcam:tawetfi obfcura efi  h&ch<\uendi 
formla ,  ac  nefao  an ex hebraifmo  peMa ,  vt  aUa innouo  inshun.emo 

compiura, 


Ad  Marcellinum     Lib.   x.  609 

complttra,tamen  non  lidetur  Chriflw  ftgnificareft  principium  ejfe.Sed 
cttrn  ro^attt*  quu  ejfct.nullaje  n<.mmii  rutionepjjet  ad  captum  dunta~ 
xat  illoruf/i  expbcare  ,  conjiderandumi/ni-.jcuinique  av.imp  reitqutt, 
qual  m  extjlimara  tjf«,non  quent  -vtderet.Jed  tuim  verba audiret:qua- 
lemtllum  qui cor(n>rt.quem  nrntret-conuiitis  tahaproferret.  Erat  e- 
nim  Deu*  humanafacie  Luens  qui  loqu^bat  ur.fa  qno  magna  illa  prtfi- 
ctfcebantur  ,ty  admt ubiitu.lt aque  attPnuapio  cgofum  tlle  ,  qm  mor- 
taU  corpore  velut  t  ft  umento  nji.ns  l.quur  -uobn  :non  iamper  angelum 
itibettSyfedper  metjfuin.ltaque  htcresjfO/Jio  ncn  t(l  tlliui  oltrn exhibitA 
Alojfi  ubfimdnj-tm diu  av.Egofum  ens.  ntfi  quod  tlla  erat  watcjiatts 
Dei,&  iffentit  eitu fvnpltas;  >&c  receutior  Det,qui  humanam  fibtfor- 
rnam  adiunxerat. 

Omnes  fanSos  2c  fub  legis  tempore,&  fub  prioribus  feculis  in 

facrumcnto  &  fide  ChniH  iuftificatos  fuifle. 

C  A  l>.     X  X  V. 

f\W?fdM  Vms  facrameri  fide  etiam  iufti  anticjui  mundari  pie^ 

$  |^i  e?  viuendo  potuerurmon  folum  antequam  lex  populo 


« 


rlebre.odaretur,  necj;  enim  eispraxiicatoi  Deus  vel 
angeli  Jefuerunnfedipfiusquocjuelegistemponbus^cjuanuis 
in  Hguris  rerum  (pirita)ium  habcrcvidercniurpromifla  car- 
nalia,propter  cjuod  vetus  dicitur  reftamentum.  Nam  &  Pro- 
pheta?tunc  erant,per  cjuos  iiout,&  per  angelos  eadem  pro- 
mifiio praedjcara c#  >  &  exillorum  numero  erat,  cuiustam 
magnam  diuinamque  fcntentiam  de  boni  humani  fine  paulo 
ar.tecomiiumoraui:  Mihi  autmnadhierereDeo  bonum  eft. 
aIn  cjuo  planev  Pfalmo  duorum  teltamentorum,cjua;  dicuntur 
vetus  &  nouum,fatis  eft  declarata  difrin&io.  Propter  carna- 
les  enim  ten  ■enai<juepromiffiones,cum  easimpiisabundare 
confpiceret,dicirhpedes  iiios  penc  fuilTe  commoros,  &  effu- 
fosin  lapfumpropemodugreilusfuos,  tancjuam  fruftra  Deo 
iple  lerui/letjCum ea  fcelicitate,tjuam  deilloexpectabat,  co- 
tcmptores  eius  florere  perfpiceret,  fecjue  in  rei  huius  incjui- 
firione  laboraiTe,volenrem  curita  ellet  apprehedere,  donec 
inrraret  in  lamftuarium  Dei,  &  intclligeretin  nouif/ima  eo- 
rum/cjui  foelices  videbanrur  errare.  c  Tunc  eosintellexit  in 
co  cjuod  fe  extulerut,ficut  dicit ,  fuitTe  deie£tos  &  defeciiTe, 
acperillepropteriniquitatesfuas  ,  totumcjue  illudculmen 
temporalisfceiiciratis  ira  eisfaclum  tancjuam  fomnium  eu}-* 
gilantis,qui  fe  repente  inuenit  fuisquae  fomniabat  fallacibus 
gaudiis  deftkutum.  Et  quoniamin  hac  tenra  vel  ciurtate ter- 
^ug.decm.bet,     Tom,  j.  <y\ 


610  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

rena,magni  fibi  videbantur.Domine,  inquit,  in  ciuitate  tua  i- 
maginemilloru  adnihilurediges.Quid  huic  tamevtilefue- 
rit^ctia  ipfa  terrena  no  nili  ab  vno  vero  Deo  querere,in  cuius 
poteftatefuntomnia,fatis  oitedit,vbiait:  Velutpccus  fa&us 
fumapud~te,&  egofemper  tecum.Velutpecusdixi,vtiquen6 
intelligens  Ea  quippe  a  te  defiderare  debui,quze  mihi  cu  im- 
piisnonpoflunt  eiie  comunia:quibuseos  cum  abundarecer- 
nerem,putaui  me  incaflum  tibi  feruiffe,quado  &  illihafc  ha- 
fceret,qui  tibiferuirenoluiflent.Tamen  eg'ofempertecu,qui 
etia  in  taliu  reru  defiderio  deos  alios  no  quazfiui.  Ac  per  hoc 
fequitur:  Tenuifti  manu  dexterae  mea?,&  in  volurate  tua  dc- 
duxifti  me,&  cum  gloria  aflumpfifti  mc.taquam  ad  finiftram 
cu£ta  illa  pertineat,qua?  abundare  apud  impios  cum  vidiflet, 
penecollapfuseft.Quidenimmihieft,inquit,inc£elo,  &  a  te 
quid  volui  fuper  terramfReprehedit  feipfum,iufteque  fibi  di 
fplicuit:quia  cum  tam  magnu  bonum  haberet  in  caJo  ,  quod 
poftintellexir,rem  trafitoriam,fragilem,  &  quodamodo  lu- 
team  foelicitatem  a  fuo  Deo  qua^fiuit  iti  terra.d  Defecit ,  in- 
quit,cor  meu,&  caro  mea  Deus  coi  dis  mei :  defe&u  vtiq.bo- 
no  ab  inferioribus  ad  fuperria.  Vnde  in  alio  Pfalmo  dicitur: 
Defiderat&  deficitanima  meainarriaDomini.Iremin  alio: 
Defecitin  falutare  tuii  anima  mea.Tamen  cum  de  vtroqjdi- 
xiflet,ideft,decorde  &  carne  deficiete,no  fubiecit-Deus  cor 
dismei&  carnismea?,fedDeuscordismei.  Per  cor  quippe 
caro  mudatur.  Vnde  dicit  Dominus:  Mundate  qua?  inrus  funr, 
&  qua?  foris  funt  munda  erunt  Partem  deinde  fua  dicit  ipfum 
Deu  nonaliquid  ab  eo,fedipfum.Deus,inquit,  cordismei,& 
parsmea  Deusin  fecula.Qupd  intermulraqueab  hominibus 
eligutur  ipfeilli  placuerir  eligendus.  eQuia  ecce,inquit,  qui 
feloge  faciuta  tcperibuf.^perdidiftiomnem  qui  fornicatur 
abs  te:hoc  eft,qui  multoi  u  deoru  vult  eflc  proftibulum. Vnde 
fequitur  illud,propterquod&  ca?tera  dc  eodemPfalmo  di- 
cenda  vifa  funt.Mihi  autem  adharrcre  Dco  bonu  eft  :  no  lon- 
geircnonperplurimafornicari.Adhe.rere  autem  Deo  tunc 
perfectu  erit,ciim  totum  quod  liberadu  eft,fuerit  liberatum. 
Nunc  verofitillud,quod  fequitur.Ponerein  Deo  fpe  meam. 
Spes enim  qua;  videtur,non  eft  fpes.  Quod  eniin  vidct  quis, 
quidfperatfait  Apoftolus.  Siautcmquod  non  videmusfpe- 
ramus,perpatientiamcxpeclamus.   In  hac  autem  fpe  nunc 
conftituti  agamus  quod  fcquitur:  &   fimusnosquoque  pro 

modulo 


Ad  Marcellinum  Lib.  x.  6n 

modulonoftroangeliDei,ideft,  nuncij  eius  ,  annunciantes 
eius  volutatem:&  gloriam  gratiamcjuelaudantes.Vndecurn 
dixilfet ;  Ponere  in  Deo  fpem  meam  ;  addidit,  vtannunciem 
omnes  laudes  tuas  in  portis  filiae  6ion.  Hare  eft  gloriohirima 
ciuitas  Dei,he_c  vnum  Deum  nouit  &  colit ;  hanc  angeli  fan- 
cti  annunciauerunt ,  qui  nosad  eiusfocietateminuitauerunt, 
ciuefcjue  fuosin  illa  eile  voluerut^cjuibusnon  placet,  vt  eos 
colamus  tancjuam  noftros  elcctos  deos,fed  cum  cis  &  illoru 
&  noitrum  Dcummec  eis  facrificemus ,  Ccd  cum  ipfis  facrifi- 
ciu  Deo  ftmus.Nullo  ltauue  dubitantcqui  hiecdepofita  ma- 
ligna  obftinatione  cunfiuerat,  omnesimmortales  beati  ,  qui 
nobis  no  inuidetmecj;  enim  ft  inuideret,eflent  beati ,  fcd  po- 
tius  nos  diligunt,vt  &  nos  cum  lpfis  beati  (imus:p)us  nobis  fa- 
uet,plus  adiuuat,cjuado  vnu  Deii  cum  illis  colimus,  patrem  & 
filiu  &  fpintu  fan#u,qua  i\  eos  ipfos  g  facrificia  colcremus. 

L.  V  IV  ES. 
a  tN  quo  plane  Pfalmo  }  Htc  tfi  Pfaimm  Ixxij.  fublimU  dmi- 
\'tiiifc^»e  fuluaone  vetern  phiiofophorum  qHufut^cur  pr&fidente  vni- 
mrfuatc  mundi  Dcofapismtfinno  &  of>timo-,maUs  bona*  gr  coatra  bo- 
^nn  mala  coritingunfit'  nde  <ji  lilud  diiemma  Epuureoruw.Si  Dem  efi9 
vnde  mula\  U  non  efi,vnde  bona  ?  ^sfuguft  aiicjuot  etm  verfm  cnar- 
raf.not feruata  mflit.  ta  brtuttate  nannuiia  mterdum  uduciemuf. 
b  Pedes  fuos  pene  fuiffe  commotos.}-  Vd  concuflostndignitatt 
rei,&  cummutione  ammifVcl  ad  trunftundur»  m  uittra.r.  xiarn  ,  *um 
fujptcarttur  parumfe  hui  profecifje. 

c  Tunc  eos  intel  lexit. j-Owmd  infuturu  n  firuantur  operta,ini]uk 
Sapiens.  Tunc  bows  proderit  bene  vixiff  ,  malisobent  ^txiffe  maiei 
4uncbonu  euenire  bona}main  mala  liquebit.narn  ca  demum  verafunt, 
tybonu  @r  mala. 

d  Defecit,incjuit,cor  meurajHoc  cfi  optimi  &fanfhf?imiviriy 
tjt  dcfcieuttbm  in  eo  corpore,vtribm,robore,  confiUo  ,  juperfit  ta- 
men  femper  religio,^  fu pars  eim  Dem  in  &\ernum  :  abeuntibufque 
C£tern  rebm  folm  Dem  m  eo  rcmaneat.  Hoc  cjuantum  nobn  videtur 
^yiugufimm  loquitur  de  defcflu  anima,(gr  vdut  exanimatione^u*.  ex 
defiderio  rerum  c&lejlium  nafcitur.  Languet  emm  animM  amans  ,  (ef 
fubmde  linquitur  vtrtutc  fua-.cum  de  re  ciuam  amat.tmpenfe  cogitati  a- 
littr  qtiocfue  fic  ,  vtvires  &•  confilium  ctrca  resfe.uli  defittuant  bonum 
wrumjnereat  tamenfemper  iUius  menti  Dem,&  fprctts  contemptifq. 
tmnibm,tum  corporis  deubvAfum  fertuith^vntca  heredttM^fdx  il* 
Um  opes  fmt  Dttu% 


C\-l  Auguftini  de  ciuitate  Dei' 

e  Quia  ecce, incjuit,cjui  fe  longe  faciunt  \Bonum  ejl  ergo  htre- 
re  ^Ut,h{jr4oftqttn  *L>fctfJ'erit,peritt.  ■ 

f  Perdidifti  omnem  cjui  fornicatur  abs  te.  }  Debet  effe  amma 
nojba  -vni  Deo  dtcata^ty  iihmfponf^uodfi  aduluretur^  ftfe  ad  cu- 
r#s  lupiditatefqi-ererum  mundi  abkt~let,Deo  neghtlo^anc^uam  m,f>u- 
dica  fnulier  a  -vno  reticttur^  repudiatur.hic  eji  tnterutts amwa^  ium 
avtfafua  dijccdit. 

Dc  inconft.uma  Porphyrfj  inter  confefftonem  veri  D*i  &  cultum 
dacmonumfl-.;ctiantts.  CAP       XXV  I. 

K^bBfi  Efcio  cjuomodp  ,  quantum  mihi  videtur,  pro  amicis 
^M  fuistheurgiscrubefcebatPorphyrius.  Namifta  vt- 
fe=L:^^  cuncjue  fapiebat,fedcontra  multorum  deorum  cul- 
tum  Deum  verum  non  libere  defendebat.Etangelos  cjuippe 
alios  efle  dixit,cjui  deorfum  defeendentes,  hominibus  theur- 
gicisdiuhupronuncient:  aliosautemcjuim  tcrris  ea  cjua?  pa- 
trisfunt  ,  &  altitudinem  eiusprofunditatemcjue  declarenr. 
Num  igitur  hos  angelos ,  cjuorum  minifterium  eft  declarare 
voluntatem  patris,crededumeftvellenosfubdi,  nifi  ei,cuius 
nobisannunciantvoiuntatemr'  Vnde  optimeadmonct  etiam 
ipfe  Platonicus  imitandos  eospotius,cjuam  inuocandos.  Non 
itaque  debemus  metuere  ,  ne  lmmortales  &  beatos  vni  Deo 
fubditos,non  eis  facrificandooftendamus.  Quod  enim  non 
nifi  vni  vero  Deo  deberi  fciunt,  cui  &  iprt  adhserendo  beati 
funt :  proculdubio  necjue  per  vllam  fignificantem   figuram, 
necjue  per  ipfam  rem,qu£  facramentis  iignificatur,  fibi  exhi- 
beri  volunt.Darmonumeft  ha_-carroganria  fuperboru  atcjue 
miferorum,a  quibus  tonge  diueila  eftpietasfubditoru  Deo, 
nec  ahundequam  illi  adherendo  beatorum.Adcjuodbonum 
percipiendum  ,  etiam  nobis  fyncerabenignitateoportetvt 
faucant:necjuefibi  anogent,quo  eisfubiiciamur  :  fedeuan- 
nunciet,fub  quo  eis  in  pace  fociemur.  Quid  adhuc  trepidas, 
ophilofopheaduerfuspoteftates,&  vetisvirtutibus,  &  veri 
Dei  muncribus  inuides  habere  libcram  vocem?a    Iam  dixifti 
angelos,cjuipatris  anniiciant  voluntatem,ab  eisangelis  efle 
cliuerfos,cjui  ad  theurgicos  homines,  nefcio  quadeducti  ar- 
te  defcendunt.  Quid  adhuceos  honoras.vtdicaspronuncia- 
ie  cliuina?  Quaetandcmdiuina  pronuciant,cjuinon  volunta- 
tem  patris  nunciant?b  Nempe  llli  funt ,  cjuos  facris  precibus 
inuidus  alligauit,ne  preftaret  anima?  purgationem:  nec  a  bo- 
no  ,  vcdicis,purgarecupientesabillisvinculisfolui,  &  fuie 

poteftati 


Ad  Marxellinum  Lib.    x.  513 

poteftati  reddi  potuerunt»,  Adhuc  dubitasha?c  malignaefTe 
d^monia.vel  tefingisfortafie  nefdie,  dum  non  vistheurgos 
orfendere.a  quibus  curiofitate  deceptus,ifta  perniciofa  &  in-r 
fana  pro  magno  beneficio  didicifti.  Audes  iftain  inuidiam,n<? 
potentiam,fed  peftilentiam,&  non  dicam  domioa,  fed  quod 
tufaterisancillam  potmsinuidorum,  ifto  aere  tranfcenfo  lar 
uare  in  ca»lum,&  interdeos  veftiosctiam  fydereoscolloca- 
re,vel  lpfa  quoque  fydera  his  opprobriisinf  imare. 

L.  V  I  V  E  S. 
aT  Am  dixifti  angejos.  j-/«t  anttqu»  coduibuMfu.  habetur:  Jam  di- 
XflinxtjUdngelos.quipatYM  annunciant  voluntattmt  ab  eis  angelts 
qut  ad  theurgicos.&  tdem  vtrobicjue  ftgnific<ttur . 
b  Nempeilli  funt,quosfacnsprecibus. \Nam  antea  diclum  ejl 
impediri  bonum  d^monem  a  malo:  nec  venturttm  hunc  ,  niftpriw  ille 
propitiaitu  difccdat-Et  de  Chald^o  »arramt>cuiui purgationem  mui- 
duvi  <\uidam  twpedtuit, 

De  impietate  Porpliytij  qua  eiiam  Apuleij  ttanfcendit.ertorem. 

CAP.     XXVII. 

Vanto  humanius.  &  tolerabilius  confe&aneus  tuus 
i~$t  Platonicus  Apulciuserrauit,  quitantummododje- 

mones  a  luna,&  infra  ordinatos  agitaaimorbis  paf- 
iionum  metifque  turbelis,honoransquidem  eos ,  fed  valens 
nolenfq;  cofellus  eft:  deos  tamen  ca?li  fuperiores  ad astheoei 
fpatia  pertinenres:fiue  vifibiles,quosconfpicuos  lucerecerr 
nebat,folem,ac  lunam,&  cxtera  lbidem  lumina:fiuejnutfibi 
les,quos  putabat  ab  omni  labe  lftarum  pei  rurbationum  alie- 
nos.quanta  potuit  difputatione  difcreuir.  Tu  autem  oidiciiii 
hoc  non  a  Platone, fed  a  Chaldseia  magiftris  tuis»  vt  in  irtlier 
reas  vel  empyreas  mundi  fublimirates,&  firmameta  cejeiiia 
extolleresvitia  humana  ,  vtpollent  dij  veftri  theurgis  pro- 
nunciarc  diuina:  quibus  diuinisre  tamen  per  intelleclualem 
vitam  facisaltiorcm  ,  vt  tibi  videlicet  tanquamplulofopho 
theurgica?  artis  purgationes  nequaquam  neceilariae  videan.- 
tur,fedaliis  eas  tamen  importas:  vr  hanc  veluti  merce- 
dem  reddas  magiftns  CtHB,  quodeos  qui  philofophari  non 
poflunt  ad  iftas  fedncis,qua?  ribi  tanquam  fuperiorum  capaci 
efl'einutiliaconfiteris,vtvidclicetquicunque  a  philofophiae 
virtute  remoti  funt,quae  ardua  nimis,  atqne  paucorum  cft, 
te  authore  theurgicos  homines,a  quibus  non,  quidem  in  ani- 

S1     3 


6i4  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

mainteneetuali,verumfaltein  inanima  fnirirali  purgenrurv 
inquirant.Et<juoniam  iftorum  quos  pTbilofojmaripiget ,  iii- 
comparabiliter maior eft miiltitudo,plures ad  fecretos & il- 
licitos  magiftros  tuos,  qu im  ad  fcholas  Platonicas  venire  co 
gantur.  Hoc  enim  tibiimrriundifsimi  da?mones,  deos  a?the- 
reos  fe  etfe  fingetes,quorum  pra?dicator  &  angelus  factus  cs, 
promifcrunr.quod  in  anima  fpiritali  theurgica  arte  purgati, 
ad  patrem  quidem  non  redeunt,fed  fuperaereas  plagas  inter 
deos  asthereos  habitabunt.Non  audit  ifta  hominum  mulritu- 
do,propterquos  a  daemonum  dominatu  liberandos  Chriftus 
aduenit.ln  illo  enim  habent  mifericordifsima  purgationem, 
&mentis,&fpintus,&  corporisiui.Propterea  quippetotum 
hominem  ftne  peccato  ille  fufcepit,  vt  totum,  quo  coftat  ho- 
mo,apeccatoriipeftefanaret.  Quem  tu  quoque  vtinam  co- 
gnouifTes,efque  te  potius,quam  vel  tuae  virtuti,qusc  humana, 
fragi)is,&  infirma  eft,velperniciofifsim2e  curiofirari  fanan- 
dum  tutius  commififfes.Non  enim  te  decepifTet ,  a  cjuem  ve- 
itra,vttu'ipfe  fcribis,oracula  fancxum  immortalemque  con- 
fcffa  funt.De  quo  etiam  poeta  nobilifsimus,poetice  quidem, 
quia  in^ilteriusadumbrataperfona  :  veraciter  tamen,fi  adi- 
pfum  referasjdixit: 

^Te  duce,fi  tfua  wanent  fcelern  veTiigia  noThi, 

Jmta  perpetua  foluent forwi&ine  terras, 
Eaquippedixit5cju£eetiam  multumproficientium  in  virtutc 
iuftiria?  poffunt,propter  huius  vitae  mfirmitate  ,  &  Ci  non  fce- 
lerajcelerum  tamen  manere  veftigia,qua?  no  nifi  ab  illo  fal- 
uatore  fanantur ,  de  cjuo  ifte  verfus  expreffus  eft.  c  Nam  hoc 
vtique  non  a  feipfo  dixifle  Vergilius  in  Ecloga?  ipfius  quarto 
ferme  vei  fuindicat,vbiait: 

Vlwna  Cum&t.  venit  iam  carminU  &txs. 
Vnde  hoc  a  Cumxa  Sioylla  di&u  effe  incunctanter  apparer. 
Theurgi  veio  ilii,velporiusdarmones,  deorum  fpeciesfigu- 
rafque  fingentes,inquinantpotius ,  quam  purganr  humanum 
fpiritum  falfitatephanrafmatum  ,  &  deceptoria  vanarum  lu- 
dificatione  formarum.  Quomodo  enim  purger  hominis  fpi- 
ritum,quiimmnndumhabetproprium  ?  AJioquin  nullo  mo- 
docarminibus  inuidi  hominis  ligarentur :  ipfumqueinane 
beneficium  quod  prazftaturi  videbatur,  aut  meru  premerent, 
autfimiliinuidentiadenegarent.  Sufficit,  quod  purgatione 
theurgica,  nequcintelkftuakmanimam,  hoc  eftmentem 

noftram, 


Ad  Marcellinum    Lib.  x.         615 

noftram,dicis  pofle  purgari ,&  ipfam  fp;riralem,id  eit,noftre 
animcpartem,meteinFeriorem,cjuam  tali  arte  purgari  pof- 
fe  afleris^immortalem  tame.eternamque  non  pofle  hac  arte 
fieri  confiteris.Chriftus  aure  vitam  promittir  eternam  :  vnde 
ad  eum  mundus ,  vobis  quidcm  iiomachantibus ,  mirantibus 
tamen  ftupcntibufquc  cocurrit.  ll  Quidprodeftquod  negare 
non  potuifti  errare  homines  theurgica  difciplina  ,  &  quam- 
plunmos  fallere  per  ca?cam,infipicnremquc  fententiam  ,  at- 
que  eflfc  certifsimum  errorem.agedo  &  iupplicando  ad  prin- 
cipes,ange!6fq;  decurreref  Et  rui  fum  quafi  ne  operam  per- 
didiflevideans  ifta  dicendo,mittis  hominesad  theurgos ,  vt 
per  eos  anima?  fpiritales  purgentur  illorum ,  qui  non  fecun- 
dum  intellettualem  animum  viuunt. 

L.     V  l  V  E  S. 
a  f~~\  Vem  veftra,vt  tu  ipfe  fcribis^oracula.jD^  hoc  Ub.xx. 
b  \  ^/Te  duce  ,  (i  qua  manent.  V  Oe  Aftnto  iJolUone  confule  ad 
btllacn4iUureftrtScruiusjVtft4turiufu  ilio  conjule  fuw  eorum  tfoluan- 
ttirijue  ttrr&ptrpttua  eorum  formidtne.  fed  dtuturnafuerunt  pofl  euni 
quifmt  confulcum  Gn.Oomitto  ^enobar.inj.anno  t^iumuiratw, 
c   Nam  hoc  vric^uQ.^-Tota  tlla  Eclogafumptaeft  de  carmunbnt  Si- 
bylUnurfux  cttm  tfjent  de  chriflo  dtcla^tempufjue  eflct  <enigmates  qui- 
bufdam  fubfiirntjitatumycdijue  tnteUigcret  Vergd.  (k/r  -vtdtrctaduenta- 
re,de  ahcfuo  cx  principthws  Rom.exi7lima':at  cfje  du\a,fy  huius  Pol- 
lioms  fr.n  Salonmo  attribmt. 

d  Quid  enim  prodeft.fr  Alibi  ftr-.cjuod  c/uianegarenon  potuisii 
erra-e  hommes  etiam.  fedfic  melim.  Q^od  quia  negart  nonpotUtyiit 
in  tantum  a  tetpfo  dtjfentn  vtprimum  doceas. 

Quibus  perfuidonibus  Porphyrius  obcarcatus  non  potucrit 
ver.im  fapimtiam^qux  eft  Chrifl  J5,ignofcerc. 

C  A  P.     XXVIII. 

7*  Irtis  ergo  homines  inerrorem  certif.imum.  *lfc» 
que  hoc  rantum  malum  te  pudct ,  cum  virrutis  5c 
lapientix  te  profitearis  amatorem.  Quam  i\  vcre 
ac  fideliter  amafles ,  Chnftum  Dei  virtutem  &  Dei  fapien- 
tiam  cognouilTes  :  b  nec  ab  eius  faluberrima  humilitate 
tumore  mrlatus  vanse  fcientise  refiluifles.  Confitens  tamen 
etiam  fpiritalem  animam  (ine  theurgicis  artibus  &  fine 
teletis,quibus  fruftra  difcendis  elaborafti:c  poiTe  continen- 
ti«e  viitute pugari.  Aliquandoetiamdicisquod  telerae  non) 


6i6  Auguflini  de  ciuirare  Dei 

poft  mortem  eleuant  animam  vt  iam  :  nec  eidem  ipfi  ,  quam 
ipiiira]emvocas,a)iquidporiliuiusvitaf  finem  prodeffe  vi- 
deantur  :d&tamen  verfas  haic  multismodis,  &repetis,  ad 
nihil  aliud  ,  quantum  exiftimo  ,  nifi  vt  talium  quoque  rerum 
quafi  peritus  appareas,&  placeas  illicitarum  artium  curiofis, 
vel  ad  eas  faciasipfe  curiofos.Sed  bene  cft,qu6d  metuendam 
dicishancarteme  vel  legumpcriculis,  fvelipfius  a£tionis, 
Atque  vtinam  hoc  faltem  abs  te  miferi  audiant,  &  inde  ne  ll- 
licabforbeanturabfcedant,aut'eo  penitus  non  accedat  Igno 
rantiam  certe  &  propteream  multa  vitiaper  nullas  teletas 
purgandiciSjfedperfolumcTO-Ty^vvJisideft,  paternam  me- 
tem  fiue  intellettum,qui  paternai eft  voluratis cofcms.Hunc 
autem  Chriftum  efle  non  credis ,  contemnis  enim  eum  pro*- 
pter  corpus  ex  fcemina  acceprum  ,  &  propter  crucis  oppro- 
brium,excelfam  videlicetfapientiam  ,fpretis  atque  abiedis 
infimis,idoneus  de  fuperionbus  carpere.  At  ille  impler,  quod 
Prophetarfanclideillo  veraciter  pra?dixerut:Perdam  fapie- 
tiasn  fapientium  &  prudentiam  prudentium  reprobabofNon 
enimfuam  in  eisperdir  &  reprobar ,  quam  ipfc  donauit ,  fed 
quam  fibi  arrogant.qui  non  habent  ipfius.  Vnde  commemo- 
rato  ifto  propherico  teftimonio,  fequirur  &  dicit  Apoftolus: 
Vbi/apiens?vbifcribafgvbiconquifitor  huiusfeculi  ?  Nonne 
ftultam  fecitDeus  fapientiam  huiusmundir  Nam  quoniam 
in  Dei  fapientia  non  cognouit  mundus  per  fapientiam  Deu, 
placuit  Deo  per  ftult.itiam  praedicationisfaluos  facere  cre^- 
dentes.Quoniam  quidem  Iudzei  figna  petunt,&  Gra?ci  fapie* 
tiam  qua?runt.Nosautem  pra?dicamus,incjuit,  Chriftum  cru- 
cifixum  :  Iuda?isquidem  fcandalum  ,  genribus  aurem  ftulri- 
tiam,hIpfis  vero  vocatis  Iuda_-is  &  Gra.cis,Chriftum  Dei  viiv 
tutem  &  Dei  fapienriam  : !  quoniam  quod  ftultum  eft  Dei, 
fapientius  eft  hominibus  :  &  quod  infirmum  eft  Dei ,  fortius 
eft  hominibus.  Hoc  ciuafi  ftultum  &  infirmum  tanquam  fua 
virtutefapientesforrefquecontemnunt.  Sed  ha&*c  eftgratia, 
qu«efanatinfirmos,non  fuperbe  iaclantes  falfam  beatirudir- 
Hemfuam,fedhumiliterpotius  veram  miferiam  confitentes, 

L.     V  I  V  E  S. 

a\  TEquehoe  tantum  malum  te  pudet.  j-  yetusloquendimos, 

J.    V  fed  quetn  etiam  recenttores  *vfnYparunt. 
b  Nec  ab  eius  faluberrima  humilitate.  }  Fmt  emmpriuj  imbu-* 


Ad  Marcellinum   Lib.x.         617 

t ut  pietate  noftra ,  a  qnaposiea  defciuit ,  magndque  rabie  in  eam  ime- 

tfuiefl 

c  PolTecontinentijevirtutepurgari.  }  In  libru  de  abfinentia 

4>rtmaliumjlri.tt  ,  contimntta  tyf.g.dttatc  ^it&  mentem  huinairam 

ejf.rtt>ac  Ueo  comurtgt  S  d  hxc  deganiius  plato  ty  doitiwin  C  har- 

mtde:quo  loco  d^cet.curattontm  antm&ttmprrantia  ftert-,  camquc  vnt- 

cam  efj\  animi affcflt  medelam,nec  aliit tncantationibut  ford.s  animi 

elut. 

d  Et  tamen  verfas  ha? c  multis  modis  &  repe.}f  a  esl  Pcrphy- 

rij  mvTVKGjict pleuijhma  fafttdij  &  naufct  ,  cjuam  Ucet  vcl  cx  uutnque 

etut voctbui  tntclhgere  quefunt  m omntum mambut. 

e  Vel  legum  penculis.fc/Vdwgr  Platode  eacauit.Et  legescindes 

poenat  illt  conTiituerunt. 

f  Vel  ipfius  attioms. }Nampericulofares  esl ,  ntfirite  exerceatttr. 

Jrritantttr  entm  d& ■>  ones^fy  magna  tnferunt  mala  tmpertte  excantan- 

tiiquod  multu  horridtt  exempln  ofte:werunt}qutppe  amant  perf  clam 

impietatemfa  qua  difjicilnfit  ad ptetatem  recurfut ,  ideoterroribut  ad 

eam  homiues  impeUunt. 

g  Vbiconquifiror  huius  feculi.}De phtlofophts intellige  ,  quima- 

xtmo  Uudio  rcs  natura  conqwfierunt.  Grs.ce  esJ,<™Z>iTinMt;,qu«d  *>tiam 

dijputatorem  fonatyvt  admoleftas  tlias  fy  tmmodtca*  philofophorum 

dtFj>utationes  rcferatur. 

h  Ipfis  vero  vocaris.}j'otv*'M  adpietate^ deflinatit ciuib.  regni. 

i  Qupnram  quodftulrum  eftDei.  }  V  ulgattut  crucem  appettat 

infiptentem,vt<>ote  qu£  tnfipiensfit,vt]a  ,  hsctamen  ejt  homtmbutfa- 

ptentior.Stquidemphrtoffhos  conjlat  frgtdu  &  tnututbus  rebut  va- 

caffe,cru.em  vcrh  mundo  feperiffe  fa  lutem.  Et  quod  Deteft,  eo  videtur 

infirmiuf.qnia  ex  impotentta  quadam  vtfus  fit  cruct  affixus^fed  td  lon- 

ge  csi  homintbut  fortius .  Nec  eb  idfolum,  quia  cjuo  magts  anmtehttbut 

muitihmut  nomen  rxtinentere,  eoplurtmum  pollet  & •  fioret,  fed  quia 

per  hunc,qui  vifm  infimtor  .fortu  dtmen  tlle  vinclut  eft  (rf  coercitut, 

De  incarnatione  domini  noftrilefu  Chrifti.quam  confrcri  ,Platoni- 
corum  erubefcit  lmpieus.  CAP.       XXIX. 

Ra?dica$panem&  eiusfilium,  quem  vocaspater- 
^  num  mrelltctum  ,  feu  menrem:&  horum  medium, 
;#  quem  putamuste  dicere fpirrum  fanfrum  ,  &  mo- 
re  veitro  appellas  rres  deos.  Vbi,erfi  verbis  indifciplinatis  v- 
timini ,  videtis  tamen  qualirercunque  ,  &  quafi  per  quzedam 
tenuisimaginationisvmbracula,  quo  nirendum  fit:  fedin- 


6i8  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

carnationcm  incommutabilis  filj  Dei ,  qua  faluamur ,  vt  ad 
illa  quae  credimus,vel  ex  quantulacuque  parte  intelligimus, 
pemenirc  poffimus,  non  vultis  agnofcere.Itaque  videtisvt- 
cunque,etii  de  longinquo,etfi  acie  cahgante,patriam,  in  qua 
manencUim  eft,  fedviam  quaeundum  eft,non  tenetis.Confi- 
tcris  tamen  gratiam,quandoquidem  ad  Deum  per  virtutem 
intelligenti*  peruenire  ,  paucisdicis  efle  conceflum.  No» 
cnim  dicis,paucisplacuit,  vel  pauci  voluerunt ,  fed  cum  dicis 
clle  conceiTum,proculdubio  Deigratiam,non  hominisfuffi- 
cientiam  confiteris.Vterisetiam  hocverbo  apertius,  a  vbi 
Platonisfententiam  fequens.nec  ipfe  dubitas,in  hac  vita  ho- 
ininem  nullo  modo  adperfcitionem  ftpietia:  peruenire,  fc- 
cundum  intellecTum  tamen  viuentibus  omne  quod  deeft, 
prouidentia  Dei ,  cV  gratia  poft  hanc  vitam  poffe  compleri. 
O  fi  cognouifles  Deigratiam  per  lefum  Chriftum  dominum 
noftrum,ipfimque  eius  incarnationem,quahominis  animam 
corpufque  fufcepit,fummum  cfle  exemplum  gratiae  vidcre 
potuiiTes.Sedquidfaciamf  Scio  mefruftra  loqui  mortuo:fcd 
quantum  ad  te  attinet.Quantum  autem  ad  eos.qui  te  magni- 
pendunts&  te  vel  qualicunque  amorc  fapientke,vel  cunofita 
tc  artium  ,  quas  non  debuifti  difcere,  diligunf.quos  potius  in 
tua  compellatione  alloquor,  fortafte  non  fruftra.Gratia  Dei 
nonpotuit  gratius  commendari,quam  vtipfevmcusDei  fi- 
lius  in  fe  incommutabiliter  manens,  indueretur  hominem,& 
fpem  dile&ionis  fu«  darethominibus,  homine  medio  :  qua 
adillum  ab  hominibusveniretur ,  qui  tam  longe  erat  im- 
mortalisa  mortalibus,  incommutabilisa  commurabilibus: 
iuftusabimpiis,beatus  amiferis.  Et  quia  naturaliter  indidit 
nobis,vtbeatiimmortalc'fque  eflecupiamus,  manens  beatus 
fufcipienfque  mortalem  ,  vt  nobistribueret  quodamamus, 
perpctiendo  docuit  contemnere  quod  timemus.Sed  huic  ve- 
iitari,vtpoffetisacquiefcere,humilifateopus  erar,  quae  cer- 
uici  veftre  difficillime  perfuaderi  poteft.Quid  enim  incredi- 
bile  dicitur,  przefertim  vobis  qui  talia  fapitis ,  quibus  ad  hoc 
crededum  voiipfosadmonere  debebatis  ?quidinquam  vobis 
incrcdibiledicitur,cum  Deus  dicitur  aflumpfilTe  hiunanam 
animam,&  corpus  i  Vos  certe  tantum  tribuitis  anima?  intel- 
lecluali,cjuae  anima  vtiquehumana  eft,vteam  confubftantia- 
lem  parcrna?  illi  menti  ,  quem  Dei  filium  confitemini ,  fieri 
poife  dicatisf  Quid  crgo  incredibile  eft,fi  aliqua  vnaintelle- 

clualis 


Ad  Marcellinum  Lib.  x.  619 

clualis  anima  modo  quodam  ineftabili  &  fingulari,pro  mul- 
torum  falutefufcepta  eftfCorpus  vero  animue  cohaerere,  vt 
homototus  &  plenusfit,  natura  noitra  ipfa  tefte  cognofci- 
mus.Quod  ni/i  vfitatiffimum  elTet,hoc  profedto  eflet  incre- 
dibilius.  Facilius  quippeinfidem  recipiendum  eil :  etii  hu- 
manum  diuino  ,  etfi  mutabileincommutabili.  ramen  fpiri- 
tumfpincui    aut  vt  verbisvtar  quse  in  vfu  habetis ,  inoorpo- 
reuincorporeo,quamcorpusincorporeo  coha.*rere.  An  for- 
te  vos  ofteuditinufitatus  corporis  parrusex  yirgine  ?  Ncquc 
hoc  debet  offendere  ,  imo  potius  ad  pietatem  fufcipiendam 
debet  adducere,quodmirabilismirabiliter  rtatuseit.An  ve- 
ro\quod  ipfum  corpus  morte  depofitum  ,  &.  in  melius  refur- 
re&ione  mutarum,  iam  incorruprihiieatque  immortale  in 
fuperna  fubuexitf  Hoc  fortafle  credere  recufarh ,  inruentes 
Porphyrium  ia  his  ipfis  libris  ,  ex  quibus  multa  pofui ,  quos 
De  regrefiu  anime  fcripfit.ram  rntebro  pra*cipere,omne  cor 
pus  efle  fugiendum  ,  vranimapoffit  beara  permanere  cum 
Deo.Sedipfepotiusifta  fenrienscorngedusfuit  ,przfertim 
cum  de  anima  mundi  huius  vifibilis ,  &  tam  ingentis  corpo- 
rea*  molis,cumillo  tam  tncredibilia  fapiatis.  b  Watone  quip- 
pe  autore,  animal  eiie  dicitis  mundum  ,  &:  animal  btatiffi- 
mum  ,  quod  vultis  efle  etiam  fempiternum.Quomodo  ergo 
nec  vnquamfoluetura  corpore,necvnquamcarebit  beatitu- 
dine,fi  vt  anima  beata  fit, corpus  eft  omne  fugiedum?  Solem 
quoque  iftum  &  caetera  fidera, non  folum  in  libi  is  veftris  cor 
pora  efle  fatemini  ,  quod  vobifcum  omnes  homines  &  con- 
fpicere  non  cun&antur,&  dicere:verumetiam  altiore,vt  pu- 
tatis  peritia,ha?c  efleanimalia  beatiffima  perhibetis ,  &  cum 
hiscorporibusfempitcrna.Quid  ergoeftquodcum  vobis  fi- 
des  Chriitiana.  fuadetur,tunc  obliuifcimini,  aut  ignorare  vos 
fingius,  quid  cUlputare  aut  docere  folearis  ?  Quid  caufo  eft 
cur  propter  opiniones  veftras,quas  vofipfi  oppugnatis,Chri- 
ftianiefle  nolitis,  nifi  CjiuaChriftus  humilirer  venit,  &  vos 
fuperbi  eftisf  Qualia  fanclorum  corpora  tn  refurre&ione  fu- 
tura  iint ,  poteft  aliquanto  fcrupulofius  inter  Chriftianarum 
fci  ipturarum  do&iffimos  difpurari ,  futura  tamen  fempiter- 
na  minime  dubitamus:  c  &  ralia  futura  ,  quale  refurrectionis 
fua:  Chriftusdemonftrauitexemplo.  Sed  qualiacunque  finr, 
cumincorruptibiliaprorfus  &  immortalia  nihiloque  animac 
contemplationero  quainDeumngiturjimpedientia  pra?di- 


6io  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

centunvofq;  etiatn  dicatis  efle  in  ccjeftibus  immortalia  cor- 
pora  immortaliter  heatorum:  quideft  quodvtbeati  fimus 
omnecorpus  fugiendum  efleopinamini,  vtfidem  Chriftia* 
nam  quafi  rationabiliter  fugere  videamini,  nifi  quia  iilucf 
cft,quod  iterum  dico,  Chriftus  eft  humilis ,  vos  fuperbi  ?  An 
fortecorrigi  pudet?  Et  hoc  vitium  non  nifi  fuperborum  eft. 
Pudetvidelicet  doctoshomines*1  exdifcipulis  Platonis  fieri 
difcipulosChrifti,quipifcatorem  fuo  fpiritu  docuit  fmere 
acdicere  :  Inprincipioerat  verbum  ,  &  verbum  erat  apud 
Deum,&  Deus  erat  verbu.hoc  erat  in  principio  apud  Deum. 
Omnia  per  lpfumfatta  funt,  e  &  fine  ipfo  fa£tum  eft  nihil. 
Quodfaclumeftinipfo  ,vitaerat,  &  vitaerat  luxhominnm, 
&  lux  in  tenebris  lucet,  &  tenebra?  eam  non  comprehende- 
runt.  *  Quodinitiumfanfti  Euangelij ,  cuinomeneftfecuo- 
dum  Ioannem,quidam  Platonicus  ,g  ficut  afan£to  feneSim- 
pliciano,qui  poftea  Mediolanefi  ecclefie  pre/edit  epifcopus, 
folebamusaudire,  aureis  literisconfcribendum,  &  per  om- 
nesecclefias  in  locis  eminentiffiinis  proponendum  effe  dice 
bat.Sed  ideo  viluit  fuperbis  Deus  ille  magifter:quia  verbum 
caro  factum  eft:&  habitauitin  nobis:vt  paru  fit  miferis  quod 
a?grotant,mfi  fe  in  ipfa  a?gritudine  etiam  extollant,&  deme- 
dicina  qua  fanari  poterat,  erubefcant.  Non  enim  hoc  faciunt 
vt  erigantur,fedvtcadendo  grauiusaffligantur. 

L.         V  I  V  E  S. 
a   T  7"Bi Platonisfententiam.VI/i^Wo»? &Epinomide,quam 

V    nos  libro  8  expofuimus . 
b  Platone  quippe  autore.>//i  Timao  mundnm  ammantem3ftdera 
tjuoefue  ammantia  effe  gr  beatafcribit. 

c  Ettalia  futura,  qualefuarefurrectione  Chriftus.  }  Nullis 
morbu,nulltf  "vitin,  mtlli  morti  obnoxium  ,  agtle  particeps  beatitudinis 
anim£.  Sic  ^Apoflolus  ad  rhilippetifes  ?•  Seruatorem  expeftamm  do- 
minum  noftrw»  lefum  Chrifium,  tjuireformabit  corpm  humihtatts  no- 
ftr&,-ut  configuretur  corpori  claritattsfua. 

d  Ex  difcipulis  Platonis  ficri  difcipulos  Chrifti.}  Qjta  eU 
ifla  tam  infolens  iaclatio  fainenttm  ?  Ceu  verb  erubuerit  Fluto  magi- 
shum  hahre  Socratcm,  cjut  mhil  fe  fcire  proftebatur  .  &  nonperto- 
tam  ■uitamglonatHifttdifcipulumfefmffe  marmorarij,  totdmcjue  fttam 
illam  tam  latepatentemfapienttamprjeceptoris  effe:  i(#  nen  ipfe  Socra^ 
tes  apud  Platonem  y  X enophontem  principes  fchoU  HUnsmultare- 
ferat  in  ^As^afiam^  fy  Diotimam  magiftrat. 

e  Et? 


Ad  Marcellinum  Lib.    x.         611 

c  Et  fine ipfo  fa&mn  eft  nihil.}Gr<e«j*c  dtfiinguunf.Etfineipf» 
faflwn eft  nthtlyauod  fatlum eft.au. fi redit  tn  mhilu/n^mfi conferuetar 
cura  regentts.Qued  ettam  philofopht  fenferunt^  f\c  disjunclum  legi  m 
exempUri  Colomen.de  qui  re  nihil  nunc  pronuncto. 
£  Quoditiirium  fancli  Euangelyj.^i^fuguftJib.Confif.  8.  ait  yft 
in  librts  Piatomcerum  le-jiffe  ,  etfi  njn  eijdemverbisfententiam  E- 
ttjngeitj  diui  loatnts :  Inprtnctptoeralverbum.  ^simehu*  autem 
Plaio,tcusfic  tnqmt :  ^/£tque  hoc  erat  tllud  vtrbum  ,  per  quod  ea  a*6 
faflafuntjfitbant:Cti>f  ta  i.enfemper  sfjcnt ,  quemadmodum  <Q>  f-Je- 
ruciitu*  voiuit ,  &  ptr  loutm  barbarm  illf  cenfet  tnordtne  dtgntta- 
teqite  prmctou  confittutum  apud  Deum  ejfe  ,  ty  Deum  ejje  ,  (jrr  ptr 
ipfum  omniafafia  efj\ :  ty  tn  tpfo  quod  faclum  eSi  ,  vtmun  tyvitarn 
& ensfuiffe.BarbiUu  n  vero  leannem  dtctt.Porro  nos  ex  Platoned^- 
cttimus ,  -jerbo  Det  omnta  efr  fuda  :  ty  ex  Plottno  filtu/n  Det  effe 
creatorem.Numentui  quoaue  nm  vult  Deum  prtmum  crcatorem  tff:f 
fcdfeiundum. 

g  Sicut  a  fan£to  fene  SimpHciano.}5i^/>/*r«dw»*5  Afediolane*- 
fts epifcopus,amtcui  fuit  ^fugufttm,  multtq;  tnttr  eos  miftitat*  funt 
litera  •}  ijqu  p.esbyt  r  adhuc n >ndum  eptfcopm hortatw  efi  siuguJli- 
num  ,  tjt  tngenium  exerc;rct-  jff  expofittonibus  facrarum  Uterarum  0- 
peram  daret.Gennadtm  $n  Catalogo  tUuftrtum  virorum. 

Qj.3nca  Platonis  dogm<t.i  Porphyrius  refutauerit,&diiTen- 
tiendocorrexcrif.       CAP     XXX. 

^'M^%  *  P0^  P^atonem  aliquid  cmendare  exiftimaturindi- 
fe^p  gttutn,cur  ipfe  Porphyrius  nonnulla  &  non  parua  e- 
§^^^  n-iendauit?  3  Nam  Piatonemanimas  hominum  poft 
m  rtem  reuolui  vfque  ad  corpora  beftiarum  fcripfifTe  cerrif 
iitnum  elt>  Hanc  fentetiam  Plato  dottortenuit,  &  Plaronis 
difcipulo  Porphyrio  tamcniure  difplicuit.  Inhominum  fa- 
nexnonfua  <jui£  diiniferant,  fed  in  alia  nouacorpora  redire 
humanas  animas  arbitratus  eft.Puduit  fcilicet,  illud  credere, 
ne  mater  fortalle  filium  in  mulam  reuoluta  ve&aret :  &  non 
puduit  hoc  credere  ,  ne  reuoluta  mater  in  puellam  fllio  for- 
{itan  nubei  et.Quanrocreditur  honeftius,  quodfancli  &  ve- 
racesangeli  docuerunt :  quodprophetse  Dei  fpiriru  a&ilo- 
curi  funr  :quodipfe,  quemvcnturum  faluatorem  prarmifli 
nunci  j  praedixerunt :  quod  mifii  \poftoli ,  qui  orbem  terra- 
rutn  riuangeho  repleuerunt.Quanto,inquam,honeftius  cre- 
dirur,reuerri  femel  animas  ad  corpora  propria,quam  reuer- 
ti  totics  ad  diuerfa. Vcrunta,men,vt  dixi,  ex  rnagna  parce,  in 


6il  Auguftini  dc  ciuitate  Dci 

hac  opinione  corre&us  eft  Porphyrius-.vt  faltem  in  folos ho- 
mineshumanasanimaspra^cipitaripofle  fentiret:  beluinos 
autem  carceres  euertere,minime  dubitaret.  Dicit  etiaDeu, 
adhoc  animam  mundodediiTe,vtmateri;ecorporaliscogno 
fcensmala  adpatrem  recurreret:nec  aliquando  iam  talium 
polluta  contagione  teneretur.  Vbi  etfi  aliquid  inconuenien- 
ter  fapir,magisenim  data  eft  corpori,vt  bopa  faceretmon  e- 
nim  mala  difceret,fi  non  faceret:  in  eo  tarnenaliorum  Plato 
njcorumopinionem,&  noninreparuaemendauir,quod  mu- 
datam  ab  omnibus  malisanimam,&  cum  patre  conftkuram, 
nunquam  iam  mala  mundi  huius  paiTuram  efle  confeflus  eft. 
Qua  fententia  profeftoabftulit,quodefle  Platonicum  maxi- 
meperhibetur,vtmortuos  ex  viuis,iraviuosex  mortuis  fem- 
per  fieri-.falfumque  effe  oftendit,quodcPiatonice  videtur  di- 
xifle  Vergilius.incaposElyfios  puigatasaniinasmiflas.  Quo 
nomine  tanquam  per  fabulam  videntur  fignificari  gaudia 
beatorum,ad  fluuium  Letheum  euocari ,  hoc  eft,  ad  obliuio- 
nem  prseteritorum: 

Scdtctt  immemoresfupera  vt  conuexa  reutfant, 
».     Rurfm  fy  tnctpiant  m  corpora  -oelle  reuerti. 
Merito  difplicuit  hoc  Porphyrio:quoniam  reuera  credcre 
ftultum  eft,  cxilla  vita,quai  beatiffima  efle  non  poterit ,  nifi    »  I 
defuafuent<eternitatecerriffima,defiderareanimascorpo- 
rum  corruptibilium  labem,&  inde  adifta  remeare,  tanquam 
hoc  agatfumma  purgatio,  vtincjuinatiorecjuiratur.  Si  enun 
qu6d  perfe&e  mundantur,hoc  efficir,vt  omnium  obliuifcan- 
tur  maldrum:maloru  autem  obliuio  facit  corporum  defidc- 
rium,vbirurfusimplicenturmalis:  profecto  erit  infuelicita- 
tis  caufa,fumma  fotrliciras  &  ftultitia?  caufa,perfec"iio  fapien- 
tix:&  lmmunditia?  caufa,fumma  munditia.  Necveritate  ibi 
beataeritanima  quandiucunqne  erir,vbioporrerfallarur ,  vt 
beata  fit.No  enim  beata  erit,ni(i  fecura.Vt  autem  fecura  (it, 
falfo  putabit,femper  fe  beatam  fore :  quoniam  alicjuando  e- 
rir  &  mifera.Cui  ergogaudendicaufa  falfitaserit,quomedo 
deveritate  gaudebit?VidithocPorphyrius,purgatamque  a- 
nimam,ob  hoc  reuerti  dixit  ad  patrem,ne  aliquando  iam  ma 
lorum  polluta  contagioneteneatur. 
L.     V  I  V  E  S. 
Tranfani-  a   "^T  Am  Platonem  animas  nominum  poft  mortem.}P/d- 
tnatio  X^ito  Pythagorx  opinionemfecutw,  anima*  poB  mortem  in  cjt- 

pora 


Ad  Marcellinum     Lib.   X.        61} 

fora  redire  extfiimauit  ,fic  m  Tim£0,fic  in  extremo  De  Republ.fic  m 
Ph&drofcrtbit.ln  itocemm  Itbro  qttemposlremum  notmnuui,legem  A- 
drafiix,  iHtus  neceffarix,  ref  rt,qua  ittbeiur,it  qtttcttr.que  amma  D«um 
fecuta,aliqttid  vainfjtexcrit,  eaftne  illapcrna,  ad  tircnmalt<.rufzr- 
tt.AatX^uodfi  ty  n  ttlo  idemfccmt,  i  acet  qu.x^  ptrnayfetnper  beaiafi 
fempcr  fic  factaf.quodft  verttrnnonfuerit  co<  fecttta,  £■  caju  prijfa  pa- 
iiOft  obtinuerit,tn  corpm  ab>at.  tJ u ^radib-.UyVt  qu*  pLurtma  vtderit, 
philo.ophum  indnaf.htnc proxiu  aUgititnttm  regerr^  aut  tmperatoran, 
acjhenuum  virum :  ex ;crtt« ordtne fiant magiftr  atn,y  %n repubi.  ty pa- 
tresfami.i.h:  ex  cjuartc  alipta  &  mcaia.ex  qutnto  vates  &  mifia  :  de 
fexto  poetx:de  fepttm» optjittis.& ag, tcoU:ex  uciuttofophiJht.j& aura- 
\u:ex  nono  tyranni.  J>u  profictfc»ntur  anttna  m  vtta  »  :  qujm  qui  recle 
tranfegent ,  n  ad  meliorem  condttionem  remtgrabit :  qttt  mujtte,  adpe- 
iorem.  In  cum  ctmn  locum,  vndc  qu£que  an*ma  dtfctjferat  annti  x.mi- 
Itbui  twn  redtt.  nam  ala*  confiaclas  amte  td  tempus  non  recuptrat,pra- 
ter  iHiut  antmam,quifimplictter  tyfim  dolo  phtlofophatm  efiytiam  huic 
fi  ter  ad  eum  vixerit  modum,ter  tmlleni  fufficittnt  anni.Ex  al.is  anbnu- 
bw,vbi  de  cisprcnunciatum  efttha  quidtmjub  terram  adfupplicta  con- 
ii  tuntur  ,  UU  m  cxlum  (ubUtx  vttam  agunt  beatam  ,pro  rationc  eittt 
qttam tn  terrts egerunt.Pofi miHe  auteamus^vtraq; ad fecundar edeunt 
iutamyopttotie  -vmcuiq^  pnpofita,  vt  quod  velit,ehgat.  lta  f,  alut  qut, 
prim  fuerant  homummjn  hesitas  dtfiedunl:ali*  quxprim  le?lia<ii,in 
hormneufimodu  hominum  quoque  aliquando  fuerant.nant  qua  verita- 
tem  nunquam  cfi  mtuita,  in  humanam  fi  tmdm  non  tranfibit.  fiac  efl- 
fentaitia  Flatonii  m  phxdro.  In  vlthno  vero  de  rep.  de  huiufmedi  x>j- 
ta  optiombm  loquens  ait ,  eleclionem  magna  ex  parte  tuxta  vttaprims 
moresfieri.  Sic  Orphei  ammam  cygnt  corptts  elegiff'  ,nec  voluijfe  infcr- 
minam  tranjire odio  illim fixm: ^Animam  7  ha->  ertsphilon.eU,cygni 
quoque  antmam  in  hotmnem  demigrajfe:  Atacts  animam  lconem  optajje, 
^4gamemnotm  aquilam.Thcrfitn  fimiam. 

b  Hanc  (ententiam  Plaro  doftor. \  Alibi  legitur ,  Plotinus  do- 
ftor.  Ipfe  PorphyrimfcYiintfedecintoGalieniimperutoris  anno  /Ro- 
man e  Gr<ecia •vcmjfe  ,  cun  Plotmm agtretfere quinqua^efi/num no- 
tium  annum,audiffeque  tllum  qumque  annos.  Plotinm  tteft  platonis  o- 
pmionemde  redttu  animarum  m  qu&uivs  corpora  fecutm  eft.  itaqWcfu 
'videtur  legendum,  H anc  fententtam  Plato  doclor  tenuit^  Plottnus, 
difipuU  tamen  Porphyrio  ettam. 

c  Quod  Platonicevidetur  dixifleVergtlius.  \  PUtoltbroDc 
rtp.x.atimas  di.it  ad  Letbeum  campwn proficifcifitrpibus  on.nino  -va- 
euum,  Qr  ex  Amcltu fiumo pronas  btbere :  qua largius  hAwmnt^ibli» 


6i/[        Auguftini  de  ciuitate  Dei 

utf  t  penitus  cmntum .  H  ocfafto  dormire  omnesy  &r  mtdU  notle  toni- 
tru  tngtntt  excitari,-vemrenue  ad  vitam.  ^imeltta  autcm  tft  ceu  rerum 
omntum  obitmoy  q*afi  nuilius  rtt  cura  &  cogitatio.  sdpud  Verg.autem 
ftc  loquitur  Anchifis  de  animahm  corportotu  defunttn: 

Ha4  bmnes,vbi  miUe  rotam  voluereper  anms 

Letb  um  ai  flvuium,Deus  guocat ^agmine  magno: 

Sctitcet  immemores^c. 
Obliuifcunturitaquef>r^teritorum^quaUifuturafitfequensvitdnon 
recogttantmec  tamen  voluntate  huc  mducuntm.fi d  necefiitate. 

ContraargumentumPIaconicorum,quoanimamhumanam 
afferunt  Deo  effe  coaeternam. 

C  A  P.     XXXI. 

$S  Alfo  igitur  aquibufdaPlatoniciseft  creditus,  aqua- 
_  jh  ii  neceilariusorbisilleab  eifdem  abtimdi,&  adea- 
iJs£_SI  dem  reuertendi.  Quod  etia  fi  verum  eflet,  qmd  hoc 
fcireprodeiTet,nifi  forte  inde  fe  nobis  auderet  preferre  Pla- 
tonici ,  quia  id  nosin  hacvita  iam  nefciremus,  quod  ipfiin 
aliameliorevitapurgatiliimi  &  fapientifhmi  fuerant  nafci- 
turi,&  falfum  credendo  beati  futuri?  Quod  fi  abfurdiffimum 
&  ftultiffimumtftdicere,Porphyrij  profe&oeftpreferenda 
fententia,  his  qui  animarum  circulos  alternante  femper 
beatitudine  &  mifena fufpicati  funt.  Quodfiita  eft,ecce 
Platonicus in  melius  a  Platone  diflentit :  ecce  vidithic,  quod 
ille  non  vidit ,  nec  peft  talem  ,  ac  tantum  magiftrum  refugit 
correc1:ionem,fed  homini  przpofuit  veritate.  Cur  ergo  non  . 
potius  diuinitati  credimusdehis  rebus  quas  humano  inge- 
nio  perueftigare  non  pofTumus  ,qus  animam  quoqtie  ipfam 
rion  Deo  costernam  ,fed  creatam  dicit  efle ,  qiu?  non  erat? 
Vt  enim  hoc  Platonici  nollent  credere  ,  hanc  vtique  caufam 
idoneamfibi  videbantur  afrerre,  quia  nifi  quod  femperan- 
tea  fuiiTet,fempiternum  deinceps  efle  non  poffet.  Quaquam 
&  de  mundo  ,  &  de  hisquos  in  mundo  deos  a  Deo  faclo  icri- 
bitPlato,apertifiimedicateoseiTeccepifTe,  &  habereinitiu, 
finem  tar^ennon  habituros  ,  fed  per  conditorispotentiffi- 
mam  voluntatemin^ternum  permanfuros  efle  perhibeat. 
Verumidquomodointelligant,inuenerunt,nonefre  hoc  vi- 
delicet  temporis ,  fed  fubftitutionis  initium.  cSicutenim, 
inquiunt,  fi  pes  ex  azternitate  femper  fuiflet  in  puluere,  fem- 
per  ei  fubeffet  veftigium  :  quod  tamen  veftigium  acalcante 
fa&um  nem»  dubitarer,  nec  akeru  altero  piius  etfet ,  quan- 

uis 


Ad  Marcellinum  Lib.x.  61^ 

iiisalterum  ab  altero  factum  efle?Sic:inquiur.t  ,  &'  mundus 
atque  inillodij  creati,&  femperfuerut/enij  er  eviftcnte  qui 
fecir,&  tamen  fafti  funt;  Nunqu.d  ergo  <i  anima  femperfuit, 
etiam  miferia  eius  femperfuilie  dicenda  eftfPorro  fi  aliquid 
inilla,quod  ex  a'tcrno  non  fuicefle coepitex  tcmpore  ,  cur 
non  fieri  potuit,vt  tpfii  eiiet  ex  temnore,qua:  aritea  non  fuif- 
fet?Deinde  beatitudo  quoq;  eius  poft  experimer.ru  raalorum 
firmior,&fine  fine  raanfura,ficut"ifte  confitetur,proculdubia 
ccepit  ex  tempore,&  tair.cn  fempcr  erit,cum  antea  non  fue- 
nt.Illa  igitur  omnis  argumentatro  cufToluta  eft  ,  qua  putatur 
nihil  efte  pofTe  fine  fine  temporis  nin"  quodinitium  non  ha- 
bettemporis.  Inuentaeit  enira  aniraa?  beatrtudo,  qua?  cum 
initiuimempoiishabuerit,finemtemporisnonhabebit.Qua- 
propter  dininae  autontati  humana  ceaat  infirraitas,eifq;  bca- 
tis  &  immortaHbus  de  vcra  religione  credaraus  ,  qui  fibi  ho- 
norera  non  expenmt,quem  Deo  fuo,qui  edam  noiter  eft,de- 
beri /ciunt:nec  iubent,vt  facritjiiiurafaciarnus,nifi  eitantum- 
modo,cuius&  noscuillis,vt  fa?pcdixi,&  fepe  dicendu  ett,fa 
cnficium  eiie  debemus,per  eura  facerdotem  ofTeredi.qui  irt 
homine  quem  iufcepit,fecmdu  quem  &  facerdos  elie  voluit, 
etiamvfque  adraorte  facrihciupro  nobis  dignatuseftfieri. 

L.  VIV£\ 
a/^\  Vaft  necefTariusorbisille.  }•  Plato-volui  a  Parcis  omnia 
\^£fcr*bttrgr'  tjhos  noflra-s  ,  &  ttmpm  fUt  anima  c^rport  vacat: 
ita cu ■■•  canuerfxo ■vits.  petftttaiftjequi moru m  ,  cv.n  •  uti ■  xtor.t  a.ti- 
rn&rtdire  -a/n  ammam  ad  ntttrfj tWfm^kd  tncettk  cfft  ..obu^ammce. 
eorpore  Lbcrx  mille  effe  annos.H unc oroem-riec  (firium putalant  tlli, 
ne  cum  cenm  efjei  a  u  narum  numerttt  ,  a  Oe  i  tk  -n  rr.undwn  hunc  ar- 
chneCi.iretur,creah^deijfent,cjin  terrar>>  m  ohrent  hoimv.es.mundo  <e- 
terno>Qr  homtntbus  morti  fubdtus.Hunc  orlem.hanc  vertmn&m  ex- 
trtfSim  lr ergtltwsrotam  no,nnauu  ,  cj.i£  -vbt  m  f»  co  luoUta  ,  ci>cu~ 
lumfuum  confecttyVitam  redditttpt4m  ademeraf.-vt  tlla  tltera  -vtt&fi- 
nemfactt.cfiam  attulrrat^  vtracjue  cum  eodem  'vndedifejferat,  re- 
dtt.H&ca  mortein  mottettojUa  contra,  a  -vtt£  m  vitam  :  fed  h&cpet 
morttm,illaptr  ^itam. 

h  Verura  idquoraodointelligant.  \  Mundum  a  Deo  creatum 
ejfc,i.(e^tjhr>  ajfc  Platonem conjUt.  Oatetumm  comrouerfis.  eft  ,  an 
tn  iempore altquo tncaepcrtt  efje  ahquot  annos ab  hmc,  an  ntttium  ha- 
beat  iitempore  prtnctpatum  J\am  Plutarchn*  ,  Atttcws,  Seuerttt9 
tredtderunt  Piatont ,  mundum  aliquando  tffe  tcepijfe ,  nnnquam  t4» 
<dug*dc(MtiDei,        Tom,  j.  tt 


616  Auguftini  de  ciuitatc  Dci 

men  interiturum.Crantori  -vero,  Plotino,Porphyrio}  lamblichoy  Pro* 
culot\lacrobioy  Platomcn  utfum  cfi  ;  mundum  Platonicum  teternum 
fui(fe,&fore.lftis  Cenforinus  adftipu-atur,  cjut  eam  de  mundofenten- 
tiam  Pythagor<e,&  Pythagoricorum  efje  tradtt:  cjuos  Plato  in  ratione 
naturx  pr&  cxteThfecutw  <ft.  Etufdem  rei  antoresfunt  Cirero:lu(iinu* 
VMXtyr,&  Boeoiius.^sipuleius  tn  Deo  Spcratisfii  incjutt:  Qugs  deos 
JJlato  exifiimat-veros  tncorporaUsyammalesyneque  'vllojine,  neejue  ex- 
cruio.fed  prorjus  rctro  £uiternos.ln  dugmate  tamen  Platonn  3  P.ato- 
ncm  indicatyde  origiae  wundt  non  f  Jts  libiconftitiiJe.^Att  enim,@r  huc 
quiclem  mundum^nunc  fme  imtio  tfje  dtctt^dias  ortgtnem  habere  i  »4- 
tumque  (ffe. 

c  Sicut  enim  inquiunt  }Nofiricum  de  effttlu  caufz  cc&uo  loquun- 
tur:difole.&  ciusjplendore  ex  mplum  ajftrunt. 

Dc  vniuerfali  viaanim*  liberandx,quarnPorphyrius  male 

qusrendo  non  reperit,6c  quam  fola  gratia  Chnftia- 

nareferauit.  CAP.     XX  XII. 

ffif^P^Tffi  i£c  eftreligio  ,qua?  vniuerfalem  continet  viam 
^  ^iLiZi  £  anima^  liberanda?,quoniam.  nulla  nihin  hac  libe- 
j$  Jp^Ci]  ^  rari  poteft.ria?c  eft  enim  quodammodo  a  regalis 
SlLMfysM^  via,qua?  vna  ducit  ad  regnum,non  temporali  fdfti 
gio  nutabundum,fed  a^ternitatis  firmitate  fecurum.  Cum  au- 
tem  dicitPorphyriusin  primo  iuxta  finem  de  regreflu  ani- 
ma?  Ubro.-nondum  receptam  vnam  quandam  fe£tam  ,  qua?  v- 
niuerfalem  viam  anima;  contineat  liberanda?:vel  a  philofo- 
phia  vcnfljma  aliqua,bvel  ab  Indorum  moribus,  ac  difcipli- 
na,aut  indudione  Chalda?orum,aut  alia  qualibet  via ,  non- 
dumqueinfuam  notitiam  eandemviam  hiftoriali  cognirio- 
ne  perlatam,procuidubio  confitetur  efle  aliquam,fed  nondu 
infuam  veniite  notitiam.  Ita  ei  non  fuficiebat  quicquid  de 
•uiirna  liberanda  ftudiofiffime  didicerat,fibique  vel  potiusa- 
liis  nofle^ac  tenere  videbatur.Setiebat  enim  adhuc  fibi  deef- 
fe  aliquam  pra?ftatiffimam  autoritatem,quam  de  re  tanta  fe- 
qui  oporteret  Cum  autemdicit,  vel  a  philofophia  veriffima, 
aliquam  nondum  in  fuam  notitiam.  perueniile,  fectam  ,  qua? 
vniuerfalemconcineatviamanima?  liberanda? ,  fatis  ,  quan- 
tum  arbitror,oftendit,vel  eam  philofophiam  in  qua  ipfe  phi 
lofophatuseft,non  effe  veriffima,vel  ea  non  contineri  talem 
viam  .£t  quomodo  iam  potcft  elle  verifiima,qua  no  contine- 
tur  ha?c  viafNam  qua?  alia  via  eft  vniuerfalisanima?  liberan- 
da?,nifi  qua  yniuerfa?  anime,  liberatur,ac  per  hoc  fine  illa  nul 

la  an- 


Ad  Marcellinum  Lib. '  x.  6ij 

la  anirria  liberarurfCum  autem  addit&  dicit,vcl  ab  Indoi  utn 

monbus&  difciplina,  vcl  abinductioncChalde^oiu,  vel  alia 

qualibet  via:  m.mifefliffima  voce  «eftatur,  neqwe  illis  qua?  ab 

Indis  ,neque  lllis  que_  a  Chaldans  didicerat,hanc  vniuerlalem 

via  anima:  liberada:  contmen,&  vtiq;  fe  aChaldaris  orac  ula 

diuina  fumpfiiie,  quornm  alliduam  comemorationem  facit» 

tacere  non  potuinQuam  vult  ergo  intelligi  amme  liberande; 

vniuerfalem  viam  nondum  receptaimvcl  ex  aliqua  veiiflima 

piuiofophia,  vel  ex  c.iruai  gentium  dr c"ti  inis,  guaj  itia»iieve 

lutindiuinis  rehus  habebanrur:  qaia  plusapud  eos  cunoiitas 

valuit,quorumque  an&eloru  cognofcendoru  cvcolendorum, 

nondumque  in  liiam  notitiam  hiiroriali  cogoitione  perlata? 

Quamam  ifta  eft  vmucrfalis  via,ijiii  qu*e  non  fua?  cuiq;  genti 

;propria,cled  vniueriisgemibus  qiue  communis  eilet,  diuini- 

tus  lmpertita  cftrQuam  certe  ifte  hormo  non  mec.ioci  1  ingc- 

niopr2edirus,efle  non  dubitat.Prouidentiam  quippe  diuinam 

fine  ifta  vniueriali  via  libei  anda?  anime  genus  humanum  re- 

linquerepotuifle  nocredit.Neque  enim  ait  no  efle,  ied  hoc 

tantum  bonu,tantumque  adiutoriu  nondu  receptii,  nondu  in 

iuam  notitia  cile  pcrlaru.Nec  mirum.d  Tunc  enim  Porphy- 

riuserat  in  rcbus  humanis,quando  iita  liberande  anima»  vni- 

.  uerialis  via,qu;e  non  eft  alia.quam  religio  Chrifliana,  oppu- 

gnari  permirtebarur  ab  idoloi  u  damionumqi  cultoribus  re- 

gibufque  tcrrenis,  propreralierendu  &  cclecrandu  martyru 

numerunVhoc  eft,teftium  vcritatis  ,  pcr  quos  oftenderctur 

omnia  corporalia  mala  pro  fide  pietatis&  comendatione  v.e- 

ntatisefle  toleranda.Videbat  ergo  lita  Porphyrius,&  per  hu 

iufmodi  perfecunones  cito  iftam  viam  peritura  &  propterea 

non  effe  ipfam  libcrada?  anima?  vniuerfalem  putabat,non  in- 

teliigensh ocquod  eum  moucbat  ,  &quodineius  ele&ione 

peipcti  metuebar,ad  eius  conHrmatione  robulfiorcmq;  com 

mendatione  potius  pertinere.Ha?c  eft  igitur  aniina?  lib  er  ad 

vniuerfalisvia,id  eft  ,  vuiueriisgentibus  diuina  miferati  on 

concefra,cuius  profefto  notitia  ad  quofcunq;  iam  venit,&   a 

quofcunquevetura  eft:necdebuit,nec  debebit  eidicifqu  ar 

modo,&  quarefero,quoniam  mittcntisconfilium  no  eft  hu 

mano  ingenio  penetrabile.Quod  fenftt  etiam  ifte  cum  dixit 

nondum  receptum  hoc  donum  Dei,  &  nondum  in  fuam  no 

titiam  fuifle  perlatum.  Nec  enim  propterea  verum  noneflf 

iudicauit,quia  nonduminfuamfidemreceptum  fuerat  ?  ve 

rr    2 


61%  Auguftini  de  ciuirare  Dei 

in  notitiam  nondum  peruenerar.  Ha?c  eft,  inquam,  liberan- 
dorum  credenuum  vmuerfalis  via  ,  de  qua  fidelis  Abranam 
diuinum  accepitoraculum.In  femineruo  benedicentur  om- 
nes  gentes.Qui  fuit  quidem  gete  Chaldafiis,  fed  vt  talia  pro- 
mifla  perciperet^quod  ex  lih)  propagai  etur  feme  dirpoiitum 
per  angelosin  manu  mediatoris,in  quo  eflet  ifta  liberand«e 
animse  vniuerfalis  via  h'ic  eft  ommbu-;  gentibus  data  ,  iuflus 
eftdilcederedeterra  fua,&  de  cognatione  fua  ,  &  dedomo 
patris  fui.Tunc  ipfe  primitus  a  Cha  ldseorum  fuperftitionibus 
Iiberatus,vnym  verum  Deum  fequendo  coliiit,cui  hoc  etiam 
promittentifideliter  credidir.Hsec  eftvniuerfalis  via,de  qua 
in  fanftaprophetia  dicltum  eft:Deus  miferearnr  noftri,&  be- 
nedicat  nobis:  illuminer  vultum  fuum  fuper  nos,&  miferea- 
tur  noftri.Vtcognofcamusin  terra  viam  tuam  :  in  omnibus 
gentibusfalutaretuum.  Vnde  tanto  poftex  Abraha?  femine 
carnefufcepra,de  feipfo  aitipfe  faluatonr-.go  fum  via,  &  ve- 
ritas  &  vita.Hsec  eft  vniuerfdis  via,dequa  tatdante  prophe- 
tatum  eft  :  Eririn  nouiffimis  diebusmanifeftus  Smons  do- 
mus  Domini paratus  in  cacumine  montium,  &  extolletur  fu- 
percolles,&  venientad  eum  vniuerfaegentes,&  ingi  edietur 
nationesmulra?,&  dicent-.Venire  afcendamusin  monte  Do- 
mini,&  in  domum  Dei  Iacob,&  annunciabit  nobis  via  fuam, 
&  ingrediemur  in  ea.   Ex  Sion  enim  prodiet  lex  ,  &  verbum 
Domini  ab  Hierufalem.Via  ergo  ifta  non  eft  vnius  getis,  fed 
vniuerfarum  gentium,  Erlex  verbumq;  Domini  non  in  Sioa 
&Hierufalem  remanfit,fed  inde  proceffit,  vt  fe  per  vniuerfa 
drrTunderet.  Vnde  ipfe  mediator  poft  refurreclionem  fuam 
difcipulistrepidantibusait  :  Oj  ortebatimpleri  quaf  fcripta 
funt  in  lege  &  prophetis  &  pialmis  de  me.Tunc  aperuit  illis 
fenfum  vtintelligerent  fcripturas,&  dixit  eis  ;  Quja  oporte- 
batChriftum  pati,&  refurgerea  mortuistertio  die,  &  pr^di- 
canin  n.imine  eius  poenitetiam  &  remiffionem  peccatorum 
per  omnesgentes,incipientibusab  Hierufalem.  Ha?ceft  igi- 
turvniuerfalisanimaeliberanda;  via,quam  fan&i  angelifan- 
cliqj  propheraz  prius  in  paucis  hominibus,  vbi  poruerunt  Dci 
gratiam  repenentibus  &  maximein  Hebra?a  gente,  h  cuius 
eratipfa  quodammodo  facrara  refnublica  ,  inpropherarione 
&  prsenunciauonem  ciuitatis  Dei  ex  omnibus  gentibus  con- 
gregada?,&  tabernaculo-,&  teplo,&  facerdorio  ,  &  facrihciis 
fignificauerunt  ,  &eloqniisquibufdammanifeftis  plerifque 

myfti- 


Ad  Marccllinum    Lib.  x.  619 

myfticis  prardixerunt.Pra?fens  autem  in  carne  ipfe  mediator, 
&  beati  eius  apoftoli  ,  iam  teftamenti  noui  gratiam  reuelan- 
te$aperrinsindicarunt,qua?  aliquanto  occultius  fuperioribus 
funt  fignificata  temporibus.pro  artatumgeneris  humani  di- 
ftributione,/icut  eam  Deo  fapienti  placuit  ordinare,mirabi- 
lium  operum  diuinorum  ,  quorum  fuperius  pauca  iam  pofui 
conteftantibusfignis.  Non  enim  tantutnmodo  apparuerunt 
viiionesangelic&',&  celeftiu  minittrorufola  verbafonuerut, 
verumetia  hominibus  Dei  verbo  fimplicis  pietatis  agentibus, 
fpiritusimmundi  dehominum  corporibus  ,  acfenfibus  pulfi 
funt:vitia  corporisjaguorefqrfanati  feraanimalia  terrarum, 
&  aquaru,volatiha  ca? lijigna^elementajfidera,1  diuina  iufTa 
fecerunt,inferna  cefTcrunt,mortui  reuixeriitiexceptis  ip/ius 
faluatoris  propriis  fingularibwfq;  miracuhs  ,  maximenatiui- 
tatis  &  refurru£tionis :  in  quorum  vno  materna^  virginita- 
tis  tantummodo  facramenmm.in  alrer©  autemetiam  eoruirt 
cjui  in  fine  refurrecturi  funt  demonftrauitexemplu.  Ha?c  via 
totnmhominem  mundat,&  immortalirarimortalem  exom- 
nibusquibusconftat  partibus.pr;rparar.Vrenim  no  alia  pur- 
gatio  ei  parti  qua?rererur,quam  vocat  intellecluale  Porphy- 
rius,alia  ei.quam  vocatfpiritalem,alia  qua?  ipfi  corpori,pro- 
pterea  torumfufcepitveraciffimus  potentifiimufq.  munda- 
toratque(aluator.Pra»ter  hac  viam.qua.,1partimcum  hex  fu- 
tura  prenunciantur,mpartnn  cum  facta  nunciafur,  nunquam 
generi  defuit  humano ,  nemo  liberarus  eft  ,  nemo  libei  arur, 
nemo  liberabitur.  Quodautem  Porphyrius  vniuerfale  viam 
anima?  liberadaz  nondum  in  fuam  norittam  hiftoriali  cogni- 
tionedicit  elTeperlatam:quid  hac  hiiroria.vcl  illuftrius  inue 
niriporeft,qua?  vniuerfum  orbem  tato  apice  autoritatis  ob- 
tinuit:vel  fidelius  ,  in  qua  ita  narrantur  pra?terita  ,  vt  furura 
etiampra?dicantui%quoru  multa  viuemusimplera  :ex  quibus 
ca  quas  reftant  fine  dubio  fperemus  implenda.Non  enim  po- 
teft  Porphyrius  ,  vel  quicunque.  Plaronici,  eriaminhac  via 
quafi  terrenarum  rerum,  &  ad  iftam  vitam  mortalem  perti- 
nentium,diuinationem,pra?di6tione'mque  contcmn^reiquod 
merito  inaliis  vattcinarionibus  ,  &  quorumlibet  modorum 
vel  artium  diuinationi  usfaciunt.  Negnnt  enim  vel  magno- 
rum  fuiiTe  hominurn,vcl  magni  efle  pedenda  Er  recte  Nam, 
velinferiorumfiuntpraflenfionecaufarum  ficut  avre  medi- 
cin*e  a^uibufdam  antecedentiL>us  iiguis plurimanventui  <t  va- 

K       3 


6p  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

lctudinipra?uidentur,vel  immudi  da?mones  fua  difpofira  fa» 

£ta  pramunciant  ,  °&  inquorumuis  mentibus  atque  cupidi- 

tatibusiniquorumcongrua  fa&is  dicta,vel  di&is  facfa,com- 

penfant:vt  fibiiusquodammodo  vcndicentin  materia  infir- 

ma  fragilitatishumana:.     Non  talia  fon&i  homines  inifta 

vniuerfalianimarurn  liberandarum  viagradientes,  tanquam 

magna  prophetare  curarut:  quanuis  &  lfta  eos  non  fugerint, 

&  ab  eis  fa?pe  pra?di£ia  fint,  ad  eorum  fidem  faciendam,  qua» 

mortalium  feniibus  non  poterantintimari:nec  ad  experime- 

tumceleri  facilitate  perduci.Sedaliaerantveremagna  ,  atqj 

diuina,qua?  quantum  dabatur,  cognita  Dei  voluntitc  ,  futura 

nunciabant.Chnftus  quippe  in  carne  venturus ,  &  quarin  illo 

tam  clara  perfecla  funt,arque  in  eius  nomine  impleta,  pceni- 

tentia  hominum,&  adDeum  conueriio  volunratum,remifsio 

peccatorum,  gratia?  iuftitiae  ,  fides  piorum,  &  per  vnuierfum 

orbem  in  veram  diuinitatem  multitudo  credentium,cultura? 

ftmulachrorum,da?monumque  fubuerfio ,  &  a  tentationibus 

excitatio,proficientium  purgatio  ,  &  liberatio  ab  omni  ma- 

lo,iudicij  dies,  refurrectio  mortuorum ,  focietatis  impiorum 

a^terna  damnatio,regnumque  arterna?  gloriofifsime  ciuitatis 

Dei  confpectu  eiusimmortaliter  perfruentis  :  inhuius  vita: 

fcripturis,prafdi£ta,atque  prcmifla  funt :  quorum  tammulta 

impleta  confpicimus,vt  refta  pietate  futura  efle  caztera  con- 

fidamus.Huius  vjtgp  rectitudinem  vfque  ad  Deum  videndum, 

eique  in  zeternum  coha*rendum  ,  in  fancluario  fcripturarum 

efle  locatam,qua  prasdieatur  atque  aflerirur  veritate,  quicu- 

que  noncredunt,  &  ohhoc  necintelligunt,  oppugnarcpof- 

funt,fcd  expugnare  non  poftunt.Quapropter  in  decem  libris 

iftis,  &  fiminusquam  nonnullorum  de  nobis  expectabatin- 

tenti9,tamen  quorundam  ftudio,quautum  verus  Deus  &  do- 

minus  adiuuarc  djgnafrus eft,fatisfecimus,  rcfutando  contra- 

di&ionesimpiorum,  qui  conditori  fan&a?  ciuitans,  de  qua 

difputare  inftit  uimus,deos  fuos  prseferunr.  Quorum  decem 

librorum  quinque  fupcriores  aduerfuseos  confcriprifunt, 

cjui  propter  bona  vitae  buius  deos  colendqsputant:quinque 

autem  pofterioresaduerfus  eos  qui  cultum  dcorum  propter 

vitam,  qua?poft  mortem  futuraeft,  feruandum  exiftimant. 

Deinceps  itaque,  vrin  primo  libropolliciti  fumus,  de  dua- 

rum  ciuitatum,quasinhocfeculo  perplexas  dixinius  » inui- 

cemque  permiftas ,  exortu  &  procurfu  &  debitis  finibus, 

cjuocf 


Ad  Marcellinum     Lib.  x.         631 

<pod  dicendumarbitror,  cjuantum  diuinitus  adiuuabor  ex- 
ptdiam. 

L.     V  I  V  E  S. 

afj  Egalis  via.\Lata,pi,biicw.  qua  regia  ,  g?  confnlarU^  prsto- 
\i\^rtajuilitarts  dicitur  te^tbt^  facra. 

0  Vel  ab  Indorum  moribusac  difciplioa.f  Gytnncfophijlarum 
y  Brachmanurum,qui  multa  admiraiilitcr  <&  egifft ,  &  doaajje  mc~ 
norantur. 

t  Sed  vniuei  fis  gcnubus. }■  £J *c  e?l pietas  uoslra ,  qu&ideo  catho- 
ica  no.rinatur  i  QUodnoncertoaluui poptdo  truditaiji,  vt  Iud.v.ca, 

jd  tottgen- ri  hum.ino  ,  nec  vllum  excludit ,  omntbtu  per  hancfaluis 
[fe  licet,/y  fxnc  hac  nulli :  nec  rchgiones  in  hac  fttnt  fu.e  ctttqucgenti, 
icut  apud  GcttL-s.i.sfl-j  enim  du  (tf alio  rnodo  apud  Romancs  colc- 

jaturycjuMn  Gr<ecos:alij  aptid  hosycju'am  apud  Gallos^Hif^anoSjScy- 

thasJndoSjPerfiu.OmnefgtntiSiqme  Ch,i7ltfmprof[f£funt,eundim 

coiunt  Deum,*r  eodemfacrificijgenere. 

d  Tuncenim  Porphyrius efat in  rebus  humanis.}-  Vixit  enim 

Vioclc>i*n?  prtnape,Q-,i  Chrtftianos  imquftmo  niftclati^  esl  oditf. 

e  Hoceit  teftium  veritatis.j-M*/>rt/pe;»m  es~i  tesits. 

f  Quare  modo  &  cjuare  fero.  j-   {Zj,,ir  nunc  nuttitur  ,  cur  non 

a»te* 

2,  Mons  domus  domini .  \  ty€hbi  nonadfcrtbitttr,  domus,  Ixx.ftc 
ro  o£?c  x-D^h,  K)  0  utKOi  <n  btffnOM  domtnt^  domm  Dei. 

1  Cuius  erat  ipfa  cjuodammodo.  \Hoc  entm  erat  tnitium  &  ve- 
h!  propagc  &  feminarium  eccltfix  Det. 

1  Diuma  iufla  fecerunt,mortui  reuixerunt.  }■  ^ltbificy  diui.iuf. 
\.t»fe<na  cefferunt^joortui reutxerunt. 

\  Matcrne  vir»mitatistantummodofacramcntum. }■/■/**  efr, 
ficramtntum  mhil  pollitt,t)ihtlfrangt,autcorrumpitijUod  ille  inslaura- 
oromnium  alt'<rerit. 

.  Partim  cum  hajc  futura  pra^nunciautur.J-//*  lcge  Afofaicaper 
Irothcta*. 

n  Partim  cum  fa&a  nunciantur.  }■  Innojlraper  tsfposlolcs ,  & 
riiauns  facros  concionatores. 

n  Veture_  valetudini.}-,W/t/V  e^turc-.melius  eucntura  valeludini. 
o  Etin  quorumuismcntibus.}-  Aitbt.quoruti' im  &  inmeMibnt 
attue  cuptdttatibui  inijuorum  ad  contruentiafada  dac<,ndu quodam- 
mdo  fibi  vendicant.  Poffunt  entmad  morbum  vcl  ad  fanttatem  «r» 
port  humana  natWA  vtribus  affcere ,  oua*  habent  ,  otuam  ncs  longe 
notorcs. 

rr     4 


v  i  v  i 

AVRFLII   AVGV- 

STINI    EPISCOPI    AD 

MARCELLINVM     DE 

ciukate  Dei 

L  1  B  E  R     VNVECIMVS. 

De  ea  parte  operisjqua  duarum  ciuitatum,id  eft  csleftis, 

ac  terrenx  initia  8c  fines  incipiunt 

demonftrari. 

C  A  P.    I. 

Ivitatem  Dei  dicxmus  ,  cuiusea  fcripturate- 
^*  ftiseft.  juae  non  fortuitjs  motibus  animornm, 


fcd  plane  lummaf  dtfpofitione  prouidentia?  fu 
per  omnes  omnium  gentium  liceras  ,  omnia  fibi 
generaingeniorumhumanorum  etiuina  exccllens  autorita- 
te  fubiecit.lbi  quippe  fcriptum  eft :  Gloriofa  dicla  funt  de  te, 
ciuitas  Dei.  tt  in  alioPfairno  legixnus: Magnusdominus, 
&  laudabiiis  nimis  :  in  ciuitate  Dei  noftri ,  in  monte  fan&o 
eius0  dilatans  exulrationes  vniuerfae  teirar.  Et  paulo  poft  in 
eodem  Pfalmo.Sicuti  audiuimus  ,ita  &  vidimus,in  ciuitate 
domini  virtutum  ,  in  ciuitate  Dei  noftri ,  Deus  fundauit  eam 
in  arternum.     Item  in  alio  :  Fluminis  impetus  lartificat  ciui- 
tatem   Dei  ,   fa  ndtificauit  tabernaculum   fuum  altifsimus, 
Deus  in  medio  eiusnon  commouebitur.     His  atcjue  huiuf- 
modi  teftimoniis,cjuasomniacommemorare  nimis  longum 
eft,  didicimusefTe  cjuandam  ciuitatem  Dei ,  cuius  ciues  effo 
concupifcimus ,  illo  amore  ,quem  nobis  illiusconditor  in- 
fpirauit.  Huic  conditoi  i  fancta^  ciuitatis ,  ciues  terrena?  ciui- 
tatis  deos  fuos  pra?ferunt,ignorateseum  eflfe  Deum  deorurr, 
non  deorum  falforum ,  fyoc  eft  ,  impiorum ,  &  fuperborun, 

cjui 


Ad  Marcellinum   Lib.  xj.         6# 

qui  eiusincommutabili  ,  omnibulquecommuni  !uce  priuati, 
8c  ob  hoc  ad  quandain  egenam  poteftatem  red  jcli.fuasquo- 
dammodo  priuatas  potentias  confecbntur  ,  honorefque  di- 
umos  a  deceptis  fubditis  quammt, fed  deorumpiorum,  atque 
fanctorum,qui  potiusfeipfos  vni  fubdere  ,  quam  multoS  fibi, 
potiufque  Deum  colere,quam  pro  Deo  colidelectantur.Sed 
huiusfancta:  ciuitatis  inimicis  ,  itecem  fuperioribus  libris 
quantum  potuimus  domino &  regenoftro  adiuuantc  refpon- 
dimus.  Nuncvero  quid  a  meexpecletur  agnofcens,  meique 
non  immemor  debiti.de  duarum  ciuitatum  ,  terrena:  ( jiii^iet 
&ca?leftis,  quasinhocinterim  feculo  perplexas  quodanf- 
mododiximusinuicernque  permixtas,  cxortu  ocexcuriuc>c 
debitisfinibus  quantum  valuero  difputare,eius  ipfius  domi- 
ni*&  regts  noftri vbique  opitulatione  fretus  aggrediar :  pri- 
niumque  dicam  quemadm<-dum  exordia  duarum  iftarum  ci- 
uitatum  m  angelorum  diuerhtate  praxetTerint. 

Dc  cognolctndo  Deo  ,   ad  cuios  notititm  nemo  hominurr.  perucnit, 

nifipct  Mcdiatorem  I  >e\  &  homi<<um  hcminem 

Iefum  Chriaum,  CAP      II. 

^C&£§  Agnum  eft  &  admodum  rarum  ,  vniucrfam  creatu" 
^^/jhram  corpoream  &  incorpoream  confideratam  com- 
&£a&s?  pertamque  mutabilem  intentiont  mentis  excedere, 
atquead  incommutabijem  Deifubftatiam  peruenire.  &  lllic 
dicere  ex ipfo.quod  cunctu  naturam  quas  non  elt ,  quod  ipfe, 
non  fecit  nifi  ipfe.Sic  enim  Deus  cum  homine  ,  non  per  ali- 
quam  creaturam  loquitur  corporalem,  corporalibus  inftre- 
pertsauribus,  vt  tntei ■fonantem  &  audientem  aerea  fpatia 
verberentur  .  neque  per  eiufmodi  (piritalem  quse  cofporum 
fimilitudinibus  figuratur,ficut  in  fomnis ,  velquoalio  tali 
modo.Nam  8c  fic  velut  cofporeisauribus  loquitur  ,  quia  ve- 
lut  per  corpus  loquitur,&  veiut  luterpofito  corporalium  lo- 
corum intemallo.  Multum  cnim  fimilia  lunt  taiia  vifa  cor- 
poraiibus.  Sed  loquitur  ipft  veritate ,  fi  quis  iitidoneusad 
audiendum  mente  non  corpore.  Ad  illud  enim hominis ita 
loq 'irur.quod  in  homine  ca-teri-. ,  quibus  homoconftat  eif. 
melius,«?;  quoipfeDeus  foluseft  melior.  Cum  enimhomo 
reciifsimeintelligatur,vei  ii  hocnon  poteft,faltem  credatur 
fa&us  ad  imaginem  Dci :  profecto  ea  iui  parte  eftpropin- 
quior  iuperiori  Deo:quu  fuperat  mferiores  partes  fuas  ,  quas 
etiam  cum  pecoribus  communeshabet.a  Sed  quia  ipfa  mes, 

rr     s 


^34  Augufhni  dc  ciuitate  Dei 

cui  ratio  &  intelligeria  n.ituralirer  ineft,vitii<;  quibufda  tcne- 
brohs  &  veterib.inualida  eft,n6  folum  ad  inhaercndu  fruedo, 
*verumetiam ad  pcrfrucndu  merendoincomutabilc  lumen, 
donec  Je  die  ifi  diem  rcnouata  atqi  fanata  fiat  ranta?  fa.-lici- 
tatis  capax  ,  fideprirnum  fuerat  imbuenda  atq;  purganda.  In 
cjua  vt  fidcntius  ambularcr  ad  venrare,  ipfa  verirasDeusDei 
filiushomine  afTumpto,n6ramen  Deo  c6fumpto,eandecon- 
ftituit  atqj  fundauir  fidem,c  vt  ad  Deum  iter  efJfet  homiui  per 
hominem  Deu.  Hic  eft  enim  inediator  Uci  &  hominu  homo 
Chriftus  Iefus.dChrift  us  per  id  quod  eft  mcdiator,eft  homo, 
&  via  pcrueniendi  ad  Deu.Pcr  hoc  enim  mediator,  per  quod 
&  homo,pcr  hoc  &  via  Quia  fi  inter  cum  qui  tendit ,  &  illud 
cjuo  tendit,via  media  eft,fpes  eft  perueniendi.  Si  autem  defit, 
autignoretur  quaeundu  fit,quidprodcft  nofte  quo  eundum 
iitf Sol  a  eft  auteaduerfus  omneserrores  via  munififfima  ,  vt 
idem  ipfe  ilt  Deus  &  homo,qu6itur  Deus,qua  itur  homo. 

IOANNIS      LODOVICI 

V  I  V  I  S     V  A  L  E  N  T  I  N  I      I  N 

VNDECIMVM    LIRRVM    DE 

ciuitateDei,D.Aurelij  Auguftini 
Commentaria. 

a^jfp^  Ed  quia  ipfa  mens.  }  MentemhommU  pr&?ianttf?imam 
tfi^&SX  & purifurnam  in  ammo partem-vo<amtt>s  ,  qnaintelligiwttt, 
J^Cs^cJl  qua  ettam  argtumttt  ,colli<>imw.  ,  rattoanamur  ,tta~otpit 

tam  tumfimpltcesfoUq;  res  acctpiantur,tnm  confcrantur^ac  -veUt  com- 

tarentur^ndc  artes  omnes ,  drjaplime  ,  ac  totwt  i>it£  •vftn  cons\at-,in- 

uen: aque juntiqu£cunque  in  •vttaftmt  admtrAulta. 

b  Verumetiam  ad  perfruendum  merendo.}  ^4Ubi ,  adperfe- 

rendnrn  incommutabtU  lumen, 

c  Vt  ad  Deum.  }  ^ltbt ,  -vt  ad  homtiw  Deum  tter  efia  homimper 

h  minem  Deum^hoc  esi  figwatitts  £r  eleganUttt. 

d  Chriftusperidquodeftmedia.  elthom.  &  viaperuen.  ad 

Deum.  \Totum  hoc  cfi  addititium. 

D"  autotifate  canonicacfctipturap^diuino  fpiriruconditnc.  CAP.  III. 

Jffy«Ji  Ic  prius  per  Prophetas  >  deinde  per  feipfum,  poftea 

Spife  i  per  Apoftolos  quanrumfatis  efle  iudicauit  locutus, 

S^SSiS  ^tiam  fcripturam  condidit,  qua:  canonica  nomina- 

tur 


Ad Marcellinum  Lib.  xj.  635 

tur  emineutifiima»  autoritatis  ,  cui  ficlernhabemus  de  hisre- 
bus,quas  ignorare  non  expedit,nec  per  nofmetipfos  noflei- 
donei  fumus.Nam  ii  ipfa  fciri  polfuntteftibus  nobis,  qua:  re- 
mota  no  funt  a  fenfibus  noftris,2  iiue  interioribus.  fuie  ctiairi 
exterioribus:vnde  &  pra?fentia  nuncupatur,b  quod  ita  ea  di- 
cimus  elie  prazfentibus  ,  ficut  prae  oculis  quaz  prasfto  funt  o- 
culistprofecio  ea  que  remota  iunt  a  fcniibus  nofti  is.quoniam 
r^oftro teftimonio fcire non  poiiumus,  de his  aliotteltes  re- 
quii  unus ,  eifque  credimus,  aquorum  feniibus  remota  e!le 
vel  fuifle  honcredimus  Sicuttrgo  de  vifibilibu^.que  non  vi- 
dimus,eis  crcdimus  qui  viderunt,atque  ita  de  eazteris  q^  ad 
fuum  ijueuque  fenfum  corporis  pertinenr.ita  de  liis  qua_*  ani- 
mo  ac  mente  fentiutur,quia  &  ipfe  rectifhme  dicitur  fenfus, 
vnde  &  fententia  vocabulum  accepit,c  hoc  eft  ,  de  muiiibili- 
bus,qua?  a  noftro  fenfu  extenorc  remota  funt,iisnos  oportet 
credere,  d  qui  hsec  in  illo  incorporeo  lumme  difpofita  didi- 
cerunt,e  vel  maneutia  contuenrur. 

L.        V  I  V  E  S. 
a    QIueinrerioribus,fiueetiamexterioribus. }  Quicquid  in  $enfa 

^3  hormne  aut  in  anfauUi  ai.o  efl ,  quo  altqtnd  pi-rctpitur  fenti- 
tiirque^  ejlfeofni.  fj ' mc  fenfm  ilb  exteriores  quinque  &  tntenores 
mens  ar.umif ;ue,-vude  efifenfu*  dolo.-us  fenfm  rct  vtj£  vel  audtt&  ,  dt 
extert  ribus  ,  ttun  Uuti&  ,  Ludis,<rlori*  ,  'virtutis.  vttij^Jpei ,  metta: 
fiiifa  dt  interieribus  ,  ecquid  ae  \mvino  fentts  ?  qvd  de  cantu ,  qutd 
dt  or>iutit,j]>'.endoreque  ttdtiis  ?  a  \de  ettam  quid  de  prudentia  ,  gf  <«- 
dicio  tllitts  ,  quid  ue phi'.ofctphia  ,  qnidde  theolo?ia  ,  quid  de  retptt- 
bhc&  admnnsiratione  2  Qiue  pa-j-lb  pluribtet  dixt  njcrbts  ,  quomam 
p-nlofophi  n^flraies  mentem  dici  fenfum  non  patiuntur ,cum  %^€u~ 
guTtintts  dtfrte  jcnfum  tffe  dicat  ,  tametfi  quid  phtlofopho  nosiri 
temfiorii  cum  notuia  Jermoms  ,  hoc  ejl  ,-vtipji  tnterpretantur  ,  cam 
CJiUmmaticai  \ 

b  Q^rid  ita  ea  dicimus  efle  pra^fentibus.]-  Potitts  Ugendttm  efl, 
pr&fenftbu*. 

c    Hoc  eft  de  inuiiibilibus.}  Videre  ad  omnes  fenftti  pertinet ,  vt  pr{deTt 
apud  G\£c  s\j  Hv.%t,prid:fli  quam incondttaesi h&c  oratio.quk n m- 
fu4tte  hoc  ■vmuui.Sic  inuifibde  otc  ^ugujlir.w  proee  quodfub  nullum 
ext  r>ortm caditfcnfum pofuit. 

d  Qui  ha;c  in  illoincorporeolumincdifpoiita.j-i^wcl^rri 
pT£Csptore  yfi  Deo  ipfo. 
$  Velmanentia.}«^*ge/*£>tt. 


656  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Decon<3it!oBemundi,qu6d  nec  intemporalisfit,nec  bouo  Dei  ordt* 
nata  confilio.quafi  poftea  voluerit  quod  anrea  noluerit. 

C  A  P.    1 1 1 1. 

IfibiJium  omnium  maximus  eft  mimdus.inuifibiltum 
$$&  omniu  maximus  eft  Deus.  Scd  mundu  efie  confpici- 
J&%  mus.  Deum  efle  credimus.  Qupd  autem  Deus  mun- 
dum  fecent,nulli  tutiuscredimusquam  ipfi  Deo.  Vbi  eu  au- 
diuimus?  Nufquam  intenm  nos  melius  quam  in  fcripturis 
fan£tis ,  vbi  dixit  propheta  eius  :  In  principio  fecit  Deus  ca?- 
lum  &  terram.  Nunquid  nam  ibi  fuirifte  propheta  ,quando 
fecitDeuscaflum&terram  .'Non.Sedibifuit  fapientia  Dei, 
per  quam  facta  f  unt  omnia  ,  qua?  111  animas  etiam  fan&as  fe 
transfert,amicosDei  &  prophetasconftituit,cifque  opera 
fua  fineftrepituintusenarrat.  Loquuntureis  quoque  angeli 
fan£tiDei,quifemper  vident faciempatris,  voluntatemque 
eius,quibusoportet  annunciat.  fix  his  vnus  eratilte  prophe- 
ta,qui  dixit  &  fcripfir.  In  principio  fecit  Deus  cadlum  &  ter- 
ram.  Quj  taflhidoneusteftic  eft,  pei  quem  Deo  credendum 
fn ,  vt  eodem  fpiritu  Dei  quo  ha?c  fibi  rcuelata  cognouit,  e- 
tiam  ipfamfidem  noftram  futuram  tanto  ante  pra?dixerit. 
aSed  quid  placuitDeo  aeterno  tuncfacere  carlum&  terram, 
qua?  antea  non  fecifferf  b  Qui  hoc  dicunt,  fi  mundum  fuilTe 
aeternum  ftne  vllo  initio,&  ideo  nec  a  Deo  facTum  videri  vo- 
lunt^nimisauerfi  funra  veritate,  &  letbali  morbo  impieta- 
tis  infanmnt.  Exceptis  enim  propheticis  vocibus, c  mundus 
ipfe  ordinatiffima  fua  mutabilitate  &  mobilitate  ,  &  vift- 
bilium  omnium  pulcherrima  fpecie  quodammodo  tacitus, 
&  factum  fe  effe,  &  non  nift  a  Deo  ineitabiliter  atque  inuifi- 
biliter  magno,&  inefFabiliter  atqueinuifibiliter  pulchro  fie- 
ri  fe  potuiife  proclamat.  Qui  autem  a  Deo  quidem  facTutn 
fatentur  ,  nontamen  eum  volunttemporishabere  ,  fed  fuse 
creationis  initium,  vt  modo  quodam  vix  intelligibili  femper 
iit  factus ,  dicunt  quidem  aliquid  ,  vnde  fibi  Deum  videntur 
veluta  fortuita  temeritatedefendere,  ne  fubito  illi  veniiTe 
credatur  in  merem,  quod  nunquam  ante  veniiTet  facere  mu- 
<lum,&  accidiiTeilli  voluntatem  nouam, cutn  innullo  fit  o- 
mninomutabilis.  Sednon  videoquomodoeis  poffit  in  ca?- 
teris  rebus  ratio  ifta  fubfiftere  ,  d  maximeque  in  anima,quam 
ii  Deo  coanernam  efle  contederint,vnde  illi  acciderit  noua 
mifei  w,qux  nunquam  antea  per  «eternum,nullo  modo  pote- 

runt 


Ad  Marccllinum  Lib.  xj.  637 

runtexplicare.  e  Si  enim  alrernaffe  fempereiusmiferiam  & 
beatitudinem  dixerint,neceffe  eftdicat  etiam  femperaltcr- 
naturam,vn4e  illa  eos  fequetur  abfurdit  as  ,  vt  etia  cum  bea- 
ta  <Jicitur,in  hoc  vtiq;  non  fit  beata,  fi  fatura  fuam  miferiam 
&  turpitudinem  pruruidet.Siautem  nonpr.ruidet,necfe  tur- 
'  pem  ac  miferam  fore,  fed  beatam  fempcr  exiftimat.falfa  opt 
nione  fit  beata:  quo  dici  ftaltius  nihil  poreft.Si  autem  femper 
quide  per  fecula  retro  infinita  cubcatkudiue  alternalfe  ani- 
ma?  mifcriumputant:  fednunc  iam  deca?rcro  cumfuerit  li- 
berata,admiferiam  non  efle  rediruram,nihilominus  conuin- 
cuntur  nunquam  eam  fuiile  vere  bearam,  C<^d  deinceps  inci- 
pere  etfe  nouaqujdain  nec  fp.llaci  he^titudine,  acper  hoc  fa 
tebuntur  accidere  ilii  aliquid  noui,&  hoc  magnum  atq,  pra?- 
clarum.quodnunquam  retro  per^terniratemaccidiflet.Cu- 
ius  nouitans  cauiam  fi  Deumnegabunt  in  a?terno  habuiiTc 
confilio  ,  fittiul  eum  negabunt  eriam  bearirudints  eius  auto- 
rem,cjuod  nefandaf  impietatis  eft.Si  autem  dicentipfum  no- 
uo  coniilio  excogitaile,  vt  de  caetero  fit  aiiima  in  ;etcrnum 
beata,quomodo  eum  alienum.ab  ea.qua:  illis  quoquedifpli- 
cet,mutabilitate  moftrabunt?  Porro  fi  extempore  creatam, 
fed  nullo  vlterius  temporc  perituram,  f  tanquam  verum  ha- 
bere  inirium,  fed  non  habere  finem  fatentur ,  &  ideo  femcl 
expertam  miferias,  fi  ab  cisfuerit  liberata,  nunquam  mifera 
poitea  futuram  ,  non  vtique  dubitabunthoc  fieri ,  manente 
incommutabilitate  confilij  Dei.  Sic  ergo  credant  &  mun- 
dum  ex  tempore  fieri  potuifle  ,  nec  tamen  ideo  Deum  in  eo 
faciendo  aeternum  confilium  voluntatemque  mutalfe. 

L.     V  I  V  E  S. 
a    Q  Ed  quid  placuit  Deo. \Quxflto  Eptcuri,  tjuam  Cicero  Kelleij 

^J  'OLtbiipn  0  De  natura  dtOrun  trnclat. 
b  Qui  hoc  dicunt  fi  mundum  fuiife  «eternum.  }  Dubitati» 
k&c  eft  muhot.m  difyntationtbui  f  rtpti^que  exagttata,  "varidfque  in 
pana  magm<  ingentorum  Miribzis,  canutrfa  atquc  tacfata  5  qutbufdam 
tnunJum  ne^ueg^mtum  •vnquamjuque mteriturmm  affrmantibui  ,  -vt 
Pertpatetttii,q*iuu>f  Ldttnt  m.iltt  f  ffragaturjvt  Pitmw  gr  AJaniliux. 
Cat.<  f  nior  opimonem  ^egyptium  effe  hanc  dicit  altn  gemtum  qutdtm 
afjirmanttius  fed  negant.bus  tntertturu  vnqua:cutm fent ■  mt& funt  qui 
tioiunt  Platonemfuilje)  vtfupenon  Lbr.  dixt.  Sunt  quibus  nunquam 
inctpertt  mundut ydeftwt  tamen  aiiquando.  Sunt  quigemtum  a  Deo 
eorrupttbtlemq}  afferantjed  mnquam  tamen  inttriturHm.Nam  dtutn* 


6fi  Anguftini  de  ciuitate  Dei 

ttaturxviconlineturatqueferuatur.  £x  ho/um  numero  funt  Pythet' 
gcrkt.i^4lij  &  tnitium  aictptffe  ,  gr  finem  habiturum  uutumant .  vt 
£picureii_slnaxagora-s>Emped„cles,  <($>  ^toict  de  quis  omntbm  Plu- 
tarchm  tn  1'Lath  natura  tbtu.  GaUnm  m  HijtoXM  phdofophi ,  mo- 
db  ctmfit  ts  itber ,  Cenforhm  m  Natalt  die,  Alacrobim ,  ac  pUrique 
alij.  ^AUxander  i_sXphrodijiem  ^Amioteli  acc  dit  ,uubd  ctm  fen- 
tentia  mmm  dirftntantium  icl*bw  fit  expofita.  Ga.enm  ex  ftnfuum 
tefiimomo  de  tota  hte  pronunbari  dehen  affeinrat,  onntim  fw.dem 
fy  eodtrn  modo  proiedere  fempev  mundum  cernantymgemtum  ,  ty  <e- 
ternumfftti  rtpar  tfi.  Nam  vt  Manlim  inquit  ,  Non  altutn  vidtre 
paires ,  al.iimve  nepotes  %yifptcUnt.  Et  i nter  t os  qui  aternum  faciunt 
mttndum  ,  alvj  a  Deo  ge  nitumvolunt ,  alv  nullam  etm  caufan  jo- 
putit,  [ed  ipfum  potim  futty  c&terorum  caufam  effe ,  quod  Jrfrijlotelt 
flacntt  libroprimo  De  c&lo  <&  mundo. 

c  Mundus  ipfe  ordinatifiima.  }  Cafu  aut  fortuito  credibile  non  e(t 
faclam  ejf?  ren  maxi-m  ordmts ,  («f  rationis ,  nec alium  quam  fum- 
mum  potmffe  fummi  operts ,  autaUum,  quampuUhrum  pUtnerrtmi 
pa  entem  ejfe.Omnesphiiofophorum  fchoU  qu&  dimntm  a  i.jutd  f«put- 
runt.mhil  effe  quodtamarguat  &  fatlum  iffe  aDevm.ndum  ,  (£♦ 
eim  cura  admtmfiiari^  confenfu  vntco  affirmant^quam  ajptclum  ipjum 
munditottus  confiderationemaue  de<;ortsetm  atque  ordints.Plato,Stoi- 
cuCicero,Plutarchm,<(ef  tsfufiotelvs  hac  de  re  argumentum  refertur  a 
Cicerone  1  De  natura  deorttm. 

d  Maximecjue  in  anima. \Piatoanimas  hominum  aternas  tff:  vo- 
luit  detrufas  tn  corpm  humanumjhoc  efit  in  carcertmfrcptcr fcelera  ab 
ipfiscommtffa. 

e  Sit-nim  alternafle.  \  Neque  enimaliter  dicipotefi,  qunm  quod 
fuerint  £ternum,aut  beata, aut  tmfera  yvel  certe  altcrms  beat£  mtfe- 
r&'r,.  quod itafifiat,ex vanttate  qu.dam fy alternalione  natu.y, ant- 
?n£profictfct  necefle  eTi.Qu£  enimpoffei  ifia  effe  in  tot  'animJtrum  milli- 
hm  mfinita  ttternitate  tam  cenfians  facinorum  admifZionit^xpifajhniC- 
que  'vic;fttudo,'vnde  rntdb  beat£  efjent,  nodb  mifera. 
f  Tanquam  verum  habereinitium.}  In  altts  exemplaribm  legi- 
tur \T anquam  numerum  habereinitium.  Numtrm  enimab  vmtatein- 
cipit,  nee  efi  vbi  ftfiat :  nam  quantocunque  addito  numero,mator  adhuc 
adiicipotcsiy  necfints  ertt,etiam  vbt  iamfints  nonpoterttinuenirt,quod 
infmitum  dicitur. 

Tam  noneflecogitanclum  deinfinitistenipotum  fpatiisante 
nuindqm,quam  nec  de  infinuis  locorum. 

CAP. 


Ad  Marcellinum    Lib.xj.  £39 

^  cap.    v. 

jptjv^jj  Einde  videndum  cft ,  iftis  qui  Deum  conditorem 
/SbSli  mundi  efle  confentiunt ,  &.  tamen  qiuerunt  de  mun- 
*&<&*£{  di  tempore  quid  refpondeamus,quid  ipfi  refpon- 
deant  deniundiloco  .  Ita  enim  quacritur  cur  potius  tunc  d: 
noantea  faclus  fit,  quemadmodum  qu«eri  potcft  ,  cur  hic  po- 
tiusvhi  eft  ,  &  non  alibi?  Nam  fi  infinita  (patia  temporisantc 
mundum  cogitant :  in  quibus  eis  non  videtur  Deus  ab  opere 
cefTarepotuilfe  ,  iwvuiiter  ergo  cogitent  extra  munduminfi- 
nira  fpatia  locorum  :  io  quibus  li  quifquam  dicat  non  potuif- 
fevacare  omnipotentem,  nonneconfequens  erit,vt  innume- 
rabiles  mundos a  cum  Epicuro  fomniare  cogarur  :  ea  tantum 
difteretia  ,  quod  eos ilJe  b  foruutis  motibus  atomorum  gigni 
afferit,  &  refolui ,  ifti  autem  opere  Dei  faftos  dicturi  funt ,  (1 
eum  per  mterminabilem  immefitatem  locorum  estra  mun- 
dum  circunquaque  parictium  vacarc  noluerint ,  nec  eofdem 
mundos,  quodetiam  dc  iito  fentiut,  vHa  caula  poflc  difloluij 
cCu  hiscnim  agimusqui  &  Dcum  tncorporeum,  &  omnium 
naturarum,  qua:  non  fiint ,  quodipfe  creatorem  nobifcu  fcn- 
tiut  .  AJiosaute  nimisindignu  eftadiftam  difputationcm  rc- 
ligionis  admittere  ,  d  ouxime  quod  apud  eos ,  qui  muhis  diis 
JTacrorum  obfequiu  deferendu  putat.  Ifti  Philoiophi  c«;teros 
nobilitate  arq;  authoritate  vicerut,no  ob  aliud,  nifi  qnia  lon- 
go  quideinteruallo-.yeruntamenrcliquisjpropinquioxes  funt 
veritati.  An  forte  fubftantiam  Dei,  quam  nec  includunt ,  nec 
determijiant,nec  diftendunt  loco,fedde  ea  ficutdc  Deo  fen- 
tiredignumeftfatentur.incorpoiea  pra?fentiavbique  totam 
a  tantis  locorum  extra  mundum  fpatiis  abfentem  efle  di&u- 
rifunt,  &  vno  tantum  ,  atque  in  comparatione  iiHusinfinita- 
tistam  exiguo  loco  in  quo  munduseft  occupatami'  Non  opi- 
nor  ens  in  hazc  vaniloqtiia  progreiluros.  Ciim  igitur  vnum 
mundum  ingenri  quidem  mole  corporeo  ,  finitum  tamen& 
loco  fuo  determinatum,&  operante  Deo  facfum  efle  dicanr. 
quod  refpondent  deinfiniris  extra  mundum  locis:  curin  eis. 
abopereDeusceiTet.  hociibi  refpondeant,de  mfinitis  ante 
mundum  temporibus,  cur  in  eisab  opere  Deus  ceflauerit. 
Et  ficut  non  eft  confequens ,  vt  fortuitu  potius,  quam  ra- 
tione  diuina  Deus  non  alio,  fed  ifto  in  quo  cft  loco  mundum 
conftituei  it,cum  pariter  infinitis  vbique  patentibus  nullo  ex- 
cellentiore  meiitopoflethicelegi,quanuiseandem  diuinam 


640         Auguftini  dc  ciuitate  Dei 

rationem,qua  id  fathim  eit,nulla  poffit  humana  comprenen- 
dere  mens  :  ita  non  eit  confequens,  vt  Deo  aliquid  exiftime- 
imis  accidide  fortuitum,  quod  illo  potius  quam  anteriore 
tempore  condidit  mundum  ,  cum  zequaliter  anteriora  tem- 
f  01  a  pcr  infinitum  retro  fpatium  pra?terii]ent,necfuiiietali- 
qua  difrercntia  vnde  tempus  temporieligendo  przeponere- 
tur.  Quod  h  dicunt,inanes  eiTe  hominum  cogitationes,  qui- 
busintinita  imaginantur  loca  >  cum  locus  nullus  fit  pr^icer 
mundum  ,  refpondetur  cis ,  ilto  modo  inaniter  homines  co- 
girare  praeterita  tempora  vacationis  Dei ,  cutn  nullum  teim» 
pus  fit  ante  mundum. 

L.     V  I  V  £  S. 

a  /^Vm  Epicuro.fr  Hicrion  multos  tnodo  mwidcs  ,  fed infinitos 
\^_jc\mque  ejje  voluit ,  vt  altlt  oTre  tdi.  Metrodirns  fic  abfurdum 
ej]eait,ji  t/nicm  in  tnfinite  mundusfitgtnitw,  ac  fi-w.ca  m  laufundio 
fifka  najceretur.  Huncerrorem  &  .,;  ifii  teles  &  Stoict  multts  argu- 
memis  retuderunt^nicu.oq;  ctem  Platmecste.  ifqu.  fapientibus  pojuere 
mundfm^cjuod 'n-zra*  dtxere^boc efiyvniuerfHm, 
h  Forcuitismotibus  atomorum.fr  Deprincipiis  rerum  natura 
magnaty  vermoLhaeft  inter  Phdofophos  difceptutio.Democ.  tttu  cor- 
pufcnL;  dixit  effe  per  inane  mfinitum  lernre  tiolitantia  ^cf.ibiti  ineffet 
fatn  a  &  magmtudo,  effentque  mfecubdid,ideo  a.vmxa  ditla.  Eptcurm 
hMiffecutuspond.i:  addidtt.  ita  tndiuJ.ua  itla  rameota  variu  fi.rmis 
pt  <ed  ta  ,  -varin  tiSagnitudmibm  tum  etiam  pondertbus  multum  dtuer- 
fis.  i  -flatione  fort;-.ita  per  vacuum  immenfum  agitata,  nonfimplici  c.xfa 
inteffi  co  nmiJta  fr  coagmentata  , ihfinitos fubtnde roitndos progt^ 
re  ,  infinitos  interimere  arbitratus  ejt  :  Jine  certacaufa  ,fine confitio  vllo 
rtatoii  auclos ,  extmcios :  ($  cwn  de  loco  cxtra  ctlrfh  loquimur,  nonfic 
loctt*  efi  mtdligendm ,  vt  htc  nofter ,  aui  corpore  defi;ntur  &  iermina- 
tur  :fcd  quemadmodum  durattonem  quandam  antc  mmdum  gemtum 
animo  omprehendimm ,  in  cjua  res  mUtre  &  creari ,  £r  viui  re  ^otue- 
ritnt :  ita  extra  mundum  hunc  exfi  mhil  eji.  mens  tam>  n  JJ-atium  quud- 
dam  i»telligt;,  m  quo  a  Deo  non  medo  mniti,fed  infinttt  quoque  mundi 
lo  Ml  'ff:mt. 

c     Cum  hk  enim  agimus.fr  Cum  Platonicit. 
d     Maxime  quod  apud  ess.fr  Maxrma  erat  Platonicorum  & 
St  ic    um  autorttas  apui  •veures  ettam  vulgo,    Cicero  verbh  Catonit 
&  LaIiu 

Grea- 


Ad Marcellinum     Lib.   xj.  641 

Creationis  mandi  &  temporum  vnmn  efle  principiura, 
necaliud  alio  praeueniri.  CAP.     VI. 

§JpS  I  enim  re&e  difcernutur  asternitas  &  tempus,  aquod 
j^nv^  tempus  fine  aliqua  mobili  mobihtare  non  eft,  bm  £- 
►^is  ternitate  autem  nulla  mutario  eft ,  quis  non  videat 
quod  tempora  non  fuifTent,  nifi  crearura  fierer ,  quae  aliquid 
aliquamorione  murarer ,  cums  tnotionis&  mutationis  cum 
aliudatquealiud,qiue  fimul  efie  non  poiTunt  cedit  atque  iuc 
ceditin  breuioribus  vel  producTioribus  morarum  inreruallis 
tempusfequereturrCiim  igicur  Deusjn  cuuisa.-ternitate  nul 
la  omnino  eft  murario  ,  creator  iit  remporuin  &  ordinator, 
quomodo  dicatur  poit  temporum  ipatia  mundum  creafTc, 
non  video-.nni  dicarur  ante  muncum  jam  ahuuam  fuifTe  crea 
turanv,cuius  motibus  rempora  currerent.  Porro  fi  htera;  fa- 
crce,maximcque  vcraces  ita  dicunt  ,  in  principio  fecifle  Deu 
caslum  &  terram,vt  nihil  anrea  feciiTe  inteliigarur,  quia  hoc 
potius  io  principio  ftciiTe  diceretur,  fi  quid  feciiiet  ante  ca?- 
tera  cunclia  qua?  fecit,  proculdubio  non  eft  mundus  fa- 
cTus  in  tempore, fed  cum  tempore.Quod  enim  hr  in  rcmpoi\e 
&  poit  aliquod  rit,&  ante  aliquod  tempus,  poft  id  quod  pra^- 
teritum  eit,anre,id  quodfururum  eft.Nullumautemantemu 
dum  poifet  eiTe  praneritum.quia  nulla  erat  crearura  ,  cuius 
murabilibus  motibus  agererur.  Cum  tempore  autem  faCtuS 
eftmundus,  fi  m  eiusconditioncfacltus  eft  mutabilismotus» 
ficutviderurfehabereeriam  ordo  iile  primorum  fexvelfe- 
ptem  dierum,in  quibus  mane  &  vefpera  nommantur,  donec 
omnia  qu&-  his  diebus  Deus  fecit,fexto  perhciantur  die,  fepti 
moque  in  magno  myfterio  Dei  vacatio  commendetur.  Qui 
diescuiufmodifunt,aur  perdifficile  nobis,aur  etiam  impofli- 
bile  eft  cogitare,quanto  magis  dicere. 

L.     V  I  V  E  S. 

a^vVodtempusfinealiquamobili.  }  t^trifloteles  menfuram 
\.^Jmotua  dtxn  ejje  tempm.ua  vt  (ine  motu  tempm  tionpacipi  vl~ 
lum  etciftimet.Sunt  ex  phdujophn  ,  yui  mctum  ipjum  temfvu  effe  defi- 
niamfuut  Stoici. 

b  In  aeternitate  aute  nulla  mutatio  eft.  \  ^ic  ^ytugtfinuA  muU 
tii  locn,ftc  Bxotiw-.ftc  Gregorim  N  az^ianz,snut  fic  alu  permultk  ty 
quoniam  ht  omnes  ex  Platone  hocfumpferunt,  afferam  Platonuverba 
exTimxoipbfveromobile  viuenfq.  &ternum  hvc  deerum  jlmlachrH 
^ugMcw.pei*    Tm,  j,  Ss 


64^  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

Isparens  qutfabncatus  eft.confiderauit^Utttia  perfnfu*  ftmiiius  adhuc 
exemplan  facere  conftituit.lta  queo,ad<t;odum  hoc  animal  eft fempiter- 
num-fic  {ff  ruundum  ille  quantum  etus  natura  capere  ac  fujtinere  poffett 
fewpttemmn  eft  aggreffio  efficereiat  idiut  natura  <eterna  efUidarcufa- 
£lo  id  opericongruere  non  poterat.Imagmem  vero  commtntut  ejl  mobi- 
lem  <tternitattt){*r  ftmul  calijirucluram  adcrnans  ,  in  vno  codemqtte 
manettt  <tui  progredieuteotfut*  nnrnera  imaginem gignit ,  fed  aternam. 
Hancnommauit  tempm,partefq^ehuiuidtcs3noctes,mtr:fcs  ty  anm.s, 
cnmante  c&lum  nulUfwffent,-vna  cum  c<tloprodtrt  tubet.Sic  Flatowi- 
ji  qw<  eamjenttntiam  mauult  t^/TpuL ij  verbit  audire.  ls  enim  ftc  in- 
qutt  in  dogmate  Platouu:  Tcmpus  istru  &m  cjf  mutgiuem  ,  fiqi>.idem 
temptts  r,.ouetur,^tr  perennitaspxa  &  immota  tft  i  aiura  ,  £c  tretn  ea 
tempus  fymetusmagnitudineti.finiria  dffolut  poffe  ,  fiquando  hoc 
decreuitfabricator  mundi  eius. 

De  qualitate  primorum  dierum,quia  antequam  fol  fieret, 
vefperam  &  mane  traduntur  habuifTe. 
CAP.  VII. 
Idemus  a  qtiippeiftos  oiesnotosnonhabere  vefpe- 
ram,nifi  de  folis  occafu-.nec  mane,  nifi  de  folis  ex- 
ortu.  Ulorum  autem  priorestresdiesiine  fole  per- 
ac~H  funt  qui  quarto  die  factus  refertur.  Et  primitus  quidem 
lux  verbo  Dei  fafta,atqueinteripfam  &  tenebrasDeusfepa 
raffenarratur,&  eadem  lucem  vocafie  diem  tenebrasautem. 
rjoclem.Sed  qualis  illa  fit  lux,&  quo  alternante  motu  ,  qua- 
lemq;  vefperam  &  mane  fecerit,remotum  eft  a  fenribus  no- 
ftris:  nec  ita  vt  eit,intelligi  a  nobis  poteft,  quod  tamen  fine 
vlla  ha?fitatione  credendum  eft  b Aut  enim  aliqua  lux  corpo- 
rea  eft,fiue  in  fuperioribus  mundi  partibus  longe  a  confpe- 
ftibus  noftris.fiue  vnde  10I  poftmodum  accefus  eft. c  Aut  lu- 
cis  nomine  fignincata  cft  fancla  ciuitas,  m  fanctis  angelis& 
ipiritibus  beatis,de  qua  dicit  Apoftolus:Que  furfum  eft  Hie- 
rufalem  ,  mater  nolba  setcrna  incarlis.Aitquippe  &  alio  lo- 
co:Omnesenim  vosfilij  luciseftis,  &  filij  diei  ,  non  jfumus 
nodtis  neque  tenebrarum.liFit  tamen  &  velpera  ciiei  huius  & 
marre  aliquatenus ,  equoniam  fcientia  creaturse  in  compara- 
tione  fcientias  creatoris  quodammodo  vefperafcit.  Itemque 
lucefcit,  &  mane  fit,cutn  &  ipfa  refertur  ad  laudem  diledtio- 
nemque  creatoris  Nec  in  no&emvergitur,  vbi  non  creator 
creaturg  dile&ione  relinquitur.Denique  fcnptura  cum  illos 
diesdinurneraretexordine,  nufquam  mterpofuit  vocabn- 

lum 


Ad  Marceliinum    Lib.  xj.  64} 

lum  ooftjs.No  cnim  ait  alicubi,fatta  eft  nox,  fed  fafta  eft  ve- 
fpera,&  faclu  eft  mane  diesvnus.Ita  diesfecundus,&  caeteri. 
Cognitio  quippe  creatura?  in  feipfa  decoloratior  eft,  vt  ita  di 
cam,  cjuam  cum  inDei  fapientia  cognofcitur  ,  velutin  arte 
qua  facta  eft.Ideo  vefpera  congruentius  (juanmox  dici  po- 
teft,cju£  tamen,vt  dixi,cum  ad  laudandu  &  amandum  refer- 
tur  creatore,recurrit  in  mane.  £t  hoc  cumfitin  cognitione 
fuiipfius,diesvnus  eft.  Cum  in  cognitione  firmamenti,  cjuod 
inter  aquas  inferiores  &  fuperior^cs  caelum  appellatum  eft,fit 
diesiecudus.Cum  in  cognitionem  terra?  ac  maris  omnium- 
que  gignentium  cjuse  racticibuscontinuata  funt  terra:  ,  dies 
tertius.Cum  in  cognitionem  luminarium  maioris  &  minoris 
omniumcjue  fydcrum,dies  quartus.  Cum  in  cognitionem  o- 
mnium  ex  aquis  animaliui»  natatiliumatcjue  volatilium,  dics 
quintus.Cum  incognitionem  omnium  anirnaJium  terreno- 
rum,atcjue  ipfiushominis,diesfextus. 
L.  V  I  V  E  S. 
aTT Idemus  quippe  iftos  dies  noros  non  habere  vefperum.  J 

V  ln  Colomenft  Ubro  lcgttw.Noclu  mn  habere  vesjeram. 
h  Aut  enim  aliqua  lux  corporea. \Supcr  hac  qu/jiione  dij]>utari~ 
tttr  arecenttortbm  theologps  complura  ,  libro  Sententiarum  fecundat 
dijiincltone  deamaquarta.  Et  hic  non  ftgmficat  ^Auguljinw  lucem 
effe  corfn*s:fed  ait ,  vel  creatum  a  Oeo  LO,pas  altquod  illujlre,qualii 
ejifl^eliu.em  altquamfme  corpore  fuiff  ,  qa&  extenfa  diem  fate- 
ret,  contracU  nosim,  vt  Bafdtu*  an^idqne  Jolt6progrcd<.rctur& 
cu>m  accederet  matuti.nm  effet  tempuA  ,  deced.ns  v  Jperum  rkli&- 
queret ,  vt  imagn.uur  Hugo  fantii  Kiflorn,  librod.  facramen- 
iuiprimo. 

c  Aut  lucis  nomine  fignificata  eft  fan£ta  ciuitas.}5*c/?r>^o/«- 
per  Gentfiu  ad  hteram  tJein  ^Au^uflmui. 

d  Fit  tamen  &  vefipera.YyAhbificifi  tamen  &•  'vcs^ef  dtei  huin* 
ty  rnatte  aliquatenws  (ongruenter  mteUigerc  uaic anm  tquom  ,m,  &c. 
e  Qupniam  fcientia  creatura^.  }  De  hit  ipfe  Ubro  qua,to  de  Oe- 
neft  ad  Utera>ntquo  loco  mane  appeliat  ,  cum  angeli  ex  creatarum  re-* 
rumineu  tpfts  cognitarum  ajpeilu,  *uhitenebr&Jtmt  ty  noxaltijli- 
ma,  adcharitatem  D  tfe fufioUunf.quod ftDeum diligentes  &  j^e- 
clantes  omnia  in  tpfo  njcant  ,  qu£  eji  certiof  rerum  omnium  fcienti4t 
quamfiipjapenttut  perfycerentur ,  tunc  dies  es~i.  Vergit  autemin 
ferum  ,  cum  a  Deo  fecomertit  angelta  adres  creatai,  intuettireput 
iUas  non  h  Deo ,  [ei  in  tpfts  :  nec  tamm  hk  vcffer  in  notlem  abit^ 

58         S 


644  Auguftihi  de  ciuitate  £>e»  \ 

quoniam  mnquam  angeli  artifia  (uoprxponuht  dpu?  acpoim  hdbtnt}  1 
qu£  effet  obfcurifiima  nox.Tantum  ex  t^iugufimo^Mpnnmsfcientias 
matutoias  &  vefpertinas  induxit. 

Quce  qualifvc  intelligenda  Cu  Dei  requies,qua  poft  opera  fex  die- 

rum  reqoieuitin  feprimo.  C  A  P.    VIII. 

§^|jf|5  Vm  vero  in  die  feprimo  requieuir Deus  ab  omnibus  i 

fQp^  operibus  fuis,&  fanctificauit  eu,  nequaquam  eftac- 

frt§£fp]  cipiendum  pueriliter,tanquam  Deus  laborauerit  o- 

peraucto,quidixit,&  Fa&a  funta  verbo  intelligibili  &  fempi- 

terno,non  ionabili&  temporali.  Sedrequies  Dei  requiem 

fignificat  eorum  quirequiefcut  in  Deo  ,  iicut  la?titia  domus 

iictitiam  fignificat  eorum  qui  Ixtanrur  in  domo,  eriamfi  non 

eos  domusipfa,fedalia  res  aliqua  la^rosfaciat.  Quanto  ma- 

gisfi  eademdomuspulchntuctinefua  faciat   laetoshabitato- 

resvt  non  folum  eo  loquendi  modo  la?ta  dicatur ,  quo  figni- 

ficamusperidquod  continetidquodconrinetur ,  ficutthea- 

tra  plaudunt,piata  mugiunt ,  ciim  in  illis  homines  plaudant, 

in  nisbouesmugiantifedetiamilio  quo  fignificaturper  effi- 

cieqtemidquodefficitur,iicutla?ta  epiftoia  dicitur  ,  figuifi- 

canseorumlaftitiam,quoslegentesefficitla3tos.ConuenieiW 

tiTfime  itaque  cum  Deum  requieuifle  prophetica  narrat  au- 

thoritas,fignificatur  requieseorum,quiinillo  requiefcunt,& 

quosfacitipfe   requiefcere.    Hoc  etiam   hominibus  quibus 

loquitur,&  propter  quos  vtique  confcnpta  eft ,  promittenre- 

propheria,quod  etiam  ipirpoft  bona  opera,quas  in  eis,  &  per 

cos  operatur  Deus,fi  ad  illum  priiis  m  ifta  vita  per  fide  quo- 

dammodo  accefterint  ,  in  ilio  babebunt  requiem  fempiter- 

nam.  Hocenim  &  fabbati  vacatione  ex  pra?cepto  legis  in 

vetere  Dei  populo  figuratum  eft,  vnde  fuo  loco  diligentius 

arbitror  diflerendum. 

L.     VIVES. 

¥Erbo  intelligibili  &  fempiterno.Jforem  iUam  voluntdtis 
momentvm  dicit  <ffe  Bafihws^uo  meliuo  nos  intelligamus. 

Deangelorum  conditione,quidfecundumdiuina  tcrftimonia 
fenuendumfit. 

CAP.      IX. 

tfi^Vnc.quoniamdefan&a:  ciuitatis  exortu  dicerein- 
|  ftitui ,  &  prius  quoel  ad  fanttos  angelos    attinet  di- 


cendu 
&  eo  beatior 


ii  putaui,qux  Jiuius  ciuitatis&  magna  pars  eft, 
, a  quodnunquamperegrinata,  qua?  Iiinc  di- 


AdMarcellinum     Lib.  xj.  64$ 

tiina  teftimonia  fuppetant,quantum  fatis  videbitur ,  Deo  lar- 
giente  explicare  conabor.Vbi  de  mundi  conftitutione  facra^ 
litera?loquunrur,noneuidenrerdicitur  vtrum  vel  quo  ordi- 
ne  creati  fint  angeli;  fed  n'  pra?rermifsi  non  funt,vel  ca?li  no- 
mine,vbidifturr.  eit ;  InprincipiofecitDeus  ca?lum  &  ter- 
ram,vel  potius  lucis  huius,de  qui  loquor,fignificati  funt.Noii 
autem  pra?rerrniflos  eiTe  hinc  exiftimo ,   quod  fcriptum  eft, 
requieuifTeDeuminfeptimo  die  ab  omnibus  operibus  fuis 
qua?  fecit ,  cum  liber  ipfeitaiit  exorfus :  Inprincipiofecit 
Deuscjclum  &  terram,  vtanteca?lum  &  terram  nihil  aliucf 
fecifle  videatur.Cum  ergo  aca^lo&terra  cceperit,atqueipla 
terra  quam  primitus  fecit ,  ficut  fcriptura  confequenter  elo- 
quitur,inuifibihs&incompofita,nondumque  lucefadta ,  vti- 
que  tenebra?  fuerint  fuper  abyfTum,id  eit,  fuper  quadam  ter- 
ra?  &  aqi.cr  indiftinttam  confufionem  :  vbi  enim  lux  non  cft, 
tenebrjf  fint  necefleeft  :  deindecumomniacreandodifpofi- 
ta  fmt.qua?  perfexdiesconfummara  narratur,  quomodo  an- 
gelipra?termitterentur,tanquam  noelTentin  operibus  Dei, 
a  quibus  die  feptimo  requieuit  ?  Opus  autem  Dei  ei^c  ange- 
los:hic  quidem  etfi  non  pr3etermiilum,nonramen  emdenter 
expreflum.eft  :  fed  alibi  hoc  fancta  fcriprura  clarifsima  voce 
teftatur.     Nam  &  in  hymno  trium  in  camino  virorum  cum 
pra?di£tum  eilet:  Benedicite  ornnia  opera  DominiDomi- 
num  :  in  executione  eorundem  operum,  etiam  angeli  nomi- 
nati  funt.  Etin  Pfalmo  canitur,  Laudate  Dominumde  cce- 
Jis,  laudate  eumin  excelfis.  Laudareeum  omnesangelie- 
ius,laudate  eum  omnesvirtutes  eius.  Laudatt  eum  fol  & 
luna ,  taudate  eum  omnes ftella?  &  lumen.  Laudate  eum  ca:- 
lica?lorum,  &  aqiux-  quae  fuper  c.^losfunt,  laudentnomen 
Domini.   Quoniam  ipfe  dixit&ficta  funt  ,  ipfe  mandauit 
&  creata  iunt.  Kn.un  hic  apertifsime  a  Deo  factos  elTe  ange- 
losdiuinitusdi&um  eft  ,  cum  eisinter  aetera  ca?leftia  com- 
memoraris,  inferrur  adomnn  :   lpfe  dixit  ,  &  fodta  funt. 
Quis  porrd  audebit  opinari ,  poit  omnia  ilta  ,  quse  iex  die- 
bus  enumerata  funt ,  angelos  fictos  i  Sed  &  fi  quiiquam  ita 
defipit ,  redarguitiftam  vanitatem  illa  icnptura  pans  auto- 
ritaris,vbiDeusdicit  :  b  Quandofacla  funrfydera  ,  lauda- 
ueruntmevoce  maona  omncs  angeli  mei.  Ia.m  ergp  eram 
angeli  quando  facta  funt  fydera.  Facta  funtauremquarto 
4ie.  Nuuquid  nam  ergo  die  tertio  fa&os  efte  dicejnusf  Abfit. 
i  ss    3 


6^6  Auguftirii  de  ciuirate  Dei 

Jn  promptu  eft  enim,c|uid  i!lo  die  faftum  fit.  Ab  aquis  vtl- 
«jueterra  difcreta  eft,  &  diftmctasfui  generis  fpecies  duo  i- 
ftaelementafumpferunt:&  produxit  terra  quicquidei  radi- 
citus  inha?ret.  Nunquid  nam  fecundo  f  Nec  hoc  quidem. 
Tuncenimfirmamentum  fa£tum  eft  interaquas  fuperiores 
&  inferiores,  caelumque  appellatum  eft  :  iii  quo  firmamento 
facta  funtfydera  quarto  die.  c  Nimirum  ergo  fi  adiftorum 
dierum  opera  Dei  pertinent  arigeli,ipfi  funt  lux  illa,qu£  diei 
nomenaccepit,cuius  vnitas  vccommendatur ,  non  cft  di- 
€t\im  dies  primus,fed  dies  vnus.  Nec  alius  eft  dies  fecundus, 
aut  tertius,aut  cseteri ,  fed  idemipfe  vnus  ad  implendum  fe- 
nariumvelfeptenariumnumerum  repetitus  eft,propter  fe- 
mriam  vel  feptenariam  cogmtionem  tfenariam  fcilicet  o- 
perum  qua?  fecit  Deus  ,  &  feptenariam  quietis  Dei.  Cum  e- 
nimdixit  Deus:fiatlux,  &  facta  eftlux  ,  M  refte  in  hac  luce 
creatiointelligitur  angelorum  ,  profecto  fa£H  funtpartici- 
pes lucis  arterna?,quae  eft  ipfa  incommurabilis fapientia  Dei, 
perquam  fa&afuntomnia,  quem  dicimus  vmgenitum  Dei 
filium  ,  vt  ea  luce  illuminati .  qua  creati  fierenr  lux ,  &  voca- 
retur  dies  participatione  incommutabilis  lucis  &  diei ,  quod 
eft  verbumDei,perquod&  ipfi,&  omniafafta  funt.  Lumen 
«juippe  veruquodilluminatomnem  hominem  in  huc  mun- 
<lum  venientem,  hoc  iiluminat  &  omnem  angelum  mudum, 
"^Vtfitluxnoninfeipfo,fedinDeo,  aquofi  auertiturangelus 
£timmudus,  ficut  funt  omnes ,  quivocantur  immundi  fpiri- 
tus,nec  iam  lux  in  domino„fed  in  feipfis  tenebr^,priuati  par- 
ticipationelucisa?terna?.  Maliemmnulla  natura  eft,  feda- 
mifsio  boni,mali  nomen  accepit. 

L.    V  I  V  E  S. 
a /^V  Vod  nunquam  peregrinata.  }  Semper  enim  in  patriafuitt 

V  {^jJnrrdi  emmfemjper  videntfurtem  patrn.cjui  in  ali*  eTi. 
h  Quando  fa£ta  funt  Cydera.\lob.$$.fn  sfyw&tteuv  arpctjvisttf 
fja  $mt*  uuydhYt  TruvTtf  etyftXoi  /ua. 

€  Nimiru  ergo  fi  ad  iftorum.}  r  heologt  Gr&cires  s}iritale$  pr&- 
teffiffe  corperea*  •votunt ,  eifque  -vluti  minijirvs  -vfum  effe  mundtgem- 
torem  inreltquis  procreandts :  quam  ofimonem  Plato  tnopifctomun- 
difectttw  efi.Diuw  Hieronymtu,  Gregonum  magijlru  ,fu6fquefectt- 
ttts  Gr<tcos,fj>iritalia  corporaUbtn  pnota  fmfe  cenfuit.  Bafititti  verh 
&I>ionyfiu4  Grxci^  Latiniprepe  omnesyX^4mbrofiws,Beday  Caf- 
£odoms,&  hU  t^^ufiinm  >  eunda  pmul  4  Deoprogewta  tffeperhi- 


Ad  Marcellinum     Lib.  xj.       647 

bentfluod  cum  ilh  cengruere  'videtur  Ecclefiaftici  decimootlauo ;  Qfti 
•viuit  in  <eternum,crsamt  omnia  fi>nul. 

Defimplici  &  incommutabili  cri:iiute,pams,&  fi!ij,8c  fpiritus  f.mfti, 
vniu:>Dei:cui  nun  -.  ft  aliud  qua'icj$,  iliud  iubftaruia. 
C  A  P.  X. 
[p^Si^  St  iraque  bonum  folum  fimplex,&  ob  hoc  folum  in- 
^commuubile^uodeft  Deus.  Ab  hoc  bonocreata 
■fit  funromnia  bona.fed  non  fimplicia,  &obhocmu- 
tabilia.Creatafane,inquam,  ideft,  fafta,  nongenita.  Quod 
cnim  de  fimplici  bono  genituni  eft.pa»  uer  iunplex  eft:&'hoc 
elt  quodillud  dequogenirumeft,  quaf  duo  parrem  &  filu.m 
dicimus,  &  vtrunque  hoc  cum  fpiritu  fuo  vnuseft  Deus :  aui 
fpiritus  patris 8i  filij,  fpiritusfan&us  propria  quadam  notio- 
ne  huius  nomiiusin  ficris  literis  nuncupatur.  d  Alius  eft  au- 
tem  quam  pdterd:  hlius,qiiia  necpater  cft,  nec  filius  :  fed  a- 
liusdixi.non  aliud.quia  &  hocpanter  fimplex  pariterq;  bo- 
numeft  incomutabile  &  coa?tcrnum.  Et  hec  trinitasvnus  eft 
Deus:  nec  ideo  non  fimplex.quia  trinitas.Neq;  enim  propter 
hoc  natui  am  iftam  Koni  fimplicem  dicimus,  quia  pater  in  ea 
folus,aut  (oius  filius,aut  folus  fpiritus  fanctus.  Non  enimfo-r 
la  eftifta  nominis  trinitas  finefubfiftenria  perfonarum,!,ficut 
Sabelliani  harreticiputauerunt.  c  Pater  quigenuit,  fimplcx 
eft,  &  fiiiusquigenirus  eft  ,pariter  fimplcx  cft :  &  hoc  eft  il- 
luddequo  genitus  eft.  Sed  ldeo  fimplex  dicitur ,  quoniam 
quodhaber,hoceft:exceptoquod  reiatiue  quarque  perfona 
adalteramdicitur.  Nainvtique  pater  haberfilium  ,  necta- 
men  ipfe  eft  filius:&  filius  haber  parrem ,  nec  ramen  ipfe  cft 
parcr.  In  quo  ergo  ad  feipfum  dicitur  ,  non  ad  alrcrum  .  hoc 
eft  quod  haber.ficur  ad  feipfum  dicmir  viuens ,  habendo  vti- 
que  vitam,&  eadem  vita  ipfe  eft  Propter  hoc  itaq,  narura  di- 
cirur  fimplex,cui  no  firaliquid  habercquod  vel  pofsir  amit- 
tere:vel  aliudfit  habens,aliudquod  habcr :  ficut  vas  aliquenn 
liquorem,aur  corpuscolorem,auraer  lucem  fiue  feruorem, 
auranima  fapienriam  :  nihil  enim  liorum  eft  id,  quodhabet. 
Nam  neque  vas  liquor  eft  ,  nec  corpus  color,nec  aer  lux  fiue 
feruor.neque  anitna fapientia  eft.Hinceftquoderiam  priua- 
ri  poflunt  rebus  quas  habent,&  in  alios  habitus  ,  vel  qualita- 
tes  verti  atque  mutari,vt  &  vas  euacuetur  humore  ,  quo  ple- 
numeft,&corpusdecoloretur,&  aertenebrefcat  fiuefrige- 
fcat,&  anima  defipiat,dSed  fi  fit  corpusincorruptibile,  qualc 


648'  Auguftini  de  ciukate  Dei 

fan&is  iti  refurreftione  promittitur ,  habet  quidem  ipfius  in- 
corruptionisinamifsibilem  qualitatem  ,  fed  manente  fubfta- 
tia  corporali,no  hoc  eft,quodipfa  incorruptio.Nailla  etiam 
per  fingulas  partes  corporis  tota  eft,nec  alibi  maior,alibi  mi 
nor.Neque  enim  vlla  parseftincorruptior,quam  altera.Cor 
pus  vero  ipfum  maius  eft  in  toto ,  quam  in  pa-rte :  &  cum  alia 
parseftin  eoamplior,alia  minor,non  ea  qiue  amplior  eftin- 
corruptior ,  quam  ea  qua?  minor. c  Aliud  eftitaque  corpus, 
quod  non  vbique  fui  rotum  eft:  alia  incorruptio  ,  qua?  vbique 
cius  tota  eft  :  quia  omnis  parsincorruptibiliscorporisetiam 
ca^terisinafqualisaequaliter  incorrupta  eft.  Neq;  enim,  ver- 
bi  gratia,  quia  digitus  minor  eft  quam  tota  man9,  ideo  incor- 
ruptibilior  manusquamdigitus.  Ita  cum  fintinaequalesma-» 
nus  &  digirus  ,  a?qualis  eft  tamen  incorruptibilitas  manus  & 
digiti.Ac  perhoc  quanuisacorpore  incorruptibili  infepara- 
bilisincorruptibilitasiit,aliud  tamen  eftfubftantia,  qua  cor- 
pus  dicitur,aliud  qualitas  eius  ,  qua  incorruptibile  nuncupa- 
tur.Et  ideo  etiam  fic  hoc  non  eft ,  quod  habet  anima  quoque 
ipfa,etiam  11  femper  fn  fapiens,  ficut  erit  cum  a  pre/enti  mife 
rialiberabiturinafternum-.quia  licettunc  fapiensfitin  a?ter- 
num,participatione  tamen  incommutabilis  fapientia?  fapiens 
erit,qua?  noneftquod  ipfa.Neque  enimfi  aerinfufa  luce  vn- 
cjuam  deferatur,ideo  non  aliud  eft  ipfe  ,  aliud  lux  qua  illumi- 
natur.  Nequehocitadixerim  ,  fquaii  aer/itanima:  quod 
putaueruntquidam,  Squi  non  potueruntincorporea  cogita- 
re  naturam. Sed  habentha^c  adilla  etiaminmagna  difpanli- 
tate  quandam  fimilitudine,vt  noninconuenientcr  dicatur,fic 
illuminarianimam  incorpoream  luce  incorporea  Mmplicis 
fapientiaf  Dei,ficut  illuminatur  aeris  corpus  luce  corporea, 
&ficuta'er  tenebrefcit  ifta  luce  defertus.  Nanihil  funtaliud 
fcqu£  dicuntur  locoru  quorumcunque  corporalium  tenebra?, 
cjuam  aercaresluce,ita  tenebrefcereanimam  fapientiejuce 
priuatam.  Secundum  hoc  ergo  dicuntur  illa  fimplicia  ,  qua? 
principalitervereque  diuina  funt,quod  l' non  aliudeft  in  eis 
<juahtas,aliudfubftantia,  nec  aliorumparticipatione  ,  vel  di- 
uina,velfapientia,velbeatafunt  Cafterum  dictuseft  in  fcri- 
pturis  fan£tis,fpiritus  fapientia  multiplex ,  eo  quod  multa  in 
fehabeat:fedqu^habet,ha?c&  eft&  ea  omnia  vnus  eft.Neq; 
enirnmulta?,fed  vna  fapientia  eft  ,in  qua  funt  immenfi  qui- 
dem  atque  jnfinitikthefami  rerum  intelligibilium ;  in  quibus 

funt 


AdMarcellinum  Lib.    xj.         649 

funt  omnes  inuifibiles  atque  mcomutabiles  rationes  rerum, 
etiam  vi/ibihum  &  mutabiliu.quze  per  lftam  fa&a?  funt:  quo- 
niam  Deus  non  aliquid  nefciens  fecit, l  quod  nec  de  quolibet 
homine  artifice  recte  dici  poteft.Porro  fi  fcies  fecit  omnia,ea 
Vtique  fecitquiE  nouerat.fcxquo  occurrit  animo  quidda  mi- 
numfed  tamen  veram.quod  ifte  mundus  nobisnotus  eile  no 
poftetmifi  eifeti^Deo  autem  nifi  notus  eflet,efle  non  poflet. 

L.       V  I  V  E  S. 

a  A  Liuseft  autem  qiiam  pater&  filius.  \  FJaud  equidem  yeYya  rt\l 
i\  wrba  permv.ltum  ad  rationts  fictafmfacete  aedtderim,fed  -^  fo^ 
illud  tamenferuandum  eji  in  primts,ne  a  receptu  vfu  autorum^confenfu-  uan((a 
que  eccle[\£yi\liU6  pr&fertim  ueterts,formulti  rccedatuf.Nam  cwn  diui- 
n&  resfupra  humanum  omnemftnt  c.iptumfit&  ,  ncverbts  quidempro- 
prtupoffunt  a  nobus  cnunciart.Sunt  emmverba  ommaty  ab  hommtbusy 
&  ad  humana  expltcunda  muenta  ,  tjuomintts  confingerefibt  ^uenquc* 
aut  mua  indncere  ,  aut  anufu  trita  atcjue  approbuta  repudiare  afcitts 
alijs  decet.  Nam  atmpropria  n-dlapofimt  tngenif  humam  -vi  excogi- 
tariyilla  erunt  tnaviine  ad  rcm  eloqutndam  accommodaia,  ou£  ab  iliis 
tradita  fuertnt ,  quorum  f  rtpus  magna  pars pietatts  nosir£  conflat: 
qu£  dixipropter  impiam  quorundam  argutulorum  tementatem ,  qui 
contempus  fprctifque  ueterum  loquendt  formults,  oftentandi  fui  caufa 
pcriculop)  "xempio,  noui  -vcrborum  magijlri  vidert  affcctant,  quum  (int 
cum  rerurn  alt.irtim  omnium  ,  tum  t>ero  rjerborum  fera.onifque  njntuer- 
f\  hnperkifiimi :  t$r  voltint  Ucert  fibi  arbttratufuo  atque  adeo  iibidi- 
ne ,  veternm  fcviptorum  de  reiigionr  lcqnsndt  leges,  ceu  mollem  quam- 
pi  :m  ty  dntliiem  ceram,  modo  tn  arclum,  modo  tn  extenfum  fufiimque 
dtfforiutre. 

b  Sicut  Sabelliani.} Dixide  h&refi  ifloyum^qui  perfonai  in  trinitate 
nuiijus  po.ielant. 

c  Pater  quigenuit,fimpl.  eft,  &  filiusqui  genituseft,  pari. 
fmp.eft:&  hoc  eftiliud  dequogenituseft.j-/^o<;£0tMw*»  codi- 
ce  Brugen.dtifl. 

d  S  ed  &  i\  fit  corpus.  \  Non  modo  quodfeiungt  ab  altoprobat  non 
illtul  fffi,*  quofep^ratur.fed  quod  affixum  tiii  efl  h&renftjue  perpetuo. 
e  Aliud  eftitaqj  coryus.}-Fufa  efl  corporn  ratioper partes  omnes: 
nec  ipfa  confiat ,  mft  ; artes  tum adftit ,  tum  contuncl&  coagmenta' 
t£f,  ftnt.  Nec  manptsfkum  corpw  efi  }  >vel  ei  magnitudme par :  at  in- 
corruptio  ,  qu&  efi  in  manu,  nonpars  efl  incorruptionis  corports :  neque 
enimftarfa  h&c  efl  itaper  corpus ,  vt  tnodo  corporis  iiceat  eam  rnetiri: 

ss     f 


650  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

fedftc  infeftili  confide,  atione  attrtbuta  ,  vt  cum  m  totofit  corpore  totdi 

inquauts  ettam  coports  parte  non  pars  ali-jua  effe  inteihgatur  ,fdtpfa 

quoque  tota  ,  qua  natura  e?i  rerum  Jpiritaitnm  :  veiut  amm&^  angeliy 

Vei,cjut  nonfic  locum  tenent ,  vt  aih.uid pnus,aUud pofierius  ,  dex- 

trum  hoc,iUud  fimfirun ftt :  aut  mfenu»  quicquam ,  lutus  fuperittsfit  e 

regione  ftlu  nfed  in  ftnguin  quamUbet  mimutti  locisfenuibtiftjt-e  purti- 

culnfint  totf.nec  tamenloco  ipfi  tott  dt(int,<]ue  dttluae  un  mtell^lufa- 

cdttrjfiutydubttts.- 

f  Quafi  aer  fitamma.  f  Hocdtxtt  ^/Jnaxiu cnes  AfUcfius,&  e- 

iufdtm  phtiofophtx  Dtogtnes  ^poliomates.   ^naxagoras  ceu  aertm 

cjuendam  iffi  vult  ammam  He< .  ciitws  a  resfiralione  ammam  vtuen- 

tmm  progtgm  cenfbat. I  nde  otclafit  4*;t»>  i>t  tnqmt  Plato  m  Cra- 

tyio^m  t5  4"  jptqttod  esi  refrigero.y  iterts  aerem  tilum,qui  efi  in  an~ 

htiitu^vtdentur  antmam  putaffe-.-vndc  eft  apud  Poetam  ,fceterc  vxoris 

animam,qutn  <fy  acrem  ommm  animam  dixerunt.  Vcrg.  SimtnaUr- 

rarum  antm<eq-,  warisijifuiffent 

g  Quinonporueruntincorpoream  cogitare  naturam.  \Ci- 

ceroprtmo  Tufc.qu&s~i.^ntmos  enim  per  feipfos  viuentes  nonpoterant 

mente  compUcli^formam  aiiquam  fguramqne  cjU£rebant. 

h  Qua?  dicuntur,&c.  tenebra?. \Su  ab  ^rislotele  tenehr  &  finiun- 

turfecundo  libro  de  ^4mo>a,abfentta  iucts  ex  dtaphano  corpore,  quod 

tfi  lumtnts  capax,gr per  quod  cernimus. 

i  Non  aliud  eftineisqualitas^aliud  fubftantia.} Qualitates  vo- 

cat^quas  Gr&ci  Ttvidr/iTzte.Tametfi  h&pro  corportbus  acctpt  a  Cicerone 

videntur  in  %^4cad>tn>icts  Hic  videtur  ^/tugusiinm  quaittates  dice- 

re,<jutcquid  jubfianti£  adh&ret.quodphiiofophtrecentiores  a  adxns  no- 

mmant,@t  quaiitatts  generale  nomen,cum  i^uuitilianus  aiijc^  permui- 

ti  oficndunt,tum  cfuab  tpfurn  deciatat ,  quod  ad  omne  acctdtntisgenus 

accommodatur. 

k  T\\etCai\ri.\Reconditiora.aut  ipfie  cpes  recondit&. 

1  Quod  nec  de  quoYihet.^  Quamlibet  tnfcto  <&  abietio ,  hoc  enim 

esi  cjuodltbet,vt  alibt  dixi. 

m  Deo  autem  nifi  notus  efiet.  }  Cura  Dci  s~iat  mundus ,  altooui 

fidiim  ruiturus.Atqut  quod  neuttquam  Deus  noffet ,  curare  nonpojjet, 

neque  emm  artifex  opus  velfactt  veifuThnettquod  tgnorat. 

An  eius  beaticudinis,quam  fan&i  angeli  ab  initio  fui  femper  ha- 

buerunt,  etiam  illos  !piritusqui  in  veritate  non  ftetetunt, 

patticipesfuilTeccedendum  (it.      CAP.    XI. 

JV£ecumitaflnt,nulloquidemmodofecundum  ali- 
V^quod  temporisipatium  priuscrant  illi  fpintus  te- 

nebrae, 


Ad  Marcellinum  Lib.  xj.  651 

neDrae,quosangelosdicimus.  a  Sed  fimul  vt  fa£ri  l\mr,luxfa- 
&i  funr,non  tamen  ita  tatum  creati ,  vt  quoquo  modo  eflenr, 
&  qu^quomodoviuerenr,  fed  etiamilluminati  vt  fapienter 
beatequeviuerent.  Ab  hac  illuminationeauerfi  quida  angeli, 
nonfolumnonobtinueruntexcellentiatn  fapientis bearxque 
virar,qua?  proculdubio  non  nifi  arterna  aeternitatifijue  fua^  eft 
certa  arquefecura:  bfed  &  rationalem  vita  licet  iriripicntem 
ilc  habent,vteam  nonpoffmtamirtere,nec  fi  velint.  Quate- 
nus  autem  anrequam  peccalTenr.illius  iapieutia?  ruerint  par- 
ticipes,definire  quis  poteft?  In  eius  tame  participarione  a^qua 
les  fuiife  iftos  illis,qui  propterea  vere  pleneq:  bcari  fuor.quo- 
niam  nequaquam  de  fuar  beatitudinis  eternttatc  faiiuntur, 
quomodo  difturi  fumusquandoquidem  fi  a?qualesinea  fuif- 
fent,etia  ifti  m  ei«s  aeternitate  manfiiTent  pariter  beati ,  quia 
pariter  certif  Neque  emm  ficnt  vita  quadiucunque  tVertt  ,ita 
aererna  vira  Vw-racirer  dici  poterir  J\  finein  habitura  .ir.Siqui- 
dem  vira  tantummodo  viuendo  ,  afrerna  vero  fincin  non  ha- 
bendo  nominata  ert.Quaproprerquanuis  non  quicquid  a?ter- 
nuin  contmuo  beatum  lir ,  dicitur  enim  eriam  poeoalis  ignis 
eternusttatnen  (i  vere  perfc&eque  beata  vita  non  niu  zeterna 
eit,no  erat  talis  iftorum  vita  heata,quia  quandoque  defmira, 
&  propterea  noaeterna.liue  id  lci;ent,fiue  nefcietesaliudpu 
tarenr.quia  fcientes  timor,nefcientes  error  beatos  elTevtiq; 
tiou  finebat.  Si  autem  hoc  ita  nefciebant,  vtfalfo  incertifve 
non  fiderent,fcd  vtrum  lempiternu,  an  quandoquc  finem  ha- 
biturum  elTet  bonum  fuum.in  neutram  partem  firma  afTen* 
/ione  ferrenrur,ipfa  de  tanta  foelicitate  cuncTatio  cam  beatse 
vita?  plenitudinem  ,  quam  ih  fanctis  angelis  elTe  credimus, 
nonhabebat.  c  Neque  enim  beata?  vitasvocabulumita  con- 
trahimus  ad  quafdum  fi  gnrficarionis  anguftias  ,  vt  folum 
Deum  dicamus  beatum:qui  tamcn  ira  vere  beatus  eft,  vr  ma- 
ior  beatitudo  eiTe  non  poflit  In  cuius  comparationem  ouod 
angeli  beati  funt,  fua  quadam  fummabeatitudine ,  quanta 
elle  in  angelispoteft,quid  aut  quanrumeitf 

L.  V  I  V  £  S. 
a  C*  Ed  fimul  vt  faCtt.  j-  Fficjlitim  ne  mut&  i/ideanturfchoU  in- 
y^Jflantibw  ty  tricts  horrentes  artfunt,  magvifque  clamonbus  ve- 
lut  xsfuum  cfftagitant  refj>  wdert  fwt  ,potuerintnc  angeli  hene  de  Deo 
tnererimpnm<)  illomcmento  ^quofunt  ah  opificererum  ommum  fro- 
gemti.-tnpotuerunt  vt  tpfi  dicunt,  demtreri,Nam  nift  tmpropric  dtca- 


6^i  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

tttr  ,  non  conflabit  T tjeologtca pr oprtetas  ,  quodmslansfuerit  creatio- 
nts  qubd  in  quo  manfer  >.nt ,  quod  tn  ouo  ceciderunt  a'u ,  aiu  ftettmnt. 
Et  hic  multa  ceu m  confihofmrint  naiwt&  prtnctpt,  cum  mundum  hunc 
conderetymagne fuperctho  dcfiniuv.tjtanto,  tam  affucranter  ,  vtiures 
illos  fertb  dtcere  ty  altquid  omnho  dtcere,  necnugas  effe  meras,  V  tx 
humana  ipfa  plene  vtt  cognofcer emuys  ingratts  mcrtahbm  permtfit 
Dem.A  ejctmm  quid  illud  erat,  quod  haoehat  ante  prm  ipan  noxam 
homo  iHe  homtnumparens:  nefctmmquando pccc^rtt,  vbt,  qua  raitone 
totamiU  im  human&  gentis  tragaediam  tnuexertt:  tnitium  ,  ty  fimtna- 
riuf/i  malorum  omntum  cdatum  tjl :  quiafcire  non  merenur  :  &  ium 
ifii  qu  fi  humants  ommbm  exploratu ,  negoiits  fefe  angelorum  arde- 
Itones  tmintfcent:  non  qutbufitbet,  nec  qu&  -vulgart  faptentta  rnagts~ier 
iufrtffd  qua  ■verifimtle  eft,  ne  angelos  qutdem  tpfes  noffe.  Nam  ortgi- 
nes  rerum,&  ^td  in  illisfit  faclum,  autor  noutt^  m>n  id  quodgigmtur, 
xSfccedtt  hts,  qubd  cttm  de  injlantibm  magna  ftt  inter  homunuios  con- 
trouerfia^vtraque  faclime  rem  totam pertumultuose  adftfuofquevtn- 
dicante:  i(iiper  hoc  tahqu.tm  rem  apertam  tam  <&  certam  de  tncertif- 
fimts  (ff  alttfima  cahgine  merfis  incjuirunt.  Quantum  ergo  (*f  ex 
ipfimfapitnti£fcholahcet  colligere ,  ^  ex  difctpults  etuys  fanElts  illis 
autortbm,  qutnoncontentiofa  dirjutatione  ex  perttnacta  humanifque 
ajfecltbm  di  facrofanclts  defimere  rtbm,fedmodefte  ac  verecunde:qu<e 
tiel  in  hbro  "vit&  legerunt^o.  i  apatrtbmper  manut  tradita  acceperunty 
yeltquere  :  -vel  ipfi  certe  eodemfpiritu  ahqua  funt  hbrts  aufi  manda- 
re,quo  mnocentcr  ac  pte  ■vtuebant.  Hoc  enim  modo  traStari  myfteria 
iUa  dmina  debent*  «dorata  pottm  filenter ,  quam  raptata  &  dtftrpta 
■  clamortbm  ad  rauim  contenttofis :  necexijltmare  nihd  reftrre  ,fiue  de 
humana philofopjna  fit fermo fiue  derebm  nonad  dtfquifitionem  mor- 
.  taltu/i  h  Deo  fobrte  reueUttfyfd  adadmuationem  -venerationemque. 
^jintrelGtii  Ex  hu  tgttur  ftc  opmor ,  angdi  omnes  ,  <&  ht  quiperpetub  funt  boni 
ctmditio  beattque  ,  &  hi  quiperpctuo  mali  fy  miftrifimulfunt  a  Deogenera- 
ti.  atjue  tliusiratt  luce  qudam  ,  quafaale  tumfetpfi  poffent  cogno- 
fcere,iumres  ahasupfum  •verum  Deum,  quantumretcreat&per  Deum 
ltccret,gradaitm  tamen.  Non  entm  o'»ne<.  partbtttfuft  tngentj  poten- 
tUcj;  'viributpr&diti.Tum  tlltspropofitaefl  optto  >  njtrum  mallent  iuf- 
fisparerc  archtteclt  omntum  &  parentts ,  neclatmn  -vnguemab  tllis 
dtfcedere,  anpotimfacere  ipfosfibi  -viam,  qua  infifterent.  Momenta 
temporum  qualiaftnt  apud  angelos^  humana  mens  capere  nequit ,  mul- 
to  minus  qualia  apud  Deum:qualta  tamen  cwnquefint ,  quod  modefte 
fieque  femper  cuclumvelim,  priu*  feipfos  fuuntque  infptxere  patremt 
priusfuoingenio  arbitratutquc  relttltfunt,  &  velmcmancipathquam 

aptfz 


Ad  Marcelliniim    Lib.  xj.         653 

apartibus  Dei  vd  defecerint ,  i/el  [ietermt.  Fteri  qutd  pottierit ,  in 
mutram  partem  habeo  qnod  credam ,  tfthd  certe  failum  tta  credo. 
Stmid  &  ilLud  credo  ,  vbt  exccttentjfsimam  fu<t  naturs.  partem  omnes 
cognouermt ,  quantdqu".  ftbt  ad  mtfttmabdem  beatitudinem  aperta 
cjjct  ianua,jpe  acftducia  tant<e  beatttudinu  practptentes  tam  tum  gau- 
dta  l<etosfutffe:  (frquanutf  tenuiter,f>r^uflajje  tamen  -venturam  fat- 
licitatem,  &  quadjm  tenm  beatos  fwfje.t  teterum  ,-vt  euentws  docuit, 
fcelefios  nefariojque  ducios  fdifo  gaudto  :  bonos  autem  ptofque  "vero* 
lmmodtce  emm  ac  infolettter  fuA>n  tulere  jortent  :  &  qu~ft  parum 
futffet  in  partem  poJJ?j?to  tsad-ittt,  ex  tquodiwdttotam  voluerunt. 
*2u°dfutt  wfiptenttx  c»pu:y  neque  ft.neque  patrem  Deum  bcne  agno- 
fcere^  ac  inter  fefecrm,  arare.Orbati  ttgtftifimniiU  "vanafpe  aliquan- 
dtufuntaclt,  &  siulta  Utttijfttui  tnfamquc  pcrfufi ,  quoa  de  regno 
cum  Deo  contendeient :  quoad  nulla  tam  a<»pltu->  m  tvs  melii.ru.  mentis 
fpe  refidua  de  patriafua  ingattGmt  atq  <e  :;»pienttj?nni  deturbjtt  funt: 
qu<t  omma  non  afjeueranter  veltm  ame  putan  dictay  tranfnuro  facde 
itt  fententixwver  ifi/ndius  dicentt* . 

b  Sed&  rarionalem  vicam  licet  infipientcm.  }■  Habent  qui- 
deth  damones  acuta  ingenia  rn-  ruafra,fapn.ntes  tamen  nonfunt.Nam 
neque  fetpfos,  nec  parmtem  fuum  -vt  oportebat  norunt,  (ff  mens  eorum 
inuiaia  &  fuperbta  occ<ecatapr<eceps  tn  mdlefcetera  tnfiptentiftmefer- 
tur.  D  nique  jifaptentes  cjjent^efftnt  & botti.  I\ec  xilim  eji  tnalut  ,  tn 
quo  ignorantia  nott  domtnctur:  (icut  Plato  ,  <&  eumfecuttu  %^rtslote- 
lesydocent. 

c  Neque  enim  beatae  vita*  vocabulum.j- Beatitudtnemdefntt- 
rcveteresjlatu  ■<  ptrfcctumjy  numern  ou.ntbu*  bonorum  abfoitttumy 
qui  tn  Jolum  ■videtur  Deumcadere^cutus parttctpatione  <*r  angelt  beati 
funt.fy  homtnes  fanclt. 

De  comparauotK  beatitudinis  iuftorum,necdum  tenentium  pro- 
mifiionis  diuina:  pi  xmium  ,  &  primorum  in  paradifo 
hominum  aniepeccatum. 
C  A  P.     XII. 
Ec  aipfos  tantum ,  quod  attinet  ad  rationalem 
vel  intelle&ualem  creaturam,beatos  nuncupan- 
dos  putamus.  Qujs   enim  primos  illos  homi- 
_  nes  in  paradifo  negare  audeat  beatosfuiflean- 
te  peccatum:  quanuis  de  fua  beatitudine  quam  diuturna  ,  vei 
vtnnn  seterna  efVet  incertos  f  fclTet  autemseterna  niii  pec- 
callent  ,   cum  hodie  non   imprudenter   beatos  vocemus, 
*  cjuos  videmus  iufte  ac  piecum-fpe  futurse  immortaliratis 
hanc  viratn  ducere  c  Cme  crimine  vaftante  confcientiam, 


654  Auguftini  dc  ciuitate  Dei 

facileimpetrantespeccatishuius  infirmitatisdiuinam  mife- 
ricordiam.Qui  hcet  de  fua?  perfeuerantiaf  pre/nio  certi  fint, 
de  ipfa  tame  perfeueratia  fua  reperiuntur  incerti.  Quis  enim 
hommum  iein  a&ione  profe&uque  iuftiria;  perfeueraturum 
vfq;  in  finem  fcijt ,  nifi  aliqua  reuelatione  ab  iilo  fiat  certus, 
qui  de  hac  re  iulto  latentiq;  iudicio,no  omnes  inftruit,fed  ne- 
minem  failit.  Quantumitaquepertinet  addele£btionepr«e- 
fentis  boni.beatior  erat  primus  homo  in  paraciifo,quam  qui- 
libet  iuftus  in  hac  infirmitate  mortali:  quamu  autem  ad  fpem 
futuriboni,beatiorquiiibetin  quibuiiibet  cruciatibuscorpo- 
ris,cui  non  opinione  ,  £e«l  certa  veritate  manifeftum  eft,  fine 
£ne  fe  habiturum  omni  moleftia  carentemfocietatem  an- 
gelorum  in  participatioue  fummi  Dci,  quam  erat  iile  homo 
iiii  cafus  incertus  in  magna  illa  fcelicitateparadifi. 

L.  V  I  V  £  S. 
a  \|Ec  ipfos  enim  huic  tata?  beatitudini.}/»<j/w  exemplari 
jS\  legituriNtcipfos  tantum  beatos,  quoda.Unet  ad  rationalem 
velintelleftnalem  cre2turamtnunct4patidos lutawu-.  melius  ftc  3  alt- 
ttr  nuXLw  confiare potefl  fenfw.  figvfii at  ^^ugufimm  angelos  omneSy 
etiam  tum  nondum  de  ruina  vel  confirmatione  fut  terti  tffent ,  quodam- 
modofuiffe  beatos,  vel  eo  folo  quod  tampr&flantt  effsnt  fublimique  na- 
tura  condm  .quemadmodum  &  ^dam  ipfc  totmunertbns  ammicer- 
porifque  ante  arimen  a  Deo  cumulatus- 

b  Quos videmus  iufte  ac  pie.j-C/jriJira*  huiufmodi  homines  beatos 
«ppellat)Matth.  8. 

c  Sine  criminevaftante.  }  Nuila  efl  htc  maior  beatitudo ,  quam 
mensfibi  confcia  redi.Et  vt  Hoxatius  inquit: 

Nil  confcire  fibt^nxllapallefcsre  culpa. 
V  t  contra,nulla  efl  maior  crux>  quam  confcientia  fcelerum.  Hai  Cice- 
ro  contra  Pifonem,^  pro  Rcfciofurias  dicit  apoetis  nonmatas  tjfe. 

An  ita  vniir.  fcelicitatis  omnes  angeli  fint  creati,vt  nequelapfuros  fe 
polTenc  nofD,qu!  laptf  funt:&p oft  ruinam  1-abcntinm  perfeuerantiac 
fux  p-aefcientiam  accepetint  quiAeterunt.  CA  P.    X  1 1 1. 

Vocirca  cuiuisiam  no  difnculteroccunit  vrroq; 
coniun&o  effici  beatitudinem,  quam  1  e£to  propo 
fito  iutellectualis  natura  defiderar.hoc  eft,  vt  bo- 
_  noincommutabiii,  quod  Deus  eft,finevlla  mo- 
lefha  perfiuatur,  &  in  eo  fe  inseternum  efte  manfurum, 
nec  vlladubitationecunc"tetur,nec  vlloerrore  fallatur.  Hac 
habere  angelos  hcis,pia  fide  credimus ;  hanc  nec  antequam 

cade- 


Ad  Marcellinutn    Lib.   xj.        6tf 

caderenthabuiiTeangelos  peccatores  ,  quifua  prauitateilla 
luce  priuatifuntconfequenti  ratione  colligimus:habuifle  ta- 
menaliquam  et(i  non  prxfciafli  beanrudinem,afi  vitam  egc- 
runtante  peccatum.prore&d  crcdendi  funt.  Aut  fi  durum  vi- 
detur,quando  facti  funtangelralios  credereita  facl:os,vt  non 
acciperenr  prxicicntiaoi  vel  perfeuerarix  vel  cafus  fui:aiios 
autemita  factos,  vt  vei  ltare  ccrtniimaujtcrnitatem  luxbea- 
titudinis  noflentrfcd  ieoualis foelicitatis « -mnes  ab  initio  crea- 
tifunt:&  itafuei  ur,donec  iiti  qui  nuncmahfunt  ab  lilo  boiu- 
taris  luminc  fua  voluntate  ceciuiffent.proculdubio  multo  eft 
duriusnunc  putareangelos  fanftos xternx  (ux  beatitudinis 
incertos,&  ipfos  de  femetipfisignorare  ,  quod  nosde  lllis 
per  fcripturas  functas  nof.e  potuimus.  Quis  enim  catholicus 
Chi  iftianus  ignorat  nullum  nouum  diaboium  ex  bonis  an- 
gelis  vltenusfuturum  :  ficut  nec  lftum  in  focietatem  bono- 
rum  angelorum  vlterius  rcoitui  umf  Veritascjuippein  Euan- 
geliofanctisiidelibuspromitiit ,  cjuod  eruntxqualesangelis 
Dei:quibus  eria  promittitur,Cjudd  ibunt  in  vita  xterna.Porrd 
autem  ii  nos  certi  (umus  ,  nunqua  nos  cx  llla  lmmortalifceli- 
citare  cafuros-.illi  verd  ccrti  non  lunt,  iam  potiores  no  xqua- 
les  eis  erimus :  fed  quia  nequaquam  veritas  fallit ,  &  xqualcs 
eiserinius,profecideriaipfi  certifuntfux  fueiicitaus  xter- 
nx.  Cuius  illi  alij,quia  cerri  non  fuerunt ;  non  enim  erateo- 
rum  xternafcelicitas  ,cuius  certi  eflent  ,qux  finefueratha- 
bitura  :  reftat  vt  autiinparesfuerint,aut  <i  jtaMS  fuerunr,  poft 
iftorum  ruinam  illis  certa  fcientia  fue_  fempiternx  focliciratis 
acceffcrir.   Nifi  forre  quisdicat  ldquod  Doiniuusait  de  dia- 
bolo  m  huangelio:Illc  homicida  crat  ab  imuo,&  in  veritate 
nonftetit:/ic  eflecapiendum,vt  nofolum  homicida  fucrit  ab 
initio,id  eft,in  initio  humanigeneris.ex  quo  vtique  h   mofa- 
clus  cft,  que  decipiendo  poilct  occidere  :  verurnetia  ab  initio 
fux  conditionisin  veritaie  non  fteterit;  &  iuo  nunquabear 
tuscu  fan&isangelisfuerit, (uo  recufans  eflc  iubdirus  crea- 
tori,  b  &  fua  per  fuperbiam  velur  priuata  poteftatc  elatus ,  ac 
perhocfaliuscV  fallax:  quia  necvnquam  poteftatem  omui- 
potentiseuadit.    Etquiperpiam  fubie&ionem  noluit  tene- 
requod  vere  eft ,  alie&at  per  fuperbiac  elationem  iimulare 
<]uod  non  eft :  vtiic  inteliigatur  etiamquod  beatus  Ioannes 
Apoftolus  ait:  Ab  initio  diaboius  peccat,hoc  eft,ex  quo  crea- 
tus  eft  iuftitiam  recufauit ,  cjuam  nifi  pia  Debcjue  fubdita 


6^6        Auguftini  de  ciuitate  Dei 

voluntashabere  non  poflit.  Huic  fententiasquifquisacquie» 
fcir,cnon  cum  illis  ha?reticis  fapit,id  eft  Manich«eis :  &  fi  quas 
alia?  peftesita  fentmnt,  quddfuam  quandam  propriamtan- 
quam  ex  aduerfo  quodam  principio  diabolus  habeatnatu- 
rain  ma!i,  qui  tanta  vanitate  defipiunt,  vt  cuurverba  ifta  Eu- 
angelica  in  autoritate  nobifcum  habeant :  non  attendant  non 
dixille  Dominum,  a  veritate  alienus  fuit,  fed,  m  veritate  non 
ftetit :  vbi  a  veritate  lapfum  intelligi  vokut ,  in  qua  vHque  fi 
ftetilTet,  eius  particeps  fa&us,  beatus  cum  fanctis  angelis 
peimaneret. 

L.     V  I  V  E  S. 

a  P  I  viram  egeruntante  peccatum.}  Tam exiguum  illudtempo- 
Orn  fuitrfuod prtu*  ynam  IxDqo  defcerent,  interfuxitjit  mhd  i(fe 
iiideatur. 

b  Et  fuperbia  fua. }  In  alik todicibw  3  Etfua prr  fuperiiiam wlut 
priuatapoteftate  elatusacper  boc  falfu*  &faUax, 
c  Non  cum  illis  har reticis  fapit,id  eft  Manichseis.}  Cum  audi- 
rent  dtmonem  ab  initio  pcccajfe ,  <xis~iimaru*it  maiwn  ejfe  dxmonem  k 
X)eo  pregewtumjdcirco  natura  potms  ejft  malum^cjuhn •volmtaw.nam 
id  in  vnoquocpte  naturale -eft,non  volumarium^  cptod  in  eo  creauit  rerum 
conditor^cnm  id  in  mundum  proferret. 

I 
Quo  genere  locutionis  di&um  iit  de  diabolo,qu6d  in  veritate 
non  fteterit:quia  veritas  non  eft  in  eo. 

C  A  P.    X  I  I  I  I. 

4$!  Vbiecitautemiudicium.quafi  quaeiiffemus,  vndeo- 
^sf  ftendatur.qudd  in  veritatenon  fteterhyatq;  ait:Quia 
|§  non  eftveritasin  eo.  EiTetautemin  eo,fi  miliafte- 
tiliet.Locutione  autem  dictum  eft  minus  vfitata.  Sic  enim  vir- 
deturfonare:Inventate  non  ftetit,quia  non  eft  veritasineo: 
tanquamea  fitcaufa,vtin  veritate  nonfteterit,quodineo  ve- 
ntasnon  flt :  cum  potiuseafitcaufa  ,  vtin  eo  veritas  non  iit, 
qudd  in  veritate  non  ftetit.  Sed  ifta  locutio  eft  &  in  Plalmo, 
vbi  ait:Ego  clamaui,  quoniam  exaudifti  meDeusxum  dicen- 
dum  fuiiTe  videatur ,  Exaudifti  me  Deus ,  quoniam  clamaui. 
Scd  cum  dixiiTet ,  Ego  clamaui :  tanquam  ab  eo  quzerererur, 
vnde  fe  clamaiTe  monftraret,ab  effe&u  exauditionis  Dei  cla- 
moris  fui  oftendit  afrecTum  ,  tanquam  diceret :  Hinc  oftendo 

ckmafTeme,quouiam  exaudifti  mc. 

Quii 


AdMarcellinum   Lib.  xj.  657 

Quid  lentiendum  fit  de  eoqaod  fccipturneit>Ab  initio 
diaboluspeccat.  C  A  P.    XV. 

Llud  etiam  quodait  de  diabolo  Ioannes  :  a  Abinl- 
^»  tio  diabolus  peccat:b  non  intelligunt  fi  naturale  eft, 
feS-lfS  nullomodoeflepeccatum.  Sed  quid  refpondetur 
propheticisteftimoniis,  fiue  quod  Elaiasait  fubfigurata  per* 
fona  principis  Babylonia?,dialolum  norans:  Quomodo  ceci- 
dit  Lucifer,qui  mane  oriebatur.Siue  quod  Ezechiel.In  deli- 
tiis  paradifi  Dei  fuifti  omni  lapide  preciofo  ornatus?  Vbi  in- 
telligiturfuifle  aliquandofme  peccato.  Nam  expreffius  ei 
pauldpoftdicitur  :  Ambulafti  in  diebus  tuis  fme  vitio.  Qu^ 
fi  aliter  conuenientjus  intelligi  nequeunt ,  opoi  tet  etiam  il- 
lud  quod  dictum  eft  ,  In  veritate  non  ftetit ,  (ic  accipiamus, 
quodin  veritate  fuerit.fed  non  permaferir.  Et  illud,quod  ab 
initio  diabolus  peccat,non  ab  initio  ex  quo  creatus  eft,pecca- 
repuiandus  eft,fcd  ab  inirio  peccati,quodab  ipfius  fuperbia 
cceperitefte  peccatum.  Nec  illudquod  fcriptum  cftinlibro 
Iob,cumde  diabolofermo  eflct  :  cHoc  eftiniriuin  figmenri 
Domini,qu  ui  fecitad  illudendum  ab  angelis  fuis.Cui  confo- 
narevidetur  etiam  i'falmus,vbi  legitur:  Draco  hic  que  finxi- 
fti  aci  llludendum  ei  :Hc  intelligendum  eft.vt  exiftimen.us  ta- 
lem  ab  initio  creatum,  cui  ab  angelis  illuderetur,  fed  in  hac 
poena  poftpeccatum  ordinatum.  Itunum  ergo  eiusfigmen- 
tum  eit  Domini.  Non  enim  eft  vlla  natura  etiam  in  extre- 
mis  infimifque  beftiolis,  quam  non  llle  conftituit  :  a  quo  eft 
omnis  modus,omnis  fpecies,omnis  ordo:fine  quibus  mhil  re- 
ruminueniri  vel  cogiraripoteft:quantomagis  angelica  crea- 
tura,qua?  omnia  ca;tera,qua:  Deus  condiait,natura?  dignitate 
prjecedir. 

L.  VIVES. 
a  A  B  initio  diabolusj-  Ncnfunt  adanxias  illas  morularum  in- 
Jjl.  tjtafttiom  s  facra  hxc  Euangclu  reuocanda  ^trba,  feutrahtnd* 
potini.VnutTt  aut  aiterum  momentum  non  tmpedtt .  <juo  minut  ab  tmtio 
alia/usm  alujuidfecifle  pronunaemtts  ,  iitficjutidtatab  tnttio  mund$ 
funf  atrum  tr.utdta,pauxtllt,m  ten.ports  tmf>edtmento  non  ejl ,  cjuo  mi~ 
rtn"  eff^tum  hoc  fxi  oerum. 

b  Qoi  indc  volunt  aflerere  peccati  naturam.  }  Talesfutit 
Jtlantch&i.D.Thoma*,fy  cjuv  cu m  eo  negant  tnmomento,  cjwange- 
\m  condtitu  efi,  potuufe peccare ,  hac  ration*  vtuntur  ,  cj>ed  td  trimen 
mn  tam  opert  imputandum  effet^cjuam  autort,  qui  tale  optts  produxi?, 
*dug.de  ctuit-V^*     Tom.  j.  tt 


658  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Quodfentirevidetur  Ortgenes  fttper  ErechiekmJicens.Serpem  hojlit 
contrariut  verttatt  non  a  principio.nec  ftatimfupra  p<  ftut  &  -uentnm 
fttumambulaHit.SicHt  <_stdam&  Euanon  ftatimpeccauerunt  sita  & 
ferpens  altquando  nonfutt ferpenstcnm  in  paradifo  delitiarum  morare- 
tur.Dtm  emm  malitiam  nonfectfnec  tW uguftmut  aliudfentit,  qui  do 
cetytwn  jimul  acprtmum  creatif  erunt  f.ecca[je. 
c  Hoc  eft  initium  figmenti  Domini.  }•  lob  cfuadragcftmo  iulgo 
habemu*:lpfe  <.ft prinnpiumviarum  Dommt.Ncc  Ugimu*  »  qubdfeiit 
ad  Mudendum  angeln  futs-.fed  h&c  ex  interpretattone  Lxx. 

De  gtadi  bus  &  difTerentiis  creaturarunvqood  alitei  pen- 
det  vtilitatis  vfus,aliter  otdo  rationis. 
C  A  p.     XVI. 
fgn  N  his  enim  quse  quoquo  mo  Jo  funt,  &  no  funt  quod 
r^i  Dcus  eft,a  quo  facl:a  ftfnt,pra?ponuntur  viuentia  non 
viuetibus.ficut  ea  quie  habent  vim  gignendi  vel  etia 
appetedi  his,qua2  ifto  motu  carent.Et  in  his  que  viuut,pi  ^po- 
niitur  fentientia  no  fentientibus:iicut  arboribus  animalia.  F.c 
inhisqu<efentiunt,pi£eponunturintelligentianon  inteiligcn 
tibus,ficut  hominespecoribus.Et  in  his  quae  intelligunt,pr^- 
ponuntur  immortalia  mortalibus.ficut  angelihominibus,fed 
ifta  przeponuntur  natura?  ordine.Eftautem  aliusatque  alius 
pro  fuo  cuiufque  vfu  a?ftimationis   modus :  quo  fit ,  vt  quse- 
damfenfu  carentia  ,  quibufdam  fentientibus  pra^ponamus, 
intantum,vtfipoteftaseiret,eaprorfusdc  natura  rerum  au- 
ferre  veliemus:  fiuequem  in  ealocum  habeant  ignorantcs, 
iiue  etiam  fifciamns,  noftris  ea  commodis  poftponentcs. 
Quis  enim  non  domi  i\ix  panem  habere  quam  mures,  num- 
mos  quampulicesmalitf  Sedquid  mirum  ,  cumin  ipforum 
etiam  hominum  <eftimatione,quorum  certenatura  tant«  eft 
dignitatis,pleruque  carius  comparetur  equus ,  quam  feruus 
gemma  quam  famulaflta  in  tah  libertate  iudicadi  plurimum 
diftat  ratio  confiderantis  a  neceffitate  indigentis,feu  volupta 
te  cupientis  ,  cum  ifta  quid  per  feipfum  in  rerum  gradibus 
pendatmeceffitas  aurem  quid  propter  quid  expetat ,  cogitet; 
&  ifta  quid  verum  luci  mentis  appareat ,  voluptas  vero  quid 
iucundum  corporisfenfibus  blandiatur  ,  exquirat.  Sed  tan- 
tum  valet  in   naturis  rationalibus  quoddam  veluti  pondus 
voluntatis&  amons ,  vt  cum  ordinc  natura;  angeli  homini- 
bus  tamen  lege  iuftiti«e  boni  homines  malis  angelis^prxfe- 
rantur. 

Vitium 


Ad  Marcellinum  Lib.xj.  659 

Vitium  rxaliiie  non  naiuram  e(Te,fed  contra  n.uuram,cui  ad 

p^ccandum  non  condirot  caufa  e'r,fed  vo- 

lumas.         CAP       X  V  II. 

•^Tr^rC^?  Ropter  naturam  igitur,no  pi  opter  malitiam  diabo- 
\jyj^^  li,dictumrette  intclligimus.Hoc  eftinitium  figme- 
$24rS?5 i  tidomiimcjuiailnc  dubio  vbi  eflet  vitium  inalitiar, 
natura  n<>n  vitiata  praeceflit.1  Vitium  autem  contra  naturam 
eft,vt  non  polTit  nifi  nocere  natura*.  bNon  itaque  elTet  vitiu, 
recederea  Deo,nifinatura?,cuiusid  vitium  eft,  potiuscom- 
peteret  eife  cum  Deo.cQuapropter>etia  voluntas  mala  gran 
deteftimoniumeft  naturse  bona:.  SedDeusficut  naturarunt 
bonarum  optimus  creator  eft  ,  ita  malarum  voluntatum  iu- 
ftifmnusordinator  ,  vtcum  maleillz  vtuntur  naturisbonis, 
ipfebenevtatur  etiam  voluntatibus  malis.  Itaque  fecit,  vt 
diabolusinftitutioneilliusbonus,  voluntate  fua  malus,  inin- 
ferioribusordinatusilluJereturab  angelis  eius  ,  id  eft ,  vt 
profint  tentationeseiusfandis  ,  quibuscas  obefie  defiderat. 
Et  quoniam  Deuscumeum  condeiet,futurse  malignitatise- 
ius  non  erat  vticjue  ignarus,  &  prseuidebat  quarbona  de  ma- 
loeiuseffetipfefaclurus  :  propterea  Pfalmus  ait,  Draco 
hic,quem  finxifti  ad  illudendum  ei:vt  in  eo  ipfo  ,  quod  eum 
finxit,licet  per  iuam  b©nitatem  bonum,  iam  per  fuain  praj- 
fcientiamprxparaiTe  intelligatur,ouomodo  illo  viereturSc 
malo. 

L.     VIVES. 

aT  7"Itium  autem  contra  naturam.}/'*rfnfftf»  Socrates  &  S*°* 

V   ci  exn.ttt.rd  diccbant  efje  ,vttium  vero  comra  naturam.Nunqua 

tnimpeccaremm  ,  f\  n*turam  feyuerernur  dmem  tUam  puramrefldm- 

r!,necprauH  opinior.tbm  corruptam,ey  de.ortam. 
Non  itacjue  ellet  vitium.  j-  Namfi  vidim  id  >ffet  naturs.eitM^ 
qui-vuiwn commttttt,non  vkium  ejfet>nec  error,ftd  potuts  faptenUT  c- 
leclum,  ty  recle  executujn. 

c  Quapropteretiam  voluntasmala.  }  Ex  voluntatrmalavitia 
projicifcntur-.cjua  quoniam  natura  obfmt,m  natma  contra  nititur.  qu4 
fttjvt  ■voluntatem  tuuet  malefactrefnaturam  Udat^yoluutas  fua  Ffon- 
tefitmala,naturaadmalumtnmtatrah*tur,&  relufians,  quaftfua 
Teiinyueretur  arbttratm,opt$ma  qu<que  femper fequeretur.nam  htt  dc~ 
mum  deleclatur,^  ea  ingredeutur  vta,qua  ad  autorem  fuum  ttni^ 
ret,& alUjuando  peruemuu 


660  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Dcpulchritudine  vniuerficatis.quxper  ordinationem  Deictiam 
excontrariorum  fic  oppofuioneluculeniior. 

CAP.  XVIII. 
E  cxy  e  enim  Deus  vllum,nondico  angelorum,fed 
vel  homiiiumcrearer  ,  quemmalum  futurum  efle 
prarfciflet ,  nifi  pariter  noflet,  quibus  eos  bonorum 
vfibuscommodaret ,  atque  ita  ordinem  feculorum  tanquam 
pulcherrimum  carmen  etiam  exquibufdamquafi  antithetis 
honeftaret.a  Antitheta  enimquarappellanturin  ornamentis 
elocunonis  funt  decentiflim»,'qua:  Latine  appellantur  oppo 
fita:vel  quod  exprefiius  dicitur,contra  pofira.  Non  eft  apud 
noshuiusvocabuliconfuerudo,cumtamen  eifdem  ornamen 
tis  locutionis  etiam  fermo  Latinus  vtatur  ,  imo  linguae  om- 
niumgentium.bHisantithetisetiam  Paulus  Apoftolusin  fe- 
cunda  ad  Corinthios  epiitola.illum  locurn  fuauiter  explicat, 
ybidicit:Per  arma  iuftitia?  adexrns&  a  finiftris,pergloriam 
&  ignobilitatem,per  infamiam  &  bonam  famam,vt  iedu£to- 
res  &  veraces:vt  qui  ignoramur  &  cognofcimur  ,  quafi  mo- 
rientes  &  ecce  viuimus:vt  coerciti,&  non  mortificari :  vt  tri- 
fles,femper  autem  gaudentes.ficut  egeni  multos  autem  dita- 
tes:tanquam  nihil  habentes,&  omnia  poffidentes.  Sicut  ergo 
ifta  contrariacontrariisoppofita  fermonibus  pulchritudine 
reddunt:ltaquadamnon  verborum  ,  fed  rerum  eloquentia, 
contrariorumoppofitione  feculi  pulchritudo  componitur. 
Apertiffimevhocpofitum  eftinlibro  Ecclefiaftico  ,  hocmo- 
do-.Contra  malumbonum  eft,&  contra  mortem  vita:fic  con- 
tra  pium  peccator.  Et  fic  intuere  in  omnia  opera  altiffimi, 
bina  &  bina,vnum  contra  vnum. 

L.  VIVES. 
a  A  Ntitheta  enim  qua?  appellantur.  }  H<ec  ad  verbum  con- 
/\  trapofxta  dtcuntur,qu<e  gr  tn  verbUfunt^  tnfententiawt  do~ 
cet  autor  Rhetoricorum ad  H  erennium  lib.4. cdn/que  figuram  conten- 
tionem  nommatSed  prajinbit  Quintdiani  verba  ex  lib.  9.  adfcriberei 
Contrapofttum  autem^v. I  vl  quidam  vocant,contentto,  «uiiSttw  dici- 
tur^non  vno  fit  modo.nam  &  fn,fiftngulafingulif  opponuntur,  vt  in  eo 
quod  modo  dixi:fricit  pudorem  Ubtdo,  timorem  audacia  :  fy  bina  btnu, 
nonnoftrt  ingeny,veftri auxdij  tft :  tyfententi*  ftntentiu,  domtnetur 
tn  concionxbm,  iaceat  in  tudicivs.  H&c  tbt,  ty  alia  eadem  de  re.  cjuare 
nefciocur  u/£uguiimt4is  dicatnon  effeapudnos  huitts  vocabuli  conftte- 
tudimm. 

h  His 


Ad  Marcellinum  Lib.  xj.  661 

b  His  antithetis  etiam  P  au\us. y^/fuguftintts  altquid  exarte  rhe- 
thoricaeffe  m  Paulo  att.TolerabiL  eft.qma  ^Augufiinta  dtcit.  Stcjuts 
noflrum  dtceret,n9nflcigittum  tantu>tn>fed  h&rtfim  clamarent,  tamfunt 
illu  h<er  fesad  tnanum.mhil  citius  iacuLwtur>neque  faaliu*}  nemped- 
larutn  refertt. 

QiUdfentrendumvideatur  deeo  cjuodfcnptum  eft-.Diuific 

Deusintcr  lucem  &  tenebras.  CAP.  XIX. 
1^3  Vanuisitaque  diuini  fermonis  obfcuritas  etiam  ad 
rgjj  hoc  fit  vtilis,  quodplures  fententias  veritatis  parit, 
&'in  lucem  notitia?  producit,dum  alius  eti  fic  ,  alius 
iic  intelligit:  ita  tamenvt  quodin  obfcuro  loco  intelligitur, 
velatteftationererummamfeftarum  ,  vel  aliislocis  minime 
dubiis  afleratur.fiue  cum  multa  tra6tatur ,  ad  id  quoque  per- 
ueniatur,quod  fenfitille  quifcripfit:fiucid  lateat,  fedexo«- 
cafione  tradranda?  profunda?  obfcuritatis,  alia  qua^dam  vera 
dicantur,  non  mihi  videtur  ab  opcribusDei  abfurda  fenten- 
tia  Si  cum  lux  illa  prima  fada  eft,angeli  creati  intelligantur, 
&  inter  fanctos  angelos&  immundos  fuifledifcretum  ,  vbi 
dittumeft.Etdiuifit  Deusinter  lucem&  tenebras  :  &  voca- 
uitDeus  lucem  diem  ,  &  tenebras  vocauit  noftcm.  Solus 
quippe  illeiftadifcernerepotuit,  qui  potuitetia  prius  quam 
caderent  prasfcire  cafuros,&  lumine  priuatos  veritatis in  te- 
nebrofa  fuperbia  remanfuros  Nam  inter  iftum  nobis  notiffi- 
mum  diem  &  no£tem,id  eft,inter  hac  lucem  &  has  tenebras, 
vulgatiflima  fenfibusnoftris  luminaria  ca?li,vt  diuideret,im- 
perauit.Fiant.inquitjluminaria  in  nrmamento  ca.*li,vt  luceat 
fuper  terram,&  diuidant  inter  diem  &  nocle.  Et  paulo  poft: 
Et  fecit,inquit,Deus  duo  luminaria  magna:3  luminare  maius 
in  prirjcipia  diei,&  luminare  minus  in  principia  noc~Hs,&  ftel 
Jas:&  pofuitilla  Deus  infirmameto  ca;li,  blucerefuperterra, 
&  pra?eiTediei&  no<fti,&  diuidereinter  lucem  &  tenebias. 
Interillam  vero  lucem,  qua?fan£tafocietas  angelorum  eft, 
illuftratione  veritatis  intelligibiiiter  fulgens,&  ei  contrarias 
tenebras,id  eft,malorum  angelorum  auerforum  a  luce  iufti- 
cias  teterrimas  mentes,ipfe  diuidere  potuit :  cui  etiam  futuru 
nonnatura»>fed  voluntatismalumoccultum  ,  aut  incertum 
eflenonpotuit. 

L.     VIVES. 
aT    Vminare  maius  in  principia  diei  }  Lxx.  fic  verterunt:  *&i 
J^iTnl^JHi  i  SujTajJ"*»  o»j"«gytj  tSj   tx>.y%\*s.  to\  ^as-Jjfet  to» 


66t  Auguftini  de  ciuirate  Dei 

fttyLw  «*c  «r£«<7Mf  *fjt*fdf  ,  >y  Wv  f»r»p«  tov  «\«w»«c  af^aimt 
tuJtTOjjx])  <ns<  l?\f<n.Etfecit  Dtm  duotlUluminarta  tnagna.  /umt- 
ttare  rnagnum  inprincipatumdiei.nam  *t%*yty  principium  njertitnUSy 
&  prmcipatum'.&  prtncipiumpro  initto,  &  intertm  vertuntpro  prin- 
eipdtu,%t  in  Pfalmo  centeftmonono  :  Tuum  principtum  in  die  virtutu 
tua.wru  e*  h  4x*  "  "V*/5*  *•*  $W*tmt  n%.  cju.ifi ,  l«<#  eritprincipa- 
tus  in  dtefortitudmu  tu&. 

h  Lucere  fuperterram.J-Grare  tfi infinitiuus  Gr*rus:a>tTi  f«j'v«? 
*&n  -nf t  -pt.fed  perfubtuncliuum 'ventt  *d  Latmos ,  vt  luceant.  Ea eH 
tnim  nutura  w  »c  Latinorum  cjmdam  infinitofunt  fiabfy,  -vt,  ^Mero- 
admodum  V*rg.  Pe$tu  acerba  boum  pecorique  asfyergere  virus. 

De  eo  quod  poft  difcretionem  lucis  atque  tenebtarum,di&um  efh 
Etvidit  Deuslucem.quiabona  eft.  CAP.     XX. 

Enique,necillud  pr^tereundum  eft  filetio,  quod  vbi 
dixit  Deus.Fiat  lux,  &  fatta  eft  lux  : a  continuo  fub- 
iun&um  eft:EtviditDeus  lucem,quia  bona  eft:  non 
poftea  quam  feparauitinter  lucem,&  tenebras,&  vocauit  lu- 
cem  diem,&  tenebras  no£tem,ne  ftmul  cum  luce,etiam  tali- 
bustenebris  teftimonium  placiti  fui  perhibuilfe  videretur. 
Nam  vbi  tenebra?  inculpabiles  funt,inter  quas  &lucem  iftain 
hisoculisconfpicuam  luminaria  cselidiuidunt ,  nonante,fed 
poftinfertur:EtviditDeus,quia  bonum  eft:  &  pofuit ,  inquit, 
illa  in  firmameto  ca?li  lucerefuperterram,  &  praeffe  diei  & 
nofti,&feparareinterlucem&  tenebras.Et  viditDeus,  quia 
fconum  eft.  Vti  unque  placuit ,  quia  vtrunque  Mne  peccato 
cft.Vbi  autemdixit  DeusiFiat  lux  ,  &  fafta  eft  lux  :  ftatim  fe- 
«juitur ,  Et  vidit  Deus  lucem,quia  boua  eft.  Et  poftmodu  in- 
fertur:Etfeparauit  Deusinter  lucem  &  tenebras:vocauitque 
Deus  lucem  diem  ,  &  tenebras  noftem  ,  non  hoc  loco  addi- 
tumeft,Etvidit  Deusquiabonum  eft  :  ne  vtrunque  appella* 
retur  bonum,cum  eiTet  horu  alterum  malum  ,  virio  proprio, 
tion  natura.Etideofolaibiluxplacuitconditori:tenebre:au- 
temangelicae,  &fifuerant  ordinandae,  nontamen  fuerant 
approband», 

L.  V  I  V  E  S. 
a  •^sOntinuo  fubiunftum  eft.}Cumdeluceitlafl>iritali,hoces~:r' 
V_^  an^eltsfcripti.ra  locjueretur,antequam  pars  lucu ,  hoc  eU  ,pars 
(tngelo.wn  in  Unebras  abirct,  lu^em  approbauit  Deus ,  angel s  fcilicet 
nmnes ,  quos  ipfe  bonos  crearatt  ac  lucem.Cum  i>erh  de  luce  noflra  cor- 
poribusfubfiftenteiiy.  die  hqwetur)  &iucem  probari  a  Deo  feeit% 

& 


Ad  Marccllinu  m     Lib.  xj.         663 

&UnebrM.qmppe  cu>n  Unebr&^uat  Detu  tales  f<>(it,non  male  fint, 
*vt  funt  dtmones  po&quamin  tencbr.tsfunt  verfx  ,  tdeo  illas  tenebra4 
primi  diet  non  comprobauit,-vt  tenebras  yuartt. 

D«  xcern.i  &  incommutibil'  fcientia  Dei ,  ac  voluntate ,  qua  fcmpec 

iili  vni'.ierl«i  qwx  fec  i,  fic  placucrunt  faciend;,quemad- 

modjmfacta.  C  A  P.     XXI. 

J5S>J?  Vid  eft  enim  aliud  intelligendum  in  eo  quod  per 
1^'Vvl»  omnia  dicitur,VidirDeus.  qui.i  bonueft :  nifi  oneris 
fei^jsyj  approbatio  fecundum  artem  facti  ,  qua?  fapientia 
Deieft?  Deus  autem  vfque  adeo  noncum  factum  eft  ,tunc 
dicit  bonum  ,  vt  nihil  eorum  fieret ,  (i  ei  fuiflet  incognitum. 
Dum  ergo  videt ,  quia  bonum  eft ,  quod  nifi  vidiflet ,  ante- 
quam  fieret,non  vtique  fieret:  docet  bonum  efle  ,  non  difcit. 
aEt  Plato  quidem  plus  aufus  eft  dicere  :  elatum  effe  ,  fcilicet, 
Deum  gaudio,  mundi  vniuerfitate  perfecta.  Vbi  &.  ipfc 
non  vfque  adeo  defipiebat ,  vt  putaret  Deum  fui  operis  no- 
uitare  fa£tum  beatiorem  :  (€<\  fic  oftendere  voluit ,  artirici 
fuoplacuilTe  iam  fa£tumquodpl»cuerat  in  arte  faciendum: 
non  cpiod  vllo  modo  Dei  fcietia  varictur.vt  aliud  in  eo  fianr, 
qua?  nodum  (unt,aliud  quae  iam  funt,aliud  quae  fuerunt.  Non 
enim  more  noftro  ille  »  vel  quod  futufum  eft  profpicic,  vel 
quod  praffens  eft  afpicit,vel  quod  preteritviri  eft  refpicir:  fed 
alio  modo  quodam  a  noftrarum  cogitationum  confuetudine 
longe  lateque  diuerfo.lllc  quippe,non  ex  hoc  ln  illud,  cogi- 
tatione  mutata,fed  omninomcomutabilitei  videt :  ira,vtilla 
quide  qu*e  teporaliter  fiunt ,  &  futura  nondii  fint,  &  prsefen- 
tia  ia  fmt,&  praeterita  ianon  fint  :ipfe  veroharcomnia  ftabi- 
ii,ac  fempiterna  pra?fentia  coprehedat.nec  aliter  oculis,  ali- 
ter  mente-.non  enim  ex  auimo  conftat  &  corpore.Nec  aliter 
nunc,&  aliter  antea,&  aliter  poftea  quonia  nonficut  noftra, 
ita  &  eius  quoque  fcientia  trium  temporum,  pra?fentis  vide- 
Jicet,&  pra?teriti,vel  futurivarietate  mutatur  :  b  apud  quem 
no  eft  immutatio,nec  momenti  obubratio.  Neque  enim  eius 
intentio  de  cogitatione  in  cogirationem  rranfit ,  in  cuius  in- 
corporeo  contuitu  fimul  adfunt  cun£ta  qua*  nouit.  Qupniatn 
tempora  ita  nouit  nullis  fuis  temporalibus  notionibus, 
quemadmodumtemporalia  mouet  nullis  fuis  temporalibus 
motibus.Ibi  ergo  vidit  bonum  efle,quod  fecit ,  vbi  bonu  efle 
vidit,vt  faceret.Nec  <juia  fa&um  vidit ,  fcientiam  duplicauit, 

tt    4 


664  Auguftini  de  cinitate  Dei 

vel  ex  aliqua  parte  auxit ,  tanqua  minoris  feietie  fuerit  priu£ 
quamfaceret,quodvideret,qui  ta  perfecle  non  operaretur, 
nifi  tam  perfecla  fcientia  ,  cui  nihil  ex  eius  operibus  addere- 
tur.  Quapropter  ,  fi  tantummodo  nobis  inMnuandum  eflet, 
<juis  fecerit  lucem,fufficeret  dicere:  Fecir  Deus  lucem.Si  au- 
tem  no  folum  Cjiiis  fccerjjf,verum  etiam  per  quid  fecerit,  fa- 
tisefletitaenunciari.  Etdixit  Deus  Fiatlux,  &  fafta  eftlux: 
vtnon  tantumDeum,  fedetiamper  verbum  lucemfeciife 
noflemus.  Quia  vero  tria  quardam  maxime  fcienda  de  crea^- 
tura  nobisoportuitintimari,quiseamfecerit,  perquid  fece- 
rit)quarefecerit:Deusdixit,inquit:Fiatlux,&  facta  eft  lux: 
&  vjdit  Deus  luce.quia  bona  eft.  Si  ergo  quasrimus  ,  quisfe- 
cerit,Deuseft.Siperquidfecent,dixitfiat,&  fa&a  eft.  Siqua 
re  fecerit  quia  bona  eft.Nec  autor  eft  excellentior  Deo,  nec 
arsefficaciorDeiverbo,neccaufamelior,  quam  vt  bonum 
crearetur  a  bono  Deo. c  Hanc  etiam  Plato  caufam  condendi 
mundi  luftifsimam  dicit ,  vt  a  bono  Deo  bona  ©pera  fierent: 
fiue  ifta  legerit,/iue  ab  his  qui  legerant  forte  cognouerit,fiue 
acernmo  mgenio  inuilibilia  Dei  per  ea  quas  fa&a  funt.intel- 
}e£ta  c6fpexerit,iiue  ab  his  qui  ifta  confpexerant ,  &  ipfe  di- 
dicerfr. 

L.    V  IV  ES. 

aTpTPlatoquidemaufuseftdicere.  }  Platonhin  Timaohae 
%.funt  verba\  fi'«  ^  «ohSsvt»  etuW  ty  £»v  cmo'»«re  tfd uifimv  3fo>v^i- 
y»o$  ayaLXUff.  o  fymrac  Trcfwp^ytS^ttTi,  \Cj  tCfycuSfis.  Cum verb  mo- 
hde  viuinfijuedttimorumdtorumfimulachrumanimaduertit^Pi  pater 
qutfecerat  approbauit,ty  Utatm  <fl. 

b  Apudquem.V/4C0t.M .  fmjt  5Zxt<ri  t&pK^ctji)  »  Tf07r«{  &td©tc*- 
tffffMtt-.hoc  eJi,Nihd  iiconue fiont  alicjua  abj  onditur ,  ty  tenebra  ope- 
ritur  atqu*  ignoratione  >s^to.ai>nv  Hieron.  contra  lomnianum  dtf- 
ferentixm  vertif.vfWAV  verb  momcntum  r^fngufl.transftrt^qHod  haud 
fcto  ad  tewpm  rep.-rat,an  ad  rei  exiguitatem  Ntc  enim  vllo  vel  mtni- 
mo  tempore  tranfi.  ad  vmbram  ex  sjiendor<  Deu*  ,  n< c  titu  luci  ah- 
<jua  admifcetur  vmbella-  Efi  etiam  mementuw,conuerfio}wutauo,  a  n:o- 
uendo:vndt  &  inclmaiiovt  mfiaurvs.lntelb.gi  juocjuepotesi,  non  effe 
ebfcurationem  cjuawpiam  vicifinudmis  & conu<rfionn  a  ceutranom 
€ontranum,cjualtf  es~i  in  noba. 

c  iianc  enim  Piato  caufam.}P/4io  in  Tim&o,  Ciceroneinterpre- 
$e ;  Qutrampn  <gitur  caufam  ,  yueeum  impulent,  qui  hac  machinattta 
fitjvtor/ginem rerttm ,  jg  mobmnem  nouttm  c\fi&ttte%  tprobttate vh- 

4?licei 


Ad  Marcellinum     Lib.  xj.        665 

delicet  pT£$l(tbat,pr6bus  autetn  i>,mdet  nemtni.     Jtajue  cmniafibtfi- 
mdiage>teramt3b<ec  mmtrumgignendt  mundicaufa  mTiijiinta. 

Dehis,  quibusin  vaiuerfitate  rerum  abonocreatoie  bene  condita- 
rumquaedam  difpl.ccnt,8cputant  nonnullam  elTena- 
turammalam.         CAP.     XXII. 

Anc  tamen  caufam  ,  id  eft,  ad  bona  creada  bonitate 
Dei.  Hancinquam  caufam  tam  iuftam  atque  ido- 
neam,qua?dihgenterconfiderata  &  pie  cogitata,o- 
mnes  controfiertias  quarrentium  mundi  onginem  terminat, 
quidam  hanetici  non  viderunt :  quia  egenam  carnislmius 
fragilcmque  mortalitatem  ,  iam  de  iutto  fuppiicio  venien- 
tcm,dum  ei  non  conueniunt  plurima,  qffendunt :  ficut  ignis, 
autfi  igus,aur  fera  beftia,autquidhuiufmodi.Nec  attendunt, 
qiuim  velinfuislocis  naturifqtie  vigcant  ,pulchroq'.ie  ordi- 
nedifponantur:quatumque  vniuerfitati  rerum  pro  fuis  por- 
tionibus  decoris  tanquam  in  communem  rempubl.  confe^ 
rant,velnobifipfisii  eis  congruenter  atquefcienter  vtamur, 
commoditatisattribtiant :  ita  vt  vcnena  ipfa  qua?  per  incon- 
uenicntiam  perniciofa  funt ,  conuenienter  adhibita  infalu- 
bria  medicamenta  vertatur:quamque  a  contraiio  etiam  h^c 
quibusdele&antur,ficut  cibus  &  potus  &  iita  lux  immode- 
rato  &  importuno  vfu  noxia  fentiantur.  Vnde  nos  admonet 
diuinaprouidentia,nonresinfipienturvituperaie,  fed  vtili- 
tatcm  rerumdiligenterinquhere,  &  vbinoftrumingenium 
ve!  infirmitas  deficit,ita  credere  occulta,ficut  erant  quardam 
qua?  vixpotuimusinuenire:  quia  &  ipfa  vrilitatis  occulratio, 
authumilitatis  exercitatio  eft ,  aut  elationis  attritio  ,  a  cum 
omnino  natura  nullafit  malum»  nomenque  hoc  non  fitnifi 
gpuatipnis  boni.fed  a  rcrrvnis  vfq,  ad  ca?leftia  ,  &  a  vifibili- 
hus  vfque  ad  intuTibi}ia  (unt  aliis  bonis  alia  bona  meliora  ,  ad 
hocina?qualia  vt  efient  omnia.  Deus  auteita  eft  artifex  rna- 
gnus in  magnis,bvt  minornon  fit  inparuis:  qua?  parua  non 
fua  granditate,nam  pene  nulla  eft,fed  arrificis  fapienria  me- 
tienda  funt,ficutin  fpecie  vifibilis  hommis,  ii  vnu  radarur  fu- 
perciliu,qwam  propemodum  nihil  corpori,  &  quam  multum 
detrahitur  pulchritudinr:  quoniain  non  male  conftat,fed  pa- 
rilitate  ac  dimeniione  membrorum.  c  Nec  fane  multum  mi- 
randum  eit,qiiodhiquinonnuliafnmalam  putant  efTe  natu- 
ram  fuo  quodam  cotrario  exortam  ,  propagatamque  princi- 
pjo:nolutaccipere  iftam  caufam  weationis  rerum ,  vt  bonus 

tt     S 


€66         Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Deus  conderer  bona,credenres  cum  potiusad  ha?c  mundana 
molimina  rebellantisaduerfum  fe  maliextrema  neceffitatc 
perdu&u,fuam<ji  naturam  bonam  malo  coercendo  fuperan- 
doque  mifcunTe  ,  quam  turpiffime  pollutam  &  crudeliflime 
captiuata,&oppreftamlaboremagno  vixmundet,ac  liberet: 
nontotam  tamen,  fed  quod  eius  nonpotueritab  illainqui- 
natione  purgari,tegmen,ac  vinculum  futurum  hoftis  vitti  & 
inclufi.Sicautem  Manichaei  non  defiperer,ve}potiusinfani- 
rent,fi  Dci  natui  am,  ficuti  eft,incomutabilem,at<}ue  omnino 
incorruptibilecrederent,cui  nocere  nulla  respoffitranimam 
ver6  qua:  voluntate  mutari  in  deterius  &  peccato  corrumpi 
potuit :  atque  ita  incommutabilisveritatislucepriuari,  non 
Dei  partem,  nec  eius  natura?  qua?  Dei  eft ,  fed  ab  illo  condi- 
tam  longeimparem  conditori,Chnttiana  ianitate  fentirent. 

L.     V  I  V  E  S. 
a    /^Vm  oirfnino  natura  nulla  fit  malum.j-5.*/*  W,^wga- 

V /fiinta  rep  ttt,  nutlan»  ejf>  naturam  mulam,ornnia  effe  bona.  ln 

cjuo  fy  confinttunt  cum  eo  (crtptores  nofira  rpltgionn  omnes ,  tty  tpfe 
Platoni,  s/rifiotelt,  Licerom,multifque  aHnphtlofophis  fuffragatur. 
Platoin'l'imao>cumomnta  fint  ab  optimo  Dto  fafta  ,  nef.is  extsli- 
mariputat  atuy.ad  walum  effc.  Prob.is  enimtnmdet  nemini}  tdcirc* 
ommafmfi  nthagmerauit.  Ettnl.  Derepub.Deumbonum  ejfe  ait, 
nulliis  mati,  nuUius  noxi&  ret  c.iufam/ed  tantum  rerum  bonaru  n\  id- 
circo  H^ftcdttrn,'*?  f-l^merumvituperatyomjouemfcerint  malorum 
caufa  rt  .CuwqtiK-uniuerfitatis  parentem^caufam  Dcttm  ejft  fateatuty 
jii,-ot  nthdineamatum  eff-.putet.  EgOy-vt paucvs  qmdfintio  aperiam* 
bonum  :-tfe  dico  ,  vt  ^/frtTrotdes  tn  Rhetcrtcit ,  quod  vel  propter  fti- 
ffum  ,  veltn  vfum  aherius  volimus  }mal«mqi4'dvelprnpter  ipfum, 
'velpropter  ahudfugimus, fyadu  rfamtif  Itaque in  mundo  tudictts hu* 
manii  diab.nafunt  ,vt  que  nobt<  profunt :  alia  mala  ,  <jU£  obfunt: 
neut  a  .  qu&  nec  profunt  ,  >.ec  obfunt.  ty  inter  homines  atia  altis  mala, 
aUti  bona  funt :  &  etdem  hnmini  variis  temporibus,  locis,  ratiombus, 
idem  &  bonwn  efi  ,  ty  malum,  fy  nsutrum.  Hac  omnia  ex  opinhm- 
bus  nofiris,^  tmbectllttate  tudicivrum>cumque  ad  nofira  commodacun* 
clarcf?rimus,fiunt.Efi autem  mens.a  iudtciwn  vnum  dtuinum  iUudt 
cjuod  ftc  res  •vniuerfas  fldtuit ,  vt  omnei  fibt  in  admimfiratione  mundi 
fint  vfut.  llte  ergo  omnijctus .  quifatU  non  pote$iyomnta  videt  effe  bona% 
tjuod  fui*  lociiy  opportunitatibufqne fint  vtilia.  idq;  fapkns  figntftcaU 
inquienSiOmnia  effe  a  Deo,fuo  quodque  temporebona  creata.  fJ<tc  eli 
caufa,cur  o.nniafacrarit,cur  crefcere  augetique  iufferiUNamfi  aliquid 

etfa 


Ad  Marcellinum  Lib.  xj.         667 

tffct parnm  fibi  per  occafunem  vttle ,  U  n*  punclum  quidem  temporit 

duraret,fed  nectffti  progenitum. 

b  Vc  minornonfitmparuis  }  4rift.ait,nonmtnuyt  ejfenaturam 

in  tmnnufiiinto  wi    a.culu,vdut  foamcp ,  emUeAu  ,apibu»,araneoluf 

yuhm  m  wa&iMH  tquutfcbm-fetisntUfhsntii  adrmrabtiem  Efi  ty  cd- 

fut  apud  Plin.Uo.i  1  Oe  j»bii  itatc  naturs.  mexiguu  b-Jtioi*. 

C  Nec  fane  multum  mirandum. \  Hunc  vta^ichxort-m  errorem 

iSJu^ujiiottt  expltcat  mnir^fibu^ai  {^wlwJideu  r  ,fy  contra  F 4»- 

Jlu/n  Mamch&u    .&  ^e  Gen  /9  aiu  rfu*  Mar.kh&os. 

Oe<fioie»inqjoO  igenisdofhna  inculp;tur. 

C  A  P.    XXIII. 

fiJ^J^Ed  tnulroeft  miradum  amplius, quod  etiam  quidam 
sfe^SftSqui  vnum  ncbifcum  credunr,ommum  reru  efleprin- 
Jyi^^cipium.iiullamquenatuiam^uar  noneftquod  Deus 
eft,mii  ub  lllo  cotuiitore  efle  non  pofle:  nolucruut  tamen  i- 
ftam  caufamfabricandi  .nundi,tatn  bonam  ac  'impliccmbc- 
ne  ac  fimpliciter  creuere  ,  vt  Deus  bonus  c  mdei  et  bona ,  8c 
elfentpoftD^um.quynoneflenr^uodeltDeus.bonatamcn 
qwx  nonfacerer,nili  bonusDeus.  aaed  animas  dicunt,  non 
quidem  partes  Dei, fed  factas  a  Deotpeccaffe  a  conditore  re- 
cededo,&  diuei  lis  prog -eiiibusprodiuerfitij.e  peccatorum, 
a  cejis  vfq;  ;ut tcrra« ,  dmerfa  corporaquafi  vincula  meruiffe. 
Ethunc  elfe  mundum,eamquecaufam  mundifuiflefaciendi, 
non  vt  coderenrur  bona.fcd  vt  mala  cohiberetur.  Hinc  Ori- 
genes  iure  culparur.  Ii>  librisenin  quosappeliat«rfei  sc^»r, 
ideft.de  principiis,hoc  fenlir,hoc  fcripfit.Vbiplusquamdici 
poteft,  miror  hominem  in  eccle'iafticisliteristam  doctu  & 
exercitatu.non  attedilfe ,  primum  quam  hoc  eflet  cotrarium 
fcriptura?  buius  ranra? autoriratisintentioni ,  quae  per  omnia 
opera  Peifubiunge&pt  viair  Dcus,  quia  bonumeftcomple- 
tifqueomnibusdnferens:  Et  viditDeus  omnia  qua?  fecit ,  S: 
ecce  bona  valde-.nullam  aliam  caufa m  faciendi  tnundi  intelli 
gi  voluir,  nifi  vt  bona  neret  a  bon»  Deo.  Vbi  fi  nemo  peccaf- 
fet.tantummodo  b  naturis  boniseflet  mudusornarus,&  ple- 
nus.Etquia  peceatu  eft  ,  noideo  cu£ta  funtimpleta  peccatis, 
cum  bonoru  ionge  maior  numerus  in  cafleftibus  fua?  naturje 
ordinem  feruet.Necmala  volutas,quia  natura*  ordinemfcr- 
uare  noluit,ideo  iufti  Dei  leges  omnia  bene  ordinantis  eftu- 
git.Quoniam  ficut  pi£tura  cum  colore  nigro  ,  loco  fuo  pofi- 
to,ita  vniuerfitas  rerum,fi  quis  poffit  intueri,ctiam  cum  pec* 


668  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

catoribuspulchraeft  ,quatiisperfeipfosc6fideratos  fua  de- 
formitas  turpet.Deinde  videre  debuit  Origenes.  &  quicunq; 
itafapiut,fi  h^c  opinio  vera  eftct,  mundu  ideo  fa£tum  vt  ani- 
ma?  pro  meritis  peccatorum  fuorumtanquam  ergaftula  qui- 
buspcehaliterincluderentur,corpora  acciperet,fuperiora& 
lcuiora  qua?  minus ,  inferiora  vero  &  grauiora  qu£  amplius 
peccauerunt:da?mones,qiiibusdcreriusnihileft,terrenacor- 
pora.quibus  infei  ius  &  grauius  nihil  eft  ,  potius  quam  homi- 
ncs  etia  malos  habere  debuilfe.  Nunc  vero  vt  intelligeremus 
animarum  merita  noqualitatibus  corporum  efte  penfanda, 
c  aereum  poffidet  peffimus  ctaemon:homo  autem  &  nunc  li- 
cet  malus,  longe  minoris  mitiorifque  malitiai  ,  &  certe  ante 
peccatumtameluteum  corpusaccepit.  Quid  autem  ftultius 
dicipoteftquamiftumfolejVtinvnomundovnus  eifet,  non 
decori  pulchritudinis,  veletiam  faluti  rerum  corporalium 
cofuluiflfe  artificemDeum,fedhocpotiuseuenifie  quiavna 
anima  fic  peccauerat,vt  tali  corpore  mereretur  includi  f  Ac 
per  hoc  fi  contigiiTet,vt  non  vna  fed  du«e,imo  no  dua?  fed  de- 
cem,vel  centum,fimiliter  a?qualiterque  peccafTent,  centu  fo 
les  haberet  hic  mundus.Quod  vt  non  fieret,non  opificis  pro- 
uifione  mirabili  ad  rerum  corporalium  falutem  decoremq; 
confultu  eft,fedcontigitpotiustanta  vnius  anima?  progref- 
fione  peccantis,vt  fola  corpustale  mereretur.Nonplaneani 
marum,de  quibus  nefciunt  quid  loquantur ,  {ed  eorum  ipfo- 
rum  qui  talia  fapiunt ,  multum  longe  a  veritate  &  merito  eft 
coerceda  progreflio.Ha?c  ergo  tria,qua?  fuperius  comenda- 
ui,cum  in  vnaquaq;  creatura  requirutur ,  quis  eafecerit,per 
quid  fecerit,quare  fecerir,  vt  refpondeatur  Deus,per  verbu, 
quia  bonus  eft,  vtrumaltitudine  myftica  nobis  ipfa  Trinitas 
intimetur,  hoc  eft ,  Pater  &  Filius  &  Spiritus  fanftus  ,  an  ali- 
quid  occurrat.  quod  hoc  loco  fcrinturarum  id  accipiendum 
cfle  prohibeat,multi  fermonis  eft  qua?ftio,nec  omnia  vno  vo 
lumine  vtexplicemusvrgendum  eft. 

L.  V  I  V  E  S. 
a  £  Ed  animas  dicunt  non  quidem  partes  Dei. }  Orlgenes 
,3  '^fdamantiui  tn  i.Ub.  Principtorum ,  qutm  tsfei  «v^»v  ttifcri- 
fjit ,  incorporalia  prtmum  a  Deo  fafla  "ffe  putat,  qu<e  ftgmficantw 
fer  ea  nomina%qu&  poftea  corporeufuht  rebm  attrtbuta ,  c&lwm  vide- 
licet ,  ty  terram :  inter  eas  fubftantia*  jpiritales  mmtes  quoqtte  no- 
ftras  tffe  creatas,  qu&  deftatu  &  digmtatefM.  devUnantu  ,  vtar  evrtm 

Ruftm 


Ad  Marcellinum  Lib.  xi.  669 

Kufini  tnterpretattons ,  ejfctt*  vel  nuncupau  funt  anim*  ,  quarttm 
nomen-\v%»  Gracefonat  afrigefcendo  de  Jlatu  diuimore  &  meltorez 
diclum  fy  trarjlitum  tndeyuodex  calore  illo  naturali  &  dtuin» 
refrtxifje  rnens  vtdeatur  ,  ty  ideo  m  hoc  cjuocjue  nunc  tyftdtu  (ff  v$- 
cabulojit.a  e(i ,  <\ut  f\  reparata  fuerit  g,  corr^cla  ,  redit  m  hoc  vt  f\t 
rneus.  Ouod  (iitaeji^  deceffux  tpje  menfuat  dtudutio  videtur  mtiti 
non  &cjiuilu  ommum  fntiendu*  ,  Jed  vel  pltu  vJ  rntnm  tn  animam 
vertt,  ty  a  iquat  cjmdcw  mentesferuare  alicjuid  etiam  prtora  vigortf» 
aliquaf  verb  ant  nihd^ut  exigu:m  alfjuid.  Ha  ammx  propter  ni- 
rmos  defeclu*  mentn  crofitorUmt  ty  folidioribuf  mdiguere  corportbus 
propter  tjmas  ettam  mundux  tjte  vifil iltt  conjlitutus  tft ,  tantut  vt  om- 
nesfactle  captrettfutu  in  eo  cxrccrtjlatutwn  erat.  Cun  que  non  omnes 
<ecjue  abono  rertJ?Jf:nt  ,fmma  cju&dam  (rf  caufas  vartttatn  ty  di- 
uerfttatn  ille  omnium  conditor  cepit ,  vt pro  diuerjitate peccatorum  va- 
rium  ac  diuerfum  mundum  efjiceret.  H*c  fentetu  Origenu^uam  cau- 
dem  Hitronymus  ad  ^/iuttum  pomt . 

b  Naturis  bonis.  }  N*Ri,  malo  ,  nuiU  incommodo  nobn  futnrk  De» 
gr«tu. 
c  Aereum  poffidetpeffimusdarmon.Jye  hoc  loquarphj}, 

De  Triniute  diuina,qux  pet  omnia  opera  fua  figniti- 

catiums  iux  fp.ufic  indicia. 

C  A  P.     XXIIII. 

Redimusa&  tenemus,&  fideliterpra*dicamus,bquoct 
pater  genuerit  verbum,hoc  eft,fapientiam  ,  perqua 
fatta  funt  omnia,vnigenitum  filium  ,  vnus  vnum,  avi 
ternus  coa?ternum,  fumme  bonus  a?qualiter  bonum  ,  &  quod 
fpiritus  fan£tusfirnul&  patris  &  filij  fitfpiritus,&ipfe  con- 
fubftantialis  &  coa?ternus  ambobus.  Atque  hoc  totum  &  tri- 
nitas  fit  propter  proprieratemperfonarum  ,  &  vnus  Deus 
propterinfeparabilem  diuinitatem ,  ficut  vnus  omnipotens 
propterinfeparabilem  omnipotentiam  :  itatamen  vt  etiam 
cumdefingulisquarritur,  vnufquifqueeorum  &  Deus  &  o- 
mnipotens  effe  relpondeatur  :  cum  vero  de  omnibus  fimul, 
nontresdi)  velrresomnipotcntes,  fed  vnusDeus  omnipo- 
tens:tanta  lbi  eftin  tribusinfeparabilis  vnitas,  qua?  fic  Ccvo- 
luit  prardicari. Vtrum  autem  boni  patris,  &  boni  filij,fpiritus 
fancius,quiacommunisambobusert,  recWboniras  dici  pof- 
fitamborum,cnon  audeo  temerariam  prascipitare  fententia. 
Veruntamcn  amboru  eum  dicere  fanttitatcm,facilius  aufus 


6jo  A  uguftini  de  ciuitate  Dei 

fuero,  non  amborum  quafiqualitatem ,  fed  ipfum  quoqutf 
fubfhmtiam,  &  tertiam  in  tnnitateperfonam.  Ad  hoc  enim 
me  p<robabilius  ducit,  tjuod  cum  fit  &  pater  fpiritus,  &  filiuS 
fpiritus,&  pater  fan&usA'  filius  fan&us ,  proprie  tamen  ipfe 
vocarur  fpintus  fandtus  tanquam  fan&itas  fubftantialis  Sc 
confubftantialis  amborum.  Sedfi  nihil  aliu*left  bonitas  di- 
uina  tjuam  fanftitas,  profetto  &  llla  diligenna  rationis  eft, 
non  pr*efumptionis  audacia,vtin  openbus  Dsi  fecreto  cjuo- 
ciam  loquendi  modo,q.uo  noftra  exerceatur  intentio,  eadem 
nobis  infinuata  intelligatur  trinitas  ,  vnamcjuanque  creatu- 
ram  cjuisfecerit,per  cquidfecerit,  propter  o.uu  fecerit.Pater 
«juippeinteliigiturverbi  ,  quidixit  vt  fiat.  Qood  autem  illo 
dicete  faftum  efT,proculduofc3  per  verKum  fadum  eft.  In  eo 
vero  quod  dicitur  ,  vidir  Deu..  cjuia  b  onum  eft:fatis  fignifica- 
tur  Deuin  nulla  neceffuate,  nulla  fua  cuiufcjuam  vriliratis 
incligentia:  ledfola  bonitate  fecifie  quod  fa&uvn  cft,  d  id  eft, 
cpuia  bonum  eft.  Quod  ideo  pofteaquam  faclii  c(t  dicitur  ,  vt 
resciuae  fatra  eft  congruere  bonitari,propter  quam  fr&a  eft, 
indicetur.  Qua?  bonitasfifpiritus  fan&us  re«e  mteliigitur, 
vniuerfa  nobis  trinitas  in  fuis  opei  ibus  intimatur.Inde  eii  ci- 
uitatis  fandar,qu£e  in  fanftis  angelisfurfum  eft  ,  cV  origo  ,  8c 
informatio,&  beatitudo.Nam  fi  quaeratur  vnde  fit,Deus  eam 
condidit.  Si  vndefit fapiens,  aDeoilluminatur.  Sivndefit 
faelix,  a  Dco  cjuo  rruitur  ,  fubfiftens  modiiicatur,contemplas 
illuftratur,inhierens  iucundatur,eft,vioet,amat,in  a?ternitatc 
Dei  viget,in  veritate  Dei  lucet,in  bonitate  Dei  gaudct. 

L.     V  I  V  E  S. 

a    y^Redirnus,&  tenemus,&  fidcliter  pre.dicamus.J0W4- 
V^^w  ergo  ty  taceamwi)  teneammjnon  mqutramus  ,  ftdditer 
frndkemm^mn  contenitose  dtfputemtM. 

b  Quod  pater  genuerit.}-^/^  hic  ego alind poffxm  facere ,  c\uam 
adorarc:  nunl  dt  tre  conHenienttHf ,  cjuam  per  ftientt.m  admtrabunde 
dUium  itlud  P  auUrecolcreiO  altttudo  dtutuarum  ^fapientta  ty  fcten- 
tia  Dei} 

c  Non  audeotemerariampra^cipitare  fententiam.  \  Necjue 
nos  audebunws ,  &  fi  bona  thzologorum  manus  patrti  bamtatem  effe 
tontendatyvt  fiHumpatrH  fapienttam.Std  qms  aufu  dt  tamarcanti  re- 

hm  mtrepidns  alt^utd  premmciarc! 

d  Id 


Ad  Marcellinum     Lib.  xj.       671 

d       Id  cft  ,  quia  asqualitcr .  }  ^libi ,  quia  hanum  efi .  Qjtod 
tdet ,  &c . 

Dc  tripertita  totius  philofophiae  difcipliiu. 

CAP.     XXV. 

Vantum  inrclligi  datur  lunc  philofophi  fapientiac 
difciplinam  tripertitam  eifc  voluerut,  imo  vero  tri- 
pertitam  efle  animaduertere  potuerunt .  Neque  e- 
nimipfi  inftituerunt ,  vtita  tflct,  fed  ita  tflepotius  muenc- 
runt,cuiusvna  pars  appellaretur  Phyfica,altera  Logica,ter- 
tia  Ethica.  Quarum  nomina  Latina  iam  multorum  literis 
frequeutata  funt ,  vt  naturalis  ,  rationalis,  moralifque  voca- 
rentur.quas  etiamin  oclauo  libro  breuiter  perftrinximus. 
Non  quou  fit  confequens  ,  vt  ifti  m  his  tribus  aliquid  fccun- 
dum  Dtum  de  Trinitate  cogitaucrint.  Quanuis  Plato  pn- 
mus  iltam  diftributionem  repe:ifle,&  commcntafle  dicatur, 
cui  nequc  naturarum  omnium  autor ,  ni/i  Deus  vifus  elr  ,  ne- 
queinteiligentia^dator  ,  ncque  amons,quo  bene  beatequc 
viuaturinfpirator.  Sed  cei  te  cum  de  natura  rerum,&  dera- 
tionc  indagandar  veritatis ,  &  define  boni  ad  quem  cun&a 
qua?  agimus  refcrre  debemus ,  diuerfi  ditjerfa  fenriant ,  in  his 
tamen  ti  ibus  maguis  &  generahbus  qu^ftionibus ,  omnis  eo- 
rum  verfatur  intcntio  .  Ita  vt  cumin  vnaquaque  earum  quid 
quifque  fe&etur  ,  multiplex  fit  difcrepantia  opinionum  ,  eflc 
tamen  aliquam  naturae  caufam  ,  fcientije  formam,  vita?  fum- 
mam  nemo  cun&etur .  Tria  etiam  qua?  funt  in  vnoquoquc 
homineartificcfpedtatur ,  vt  aliquid  cfhciat,  natura  ,doclri- 
na  vfus.  Natura  ingcnio,  doclxina  fcientia, a  vfus  fructu  diiu- 
dicandus  tft  .  b  Nec  ignoro  quod  proprie  fructus  fruentis, 
vfus  vero  vtentis  fit:atque  hoc  intcrcfle  videatur  ,  qu6d  ea  re 
frui  dicimui\que  nos  non  ad  aliud  referenda  per  feipfam  de- 
lectat :  vti  vero  eare  ,quam  propter  aliud  quarrimus.  vnde 
temporalibus  magis  vtendum  eft  ,  quam  fruendum ,  vt  frui 
mereamur  anernis.  Non  ficut  perucrfi  qui  frui  volunt  num- 
rno,vtiautem  Dco  :quoniam  non  nummum  propter  Deum 
impendunt,fedDeumpropter  nummum  colunt.  Verunta- 
men  eoloquendi  modo,  qucm  plus  obtinuitconfuetudo,  <3c 
fruclibus  vtimur ,  &  vfibus  fruimur .  Na  &  fructus  iam  pro- 
priedicuntur  agrorum,quibus  vtique  omncs  temporaliter 


C-jt        Auguftini  de  ciuitate  Dei 

vrimur.  Hoc  itaque  more  vfum  dixcrim  in  his  tribus ,  quac  ifl 
homine  fpectanda  comonui,  qu<e  funt  natura,  do&rina,  vfus. 
Ex  his  propter  obrhiendam  beatam  vitam,  ti  ipertira,  vt  dixi, 
aphilofophis  inuentaeft  difciplina,  natnralis  proprernatu- 
ram,  rationalispropter dodrinam  ,  moraiis  proptervfum. 
Siergo  natura  neftra  effet  a  nobis,profccto  &  noftram  no8 
genuilfemus  fapienriam,  nec  eam  doftnna  ,ideft,  aliunde 
ctiirendo  percipere  curaremus ,  &  nofter  amor  £  nobis  pro- 
fcdtus,  &  ad  nosrelatos  ,  ad  beateviuendum  fufhceret,  nec 
bonoalio,  quo  frueretur  vllo ,  indigeret.  Nimc  vero  quia 
natura  noftra  ,  vr  efier ,  Deum  habet  aurorem  ,  proculdubio 
Vtverafapiamusipfum  debemus  habere  dr&orein  ,ipfum 
etiam  vt  beati  iimus,  fuauitatis  intirria?  largitorem. 

L.  VIVES. 
aX  TSus fru&u diiudicandus  eft.V  isfbufus  •videtur  vfui  ,voca- 
V  bulo.  nam  cum  dicitur  tribus  rebu*  co»ft.,re  artifuium ,  natura, 
dodrina^fu^fa:  conjuerudo  eji :  detorftt  ergo  ad  rem  fuarn^t  Jlt  fen- 
fus , prettun  &  tTii./.attonan  uffaefaSliunn  m  ^ua^ue  arte  ex  ftuCiu 
attjue  ntiutate  illius  attendiac  confiderari. 

b  Nec ignero  ,  c\ c.  }  Quoniam  frui  dicimur  re  ,  quapropter  ipfam 
dcleclamnr  ,  -Jti  qua.n  tn  ;li»d  r.frimns : idcirco<^iugu$i.  Deofolo 
n--s  d,  lei\  frui  dtctt ,  rebus  alt  *  -vti .  De  hac  re  mrtlta  ^August .  tde  m 
libro  de  Uottr.chttsi.ty  80.  quzT}.  <&  de  tn.-vbi  frkifmpiterna  fce- 
licixatt  atmbui  vutt ,  vti  vetb  rebus  huius  rvit&  .  Ex  t_Augi:7};.  Petrus 
Lombar.  in  Ceniombus  theologicwvel.  prlno  fatmulta  ,  ty  quxslw- 
narij  ad  fatietatem  ,  propemodu  "  ad  f.islidium  dixeratn. 

De  imaginefummx  trinitatis,  qux  fecundum  quendam  modurri 
in  nacura  eft,nec  dum  bejtificati  hominis. 
C  A  P.     XXVI. 
£Srp^£?  T  nos  quidem  in  nobis  tametfi  non  aequalem  ,  imo 
|*k^^  valde  longeq;diftantem,neq;  coa2terna\&  quo  bre- 
ft^§jffi  uius  rorum  dicarur,non  eiufdem  fubftantiae cuius  eft 
Deu-.,. ame  qua  Deo  nihii  fir  in  rebus  ab  eo  fa£tis  narura  pro- 
piusimagir.eDei,hoceft,fummeilliustrinitatis  agnofcimus, 
adhuc  1  eformatione  perficienda ,  vt  fit  etia  fimilitudine pro- 
xima.Na  &  fumus,&  nos  eiTe  nouimus,&  noftru  efte  ac  noffe 
diligimus.  In  his  autem  tribus  qua:  dixi,  nulla  nosfalfitas  ve- 
rifimilisturbat.Noenimea  ficutilla,quafforisfunt,vllo  fen- 
fu  corporis  tagimus,velut  colores  videndo,  fonosaudiendo, 
odores  olfaciedo,faporcs  guftado,dura'&  mollia  cotreftado 

fcmi- 


Ad  Marcellinum  Lib.    xj.  67} 

fentimus,  *  quorum  fenfibilium  etiam  imagineseisfimilli- 
mas,neciam  corporeas  cogitati  ne  verfamus,memoria  te- 
nemus,&  per  ipfas  in  ilt  irum  defideria  conciramur,bfcci  fine 
vlla  phantafiarum,vel  phantaf  natum  imaginatione  ludifica- 
tona,mihi  elle  me,idque  noile  &  amare  cerriffimu  eft  Nulla 
in  his  veriscAcademicorum  argumenrp  f  «rmido,cliccntiumr 
Quid  fi  ftllerisHSi  enim  failor,fum.  Natn  qumon  eft,vtique 
nec  falli  pot,ac  per  hoc  fun,fi  fallor.Quia  ergo  fum,qui  fal« 
lor,quomodo  eile  me  failor,quado  certum  eftme  elfe  fi  fal- 
lorfQui  igittireiTemcjuifallerer,etiam  li  fallar  proculdubio 
in  eo  quoci  me  noui  elle.non  fallor.Confequens  eft  autem,vt 
etiam  in  eo  quod  me  noui  noife,non  fallar.  Sicut  enim  noui 
me  effe,ita  noui  etiam  hoc  ipfum  nofle  me.  tacjue  duo  cum 
amo,eudem  quoque  amoremquiddamtertium  nec  imparis 
aeitimationiseiSjCjuasnoui  rebusadiungo.Neque  enimfalloc 
amare  me,cum  in  hi^;  qtt£  amo  non  fallar  quanquam  etfi  illa 
falfa  efient,falfa  me  amare  verum  effet.  Na  cjuo  pa&o  re&e 
reprehendeixr,&re&eprohibererabamorefalforum,fime 
illa  amare  falfum  elletf  Curn  vero  illa  vera  atque  certa  finr, 
quisdubitetquineorum  quxamantur,  &  ipfeamor  verus  8c 
ccrtus  eftfTam  porro  ncmo  eft  qui  e(fe  fe  nolit,  quam  nemo 
eft,quinon  beatus  efle  velit.  Qupmodoenim  poteft  beatus 
efVcfi  nihil  fuf 

L.  VIVES. 
a /^V  Vorum  fenfibilium  etiam  imagines.J/Vaw  otufmodivcl 
\^£albu:>ifit  xr  duce,  coyttatione c mpr< themdimm  etiam  <lau~ 
fis  ocutn  (p  nihilgufiaates.  vnde  $■  d:  tllt-s  r,>ulta  per  quUtem  occur- 
runt  wfa,  &  cu>n  ft ocui  dulcta  omma candidacju  ,bfi--it,dn  tRn  tudi* 
camuA.  Sed  h&cfunt  iniit  partihw  ammtc  cjuos  noflri  (enfwt  >xt>  riorei 
vocant^vt yuemfenfum comnunem dii unt,  $>  cju^mtm  ytnattuam.tum 
etiam  ajjttmaiii  am,ty  mem;>rtam,*[u&  omtus  nobv  \w- •  t  m  &<  lu*  o- 
tnunes,  &  tn  qut wmulta  tcmere  obuerfamur  ,  uibusfi  ffentiamurf 
nosfallunt.  M  agi\irts  enim  fnfibusnonaltter  ^mnta  cognofcunt  :  qui 
cum imbeciMi  fint  #•  hebctes,facde  ets  imponitur  hi  difitp.  losfuos  par- 
tes  illat  cfta*  m-do  percenftfiifa^quapro  veri*  acteptTunt,iccent  .At 
in meme ratio  cfi  vniws  hotninn propria,qU£  omm.i  xpindit^tgf  quan~ 
tum  cauere potep pr£j}atyne  adhtbtt.  in confihw  fucata,  fimulatajal- 
fa pro  vertsg,ermants}expref?tsftnat  t  brepere,fed  ad  r.oneat  nos  vrnm&p 
&  quale  cjuiJcjue  fit  fcrut'  tur,at<jue  ludicet. 
b  Sine  vlla  phantafiarum.>£>M«  alibi  quidfitphtntafia, 
Aug.de  mitiDei.        Tom,  y  Yf, 


6-j  \  Auguftini  dc  ciuitare  Dei 

c  Academicorum  arg. }  Mtfidemfenfuum  cleuabant,  fenpotiut 
toUebant,nihilquefctri  arbttrabantur.quodft  te  diceresfare  hunc  Upi- 
dcm  moueriyquvdtd  uideas^ei  tangasfcrupum  tniiciebant,quidfifal- 
leriican  tion  vnquam  i/ifut  ttbi  es  aUcjuid  tideri  moueri ,  cjuodfinret» 
*vt  cum  i/ehiculo aut  naut  -vehercre  ,  (ff  taflui  *fj\ ,  ftn  putafti  ahcjuid 
concitarhcjuod  cjuiefceretf-vt  ergo  a\tas  esfalfitt,  t  a  gr  vuncfAbpotes. 
Cohtbe afj nfum,nam  mhtlefl  mtnui  ho  ■  invfaptcitt*  ,  quam  a[Jentirit 
vbi  ccrtum  alt  juid  (y  pnfecle  vxpioratum  non  habes. 
d  Si  enim  fallorfum  \ldcircocertif?i>»uin  cjje  hoc  pronuoriatum 
philofophi  noflri  aiunt  m  P-flertora  x^irtfl»tehcaify  eutdcns  euident:ay 
ficuti  -vocant,fu>hma. 

De  efTentia  Sc  fcientia,&  vtriufique  amorc. 
C  A  P.  XXVII. 
a^c£T(£c$  Ta  vero  vi  quadam  tta.turali  ipfum  effe  iucundum 
^jjj^v  eft,vrnon  ob  aliud  &  hi  qui  milerifunt  nolintin- 
&jj&j$gft  terire  Et  cum  fe  miferos  efle  fentiant,non  feipfos 
de  rebus,fed  miferiam  fuam  potius  auferri  velint.Illis  etiam 
qui&  fibimiferrimi  apparent,  &  planefunt,  &  nonfolum  a 
fapientibus  b  quoniam  ftulti .  verumetiam  ab  hisquife  bea- 
tosputant  miferiiudicanrur ,  quia  pauperes  arque  mendici 
funtjfi  quisimmortalitatem  darer.quia  nec  ipfa  miferia  mo- 
reretur ,  propofito  fibi.quod  i\  in  eadem  miferia  femper  cfCe. 
nollent,nulli  &■  nufquam  eflent  futuri ,  (cd  omni  modo  peri- 
turi,profe£to  exulrarenr  keritia,  &  fic  femper  eligerenr  efJTe 
<}uam  omnino  non  elTe  Huius  rei  reftis  elt  netiffimus  fenfus 
corum.  Vnde  enim  mori  metuunt  &  malunt  in  illa  a.*rumna 
viuere  ,  quam  eam  mortefinire,nifi  quia  farisapparer  quam 
refugiat  najtura  non  efle?  Atq;  ideo  cum  fe  nouerint  efle  mo- 
rituros,pro  magoo  beneficio  hbi  hanc  impendi  mifericordia 
defideranr;  vt  a  liquanto  produ&ius  in  eadem  miferia  viuat, 
tardiufque  moriantur.  Proculdubio  ergo  indicant  immorta- 
litate,faltem  talequa?  non  habeatfinem  mendicitatis,quanta 
gratulationefufciperet  Quidanimaliaetiairrationalia  qui- 
busdatum  no  eft  ifta  cogirare,  ab  immeniis  dracor.ibusvfq, 
ad  exiguosvermiculosfNone  fe  efie  velle,atq;  ob  hocinteri 
tum  fugere  omnibus  quibus  poflfunt  moribus  mdicant  ?  Quid 
arbuftaomnefquefrutices  ,  quibus  nullus  eftfenfusadvitan- 
dammanifefta  morione  pernicie,nonne  vrin  auras  c  tutum 
X  tSiUas  cuiminisgermeemittat^aliudterreradices  aftigut,qudali- 
«Uim        meiuum  trahant,atqi  ita  luu  quodammodo  effe  conferuent? 

Ipfa 


Ad  Marcelliiium  Lib.  xj.  675 

Ipfa  poftremo  corpora^uibus  no  folum  fenfus  ,  fed  nec  vlla 
falcefeminalis  eftvita:ita  tamen  vel  exiliur  in  fuperna,vel  in 
ima  defcendur,vel  librarur  in  medus,  vt  eiTcntia  fuam  vbi  fe- 
cundu  n.muam  pollunr  efle-cuitodiat  Iam  vero  nofle  quan- 
tii  ametur,<juamc];  falli  nolit  humana  natura,vel  binc  intelli- 
gi  poceft^cjuocilametari  quiicji  fana  mente  mauulr,<juam  le- 
tariin  amecia.  Qiue  vis  magna  atcj;  mirabilis  morcalib.pra?- 
ter  homincs  animantibus  nulla  cft  ,  licet  eoru  tjuibufdam  ad 
iftaluceconcuend.umuho  cjuani  nobis  'icacrior  fenfus  ocu- 
lorum:fed  lucemillam  incorpoream  cotir.gere  nequeur,<jua 
mes  noftra  quodamodq  inauiatuiwt  dc  hisommbus  re&e  iu 
dicarepoffunus.'  Namincjuantu  eam  opimus,  intantumid 
poflumns.Veruntamen  me!t  feufibus  irrationaliii  animantiu, 
etii  fcieria  nullo  modo,ar  certe  cjuardam  fcientiar  fimilitudo: 
ca?cera  aure  icru  corporaliu  non  cjuia  fentiunt,fed  cjuia  fen- 
tiutur,ienfibilia  nuncupata  funt.  Quoru  in  arbuftis  hoc  iimi- 
le  eft  feniibus,<juod  aluntur  &  gignumur.Veruntamen  &  hec 
&  omniacorporalia  latenrcs  in  narura  caufashabenc,  fedfor 
mas  fuas  variasquibusmucli  liuius  vifibiiis  ftruOura  formofa 
eft,fentiendas  fen/ibus  prarbe-wr  pro  eo  cjuod  noiTe  non  pof- 
funr:<juaii  innotefcere  veile  videantur.  Scd  nos  ea  fenfu  cor- 
porisita  capimus,vt  cle  his  non  fenfucorpons  iudicemus.Ha- 
bemus  enim  alium  interioris  hominis  fenfum  ift^  longe  pre;- 
ftantiorem,<juo  iuftd  &  iniufta  fcntimus,  f  lufta  per  intelhgi- 
bilem  fpeciern,ihiufta  ner  cius  priuationem  ,  ad  huius  ienfus 
ofhcium,iu>n  acies  rupilla?,n6foramen  auricuke  ,  nonlpira- 
men  nanum,non  guitusfmcium,non  vlluscorporeus  tatcus 
accedit.loi  mc  ck  eife,&  hoc  noffe  certusfum  ,  &  hoc  amo, 
atcjue  amare  me  fimilicer  cercus  fum. 
L.  VIVES. 
ajTa  vcro  vi  <\uadaxr). ^Dtfyutatio  ex  ^/fcadeir.icv  &  Stoici* 
\  d-junipta^u.m  Cicao  in pnmo  Off.ty  tij.  Dtfin  Stoiee,&  v.De 
fin.isfcudemick  p.tffeQuitur. 

b  Qupniam  ftulti.|-//4c  eft fumma  wiferia,vtfurnn,um  bonumfa- 
pre^-ut  Stjict  dicebant. 

c  Tutum  culminis. }«>#*&'  t»tum  cacuminis germen  emittatur  al- 
tim  terr*. 

d  Quod  lamencari  quifcj;  fana  mence.}  Sic  ^yfnttfthenes  Cyni- 
(4  ffl*  autor  mtzrin  f  malle  dictbat  ♦  cjuam  voluptate  afftci.  Pro* 
pterta  quod  hoc  turpc  txtfiimabat  ,  ^^uod  mentem  deftatu  dmo- 

vy    a 


6y f6  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

tteret fu9»uAletbtadi  Socrates  apud  Platonem  mamfeflb  declaratpof- 
feptonum  omnium  rerumfine  prudentta  non  modo  mhilprodeffejed  ef- 
fe  qucque  noxiam. 

e  Nam  inquantum  eam  capimus.JiVo/i  ergo  velfludiit  vel  acu- 
mine  natur&  conttngu  nobis  cognitto  maximarum  rerum&  tudiciu  illud 
acre,atque  exa&um,fed  tUuflratione  Det.quam  citm  bom  viri  maiortm 
babeantfquam  mali,profeclb  eo$fapienttor<.s  queque  ejfe  necefie  efl,qua- 
tumuii  mali  Uteratiftnt,<ty  adpopularem  fententtam  acuti.  fi oc  tfi} 
quodfapiens  dicif.ln malam  antmam non  t»traturamf>ptenttam,  Hoc 
quod  Socratesfemptr  afjirmamtySoios  bonos  vtros  ejfefapientes. 
f  Iuftaperintelligibilcmfpeciem.V  Per formam  quandam  & 
imaginem  in  mente  mea,ex iufinia  ipfa  iuprejfam  ,  quod  ■vtcii  squtta- 
tem  y  ty  congruentiam  rerum}qualn  debet  iff  in  •virtute  tlLa  ,  qu<z  ft 
abfit^quocmque  modotdfiat  ,  iniufiitiair.tntcU.igo,  quontamtempera- 
tum  tllttd  magna  pulciirttudtne  conctnnum  abeffe  vtdeomec  tam  expulfa 
tione  htmints^aut  treptibnepecunU,  autiouitm,aut  raptatione  vique 
aliafimdifyiniuriain  tuflitiam  intelltgo.qu£  certe  prmationes  nonfunty 

fed  tufle  etiamfiert  pvjfunt^vt  fi  magtjirattn  tubeat  ,  mel  bona  mentey 
fiant,quam  quod  cerno  decenttam  tUam  &  concinnttatem  abeffi  niirfw 
tis pulcherrim£.  Porrb  3}ecies  hic  aliud  ejfe  extfltmare  ,  quaw  format, 
facies,imagines,fimulachra rerum in anina,  quas nctitias  vocant , -vi- 
detur  mtht  hominum  vel  ingenio  defeclorum,  velfientia.  &  quoniam 
ex  rebus%qu&  funt  admirationem  fibi  parare  nequeanUres  qu&  nufquam 

funt,qu<erere,vt  earum  ncuttate  audtentes  infe  conuertant  :  quodfit 

paftiminfcholis  hactempeflate. 

An  etiam  ipfum  amore,quo  &  eflTe  &  fcirediligimu?,  diligere  debea- 
musjquo  magis  diuinas  trinitatis  imagini  propinquemus. 

CAP.     XXVIII. 

Eddeduobusillis,  eflentiafcilicet&  notitia  quan- 
tum  amentur  in  nobis,&  quemadmodu  etiam  incar 
teris  rebus  quce  infra  funt,eorum  reperiatur  etfi  dif- 
ferenscjusedamtamenfimilitudo  ,  (juantum  fufcepti  huius 
operisratio  vifa  eft  poftulare,fatisdiximus.De  amoreautem 
cjuoamantur,vtrum  &  ipfeamor  ametur  ,  non  dictum  eft. 
Amaturautem.F.thinc  probamus,qu6din  omnibus<|ua?  re- 
&ius  amatur,ipfe  magis  ametur.  Nequeenim  vir  bonus  me- 
rito  dicitur  <jui  fcitquodbonum  eft,fed  qui  diligit.  Cur  ergo 
&  in  nobifipfis  non  &  ipfum  amore  nos  amare  fentimus,<juo 
amamus^uiccuridboni  amamus?  a  Eft  enim  &  amor,  quo  a- 
matur^uod  aoiandu  no  eft,&  iftu  amore  odit  in  fe,  <jui  illum 

diligit 


Ad  Marcellinum     Lib.  xj.         677 

diligit,  quoid  amatur,  quod  amandum  eft.  PofTunt  enim 
amboeflcinvnohomine,  &  hoc  bonum  eft  homini,  vt  illo 
proficiete  quo  bene  viuimus  ,  ifte  deficiat  quo  male  viuimus, 
donec  ad  perfettum  fanetur,&  in  bonum  commutetur  omne 
quod  viuimus.  Si  enim  pecora  eflemus  ,  carnalem  vitam  ,  Sc 
quod  fecundum  fenfum  eius  eft  amaremus,  idque  eflet  fuffi- 
ciensbonum  noftrum,&  fecundum  hocbcum  eflet  nobis  be- 
ne,nihil  aliud  que/eremus.  Ite  fi  arbores  eflemus,nihil  qui- 
demfentientemotu  amarepoflemus  ,  veruntamen  idquafi 
appetere  videremur,  quoferacius  eflemus  vberiufque  fru- 
c^ttiofce.Si  efTtmus  lapides,aut  fluctus,aut  ventus,  aut  flamma, 
vel  quid  eiufmodi,fine  vllo  quidem  fenfu  atque  vita  ,  non  ta- 
mennobisdeefletqual1quidamc  noftrorumlocorum  atque 
ordinis  appetitus.  Nam  velutamorescorporumd  momenta 
funt ponderum,fiue  deorfum  grauitate,  fiue  furfum  leuitate 
nitantur  Ita  enim  corpus  podere,  ficut  animus  amorc  fertur 
quocuquefertur.  Quoniam  igitur  hominesfumus,adnoftri 
creatorisimaginemcreatijcuius  eft  vera  seternitas  ,  anerna 
veritas,a?terna  &  vera  charitas,  eftque  ipfe  auerna  &  vera  & 
chara  trinitas,neque  confufa,  neque  feparata  ,  in  iis  quidem 
rebus  qua*  infra  nos  funt,  quoniam  nec  ipfa  nec  aliquo  modo 
eflent,nec  aliqua  fpecie  cotinerentur,necaliquem  ordinem 
vel  appereret,vel  tenerent,nili  ab illo  fa&aeffent  qui  fumme 
eft,qui  fumme  fapiens  eft,qui  fumme  bonuseft-.tanquam  per 
omnia  qux  fecit  mirabili  ftabilitate  curreres,equafi quaedam 
cius  alibi  magis,alibiminusimprefia  veftigia  colligamus:in 
nobisautem  lpfiseiusimaginem  contuentes,  ftanquam  mi- 
nor  ille  Euangelicus  filius,ad  nofmetipfos  reuerfi  furgamus, 
&  adillum  redeamus,aquopeccando  recefleramus.  Ibiefle 
noftrum  non  habebit  mortern,  ibi  nofle  noftrum  no  habebit 
errorem.ibiamore  noftrum  non  habebitoffenfionem.Nunc 
auteifta  tria  noftra  quanuis certa  teneamus ,  nec  aliis  ea  cre- 
damus  teft«bus,fed  nofipfi pra?fentia  fenriamus,  atq;  interio- 
re  veraciflimo  cernamus  afpectu  ,  tamen  quandiu  futura,vel 
vtrumnunquamdefuturai&quoflbene  ,  quo  autem  fimale 
agantur  peruentura  finr,quoniarn  per  nofipfos  nofle  no  pof- 
fumus.alios  hinc  teftes  vel  qua?rimus,vel  habemus  ,  de  quo- 
rum  fide  cur  nulla  debeat  efle  dubiratio  ,  non  eftifte,fed  po- 
fterior  erit  diligenrius  difleredi  locus.In  hoc  autem  iibro  De 
ciuitate  Dei,  qu*  no  peregrinatui  in  huius  vitas  mortalitate, 

W      5 


6j$  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

fedimmortalisfemperm  ca?liseft,  ideft  ,  de  angelisfan&is 
Deocoharrentibus,  qui  nec  fuerunt  vnquam  ,  nec  futuri  funt 
defertores,inter  quos&  ilJos  qui  ercrnaui  lucern  Jeferentes, 
tenebra?  facli  funt.Deum  primitus  diuifiiTe  iam  drximus ,  illo 
adiuuante  quod  ccrpimus,vr  po.Tumus  explicemus. 

L.  V  1  V  b  S. 
aTp  St  enim  &  amor  quo  amatur.j-  Esi  in  nobis  ex  farcina  & 
JL  fece  corporn  •volunta*  cjujedam  ,  quam  ratto  non  tam  ducit^t  */- 
lam  meUorem^uam  trahtt  ty raptat:  '•■ac bonafen.per  au-rfatnr,  maU 
expetit,-vt  deUtias  corports,  &  -voluptaLes^uaf  dua*  Pavim  -vocat  le- 
gtm carnis.fy  legem  mentt: ,tmenm carnem  /r  jfnntum:  iUa  >> fcedam9 
tetram  ,  brutalem  bont  homines  oderunt :  &  cum  expellere  necjueant, 
coercent  cjnantum  pojfunf.attjue  illifuperion  jancUori^u-  diclo  audien- 
tem effe,Ucet rdutlanten  &  recla-rantem.e  gunt:  nam  ex  ea oritur  a- 
mor,cjno  amamm  cjuod  mintme  "portet. 

b  Cum  eiTet  nobis  bene. }<_/*«*  tffet  in  hac  vita,  aut  nobitjhoc  tsl 
corvori. 

c  Noftrorum  locorum  atque  ord.}  Imitatio  Terentianam  Eu>- 
tntcho  ,  met  loci  atcjue  ordinit,  per  >rdintm  tntelig?  res  eiufdcm generis 
&  natur£ycfuarum  confiruationem  omnta  txpaunt,  ita  -vt  cwn  -vtsfit^ 
fubueniant,finon  impediantur . 

d  Momenta  funt  pon.  V  Dicebampaulb  ante  de  mimentn  UbrarS, 
qu<e  -vocantur  itn-tj,  utbus  m  alterutra»)  partemprop  ndtt  Ubra. 
C  Qua/i  quafdam  eius  ajibi  magis.  V  Mens  &  ratto  innobttpr*~ 
fiat,i>t  1'tiagofitpottus  m  nobn  D«t  uawvefitgtum.  H omini  enim  re- 
clo  c&lum  mtueri  efi  datum  >  gr  Deum  noffe^ctttra  in  terram  ubieclai 
iacent  Quocirca  percurrens  diuinm  fpvrtim  cunfia,cju<e  creautt ,  in  no- 
hm  ervfli^ fubltmioribtifcjue imngine»>  fut  rcUcjuit.tn  cxttrts  rtbm  quas 
*velutp';dibm  contigtt,n^mpe  profi/atas,  -vefitgtatantum  iniprcfitt  :fit 
hocvelutfiguracjuada»,  diclum. 

i  Tanquam  minor  ille  Euangelicus  filtus.  }  Nota  e?i  htsloria 
ex  Eiangeho  Luc&  )  < . 

Pe  fan&orum  angelorum  fcientia.,qua  trinitatem  it\  ipfa  ei.us  deitate 

nouerunr.,qua  operum  caufbs  prius  ln  operantis  arte 

quaoi  in  ipfis  optnbusartific  is  mtuentur. 

C  A  P.     XXIX. 

J^TJ^?  Lli  quippe  angeli  fanfti  non  per  verba  fonantia  Deu 
PS^j f ^  difcunt,fed  pcr  ipfam  praf fentiam  immutabilis  veri- 
e$Z%&P<B  ratis,hoc  eft,verbum  eius  vnigenitum.Et  ipfum  ver- 
butn  &  patrem  &  eorum  fpiritum  fanftum  ,  eamqueeflein- 
icparabilem  trinitatem ,  fingulafque  in  ea  perfonas  efte  fub- 

itantiam: 


AdMarcellinum     Lib.  xj.       679 

fontiam:&  tamen  omnes  non  tres  deos  efle.fed  vnum  Deum 
ita  nouerunt,  avt  eis  magisifta  rintnota  ,  quam  no  fipfi  nobis 
C3gnitifumus.blpfam  quoq,  c*vanuam  meliusibi ,  hoc  cft> 
h  fapientia  Dei  tanquam  in  arre  qua  fa&a  eft  ,  quain  in  eai- 
pfafciut,ac  per  hoc  6i  fcipfosiri  melius,quam  infeipfis.  Ve- 
ronramen  &  in  feipfis  (ciunt.  Fatli  funt  enim  ,  &  aiiud  funt 
qiim  ille  quifecir.  I'oi  crgoranquam  in  cognitionediurna, 
inieip/is  autem  tanquam  in  vefpertina  ,  licutfupraiam  dixi- 
mu>.Multum  autem  dilfcrt,  vrum  in  ea  ratione  cognofca- 
tur  iliquid  fecundum  quam  factum  eft,an  infeipfo.cSicut  ali- 
rer  fcirur  rectitudo  Hncarum  feu  veriras  figurarum  cum  in- 
telleCta  confpicitur^aliter^cum  inpuluere  fcribitur.Et  aliter 
iuftitia  defcribirur  inverirare  incommutabili ,  aliterinani- 
maiufti  Sic  deinde  caftera  ,  ficut  firmamenrum  inter  aquas 
fupenores &  infe:iores,quod caelum  vocatum  eft:ficur  deor- 
fum  aquai  um  congeriesterraequc  nudatio ,  &  herbarum  in- 
ftitutio  atque  lignorum,ficut  folis  &  lune  ftellarumquecotL- 
ditio  :  ficut  ex  aquis  animalium,volucrum  fcilicetatque  pi- 
fcium  beluarumque  mrantiunv.ficut  quorumcunquein  terra 
■gradientium  atque  repentium,  &  ipfiushominis,  quicunftis 
in  terra  rebus  excelleret.  Omnia  harc  aliterin  verbo  Dei  co*- 
gnofcuntur  ab  angelis,vbi  habent  caufas  rationefque  fuas,  i.d 
efhfecundum  quas  fattafunt  incommutabiliter  permanen- 
tes,aliterinfeipfis,illicclariorc,  hicobfcuriore  cognitione, 
velut  artisatque  operuque  tamen  opera  cum  adipfiuscrea- 
toris  laudem  vencrationemque  rcfcruntur ,  ranquam  manc 
lucefcir  in  meiiiibusconremplantium. 
L.  VIVES. 
aT  iT  eis  magisilta  Gm\Etjui)t  illi  acutiorihut ,  quam  nos  inge- 
V  niti-y  lux,cjtta  id  c  gnefkendam  facrofanflam  trimtatcm  tllu- 
rmna<tti4.,  -a^o  tnultoni  qna  nquan  i^t  ntSMOrtmm/. 
b  Ipfamquoquecreaturam  melius ibi.} iV empe effeclum in  cau* 
fu  ixpr.(fum.m>Uy»  quaw  mfeipfo. 

c  Sicut  altrerfciturrectirudo. \Certim  meVtufque  fcitur  totaratio 
linearum  ,jupcfi  lerumque  ex  doip.ati<  mathen-atica  ,  quan  ex  pi- 
ttura  1  qn<e  nunquam  ta.v  exafla  esr.  -vt  ante  ocuios  rem  ipfjm  ,  -utfe 
habet ,  exponat :  meltmfqm  mtelligitur  reclam  rff.  lincam ,  au&  a  notct 
innotam  es~i  breuifttma,  vt  inquit  Eu.Udes.  t^fut  linea* omnes  a  cen- 
tro  ad  circum  ejfe  parcs.  Etpr&ctptu geometri&^quam  ex  dtfcrtpttone 
non  modo  puiuerts »  fed  ne  Parrhaft)  qutdem  aut  ^yfpellu»    WuUa 

W     4 


6io  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

enim perftSte rettalinea pwgt potefi^nuUta  ctrcultts  exacle  roumdis, 
qut  nihtl  hab  atrecli. 

d  Cum  in  puluere  fcribitur. }0/iw  mathemattcifiguraf  m  puluc- 
r*  radto  deUniabanty  vtfactle  <j*&  -utllcnt ,  defcrttnre  ,  gr  delerepdf- 
fent.Stc  ^Archtmedei^cum  Syracnfie.  caperentur,  in  puluerc  defcrtptas 
confiderabat  fcrmas  ^Apud  Lium.  infecundo  btllo Puntco.  Et  Ctcro 
fuluerem tllum eruditum  vocatfecundo  Dc natura  deorum.  Et  Per~iu4 
Sat.i. 

-Etfiflo  inputuere  metas. 

Dc fenari )  numeri  perfe&ione,qui  primus  partium  fuarum 
quantitatecompietur.         CAP.   XXX. 

iEcautem  propterfenarij  numeiiperfe£tionem> 
eodem  diefexiesrepetito,fexdiebusperfcCbnar- 
rantur.no  quiaDeo  neceflaria  fuerit  mora  tempo- 
rum ,  quafi  qui  non  potuerit  creare  omnia  fimul ,  quae  dein- 
ceps  congruis  moubusperagerent  tempora:fed  quia  per  fe- 
narium  numerum  eftoperum  fignificata  perfecl:io.h  Nume- 
rusquippefenarius  primus  com,.letur  fuis  partibus ,  ideft, 
fexta  fui  parte,  &  tertia ,  &  dimidia  :  qua?  funi  vnum ,  &  duo, 
&  tria:quz  in  fummam  du&a,  fex  fiunt.  Partes  autem  in  hac 
coniideiafione  numerorum  illa?  inreiligenda?  funt,  c  qua; 
Cjuo>.a?  iint,dicipoteft:  ficutdimidia  ,  teitia  ,  quarta:  &  dein- 
cepsab  aiiquo  numerodenomioarae.  Necpieenim  exempli 
graria  ,  quiain  nouenarionumero  quatuorpars  aiiqua  eius 
eil.ideo  dici  poteft ,  quota  eius  fit :  vnurr  autem  poteft ,  nam 
liona  eius  eft:&  tria  poteft,namtertia  eiuseft,Comuntt£  ve- 
roifta»  dua?parteseius,nona  fcilii  et  atque  tertia.idefhvnum 
&tria,longefunta  tota  fumma  eius.quod  eftnouem.  Ite'm- 
«juein  denario  quaternarius  eft  aliqua  pars  eius:fed  quota 
fit,dici  non  poteft.vnum  autem  poteft,  nam  decima  pars  eius 
eft.habet&  quiutam,qujefuntduo  :  habet  &'  dimidiam,  quas 
funt  quinque.Sed  ha*  tres  partes  eius-decima  &  quinta  ,  &  di- 
xmdia,ideft,vnum,&  duo,&  quinque/imul  ducla?  non  com- 
plent  decem,funt  enim  o£to.Duodenarij  vero  partes  numeri 
in  fummam  du£ta?,rranfeunt  eunr.habet  enim  duodecimam, 
quodeft  vnum  :  habet  fextam  ,  quaefunr  dtjo  :  habet  &  quar- 
tam,qua? funt  tria:habet  tertia,qua?  funt  quatuor:  habet  &  di- 
ltiidia,qua?funtfex:vnumautem,  &  duo,&  tria,&  quatuor,& 
fex:no  duodecim,fcd  ampiius,id  eft,fedecim  iiut.Hoc  breui- 
ttrcommemorandum  puuui  ad  commendadani  fenarij  nu- 

meri 


Ad  Marccllinum    Lib.  xj.        681 

meriperfe&ionenv.qui  primus  ,  vtdixi,  partibusfuisinfum- 
mam  1  edactis ipfe  perficitunin  quo  perfecit  Deus  opera  fua. 
Vnde  ratio  numeri  cnntcmnenda  non  eit.qua?  in  nmltis  fan- 
ttarum  fcripturarum  locis.quam  magni  e^itimanda  -u,elucet 
diligenterintuentibus.  Nec  fruitra  in  laudibus  Dei  di&um 
cit:Omniainmenfura,&  numero,&  ponderedifpofuifti. 

L.  V  IV  E  S». 
aJJiEcaufem  propter  fenarij  nameri  perfe&ione.jOwni* 
i.  inumerti  conjiare  exifltmmtft  l}yth  gr.is  Santui,  cjuem  t  lato 
ftcvtut  eTi.Numero  u  <\ue  n.yjiena  tam  myjieriose  tradderunt ,  vt 
end  imttatosipfos  vidtdiur  volutffe  cearetncdu  profanu  vuigtu.  Scri- 
pt<  re-  nosir£pietaii*,Graii  Lattuic^  fatramtnta  m  mttmm  iffc  per~ 
muta  extfiimarut .  H 'teronymu»  tnter  onnesplurimum  tubmt  rehgiom 
numer.rum,  ;ut  ett.im  nonnullos  progenitores  (ffe  mf.errate  Chrtjitab 
Euangrltjia prttermiffos  att,vt  ud  numerum  omma  congruerent. 
b  Numerus  quippe  fenarius  p.c  f  p.}  Hac  ejiperfeiho  iiumertt 
vtfuis  owntbi*  j>artibM  compleatur .Quales  artthmeticipaucijltmcs  in- 
Ucnrrunt,talu  fifnariu  intrax  &xxviy.  tntra  leutum.  fjtc  enint 
conjiat  xii'.<(ff  -vu.tty  ntj.ey  u.ty  -vmtate  fdteronym.in  Ez^echtclcm 
fenaruiin  >umerum  facr amentum  cr^atutarum  conttnere  fcnbit. 
c  Quie  quota?  f.d.p.  \  Aiedhetas  ,  an  quarta,  an  tvrtia^an  ejuinta, 
fexta  feptima.&c.Quatuor  emm  ex  nouem,necjue  mcdtetat  eJr  ,  nsqut 
tcrtiajiecjue  cjuarta  <(ff  fic  vfty,  adnonam,ju'o  viteriuA  nonaritn  nume- 
Tm  non  progredttur.  Yimtma  anmpars  cjua  quotdfit,diapoteji  ,ts~}de 
nomme  ipfitn  numeri  iiila  ,  vt  duoduttna  in  xij.  vicefima  in  xx.  ey  ea 
femper  eji vnuas.Hocgenw pa-th,alicfuotam  noJi)  t  \ocant.  Enclides 
hb  y.fxc  diJltnguityVt  partcm  altquotam  partem  tantum  nominet ,  non 
aUcjuota  i  verhpartes.  Du& enirn  etut definitiones hs. [unt,  tertia-,<*r 
quarta.Pars  efi  numert",  numerimuwr  maiorU^uado  dimetitur  maio- 
rern.PaHes  aute  cjuado  no  meUtmt.  Sic  funt  vft  veteres  hts  mmmnbmt. 
De  die  feptimo,in  quoplenitudo  &requiescommendatur. 
C  A  P.     XXXI. 


requies  commendatur,m  qua  pi 
fancnficatiofonat.  Ita  Deus  noluit  lltum  diem  m  vllis  fuis 
operibusfanctificare,  fed  in  requiefua,  qua?  non  habet  ve- 
fperain.  Nequeenim  vllacreatura  eft  ,  vtetiam  ipfa  alitei 
in  Deiverbo  ,  aliter  in  fecognita  ,  faciat  aliani  velut  diur- 
oam,aliam  vclutveipertiaam  notitiam.  De  feptenarij  porro 

vv     s 


68i  Auguftini  de  ciuirate  Dei 

numeri  perfectione  ciici  quide  plura  pofTunr ,  fcd  &  liberifte 
lam  prolixuseft,©V  vereor  ne  occafione  comperta,fcientiola 
noftram  leuiter  magisquam  vtiliter  ia£tare  velle  videamur. 
Habcda  eft  itaq;  ratio  moderarionis  atq;  grauitatis,  ne  fortc 
cum  dc  numero  multum  loquimur  ,  b  menfura  &  pondus  ne- 
gligere  iudtcemur.cHoc  itaque  fatis  fir  admonere/quod  to- 
tus  impar  primus  numerus  rernariuseit ,  totnspar  quaterna- 
rius.ex  quibusduobns  feptenarius coft.it.1"  Ideo  pro  vniuerfo 
fa'pe  ponirur-ficuti  eft:Septies  cader  iuftus,&  refurger:id  eit, 
quottefciiq:  ceciderit,no  pevibit.  Quod  non  de  iniquitatibus, 
fed  de  tribulationibusad  humilitarem  perducenribusinrelH- 
gi  voluir.Erfcptiesindie  laudabo  re:  quodalibi  alio  mododi 
cKi  eft,  Semper  laus  eius  in  ore  meo.  £t  mulra  huiufmodi  in 
diuinisauroritatibus  reperiunrur ,  inquibus  feprenarius  nu- 
merus,vt  dixi,pro  cuiufq;  rci  vmuerfirareponi  foler.Proprer 
hoc  f  code  fa?pe  numero  figntficatnr  (pirirusfancrus ,  de  quo 
dominusair.Docebif  vosomne  verirate.lbi  requies  Dei,  qua 
requiefcirurin  Deo  lntora  quippe,id  eft,  in  plena  pfecrione 
requies.in  parre  autelabor.Iaeo  laboramus,  qnandiu  expar- 
te  feimus.fed  cu  pei  uenerir  quod  perfectu  eft,  quod  ex  parre 
eft  euacuabirur.  Hinc  eft  qund  eria  fcripturas  iftas  cum  labo- 
re  rimamur.Sacti  vero  angeli,ad  quorii  focietare  6Vcogrega- 
tiooein  hac  peregrinationeiaboriodfsimafufpiramus,  llcut 
habet  permanedi  a?ternitarcm,ira  cognofcedi  facilirarem,  & 
requiefcedi  foelicitate  Sine  difficulrare  quipne  nos  adiuuant, 
quoniamfpirirahbusrnotibus  puns&  liberisnon  laboranr. 

L.     V  I  V  E  S. 
aTDeft,eodem  diefepriesrenetito.  }  Significat  ommafimul 

|  faifie  creata 
b  Menfuram  &  pondus  negligereiud.  f  Lufit  tneo  nuod pritts 
diftmta  eH>L>eumomntafer>fP  numcro.pindfre  ,  gr  merfurt  :quvd  fi 
minis  inuhadicat  de  numero  ,  ne*H*  xifie  t.td<bitur  f£  pondu*  ac  uen- 
_fw*m  ('n.vn  ,<(tf  pondut  st  mer.furam  d"  quts  fapiens  LoqUltur. 
c  Hociraq;  farisfiradm.  }  Numerum  feptena  iwt>  wagn&  reli- 
gionti  m-jlertjq;  fuifje  oSi  ndunt  ludat,  qutpropter  diem  fabbati  mjf~ 
tum  eu»t  -venerabamur-.-ut  Hiero.fcnbtt  m  Efa>am.Et  gentdes ,  cuius 
patentiam  J.Gell.Ub  3  &  amuiw.  eitts  Afacr^biuf  Ub.  1.  tn  Sommum 
Scipionu  perfecuttfunt ,  c/uantum  m  cxlo.  quatum  tn  mar^quantum  in 
homtnihut  ualeat.  Pythagori*  t  hunc  numerum ,  tt  Chalcidtuvi  incfuit> 
Uudabat  tdn<juZoptimum&  natHrJ'ftnM,&{ufficientifimum.&  in 

Chr&ta- 


AdMarcellinum  Lib.    xj.         685 

Chriftiana  reUgtone  magnafuut  myfteria  fepttnario  nwnero  conclufa. 
d  Quod  torus  impur  primus  mx.^Par  numerus,  mqmit  E^clides, 
ejl  (jmbifariam  diuidnur^mpar  cjui  btfariamnan  dimiditmr.  I ernarrut 
rton  ruodo  non  htfatium  ,fcd  nec  in  ullospotrft  numcros  dmmii*    V  tmm\ 
tmm  numervs  nor.  cft.'2^anrnarins  mmtmmos  diftingtitm ,  q  <'-  emum 
fer-vmttit-sf- '■  hnncrnrcapmni :  /$  pri-nu~  auattrmartm  duas  medit- 
tatcs  na&m  ejhvt  att  Masrobim^ami  cadem  rationeft\  ttmkrtmn  c.m- 
pne>idat,<juj  ^Auguft.ex  d>  mbou  parti       • 
e  Idco  pro  vniuerfo  fepe  ponitur.}/i/em  m  Eptft.  ai  G  >]*t. 
f  Eodem  feptenario  numero  iumifica'urip*ntus  (an&usvf- 
ldernchci:  infermone  De-verhr  de>n\uin  rmmtt.  IJoi  exdonmtflm 
duur^tmorum  Efai&s  meminu  cj*a  to  captre. 

Dc  opin*one  toium  t}pi  &ftgel<u«m  creationem  .inteiiorem  vo 
lunt  i-fll-qi:ain  munJi.  C  A  P.     XXX  ll 

R  quis  autem  cor-tcndat ,  &  dicatnon  fanctos  angc- 
^j  jt  !os  efle  (igni£i£ajos«i.n  ti>  «quod  fcriptu  eit ;  Fial  lux, 
J4  '1  faftu  eit  liu.fei.ouainlibct  a  lucem  tuncpnmmn 
factam  eiTccorcorcain,aut  opinetur,aut  doceat:  angeios  au» 
tem  priusellefactos  ,  non  tantuni  aiitc  rumamentum  ,  cjuod 
inter  aquas  &  aquas  fadtum,  appellarum  eft  cselum  ,  fcd  ante 
illud  cjuvid  dicftam  citjn  pnncipio  fecitDeuscarlum  &  tt^v^ 
ram:  arque  illud  quod  diclum  ert  in  principio,  non  ita  dichun 
tacjuam  primu  hoc  facluni  lit,cum  anre  fccerit  angelos ,  fed 
quia  omniain  fapientia  fecit.quod  eft  verbu  cius, '' &  lpfum 
fcriprura  principium  nominauit ,  ficut  ipfe  in  Euangelio  lu- 
da?is  quajrcntibus quis  eflet,refpondit  fe  efle  principiuuv.non 
econtrario  referam  cote.itionem,  maximequia  hoc  mccie- 
leclat  plurimum  ,  cjuod  ctiam  in  fummo  exordio  faucli  libri 
Gen.rriniras  comme.idatur.Cum  enim  ita  dicitur:  In  princi- 
pio  fccif  Dcus  c.ulum  &  tcrram  :  vt  pater  fcciile  intclligatuff 
infJi  ^(icutatteftatur  Pfalmus,vbi  lcgitur:  Quam  wignifi* 
cara  (unt  cpera  tua,domine,omnia  in  fapientiafecifti: conue 
nientitsime  paulo  poftcomemoratur  etiam  fpirirus  fai:c«.u>. 
Cu'n  enim  di£Ki  eilet,oualein  terra  Deum  prrnitus  feccrit, 
yel  quam  molem  materiamve  futura?  conrrru&ionis  mundi 
carli^  terraf  nomine  uuncupaucrit  fuhiiciendo  cx  addcndo: 
Terra  autem  erat  inuiribilis«i.'  incompofita,&  lenebne  iuper 
abyflumtmox  vt  trinitatis  commemorario  complererur.  c  & 
fpiritus,inquit,  Dei  ferebatur  fuperaquas.  Proinde  vt  volet 
vnufo.uifqueaccipiat,aiuodita  profundueft,  vtad  exerciu- 


684  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

tioncm  legentiumafideiiegula  non  aberratesplurespoffit 
generare  fententias:dum  tamen  angclos  fanctos  in  fublimi- 
bus  ca»lifedibus,no  quide  Deo  coaeternos ,  i~cd  tamen  de  fua. 
fempiterna  &vera  fcelicitate  fecuros  &  certoseflememo  am 
bigat.Ad  quorum  focietatem  pertinere  paruulosfuos  domi- 
nusdocens,nonfolumilludait  :Erunt  cequalesangelis  Dei: 
verum  ipfi  quoque  angeli  qua  contemplatione  fruantur  oftc- 
cut,vbiait:Videte,necontcmnatis  vnum  expufillisiftis.Dico 
enim  vobis,quia  angeli  eorum  in  cselisfemper  vident  faciem 
patris  mei,qui  in  carlis  eft. 

L.         V  I  V  E  S. 

a  T  Vcem,&c.corpoream.}£«<e  corporiadh&reat. 
h  JL#Etipfum  fcriptura  principium  nomiiinuit.}-Nonreprobo 
fententiam  thedogorum  dicentium  ChriTium  effe prmcipium.  Nam  U 
ejlsperquemfacla  funtfecula,  <&  caputommum^u&pater  progenuit. 
Sed  id  ex  reftonfione  Chrtfit  ad  Jud&os,parum  mihi  uidetur  apte  colli- 
gt.  Satiiti  eft  dtcere,fic  efi,  tjuia  -verum  eft^uam quta  Joannes  fcripfit, 
cum  hoc  nonfenfeat.  Nam  h&c  genera  argumentorum  expoftta  funt 
dottu  h&reticts  ad  fubfannattonem  ,  (juibrn  anfam ,  vel  calumniandi 
nofiri  vel  deridendi  non  praberi  oportet.  Quid  verb  dt  loco  tllo  :  In 
frinctpio  creauit  Dem  c&lnm  ty  terramy  Hieronymm  fentiat ,  homo 
circunfyefta  &  libera  pietate,  adfcnbam.  Plerique  exifiimant*  ficut 
in  aUercathne  quocjue  lafonu  ,  &  Papifcifcriptume$~i,&Tettul.  in 
lib.contra  Praxeam  diftutat,  necnon  Hilanm  in  expofttione  tuiufdam 
Pfalmi affirmat ,  in  Hebr&o  haberi :  [nfiliofcit  Dem  c&lum  fy  ter- 
ram^uodfalfum  effe}tpfim  rei  ■vertta*  comprobat.Nam  &  Ixx.  inter- 
preteSy  ty  Symmachm  <&  The«dotion  m  principto  tranTiuLrunt ,  ty 
tn  Hebrxo  fcriptum  efi  Brefuh  ,  quod  ^A^uila  interpretatur ,  in 
capiiulo.  Et  non  babcm,  cjuod  interpretatm  infilio.  Alagu  itaquefecun 
dumfenfum^quamfecundumnjcrbt  tranfiationem  de  Chrtjio  aecipipo- 
tefi,  <pu  tam  in  ipfafronte  Genefos  ,  <\u&  caput  librorum  omnium  e$l, 
qnhm  etiamin  principio  loa^ms Euangelift&, c&li fy  terr&  condttor 
apptobatur.Vnde  gr  in  Pfaltedo  deftpfo  att:  In  capiie  libri  fcriptum 
efi  de  me  :  td  efl  ,  inprincipio  Genejeos.  <Qf  in  Euan^elio  :  Omnia  per 
ipfum  fatla fimt  ,  tyfine  ipfo  faclum  cfi  nihil.  Sed  ty  hoc  fciendum* 
cjuod  apud  Hebr&os  libcr  htc  Brefith  vocatur »  hanc  habentes  confite- 
tudtnem  ,  -vt  •voluminibm  ex  principiis  eorum  ,  nomina  imponantur, 
Tantum  Hteronymm,ad  verbum  tranfcriptum. 
c  Et  fpiritus ,  inquit ,  Dei  ferebatur  fuper  aquas.  }  Huic  loc» 
multum  congrum  Hktonymi  vetba>  proeoquod  mnofrit,  m%uit9 

coditibus 


Ad  Marcellinum  Lib.  xj.  6S$ 

(odicihutfcriptum  epjerebaturjn  Hebrtohabetw  mtrahefet.quod  nos 
appellare  puffumw  tncubabat^fiue  confouebat,  infimilitudwem  wluxrif 
oua  calore  animanm.  Ex  quo  intelligitur  non  defpintu  mundi  dtci ,  vt 
nonnulUarbitrantur>fed  de  fpirilufanclo  ,  cjui  &  ipfe  viuijicator  om- 
nium  a  pnncfio  dicttur.  5*  autemvn.tfcator,  confecjuenttr  ■  fy  condi- 
tor  :  q.Sod  fi  conduer  ,  ty  Deux :  Emnte  enim,  att.jpir$tumtuum  }  ty 
crcabuntur. 

Deduabus  angelorumfocietatibus^diiierli^stquedifpArjbusjtfu* 

nonincon^ruc  intelligumur  lucis  &  lent-biacum  nomi- 

nibus  nuncuparar-         CAP.       XXXIII. 

FccaiTe  autem  quofdam  angelos,  &  in  huius  mundi 
ima  detrufos,qui  eis  velut  carcer  efr,  vfqi  ad  futura 
C  jS5*^  ul  cuc  iudicij  vltima  damnationem  ,  Apoftolus  Pe- 
tru5 apcrriflfime  oirendit,dicens,  cjuod  Dcus  nngelis peccaa- 
tibusnon  pepefcerit,*  fedcarcenbascaliginisinferni  cictru- 
dens  fradident  tn  iudicio  punietidos  referuari.  Intcr  hos  er- 
go&  illos,Deum,vel  pra?fcientia,vel  operediuifiilequisdu- 
bitet,i!16fque  luccm  merito  appcllan,quis  cotradicat:  Qua- 
doquidem  nos  adhuc  in  fidc  viuentes,  &  eoruin  a?cjualitateui 
adhuc  fperantes,  vtique  nondumtenentes,iam  luxdi&i  ab 
Apoftolo  fumusr  Fuiirisenim,inquir..aliqiiando  renebraviuc 
autemluxindomino.Ifrosvero  dcfertores,tcnebrasaperti£- 
/ime  nuncupai  i,profeclo  aduertunt,  qui  peiores  efle  eos  ho- 
minibusinhdclibus  fiueintelligut,fiuecredunt.  Quapropter 
etii  alia  lux  in  ifto  huius  libri  loco  inteliigenda  eft,  vbi  leei- 
mus:Dixit  Deus,fiat  lux3&  fac"ta  eft  lux,&  alie  tenebi  a;  figni- 
ficata;  funr  m  eo  quod  fcriptum  efr:Diuifir  Deusinter  lucem 
&  tenebras  :  nos  tamen  has  duas  angelicas  focietates ,  vnam 
fruentem  Deo,balteram  tumentem  typho:  vuam  cuidicitur; 
Adorateeum  omnes  angclici  eius:  aliacuiusprinceps  dicit: 
Ha»c  omnia  tibi  dabo,fi  profti  atus  adoraueris  tne:  vnam  Dei 
fao&o  amore  flagrnnre,altera  proprie^  celfitudinis  immundo 
amore  fumante:&  quomam,ficut  fcriptum  elr,Deus  fuperbis 
refiitir,hurnilibus  aute  datgratiam  :  lllam  in ca?lis caelorum 
habitante,iuam  inde  deie&am  in  hoc  infimo  aereo  ca:lo  tu- 
multuanre.Illam  luminofa  pietate  tranquilla:ifbm  tenebro- 
fiscupiditatibus  turbulenta.  Illam  Deinutu  clementer  fub- 
uenientem,ciu(re  vlcifcentem:ifram  fuo  faifu  fubdendi  &  no- 
cendilibidineex^ffuantem.llla^vtquantu  vult  confulat5Dei 
boni$atis  miniltra: A  iftam,  ne  cjuanru  vult,  noceat  Deipote- 


686  Auguftinide  ciuitateDei 

ftatefr3?nata\Illamhuicilludentem,vtnolensprofitperfecu 
tionibusfuisihancilli  inuidentem  cum  peregrinos  eoiligit 
fuos.Nos  ei  go  has  duas  focietates  angelicas  inter  fe  difpares 
atq;  contrariastvnam  &  natura  bonam,  &  voluntate  rectam: 
aliam  vero  natura  bona,fedvoluntate  peruerfam,  aliismani 
feftionfeus  diuinaru  fcripturaru  teftimoniis  declaratas,  quod 
in  hoc  libro,cui  nomeneft  Genefis,lucis tenebrarum^j  voca 
btilisfignificatasexiitimauimus,  etiam  lialiud  fenfit  hoc  lo- 
co  forte  qui  fcripfit,no  eft  inutiiiter  obfcui  itas  hums  pertra- 
clara  fenrentia?  ,  quia  etfi  voluntateautorislibri  huius  inda- 
gare  nequiuimus,  a  rcgula  rauien  fideiquse  per  aliaseiufdem 
autoritarisfacras  literas  fatis  fidelibus  nota  eit,non  aberraui- 
mus.  Etfi  enim  corporalia  hic  comemorata  funt  ©pera  Dei, 
habent  proculdubio  nonnullam  fimilitudinem  fpiritaliurn, 
fecuudum  quam  dtcit  Apoftolus :  Omnes  enim  vos  fil.ij  lucis 
eftis,&  fillj  diei,nonfumusnu£r.isneq;  tenebrarumSi  autem 
hocfenfitetiam  illequifcripfit.ad  perfecliore  mfputarionis 
finem  noftra  peruenitintenrio,  vt  homt-  Dei  ta  eximia?  diui- 
na?quefapietia?,  imo  per  eum  fpiritus  Dei  in  comemorandis 
operibus  Dei ,  quae  omnia  fexto  die  dicit  efle  pei-fe&a,nullo 
modo  angeios  pra?termifilTc  credatur,fiue  in  principio,  quia 
primofecit-.fiuequodconuenierius  intelligitur  in  principio, 
quia  in  verbo  vnigenito  recit,{f  riptum  fit ,  In  principio  fecit 
Deus  crelum  &  terra:qiiibus  nominibus  vniuerfalis  eft  figni- 
ficata  creatura,vel  fpirita]is6V  corporalis,  quod  eft  creuibi- 
lius  vel  magn*cdua?mundi  partes,  quibus  omnia  qua?  creata 
funt  c6tinentur,vtprimitus  eamtota  proponeret,  ac  deinde 
parteseiusfecundum  myfticudierum  numeru  exequeretur. 

L.       V  I  V  E  S. 
a    P  Ed  carceribus caliginis  inferni.  }  G'&ccfic  >ft  i»  Epftola 

±3  >'<:tri  t,«  yS  o  Stoc  ii.yyi.Km  xr^^Tncra.yrocy  vk  i '  Qc-iazt-i*  ,  <*W  <* 
«repd^i  £><£«  TOfvttfOiD-aii  TrapifuMvris  K&tmv  TVtnpi\ij8p*t.$i  enim  Dcm 
angetu  (jmpeccarunt,cu!pam  non  rcmtfit,fed-vi,uuh-  caliginn  in  t.:rta 
rcscoarntos  dedk  in  tudicittm  .ffe,uatoi:  vel ,  vt  altj  legunt  ,  afferuan- 
dtHtTnpivtytt.Mnnl.  <ft  quod  ludae  ait  m  Efiftola  fna:  ^/f.glos  vc- 
ro  cjui  nonferuauerunt  primigeniam  fuam  nutiram  jed  dereh^wrunt 
ftmiri domicihurn^in  iu lictum  magtidiet  •vmcults  £te  nus  Jub  caliginM 
referuauit.sl  ugtifitiws  htc  carcerespro  clauftrts  pnfuit,quibui  extrepro 
htbentur ,  cjuaUs  erant  tlit  m  circo ,  yuibut  equi  antequam  currercnt, 
coercebantttr. 

b  Al  ter 


Ad  Marcellinum    Lib.  xj.       687 

b  Alteram  tumeutem  typho.Y  Tu<pO(fuperbia  ej}.&  Typhonem 
pro  dxmont  ignito  vjurpant  Gr&ct  a  Ti>q>ao{u<n  fuperbio ,  fy  vo%opn 
comburo  >fumo  :  qnalan  fuiffe  Typhonem  illum  Ofi,  idit  fratrem  jcnbtt 
Plutarxhus  ,  d*<nonem  ,  qut  aflus  inmdentta  terrat  ac  marta  trbarii^ 
grauefjue lueric poenaf  .malmt  Gr<e<o  "vtrbot^Augusi-.nus  i/tiq^am 
Launofupcrbt£  ty  ar,oganti£  (p ia£lanti£.fd gencralus  cji  Grxcuin 
illud  ,  (ff  muUum  abei  xnrium.  erat  etiam  -*  ,  abulum  illiusfecniiy  quo 
vtttnr  Pbitippus presbytir M  Comm  nta  uslib.lcb. 
C  Iuftc  vlcifc.}-  l'er  angdosenimbonos  njdut  mimjlros  excquttur 
Deus  tujiaf  xnndttlxs  cuiii  Hfumo  103.  ditttHr:{£ui.fucna  gebs  tuos 
f}>i>U'is,&  ,niniihos  tuos  ivnem  unnttm 

d  Iftum  nt*  quantum  vulr,  noceat.}  .\oncft  fotesia*  quxcompa- 
rctur  diaboiiCA  fuper  terram  ,  tejlatur  lob.  cjuod  ft  quamum  odamt, 
unantumq;  pvjfunt  nocere,finereutur  ,  intend.rent  xrbes,  'vaTiarcnta- 
gros.flumma  &  m  iria  tn  rcviones  imn  iwrmt^veneva  ctbu  j  oculij  .u* 
dijjund.rtnt,  homines  ty  bestiat  tonjU'fent,  .ic  tntetmerent  &  tam- 
etfi  wmtmcoqniiu  diffictL  t/f,  qnana^  ji*nt  natwajva  dsmun  s  liberi 
acjolntt ,  juanti  m  non (>oJ?int :  n  agnas  tuunn  tnfrre  hu.nano genrri 
cLdcspojp  trrepurabtlia  nolhn  'vtnbus  darm.a-  ertum  ejl.  JJe pottntia 
angelorf.m  dijputat  t^uguji.lib.^.  De  trin. 

De  eoqnod  .]t!ij \m  putam  in  conditione  firmamenti  aquarum 

difcrrtatum  r.omincan^clos  Ci&v  hcato^8c  quodquidam 

aquas  exiftimant  non  creatas. 

CAP.  X  X  X  I  I  l  I. 
tjjp^vj  Vanquam  anonnulli  putauennr  aquaru  nomine  b  fi- 
J^'k'%')  gnificatosquodammodo  populos  angelorii ,  &  hoc 
Vg^j^;  eiTe  quod  dittuni  eft.Fiat  firmametum  inter  aquam 
&  aqua,vt  fupra  firmamentum  angeliintelligantur,  iufra  ve- 
ro  vel  aqua;  Iftae  yifibiies  ,  vel  malorum  angclorumultitudo, 
vel  omnium  hominu  gcnres.  Quod  fi  lta  eft.non  illtc  apparet 
vbi  fafti  funt  angeli,  fed  vbi  difcreti.  cQuanuis  &  aquas, 
quod  peruerfiffime  atquc  impiae  vanitatis  eft,ncgeut  quidam 
factas  a  Deo  ,  quoniam  nufquam  fcriptum  eft ,  dixit  Deus 
fiant  aqu^e.  QikxJ  pofTunt  fimili  vanitate  ctiam  de  terra  di- 
cere  ,  nufquam  enim  legitur  :  Dixit  Deus  ,  fiat  terra.  Sed>  in- 
quiunt,  fcriptumeft  :  In  principio  fecitDeus  cselu  &  terram. 
Illic  ergo  &  aqua  intelligenda  eft ,  vno  enim  nomine  vtrun- 
<jue  coprehefum  eft.  Na  ipfius  cft  mare,«1cur  in  Pfalmo  legi- 
tur.Et  ipfe  fecit  illud,cv  arida,id  eft,terra  man9  eius  finxerur. 
Sed  hi  qui  iq  nomine  aquarum  quac  fuper  caelos  funt  angelos 


688        Auguftini  de  ciuitate  Dei 

inrelligi  volunt,  dponderibus  elementoru  mouentur,  &  icleo 
non  purant  aquarum  fluidam  grauemq;  naturam  in  fuperio- 
ribus  muncii  iocis  potuiiTe  coiHrui,qui  fecundum  rationes  fuaS 
/i  ipfi  hominem  facere  poffent,  non  ei  pituitam,  quod  Graece 
qiiyjL*  dicitur  e  &  tanquam  in  elementis  corporis  noftri  a- 
cjuarum  vicem  obtmet ,  in  capite  ponerent.  f  Ibi  enim  fedes 
eft  phlegmatis ,  fecik.umDei  opusvtiq;  aptiffime-.fccundum 
iftorum  aure  conieCturam  ram  abfurde\vr  /1  hoc  nefciremus, 
&  in  hoc  iibro  fimilner  fcriprum  eifer,qud\lDtus  humorem 
fluidum&  frigidum,  acper  hoc  grauein  iuperioreomnibus 
canens  humani  corporis  parte  pofuerit,ifti  trutinaroresele- 
merorum  nequaqua  crederent.  Et  ii  autoriran  eiufdem  fcri- 
ptura?  fubditi  eiTenr ,  aliquid  aliud  ex  hoc  inteiligendum  eiTe 
cenferent.  Sed,quoniam  fi  diligenter  fingula  fcrutemur,atGi 
trac"temus,qua?in  illo  diuino  lib.De  conititritioneiriiKiifcri- 
pra  funt.&  mulra  dicenda,  Sc  a  propofito  inftituti  operis  lon- 
ge  digrediendumeiTer.  lamquededuabusiitis  diuernsinrer 
fearq;  conrranis  focietaribus  angelorum,in  quibusfunr  qua»- 
damexordia  duarumeriam  in  rebus  humanis  ciuitarum,  de 
cjuibus  deinceps  dicere  infticuri,  quantum  fatis  eile  vifum  eft, 
difputauimus.hunc  quoque  librum  aliquando  claudamus. 

L.  V  I  V  E  S. 
a  (~\ Vanquam  nonnuili  putauerint  aquarum  nomine.y  Hoc 
^•putauit  Origenes.  Eptphaniu*  ad  lo.t*  ierefolymttanu  n  eptfco- 
pum  ,  dkente  Orig^ne  ,  de  aquis,qu£  fuper  firmamentum  funt ,  non 
ejje  aquas  ,  Jedfortiludines  quafdam  angeltc£  poteTtatn  :  &  rwifnm 
aquas  qu£  fupir  terram  funt ,  hoc  ejl  fub  firmamento  ,  fjje  vtrtutes 
contranas,ii  eji  d^.i.ones. 

b  Significatosquodammodo  populos  angelorum.}  luxtail- 
lud  ,T?f>oc.Populi  ficxt  aqti£  mult£.  Et  de  his  aquts  -exisrimabant  ill.d 
ejfe  diclum  :  Et  aqu£  qu&fupei  c£losfuntJLaudmt  nomen  domim.  tiam 
ho:  ad  creaturas  rationales pertinct . 

c  Quanuis&  aquasq.per.  a.im.  v.e  negentquidam  faftasa 
Deo. }  Inter  harefis  numerat  %^4uguft.&  hanc  dicentium,  aquas  tjfe 
X>efi  co£terna*  ,  )fd  auiores  non  nominat.  Credo  ex  illo  chuofjtfiodi- 
co->&  ?.v  Homen  de  aquis omniumrerum parentibtts  natam. 
d  Ponderibuselementorummouentur.V  Omnia  h^c  video  in 
controuerfiam  trah^fint  ne  aqu^fuper  c£los  ,fint  ne  elementares  ,  fint 
eadem,6fua  inttr  nos  ratione.Deprimo  minus  dubitatur. Nam tyfiper 
firmamentum  aerempojfe  inttUigi  credant  mmnUi^  ita  vt  cwn  diatur: 

fefarawt 


AdMarcellinum   Lib.  xj.  689 

feparauit  acjuas,cjua  funt  fub  firrnamento,ab  iit  cju*  fupcr  firnamtmU 
funV.fparatmm  putentyd  nubibm  mure.  ^anaorum  tamen  hown/um  o- 
pinio  obtinuu,conformtor  dtctt< jdcrarum iiterarum,fuper fi<ma».<etumy 
tn  cj*ofunt  fyderd.a.iuas  effcjubiaras.  Zquidem  cont,  cfura  in  re  t..nta 
ducor  xrajtioicm  ne-ulaiinnter  caiut»  tytcriam  arsmnfufam  fu;ffe  ,aeri 
commtflarii,utcjue  cumplexam}<ju£  bjcurtns  rtdderet  mednm  ijtudjpa 
ttum  inter  fuperos  >&■  noS  ,  parten>cjui  ntn  cjuantxam  d  nfatam  ati  <d 
marin&mohi  >  quod  nuni  cetnimm  ,  fetn  cxam  ab  ca  f<arie  t>.rr<e% 
cjuam  terr.flrtbu*  antmantb^  fHlrem  "umu  <fua:^rci/ncjui.-i at ,  (*- 
teram partem  jublatam^nco^mi a  noLh  mentt  aa  extima  mmhds.  f/nf 
fa£li.m,vt  ctimfuptitm  eiemtntmm  "hncLciuc  t.<  f  mn  ambiat ,  &■  c„m~ 
pleciatur,c*lum  t?nem,wnu  aeremjuc  aiji.am  ,  h<tc  nnn  totam  c.ifiat 
terram^  obruatyjuontam  ncnfjt*  tjt  injuLlunam,uncio  a  .u-i  ,  "Vt 
totua  acrjotvn  t-.mi.lam  cuuufmt  natur£,Orig>.nis,x>t  a  anticjmfiimts 
inc:piam,refolutas  a  njrt  in  ttnutfiimai  a '■ra-s.cju.d  D.  Th  mnparum 
probatur-.nam  corpora  tam  tenuia,nec  i^nnjpnaitam  i  tuc  c<tleJiimpo- 
tutfjentpcticirare.NtmiseJx  ^Artjtoteii  w,  <tyre. >  on>n>.mnattr<*  xim 
capiunhjuc  exced.  ntis  i  ogtt  naiuraibm  parir*  bmbus.  i.  tu  -vro  nptn 
id  fu<nt  huius  nnturs.  certt*  (imitibm  arcia  (y  o  jittuta  ,  ty  nonpe-* 
ttuvs  iliius  omnipotentut  Det,nulits  termtnu.  f  nbufcjue  (ocluj.tuett  vero 
cjuamiibct  de'f&J«a  ui  &  natur ayignem euaflfftnt  ,  ^alos  pe  rur.tff  nt. 
jgtiit  fl>mentu>;>  cfje  fupra  cxios^abfurdum  \,ideiur  ,  ideoc<yJial!t>:um 
calum  puitunt^nuodfit  acjumu.r .(  d  dtuerf*  au\m  >dementum  natvr<t% 
aitertui  ingenij ,&  fi  nonnulla fi.riiiitu.iine  t.neantur.  pcrsii.ua  fun;  a- 
cju£  i'Ja  noj{f£,&  tiia  caiefles:\rifid£  -otr<g.iue:  at graues  h*,nen  tila* 
Bufliiat  fyttoremcxitfrtgtditate  harum  acjuarum  te>»perar<p<tat.Ex 
nofirts  cj-i  dedtttoresfunt  ncfendv.  aftrps.>aturnt  fydw  frigejicrt  arbt- 
fhmiHf  acjuvs  fupcrtnrtbw.ridiculum  ,  tattcju.  m  non  mxgn  ajtra  omnia 
tjuafuntin  oclaiiafj)h<erafrigcjierent,ejrf^e'.tdtorts  cffem^uam  Saiur- 
nuvtnatura  Beda  in  iib.  Oe  nat.ier.,^4cjuafjupfrfir.,amentumpcjita4 
c&lu  cjuidem  s^tritalibu-s  htt  /;iltores,fedtaiutn  omni  creaiura  rrporaii 
fuperiores  cjmdamad  minttatiomm  diluuijfe  utta*:  dtj  Tjeroreciitu  ad 
igncmfyderum  temperandum  fuppenfat  affirmant.  fi<.  tlie  Scd  nec  tft 
admodum  firma  conieflura  h<tc.  Vevumfententha  ^/fu^ufl.f^pe*-  Gtn. 
pro  cUufida  aadatur,cjusmodo  &  cjuales  tbt  acju<e  fwt,  tnc  rtmm  ,  iffe 
tamen  noa  dubaamus^cjuia  mator  ejl  hutu,  fcriptura  autortta-s  ,  ejuam 
omnti  ingenii  humant  capacttas. 

c   Et  rancjuam  in  elemeatis  cov.^^ltera  qu*(tio,no>  mttap  h- 
re a>n ':gu.i, ?t-  %,arte tracldta,<jUtmad?iodum corpo  a  nofira  elem  ntk 
confii.ntur^componantur.Nam  alij  tenutftmas  •vMufctdt-foue  eiemtHr 
si ug.de  ctu.Det,     Tom.  j.  %% 


6$o  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

tipJ.ti(ul6*,&  njelut  ramenta  compingunt  ,  dum  corpttt  conflituunt» 
Qugoi  optmonemfecmi  funt  vttcreSy^naxagr.ras^Demoaitw^Empt- 
doclcs,PlatOyC'icert:&  tx  rtcei.tiorit  us  Paipat  tics  complurts,  ^fra- 
b&Wyduerroiity  ^utcenna  .  ffenfr.alu  mn  'vtnire  farticulas  cenfent 
in  corptts  fd  natura-s  tantumrfuod  r.unc  i/ulgb  fchola  cun>  prtnciptbus 
fmslcanne ScotOytf  Gulielmo  Occamo  fcnitt.N au.  %^/fripottluopimo 
incertayVt  fere  tfl.quanuu  t(fein mijlis  eUmenta.  dtcat.fy  ex  iv>,^i  cre- 
bros  illos  velut  cuneolos  infarciunt.funt  qui  confundi omuia,e*r  i>nu  ex  U 
hi  corpm  confurgere  dicant,folu  rifiduu  inhsrentibw.alu  mamrefub- 
ftaiti.-us  vniufcutufj  *e  volunr.-vtcmicjuc  Jlt,m  corpcre  humano  viri-se- 
lemetorum  fentimw  yCalorem  ftcco  mtfli  m  mflwi  bili  cj^od  ejl  ex  tgnt: 
humido  inf«nguine,cjuod  efl  ex  airt  :fr:gus  huu.-.do  adiunclum,  uc^ued 
vis  inpituita.ficco  ttvrent,  tn  atra  bili }  gr  partes  ipf&  in  coipore  of?tumt 
^nernorumfcltditasterreaeji:  erelrw»  &>  meditll^  aque*:  fanguis 
atreu*:ttnuif?imifj)iritu4,pr<enpue  dh  circa  corjgvet :  tau>etfi  hac  cjuq- 
que  Uctt  ex  vno  aliyuo  fdm  tjuatn  ex  ahhy<x  omntbui  tamcn  elementis 
aliquid  habent. 

f  ibi  emm  fecles  eft  phlegmatis.}-.>/f<jHP  hinc  omnisper  reliquum 
corfus  defluit  pttuita%cjua  vexai,  ur,artifciose.  -vt  relnjua,  fitum  efl  >bi 
cerebrum,cjuo  calor  femper  atyirdt.  Namfi  m  imts  ejfet  loiatumpar- 
tibtts.cjuo  nonperuadit  tantw  calor  ,  torperet  hreut  atque  concrefcertt : 
nunc  vet  o  agit  atur  femper  -ui  wnporh^vegetaiurcjue  &  fic  viutt. 

DIVI 


D  l   K  1 

AVRELII   AVGV- 

STINI    EPISCOPI    AD 

MAPvCELLINVM     DE 

ciuitate  Dei 
L  1  B  E  R     DVODECIMVS. 

De  vna  bonorum  malorumque  angelornm  natura. 

C  A  P.    I. 

Ntcquam  dc  inftiturione  hominis  dicam,  vbi  dua- 
•uiii  ciuitatum  quanrum  ad  rationalium  morta- 
liumque  genus  attinet ,  apparebit  exortus  :  ficuc 
fuperiore  libro  apparuine  m  angelisiam  videtur, 
prius  inihi  qusedam  deij  fisangeltfvideo  eife  dicenda  :  qui- 
busdemonftrerur  quantum  a  nobis  poreft,quam  non  in- 
conueniensnequeincongrua  dicstur  eile  hominibus  ange- 
lifquc  focietas.vt  non  quatuor,  dua?  fcilicet  angelorum,'  to- 
tidemque  hominum,  fed  du«e  potius  ciuirares,  hoc  eft  ,  focie- 
tates,meruo  efle  dicantur,  vna  in  bonis,altera  in  malis,  non 
fblum  angelis,verumetiarn  hominibus  conftitur^e.  Angelo- 
rum  bonorum  &  malorum  inrer  fe  conrrarios  apperirus  non 
naruris  principiifque  diuerfis  ,  cum  Deus  omnium  fubftan- 
tiarum  bonus  autor&  conditor  vtrofquecreauerit  :  fed  vo- 
lunraribus  &  cupidiratibus  extitifle ,  dubitare  fas  noneft: 
dumalij  conftantes  in  communi  omnibus  bono  ,  quod  i- 
pfeillis  Deuseft,  atquein  eius  aerernirare  ,  verirare,  chari- 
tareperfiftunr.Alijfuapoteftateporiusdele&ari,  velut  bo- 
num  fuun»  fibiipfi  eflent,a  fuperiore  communi  omnium  bca- 
tifico  bono  ad  propria  dcftuxerunt  :  &  habentes  clationis 
faftum  ,  pro  excoiilffima  seternitate  vanitatis  aftum,  prta 

XX  2 


6<)l         Auguftini  de  ciuitate  Dei 

certiffima  veritate  ftudia  partium  ,  pro  indiuidua  charitate 
fuperbi,fallaces,inuidi  erFecT:i  funt.  Beatitudinis  igitur  illo- 
rum  caufa  eft,adhzrere  Deo.Quocirca  iftorum  miferie^  cau- 
fa  ex  contrario  eft  intelligenda,ciuod  eft  non  adbzrere  Deo. 
Quamobrem  fi  cum  ciuzritur,c}uare  illi  beati  fint ,  refte  re- 
fpondetur,quia  adhzrent  Deo. rit  cum  quzritur,  cur  ifti  fint 
miferi:  recterefpondetur,quia  non  adhzrent  Deo.  Non  eft 
creaturz  rationalisvelintelle&ualis  bonum,  quo  beata  fit, 
nifi  Deus.  Itaque  quanuisnon  omnis  beata  poffit  efle  crea- 
tura,neque  enim  hoc  munus  adipifcuntur,  aut  capiunt  ferz, 
ligna,faxa,&  fi  quid  huiufmodi  eft:ea  tamen  quz  poteft,  non 
exfeipfa  poteft,  quia  exnihilocreata  eft,fcdex  illo  ,  a  quo 
creata  eft.   Hoc  enimadepto  beataeft  ,  quo  amiftb  mifera 
eft.  Ille  verdquinon  alio  ,  fedfeipfo  bonobeatuseft,  ideo 
mifer  non  poteft  efle  ,  quia  non  fe  poteft  amittere.  Dicimus 
itaqueimmurabilebonum  nonefie,niM*  vnum  verum  Deum 
beatum:  eaverd  quzfecit  bona  quidem  efle  qudd  ab  illo: 
veruntamen  mutabilia,qudd  non  de  illo, fed  de  nihilo  fafra, 
funt.   Quanquam  ergo  fumma  non  (int ,  quibus  eft  Deus  ma- 
ius  bonunr.magna  funt  tamen  ea  mutabilia  bona,  quz  adhz- 
rerepoflunt,vtbeata  Ant  ,  immutabilibono:quodvfq;  adeo 
bonumeft  eorum  ,  vtfinevllo  miferaefleneceflefit.  Nec 
idedcztera  in  bac  creaturz  vniuerfitate  meliora  funt:  quia 
niifera  efle  non  poflunr.neque  enim  cztera  membra  corpo- 
risnoftn,ided  dicendum  eit  oculis  eflemehora  ,  quia  czca 
efle  non  poflunt.  Sicut  autem  melior  cft  natura  fentiens ,  & 
cumdolet,quam  lapis,qtudolerenullomodopoteft  :ita  ra- 
tionalisnatura  przftantior  eft  etiam  mifera  ,  quam  ilia  quz 
rationis  fenfus  eft  expers  :  &  ided  in  eam  non  cadit  miferia. 
Quod  cum  ita  fit,huic  naturz  quz  in  tanta  excellentia  crea- 
taeft,  vtlicetipfafitmutabi3is,inhzrendo  tamen  incom- 
mutabili  bono,  id  eft  fummo  Deo  ,  beatitudincm  coiifequa- 
tur:nec  expleatindigentiam  fuam  ,  niii  vtiaue  beata  fit  :  ei- 
oue  explendz  non  iufficiat .  nifi  Deus  :  profecto  non  illi  ad- 
hzrerevitium  eft:Omne  autemyitium  naturz  nocet ,  ac  per 
hoccontra  namram  eft.Abilla  igiturquzadhzretDeo,non 
natura  differtifta,fed  vitio,quo  tamen  vitio  etiam  valde  ma- 
gna  multumciue  laudabilis  oftenditur  ipfa  natura.  Cuius  e- 
nim  re&e  vituperatur  vitium ,  proculdubio  natura  laudatur. 
Nam  re&a  vitij  vituperatio  cft ,( qudd  illo  dehoneftatur  ria- 

tura 


Ad  Marcellinum     Lib.  xij.         693 

turalaudabilis.Sicutergo  cum  vitium  oculorum  diciturca^- 
citas,  id  oftenditur  quodad  naturamoculorum  pertinetvi- 
fus:&  cum  vitium  aurium  dicitur  furditas,  ad  earum  naturam 
pertinere  demonftratur  auditus.Ita  cum  vitium  creatura*  an- 
gelica?  dicitur,quod  non  adharret  Dco  :  hinc  apertifsime  de- 
claratur,eius  natnra!  vt  Deo  adh^reat,conuenire.Quam  por- 
ro magna  fit  laus  adharere  Deo,  vteiviuat,  inde  fapiat, 
illo  gaudeat,tantoque  bono  fine  morte,fincerrore,finemo- 
leftia  pcrfruatur,quisco;gitare  dignepofsitauteloquif  Qua- 
propter  etiam  vitio  malorum  angelorum,quo  non  adhajrent 
Deo  :  quoniam  omne  vitium  natura?  nocet ,  fatis  manifefta- 
turDeum  tam  bonameorum  creafle  naturam  ,cui  noxium 
fit,non  effe  cum  Deo. 

Nullam  eflfentiam  Deo  e(Te  contrariam,quia  ab  eo  qui  fummc 
eft,&iemper  eft,  hoc  totUm  vidcrur  diuerfum 
effe  quod  non  eft.        CAP.    II. 

ftpfjf?  Aecdicla  fint,ne  quifquam  a  cum  de  angelis  apofta- 

ii  tZFSl  £ *'s  l°quuriur>exift'meteosa^am  velutexaho  prin- 

^yQ^cipiohabere  potuifle  naturam,bnec  eorumnatura* 

autorem  Deum.Cuius  erroris  impietate,ranto  quifque  care- 

bit  expeditius  &  faciliusquanto  perfpicacius  intelligere  po- 

tueri«,quod  per  angelum  dixitDeus,  quando  Moyfen  mit- 

tebat  ad  filioslfrael  ,  c  Ego  fum  qui  furn.  Cum  enim  Deus 

fumma  eflentia  fu, hoc  eft,fumme  (it,  &  ideo  lmmutabilis  fit, 

rebusquasex  nihilo  creauit ,  eflededit,  fed  nonfummexeflc 

ficut  ipfe  eft ,  d  &  aliis  dedit  efle  amplius,  aliis  minus ,  atque 

ita  naturas  effentiarum  gradibus  ordinauit.  Sicut  enim  ab 

eo  quod  eft  fapere  voc3tur  fapientia  ,  fic  ab  eo  quod  eft  efle 

vocatur  eilentia:cnouoquidem  nomine  ,quo  vfi  veteresnon 

funtLatini  fermonisautores,  fed  iamnoftris  temporibus  v- 

fitato  ,  ne  deefletetiam  lingua?  noftra?  ,  quod  Graeci  appel- 

lant«07i».  hoc  euim  verbume  verbo  expreflumeft,  vtdi- 

ceretureflentia.Ac  perhocei  natura?,  quaefumme*  eft,  qua 

faciente  fu.nt  quazcunque  funt  contraria  natura  non  eft, 

nift  quar  non  eft.  f  £i  quippe  quod  eft,non  efle  contra- 

rium  eft.  Et  propterea  Deo,  id  eft,fumma?  eflfen- 

ti<e,&  autonomnium  qualiumcunque 

eflentiarum  eflentia  nul- 

]a  contraria 

cft. 

xx    3 


*94 

IOANNIS      LODOVICI 

VIVIS     VALENTINI      IN 

DVODECIMVM    LIBRVM    DE 

ciuitateDei,  D.Aurelij  Auguftini 
Commentaria. 

Vm  de  angelis  apoftatis.}-&7ss-^T»»e,</f|ff<f7<n-  ah  «Vs1*- 
'{U.Dxmones  talesfunt ,  cjuia  Dto  defece-unt.  ~/  heodoti- 
tui  de  drii  &  angelis  ,  Sdtan  Hehraice ,  "ihnrd-nxu  Grace 
dict  tradtt.Hteronymui  aduerfarium  fiue  tranfgrejjortm  vatit. 
b  Nec  eorum  natura;.  }•  Nec  exiftimet  cjuts  eorum  natura  non  ejfe 
auiorem  Deum. 

c  Ego  fum  <]ui  fum. \Ve  hoc  Ub.%. 

d  Et  aliis  declit  efTe  amplius  aliis  minus.  }■  Sic  veteresyK/4riU. 
lib.JDe  munde,dieam  verbtt  nyfpuLij.  Demcjue  proptorescjuef^ue  de 
potesiate  eius  ampliui  trahere  cnrpora  c&ittlt*.  tlla  cjuanto  finitimtt 
funt  ei,tanto  amplius  de  Deocapere ,  muhocjue  minus  cjua  abtlltsfunt 
fecunda.  Et  ad  h<ec  vfcjue  t  rrettapro  inierudUorum  m  do  ind  Igen- 
tidm  D<-i  advosvfcjue  beneficiacjnt  peruemre.  Scd  cttm  credumtte 
Deumper  omntapermeare  ,  fy  ad  nos  <*r  vitra  potjlatemfut  nomtnit 
tendere,cjuantum  abcSi  svelimmtnet,taniumexis}tmundum  eji  eunt 
amplius  minufve  rebus  vtilitatis  dare  ,  cjuibpu  verbn  oftenditpltilofo- 
thuifCjutd  mtelligatursum  duiu:usyvarie  rcbu>  gradatimcjue  commu- 
nicatixm  ejfentiam  Dei.Namtn  librtt  Categoriarum  d^cet ,  tn  tfentiU 
non  :Jfe  magu  aut  minui.  Nei  minus  dtcttur  effe  lapa  ,  cjukm  angelut* 
Jftacjue  hoc  adprtftantiam  effentU  nuneracjue  illt  adaita  referendum 
efi.fecundum  qu£  aliud  a)i'*>  magu  ejfc  videatur^uut  minm. 
e  Nouo  quidem  nomine.  }  Non  ita  noim,  cjum  ante  (^uinttlianum 
flauius  Strgtus  dixertt  :fed  rectptum  non  eft  vj ' iue  ad posieros ,  cum 
Latinu  literts  phrafunt  de  pbilofiphiafcrtbi  ctxpla. 
f  £i  cjuippe  cjuod  non  eft  effe.}Sulfta>tu:jnc}uit  s4riftoteles,»ihil 
eff  contrarturtr.fed  contraria  putat ,  cju£  fub  codem  gen<.r>  rnaxtme  di- 
ftanti-velut  album^  nirrrum  fub  co\ore:nam  prtuantta,  v< l  contradi- 
centia  intcr  contraria  nonnumerat ,  vt  licjuet^  ex  dmifyne  opptfttorum 
in  ^uatuorfurmat. 

De  inimicis  Dei,non  per  naturam,fed  per  contrariam  volun- 

tatem:cjuz  cum  lpfis  nocet,bona:  vtique  natura?  noeet: 

cjuia  vitiumjfi  non  nocet,non  cft. 

CAP 


Ad  Marccllinum     Lib.  xij.       695 

c  A  P.     III. 

Tcunturautemin  fci  ipturis  inimici  Dei,quinon  na- 
(J  tura,ied  viriisadueifantur  eiusimperio  nihil  ei  va- 

lentes  noccre  ,fed  fibi.  Inimici  enim  funt  reliftendi 
voluntaie,non  poteftate  kedendi  Deus  namque  immutabilis 
eft  ,  &omnimodoincorruptibilis.  Idcirco  viriumquo  refi- 
ftunt  Dco,qui  eius  appeUantur  inimici,non  eft  Deo  ,  fcd  ipfis 
malun.neque  hoc  ob  aliud  nifi  quia  corrumpir  ineis  natu- 
rze  boium.Natura  igitur  non  eft  contraria  Deo,fed  vitium: 
quia  qjod  malumeft,  conrrariumeftbono.QuUautem  ne- 
ger  l>eum fumme  bonumfVitium  ergo  contrarium  eft  Deo, 
tanqtam  malum  bono.  Porro  aurem  bonumeft,  &  natu- 
raquam  viriar:  vnde  &  huic  bono  vrique  contrarium  cft: 
fedDeo  tanrummodo  tanquam  bono  malum  ,  haturce  vero 
quart  vitiat,  nonrantum  malum  ,  fed  eriam  noxium.  Nulla 
qupne  mala  Deo  noxia  ,  fed  murabilibus  corrupribilibiifque 
n.ruris,  bonisunnen  ipforum  quoque  teftimonioviriorum. 
Sienim  bona*  non  eflenr,  eisvitia  nocerc  non  pofient.  Nam 
juideis  nocendof.<ciunr,nifi  adimunr  integritarem,pulchri* 
:udinem,falurem  ,virrutem  ,  &  quicquidboninaruric  pervi- 
rium  derrahi  hue  minui  confueuirf  Quod  (i  omnino  defit ,  ni- 
hil  boni  adimedo  non  nocet,  ac  per  hoc  nec  virium  eft.  Nam 
effe  vinu:n,&  non  nocere  nonpoteft.  vnde  colligitur  quan- 
uisnon  pofsir  virium  nocere  incommutabili  bono,  nonta- 
men  poflenocere  nifl  bono  :  quia  non  ineft  ,  nifi  vbi  nocet. 
Hoc  eriam  ifto  modo  dici  poteit,vitium  efle ,  nec  in  fummo 
pofie  bono  ,  nec  nHi  in  aliquo  bono.  Sola  ergo  bona  alicubi 
efl*epofiunt,fola  malanufquam.quoniam  naturas  etiam  illa^ 
quj?  ex  mala?  volunratis  virio  vhiarje  funr ,  inquanrum  vitia- 
t;e  lunr,mal£  funrmiquanrum  autem  natune  funt,  bona;  funt. 
Et  cum  in  poenis  elt  narura  vitiofa  ,  excepro  eo  quod  natura 
eft,  eriamhocibibonumeft,  quodimpunitanoneft.  Hoc 
enim  eft  iuftum,&  omne  iuftum  proculdubio  bonum.  aNon 
enimquifquamdevitiis  naruralibus  ,  fed  de  voluntariispac*» 
nas  luit.Nam  etiam  quod  vitium  confuetudine  nimibve  pro- 
greflu  roborarum  ,  b  velutnarurdlircrinoleuit  ,  avoluntatc 
fumpfitexordium.  Devitiisquippenunc  loquimur  eius  na- 
turse,cui  mensineft  capaxintclligibihs  lucis,  qua  difcernitur 
iuftum  ab  iniufto. 

xx    4 


696  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

l.    v  i  v  e  s. 

a\TOn  enim  quifq  uam  de  vitiisnaturalibus.  }  VitiumeU 
Jl^*  m  xmitterfmm  omnis  aberratio  a  reihtudine.  Vnde  fimt  vitia 
natur&^cwn  ab  tlla  recla  fuigcvterts  jpecuicjue  ratiom  ,  &  natura  ali- 
quid  dtuerfu  ./  nafcentes  traximuty-vt  pU$ra$  -iel  paucwa  habere  mem- 
bra  quam  esi  opu,>.T  arJitatcm  lingu4.c&cttAtem,Ju?;ditatem  .  altqutd 
abf  num,&a ptrftclx  dtfcrepaw.jHod  non  modo  in  hominibmconttn- 
gtt  Jt  d  tn  c<etem  quoisue  a<ii  .iaat>.bmfHirptbtis,laptdtbti6,(ff  cyacqiud 
jn  mundum  nutura  productt.  Eji  vitium  morum  >  esi  vmttn  arits  ,  cum 
a;  arttt  pr&ceptU  re^ulifqup  dfleftimtts. 

b  Velutnaturalitennoleuit.  £  ^dolmit  &  confiimatm  eU: 
•undciar  propemodum  in  naturamme^fum  -vtolentam pnjudefn  ho- 
rmn.  ty.anntdem  *  a:  cogere  quudam  tenn>  lidetur.  VndenmH  non 
pofjt  ifit  ivt  ob  .iti cftteruntur,ceu  excuf^tion,.m  -vitto  pr&tendentes  ,cum 
tamtn  /cj-  «rhttrw fm.-.pium  (cffotum  ibt  {it.&f  poni pofstl ,  ji  annttvcvs, 
JEt  Ljijancjuam  non  udeh  facde ,  -vt  cttm  admitteb.u  ,  tta  eijctcn  pellita- 
tttkn  impcfStbile  non  eft ,  ac  nifipellas  tptomd  potes,  culpa  n->n  -uacd>is, 

De  natura  irrationalium ,  aut  vita  carentium,qu:p  in  fuo  generc 
atque  ordine  ab  vniuerfitatis  decore  non  difcrepat. 

C  A  P.     I  I  I  I. 

EJxjpSJ  Aeterum  vitia  pecorum  &  arborum,  aliarumquc 

^^i%?  rej  um  mutabiiium  atquemortalium  ,  vel  intelle&u, 

k^  sa£l  vel  fenfu ,  vel  vita  omnino  carentium  quibus  eorum 

diiTolubilis  natura  corrumpitur  ,  damnabiliaputare  ridicu- 

lum  eft ,  cum  iftee  creatura?  eum  modum  nutu  creatoris  ac- 

ceperint,  vtacedendo,  ac  fuccedendo  peragant  infimam 

puichritudinem  temporumin  generefuo  iftius  mundi  par- 

tibus  congruentem.    Neque  enim  cseleftibus  fuerant  tcr- 

rena  coajquanda:  aut  ideo  vniuer/itati  deefle  ifta   debue- 

runt ,  (juoniam  funtiila  meliora.   Cumergo  in  his  locis  vbt 

talia  effe  competebat ,  aim  alia  deficientibus  oriuntur ,  & 

fuccumbunt   minora   maioribus:  b  atque  in   qualitates  fu- 

perantium   fuperata  vertuntur  ,    rerum   eft  tranfeuntium. 

Cuius  ordinis  decus  propterea  nos  non  deleftat :  quoniam 

parti  eiusproconditione  noftras  immortalitatis  inrexti:  vni- 

uerfum  cui  parricula?  quae  nos  oftendunt ,  fatis  apte  decen- 

terque  conuenitint,  fentire  non  poffumus.  Vnde  n obis  in 

cjuibus  eam  contemplari  minus  idonei  fumus  ,  rectifsime 

credsnda  prspcipitur  prouidentia  conditoris,netantiartificis 

©pus  in  aliquo  rcprehedere  vanitate  human?e  temeritatis  au- 

deam 


Ad  Marcellinum  Lib.  xij.  697 

deamus.  Quanquam  &  vitia  rerum  terrcnarum  non  volun- 
taria  nequepoenaiia:riaturasipfas,quarum  nulla  omninoeft, 
cuius  non  !ir  autor  &  coditor  Deus,fi  prudenter  artendamus, 
eadem  ratione  commendant :  quia  &  in  eis  hoc  nobis  per  vi- 
tium  toilidifplicet  ,  quodinnatura  placet  :  nili  quia  hommi- 
bus ettam ipff  natura?  plerunquedifplicent,cumus  iur.it  no- 
xice  -.noneasconfiderantibus,  fed  vtiliratem  fuam.c  hcutiila 
animaiia  , quorum  abundantia  iEgyptiorum  fuperbia  vapu- 
lauit. Sed  iito  modo  poflynt  ipfi  &  iblcm  vituper.ue  : ll  qu»» 
niam  quid.un  peccantes,  vel  debita  non  reddentes,  poniaiu- 
dicibusiubentur  ad  folem.  Non  itaque  ex  commodo  vel  in- 
commodo  noftro,fedper  feipfam  confiderata  natura  datar- 
tifici  fuo  gloriam.Sic  eft  &  narura  ignis  ererni  fine  vlla  dubi- 
tatione  laudabilis ,  quanuis  damnatis  impiis  futura,  pcenalis. 
Qmd  enim  eft  lgne  Hammante,  vigente  ,  atque  lucentc  pul- 
chrius?  Qmd  calefaciente,curante,coquente  vtiiius?  quanuis 
eo  nihil  fit  vrente  moleftiusr  Idem  igitur  ipfe  e  pccnalicer  ap- 
politusperniciofiis  eit,qui  couenienter  adhibitus  commodif- 
fimus  inuenitur.  f  Nam  eius  in  vniuerfo  mundo  comoda  ver- 
bis  explicare  quisfufficitr^Nec  audiendi  funt,  qui  laudant  in 
igne  lucem,ardorem  autem  vituperant :  videlicet  non  ex  fut 
natura, fed  ex  fuo  co  mmodo,vel  incomodo.Videre  enim  vo- 
lunt:  ardere  nolunt.Sed  parum  attendunteam  ipfarn  lucem, 
qua:certe  &  iilis  placer.oculis  infirmisper  mconuenientiam 
noccre :  &  in  illo  ardore,qui  eis  difplicet,nonnulla  animalia 
per  conuenientiam  falubriter  viuere. 

L.     V   I  V  E  S. 

a  f~~\  Edendo .]>.  Aha  aUu,-vt  h&  habeaut,ill£  fucc(da*t. 
b  V_>  Atque  in  qualuares  f"uperantium.}-7"4'igit  perpciuas  ele~ 
meiuoruii^^  eoru  n  t/v.c   x  hufmnt  puvnaRiAtiin  eodctn gcncre  ,  ^tf 
ftt.it  >j  -£  ad  contra  uttrdnfeamt  ipfa  viclu,'*?  tjftkt  ad  fidim  contr>r>it 
traha-it  vincentMitzAlMMtid  fsmper  aqua  detmt  aeri,hic  vicijlnt*  a  u&, 
t&ajr  igni.tyhic  aeri,fed  aliv  ataue  a!in  lom, 
c  Sicutiliaanimaiia.}-  Rau.e  fy  cymph-s. 
d  QuA»iam  quiuampeccantes,vel  debira  no  reddetes  poni 
a  iuilicibusiubetur  adfolem.  j-<7en«j  lun :  eji pxn&^uod  ad  i»fa- 
miam  fpeclat  potms ,  a%am ad crunatum fuppLictj ,  etfi nec  de<.fi  fuu*- 
cruciatus.  Eo  affic;untur  m  Hts^ama  len&  Utvtui&m  jffixa ,  <ty perm- 
cl&  mtllc,a<*o  mufc<e,&  apes^ey  -vtfp&  adnolaat. 
e  Pcenaliterappofitusperniciofuseft.  \  In  -uetuflu  Ubritltgi- 

xx     $ 


698  Auguflini  de  ciuirate  Dei 

tttr;  dlter  apfcfitui ■ 

f  Nam  eius  in  vniuerfo  mundo  commoda.  \  V  nde  proutrbium 
dere,  qut  invf-M  ientt  fre<[uentifimos ,  non  Oaua  ty  igne  plurtbut 
locti  -btimur.cjuod  Cicero  ad  amtatia  «  accommodatin  L  atto.  'S  nde  eft 
etiamtnierdiccrc  aciua  rtr  igne^duabt^rbuAtn  prunii  ne  (ffxttu  vi- 
t£,cfuafi  vx  conforltog^neru  humanteuccre.  Vttruuiut  libi  exaccef- 
fu  ad  »"*«  ceeptfje  hommcs  tnur  Je  collocjuiy  ty  commuincare  )cribttf 
natacjue  effr  commercia .cenuiciu* ^  ctmtates.  i  acramtus  duttmnm) 
awralprvbat  <ffc  houtnem ,  q*od  Jolus  tttcr  omma  antmalia  igne  v- 
tatur. 

g  Nec  audicndi  funt,quitaudantin  ignelucem,ardorem  au- 
tem  vituperant.  }■  Edoth -utdclicet  a  saty.o  ttto,  cjucm  Plutarehus 
fcnbit  taitopere  deleclatum  recms  a  IJrometheo  tnuentotgne  ,  •vttom- 
pi  xuifit}&  ofcutatui  :cumjjue  combureretur,  abieciffe  tllum prottuut 
&  t'u£'fj'e-  Simtle  cjuiddum  Afda  tradtt  de  gentibus  in  ima  %jAfric€ 
ora  ad  Oceanum^tjuiutu  ignem  Eujoxu*  tnuextt. 
h  Nonnulla  animalia  per  conuenientiam  falubriterviuere.V 
^yirillotcles  hb.De  htjiorta  animalium  yfrtbit  tn  Cypre  tnfula  in  «e- 
tarhs  focnactbusy  vbt  calcites  lapu  tn^eflui  complurtbut  dteuUi  crema- 
tur,bes~iio:a4  nafcipcnn.tas  ,  magnts  mufctip«ulo  grandtores ,  cput 
in  igne  "vttittant.  Salamandram  ferttnt  m  igne  <viuere  ,  &  non  modo 
non  abfumi  ab  eo^fed  tgnem  potttn  ab  tUa  exttngui  contafium. 

Quod  in  omni  naturae  modo  ac  fpecie  laudabilis/it  creator. 
C  A  P.  V. 
f^&gf^  Ature_  igitur  omnes  quoniam  funt,&  ideo  habet  mo- 
•'r^NiP  ^um  ^iuim'fpecicm  'ti-iin  , a  cv  quadam  fecum  pacem 
fi&i&K  fuam  ,  profeclo  bonas-  funt.  Et  cum  ibi  funt,vbi  elTe 
per  naturas  oroinem  debent,quantumacceperunt,  fumn  elTe 
cuftodiunt.Et  <\w£  femper  eile  non  acccperunt  ■.  pro  vfu  mo- 
tueuererumquibuscreatorislegi  fubduntur,in  melius  de- 
tei  iufve  mutatur,  in  eu  diuina  prouidenria  tendetes  exitum, 
quem  ratio  gubernande_  vniuerritatisincludir.ira  vt  nectanta 
corruptio  ,  o.uanta  vfque  ad  interitii  naturas  mutabiles  mor- 
talefque  perducit:  ficfaciatnonefiequoderar ,  vtnoninde 
fiat  confequenter,quod  effe  debebat.Quae  ciim  ita  Mrit,Deus 
qui  fumme  eft,  atque  ob  hoc  ab  illo  fu&a  eft  omnis  eflentia, 
qua?  nonfummeefhquia  nequeilli2equaliseiredeberet,qu2e 
de  nihilo  fatta  efTet,neque  vllo  modo  efle  polTet,fi  ab  illo  fa 
fta  nonefTer.necvllorum  vitiorum  offeniione  vitupcrandus, 
&  omnium  naturarum  confideratione  laudandus  cft. 

L.  VI- 


'F. 


Ad  Marcellinum  Lib.  xij.         699 

L.     V  I  V  E  S. 
Tquandain  fecum  pacein  fuam.}Kt  fteumvnayt&q-,  & 
int et  f*  omnes  non  difiid  *nt  typ -gnent  ,  lulenium^uc  fibi  af- 
fcranr.ideo  veteres  multi an.tr  e conslare  mund*m  dtxen.nt. 

Qmx  caufa  fit  beacicticbnis  angrlornm  bonomrr,  8c  qux  ciufa  fit 
raifesixragelorucD  mclnrurn*  CAP.  VI. 
Roiinte  caufa  bcatitudinJs  angelorum  bonorumea 
&JQ  veiiffuna  reperitur.quodeiadharret.qui  fumme  eft. 
,  JI82  Cuinverocaufainiferi*  mal  >rum  angelorum  qu£. 
rirur,ca  merito  occurnt ,  quod  ab  illo  qui  fummc  eft  auerfi, 
ad  feipfos  conuerfi  funt ,  qm  non  fummc  lunt:  &  hoc  vitium 
*qiudaliad  quam  fuperbia  nuncupatarflMitiu  quippe  omnis 
peccari  fuperbia.Noluerunr  ergo  ad  illum  cuitodire  fortitu- 
dinem  fuam:&  qui  magi;cfient,fi  ei  qai  fumme  cft,  adhaere- 
rent:  feilli  pra?ferendo.iclquod  mious  eft  ,pra?tulerunt.  Hic 
primus defeftus.d.  prima  inopia.primumque  vitium  eiusna- 
tura?,qu£eita  creara  eft,vt  ncc  fumme  elTec:  cVtamen  ad  bea- 
ihudinehabendacn  eo  quifmmneeit,  frui  pofTet:a  quo  auer- 
fa  noquidem  nulla, fed  tamen  mmuseilct,  atque  obhocmi- 
fera  heret.Huius  porro  male,  voluntatis  caufa  efficies  fi  qu£- 
ratur,  nihil  inucnitur.  Qmd  eft  enim  quod  facit  voluntatem 
inalam,cum  ipfa  faciat  opusmaium?  Ac  pcrhoc  malavolu- 
tas  cfriciens  eft  operis  maii  :  malae  autem  voluntatis  efriciens 
cftnihil.  Quoniam  fi  resaliqua  eft,  authabet ,  aut  nonhabet 
aliquam  volutatem.Si  habet.aut  bonam  profecTo  habet ,  aut 
maiam:fi  bonam,quis  ita  defipiaC  vt  dicat,  quod  bona  volun- 
tasfaciat  voluntatcm  malam?  Erit  enim,  fiita  eft,  bona  vo- 
Juntas  caufa  peccati  ,  quo  abfurdius  putari  nihilpoteft  aut 
dk  t.Si  autem  res  ifta  qua?  putatur  facere  volutatem  malam, 
ipfa  quoque  habet  vojuratem  malam-etiam  eam,qua?  fecerit 
res  ,  con(equenter  interrogo  :  atque  vt  fit  aliquisinquirendi 
modus,caufam  primae  voiuratis  mala?  inquiro.Non  eft  enitn 
prima  voluntasmala,quam  nulla  fecit  voluntas  etiam  mala: 
fedillaprima  eft,quam  nulia  fccu.nam  fi  pra?ccffit  aquafie- 
rer.ilia  prior  eft,que  alteram  fecir.Si  refp6deatur,quod  eam 
nulla  resfecerit,&  ideo  iemper  fuent,que/o  vrrumin  aliqua 
natura  fuent.Si  enim  in  nulla  fuit,omnino  non  fuit:  (\  autem 
in  aliqua  vitiabat eam  &  corrumpebat ,  eratque  illi  noxia  ,  ac 
per  hoc  bono  prluabat.Etideoinmala  natura  voluntas  mala 


700  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

efle  non  poterat,  fed  in  bona  mutabili  tamen,  cui  vitium  hoc 
pofle  nocere.  Si  enim  non  nocuit,  non  vtique  vitium  fuit :  ac 
per  hoc  nec  maia  voluntas  fuifle  dicenda  eft.Pon  6  C\  nocuit, 
bonumauferendo  vel  minuetdo  vtique  nocuit.  Non  igitur 
eflepotuit  fempiterna  voluntas  mala  eain  re,in  qua  bonum 
naturale  pra?ceflerat,qu6d  mala  voluntas  nocedo  poflet  ad- 
imere.Si  ergo  non  erat  f  empiterna,  quis  eam  fecerit  qua?ro? 
Reftar,vtdicatur,qii6dea  resfecerit  malam  voluntatem  ,in 
quanulla  voluntas  fuit.  Ha?c  vtrum  fuperior  fit,requiro  :  an 
inferior,an  aequalisf  Sed/ifuperior,vtique  melionquomodo 
ergo  nulliusac  non  potiusbona?  voluntatis?  Hoc  idem  pro- 
fedto,&  a?qualisfi  fuerit,dici  poteft.Duo  quippe  quandiufunt 
pariter  voluntatis bon<e,non  facit  alter  in  altero  voluntatem 
malam.R.elinquitur  vt  inferior  res  cui  nulla  voluntas  eft,fe- 
ceritangelicx  natura?,qu<e  prima  peccauit,voluntatem  ma- 
lam.Sed  etiam  res  ipfa  quaecunque  eft  inferior  vfcjue  ad  infi- 
mam  rerram,cjuoniam  natura  &  eflentia  eft:proculdubio  bo- 
na  eft,habens  modum  &  fpeciem  fuamingenere  atque  ordi- 
ne  fuo.Quomodoergoresbona  efficiens  eft  voluntatis  ma- 
i*e?  Quomodo  incjuarn  bonum  eft  caufa  mali  ?  Cum  enim  fe 
voluntas  relifto  fuperiore  adinferiora  conuertit,  efficitur 
niala  :  non  quia  malum  eft.quo  fe  couertit,fed  quia  peruerfa 
eftipfa  conuerfio.Idcirco  nonresinferior  voluntatem  mala 
fecit,  fed  rem  inferiorem  praue  arq;  inordinate  ipfa  quze  fa- 
cTraeftappctiuit.  Si  enim  ahquiduo  aequaliter  affefti  animo 
&  corpore,  videantvniuscorporis  pulchiitudinem,qua  vifa 
vnuseorumadiiliciteperfruendummoueatur,  alterin  vo- 
lunt^tepudica  ftabiiisperfeueret,  quid  putamus  eflecaufa?, 
vt  inillo  fiat,inillo  nonfiarvoluntasmaia,  qua?  illam  resfe- 
cit ,  in  quo  fa£ta  eft  f  Neque  enim  pulchritudo  iila  corporis, 
nam  eam  non  fecit  in  ambnbus :  quadoquidem  amborum  no 
difpariliter  occurrit  afpe&ibus.  An  caro  intuetis  in  caufa  eft? 
Cur  non  &  illius?  An  vero  animusfCur  no  vtriufque?  AmboS 
enim  &  animo  &  corpore  ctqualiter  afFectos  faifte  prardixi- 
mus.  An  dicendum  eft  alterum  eorum  occulta  maligni  fpiri- 
tus  fuggeftione  tetatum,quafi  non  eidem  fuggeftioni&  qua- 
licunque  fuafionipropria  voluntate  confenferitfHanc  igitnr 
confenfionem,  hancmalamquammalefuadeti  adhibuitvo- 
]utatem3qu<eineoresfecerit,quafrimus.  Namvt  hocquoq; 
impedimentum  ab  ifta  qujeftione  tollatur,fi  eadem  tentatio- 

ne 


Ad  Marcellinum    Lib.  xij.         701 

ae  ambo  tententur,&  vnus  ei  cedat,atque  confentiat:alter  i- 
dem  quifuerat,perfeuerer.quidaliud  apparet,  nifivnum  vo- 
luifle,alterum  noluiffeacafritatedeficererVndeniri  propria 
voluntate,vbi  eadem  fueratin  vtroquc  corpo)is&  animeaf- 
fefrio,  amborum  oculis  pariter  vi(a  eft  eadem  pulchritudo: 
ambobus  pariter  inftitit  occulta  tentatiofPropi  iam  igitur  in 
vnoeorum  voluntatem  malam,que  res  fecerirfcire  volenti- 
busji  bene  intueatur,nihil  occurrit.Si  enim  dixerimus,quod 
ipfe  eam  fecerit ,  quid  erat  ipfe  ante  voluntatem  malam  nifi 
natura  bona:cuiusautor  Deus,  quieftincomutabile  bonumJ 
Quiergo  diciteum  quiconfenlit  tentanti  atque  fuadenti:cui 
nonconfenfit  altus,adillicite  vtendiipulchio  corpore,quod 
videndum  ambobusparirer  aituit ,  cumanteiliam  vifionem 
ac  tetationem  limiles  ambo  animo  ik  corpore  fueriiu:  ipfum 
fibi  fecifle  voluntatemmalam,qui  vtique  bonusante  voJuu* 
tatem  malam  fuerit:quarrat  cur  eam  fecei it ,  vtrum  quia  na- 
tura  cit,an  quia  ex  nihilo  fn£ta  eft;&  inueniet  volutattm  ma- 
lam  non  ex  eo  efle  mcipere,  quia  narura  eft  ,  fed  ex  eo  quod 
de  nihilo  natura  fa&a  eft.  Nam  fi  natura  caufa  eft  voluntatis 
malce,quid  aliud  cogimur  diccre,  nifi  a  bono  fieri  malum,& 
bonum  efle  caufam  mali :  fiquidem  i  natura  bona  fit  volun- 
tas  malafQuodvndeficri  poteft,  vtnatura  bona,quanuismu- 
tabilis,  antcquam  habeat  voluntatem  malam  facut aliquid 
mali,hoc  eft,zpfam  voluntatem  malam  i 

L.     V  I  V  E  S. 
a    ^"XVid  a\iud  quam  (upevbi3.}-Scoto non placet  ptc-atum an- 
\^/gelorum  fwffe fuperbiam:  credi  ob  idfolum,  quod  D.  Thonnc 
placuerat,j\quenu  veurutn  fcrtj  torumfententtam. 
b  Etqui  magis  eflentj-  PrtjUnuores  &  perfefltcres  effent. 
Caufam  efhcientem  m»\x  voluntatis  nonelTe  quirendjm. 
C  A  P.     VII. 
Emo  ergo  quarrat  efficientem  caufam  malar  volun- 
tatis.  Non  enim  cft  efficiens, fed  deficiens  \  quia  nec 
illa  effeclio  eft,  fed  defeclio ,  dcficere  nanque  ab  eo 
quod  fumme  eft,  ad  id  quod  minus  eft,  hoc  eft  ,  mcipere  ha- 
bcre  volunratem  malam.Caufas  porro  defe&ionum  iftarum 
cum  efficientes  non  fint,  vt  dixi,  (ejd  deficientes  velle  inueni- 
re,  tale  eft,ac  11  quifquam  velit  videre  tcnebras,  vel  audire  fi- 
lcntium,quod  tamen  vtrunquc  nobis  notum  eft,  a  neque  illud 
nin"  pcr  oeulos,  neque  hoc  nifi  pcr  aures ,  non  fane  in  (pecie, 


yot  Auguftini  de  ciuicate  Dei 

fed  in  fpeciei  priuatione.  Nemo  ergo  ex  me  fcire  qua?rat, 
quod  mc  nefcire  fcio,  nifi  forre  vt  ndcire  difcat ,  quod  (cire 
n©n  pofle  fcicndum  eft.Ea  quippe  qua?  non  in  fpecie  ,  fed  in 
ciuspriuationefciuturjt  diciaut  inte]ligipotelt,quodammo 
do  nefciendo  fciuntur,vt  fciendo  nefciarur.  Cum  enim  acies 
etiam  oculicorporalis  curritper  fpeciescoiporales,  nufqua 
tenebrasvidet  nifi  vbi  caeperir  non  videre.  lta  ctiam  non  ad 
aliquem  alium  fenfum,  fed  ad  folasaurespeirin-etfentire  fi- 
ientium  ,  quodramen  nullomodo  mfi  nonaudiedo  fentitur. 
Sicfpecies  intelligibilesmens  quidem  noftia  intelligendo 
confpicit,fed  vbi  deficiunt,nefciendo  codifcir.  Delicta  eniin 
quis  inteliigit  :  Hoc  fcio,  naturam  Dei  nunquam,  nufquam, 
nulla  exparrepoiTedeficere,&  ea  pofie  deficere,quse  ex  ni- 
hilo  fafta  funt.  Qna>tamen  quaro  magis  funt,&  bona  faciunr, 
tunc  enimaliquid  faciunt,  cun  caufashabent  efficientes  :in- 
quantum  autem  dcficiunt,&  ex  hoc  mala  faciunt  ,  quid  enim 
tunc  faciuntnifi  vana  caufas habent  deficientes. 

L.         V  I  V  E  S. 
a    X  TEqueilludnin*  peroculos.}*.  o>nranoru?ridem  eflfenfut 

X  \l  &  cadem  difciphnajvt  eit  in  philofophoi  nm  fct  o.a:ne<jue  ali- 
terpnuans  <ognofcitur,c[uant  fem^tu  pontntH  co^nuiore. 

De  amore  peruerfo,qoo  volunias  ab  incocnrrivuabili  bono  ad 
bonum  commutabile  dericit.         C  A  F.    V  1  1 1. 

^  Temque  fcioin  quo  fit  mala  voluntas,  id  in  eoficri: 
Pt!  quod  i\  nollet ,  no  fieret:&  ideo  non  neceiiarios.fed 
.  oluntarios  defeCtusiufta  poena  coniequitur.  a  De- 
ficitm  enimnon  admala.fed  maie:ideft,  non  ad  malasnatu- 
ras,fed  ideo  maieSquia  cot  ra  orciinem  naturai  um  a b  eo  quod 
fumme  eft  ad  id  <]uod  minus  eft.  Neque  enim  auri  vitium  cft 
auantia,  fedhominispcruersev  amantisaurum  ,  uiftitia  dere- 
licta  ^que  incompar.ibiliter  auro  debuit  anteponi.  Nec  luxu- 
ria  elt  virium  pulchrorum  fuauiumq;  corporum,  fcd  anima* 
peruerse  amanris  corporeasvoluptates-.negletta  temperan- 
tia,qua  rebusfpiritaliter  pulchrioribus  &  incorruptibiliter 
fuauioribuscoaptamur.  Nec  iactantia  vitium  eft  laudis  hu- 
manse,  fed  animaeperuerseamantislaudari  ab  hominibus, 
fpreto  teftimonio  confcicntia?.  Nec  fuperbiavitium  eftdan- 
tis  poreftatem,vel  ipfius  etiam  poteftatis,fed  anima?  peruer- 
se  amantis  poteftatem  fuam,  potentioris  iuftitia  contempta. 
Ac  per  hoc  qui  peruerse  amat  cuiuflibet  naturse  bonum, 

etiamj 


Ad  Marcellinum     Lib.  xij.       703 

ctiam  (i  adipifcatur,  ipfe  fit  ia  bono  malus,  &  mifer  mcliorc 
priuatus. 

L.     V  I  V  E  S. 
a   TT\Eficirur  enim  noadmala,fed  mrit. \f-loe  efl  quod  pU- 
\_J  to  d/cebati  in  Acliombm  nun  effe  xtttum  ,fed  m  euiurn  raucn* 

AC  tjHjllt.lte. 

An  fan&i  angeli  quem  habent  creatortm,n.iturx  cundem  habeant 
bonxvoluntatisautorem  per  fpiritum  fan&umin  eis 
charitatedimifa.  C  A  V.      IX. 

Sp|?£^  Vm  ergo  malae  voluntatis  erncieos  naturalis,avel,(i 
tfep^  '^C1  Potcft>eflcntialisnulla  (itcaufa  :  ab  tpfa  quippe 
frfciif^l  iocipit  fpirituum  mutabilium  malum,  quo  minuitur 
atque  dcprauatur  natura?  bonum  :  ncc  ralcm  voluntarem  fa- 
cirnifi  defcltio  ,cjua  dcferirur  Deus :  cuius defeclionis ctiam 
caufa  vrique  deficit,  (i  dixerimus  nullam  elTc  cfhcietem  cau- 
fam  etiam  voluntatis  bona.*,  cauendum  eft  nc  voluntas  bona 
bonorum  angelorum  non  fa&a,  ftd  Deo  co&terna  efic  cre- 
darur.  Cum  enim  ipfi  racli  (inr,  quomodo  illa  non  cffe  f<cln 
dicerur  ?  Porro  quia  ralta  cit,vtrum  cum  iptisfalta  elt,an  fi- 
ne  illa  fucruntprius  ?  Sed  (icum  ipfis,  non  dubium  quodah 
illo  fdCta  fit ,  a  quo  &  ipfi :  h  (imiilque  vt  f.icli  funt  ,  ei  a  quo 
facli  funt,amorc  cum  quo  fafti  funt,adhacferunt.  Eoque  funt 
ifti  ab  illorum  focierate  difcreti,  quod  hi  in  eadem  volunra- 
tebona  manferunt  ,illiabea  deficiendo  mutarifunt ,  mala 
fcilicet  voluntate  :  hoc  ipfo  quod  a  bonodcfccerunt,  aquo 
nondefeciflenr ,  (i  vrique  voluifienr.  Si  autem  boni  angcli 
fuerunt  prius  fine  bona  voluntate,  camque  in  feipds  Deo 
non  opcrante  fecerunt :  ergo  meliores  a  feipfis,quam  ab  illo 
fatti funt  ?  Abfir.  Quul  enim  erant  fme  bona  volunrate,  nifi 
mali?  Aut  iiproprerea  non  mali ,  quia  ncc  mala  volunraseis 
inerar.-neq;  enim  ab  ea,quam  nondum  cceperant  habere,de- 
feccrant ,  certe  nondum  talcs,  nondum  tam  boni,  quaua  efic 
cumvolunrarcbona  cceperunt.Atfi  nonpotuerut  feipfosfa- 
ccrerneliores,quam  eosillefecerat,quo  nemo  meliusquic- 
quam  facit:profeCto&  bonam  voluntarcm,qua  meliores  ef- 
fenr,  nifi  operanteadiutoriocreatoris,  haberenon  poflenr. 
Er  cum  id  egit  eorum  voluntas  bona  ,  vt  non  ad  feipfos ,  qui 
minuserant,fed  adillum  qui  fumme  eft  ,conuerterentur, 
CiCjueadhKrentes  magis  eflenr  ,  eiufqueparticipatione  fa- 
pienrer,beateque  viuerent :  ci  uid  aliudoftenditur  ,nifi  vo- 


704        Auguftin  i  Je  ciuitare  Dei 

luntatemcjuamlibet  bonam  inopem  fuiflein  folo  defiderio 
remanfuram  :  nifi  ille ,'  qui  bonam  naturam  ex  nihilo  fui  ca- 
pacem  fecerat,  cexfeipto  faceretimplendomeiicrem,  prius 
faciensexcitando  auidiorem?  Namcx  hocdifcutiendum  eft, 
fi  boni  angeli  ipfi  in  fe  fecerunt  voluntatem  bonam  ,  vtrum 
aiicpia  eam,an  nulia  voluntate  fecerunt?  Si  null  a  ,  vticrue  nec 
fecerunr.Si  aliqua,vtriiin  mala,anbona?  Si  mala,  quomodo 
cflepotuitmala  voluntas  b.ona?  voluntatis  effe&rix?  Sibona, 
iam  ergo  habebanr.  Etiftam  ijuisfccerar,nifi  ille,qui  eos  cu 
bona  volunrate  ,  id  eft,  cum  atiiore  cafto  ,  cjuo  illi  adhserent, 
creauit,fimul  in  eis  &  condens  naturam,&  lai  gicns  gratiamj 
Viidefinebonavoluntate,hoc  eft,  Deiamorcnunquam  fan- 
£tosangelosfuifle  credendum  eft.  Ifti.  autem  qui  cum  boni 
creati  effent,tamen  mali  funt,  mala  propria  voluntate,  quam 
bona  natura  non  fecit ,  ni/i  cum  a  bono  fponte  defecit,vt 
maii  caufa  non  fit  bonum  ,  feu  defe&usa  bono  :  daut  mino- 
Fem  acceperunt  amoris  diuini  gratiam  ,  quim  illi,  cjui  in  ea- 
dem  perftiterunt :  aut  fi  vtrkjue  boni  aequaliter  creati  funt, 
iftis  mala  voluntate  cadentibus  ,  illi  amplius  adiuti  ,  ad  t<\m 
beatirudinisplenitudinem,  vnde  fe  nuquam  cafuros ccrtiui- 
mi  fierent,peruenerunt:/icutiam  etiam  in  libro,quem  fecpri- 
turifte,  tracfauimus.  Confitehdurh  igiturcum  deV.ita  laude 
creaforis.non  ad  folos  fanftos  homines  pertinere,verumeua 
defanftisangelispofledici ,  cjudd  charitasDei  diftufa  fit  in 
eisper  fpiritum  fanc"t.um,c]ui  datuseft  eis  :  nec  tantum  homi- 
num  ,  fed  primitus ,  prsecipueque  angelorum  bonum  eflfe, 
cjuod  fcriptum  cft  :  Mihi  aurem  adharrere  Deo  bonum  eft. 
Hoc  bonum,  quibuscommune  eft  ,  habent  &  Cumillo  cui 
adharrent ,  &  inter  fe  focietatem  fan&am  ,  &  funt  vna  ciu  i- 
tas  Dei ,  eaoemque  viuum  facrificium  eius ,  vi.uumque  tem- 
plumeius.  Cuiuspars  qua±  coniungenda  immortahbus  an- 
seiisex  mortalibushominibuscongregatur,  &  nunc  morta- 
Jiter  peregrinatur  m  terris ,  vel  in  eis  ,  qui  morte  obierunt, 
efe.cretis  animarum  receptaculis,fedibufque  requiefcit  ,co- 
dem  Dco  creante,quemadmodum  exorta  fit ,  ficut  de  ange- 
lis  diftum  eft,  iam  video  cf^e  dicendum.  Ex  vn  o  quippe  ho- 
mine  ,  cjuem  primum  Deus  condidit ,  genus  humanum  fum- 
pfitexordium,fecundumfanc~hE  fcriptura»  fidem ,  qua?  mi- 
rabilem  autoricatem  non  immerkd  habet  in  orbe  terra- 
rum  :  atque  in  omnibusgentibus,  quas  fibi  eiTe  credituras 

inter 


Ad  Marcellinum    Lib.  xi).  705 

fater  caetera  qua?  dixit,vera  diuinitate  praedixit. 
L.     VIVES. 

aTTElfi  dicipoteftefientialis.  j-  Ouafi  ens  &  effentiam  ha* 
V  bem* 

b  Simulquevtfadti  funt,ei  a  quofa&ifunt,  amorecumquo 
fatti  fum,adh&itvM.}tSfperiefat>tur  angelos omnes  rreatos  ijfe  M 
gr  atia  gratum  faaente  .qu(>d  tder-  au  U  .De  correptiom  & g'at.  sin- 
te<jt4mcaderent,mcjttit,^ratia>n habuernnt .C onjemit  & Hterony»  u* 
fupet  Ofee,  qui  d&mona*  fcnlnttn  magna  ptnguedme  spritu*  fanSli 
treatos  cffc^Autc,  fntirc  idem  ^ugujimus  -videtur  oe  Genefiad  U- 
teram-.cutn  angeUcam  nj.tur.im  fnn  owformem  crtatam  dictt.Secmt  fe 
familia  theologorum  tn  duAs^ceufacit-mes  ,  &  dij.\JJ'tt>fi  Hetro  Lcrn- 
bardo  dift.^.Ubri  ficundt,ry  .,■ lexandro  Jhaien.g?  Bunautntura  ,  in 
gratta  creatos  ang  ios  neg.mt.D  7  .owa*  co',tra  tas  ^artes  ducit  Ego 
nec  inter  tantcs  nec  de  tant.irt  trntdprjnttr.ciem^  httico.  ^Au^ujitnus 
certt)  plnnbm  nt  loct*.verbfqu-  difer  tonbus,  mgratia  co>.ditos  vide- 
twr  affirmare.iui  dtclum  illud  Ezjeckielu  o  editur  fafjragaxt  :  Plentts 
fapientia  ad  d&nwnem  locjuitur efr  pefecius  dciore  m  deUctvs  parautfi 
Vetfuiftt. 

c  Ex  feipfo  faceret  implendo  meliorem.}o/fcn<fo  copiofius  il- 
lu  refujarn gratmm,cum  ft  Deos partturos pr<  f  fii  J^at^cjuod  non  vtdeo 
dubitan.Etfmt  tanta  iila  gratia,vt  JirmoSyCerioJ^ue  de  tanta  faelictta- 
te  rtdderet. 

d  Autmmorem  acceperunt  amorisdiuini  gratiam.}5*  data 
eji gratia  ant^elu  omnt-but)  resfecltu  efjtt  pcrjbnacum  ,  altts  maiorem» 
aliu  duntaxatexeodemrrdme  mtnorvm  dart.  Gradatim  ergodiftin- 
cleque  data  eftgratia.non  perfwg*los angdorum  .ftdper  oiuines.  f  i 
cum  ex  ecdem  ordmealu pracipites  abtermt^ietcrmt  alu  >  mhdominus 
tamenparcm  accepermt  vtricjue  graUatn. 

c  Secretisanimarum  receptaculis. \Noniubttat de  earumglo- 
ria  ctia.n  ante  iudicium,fed  de  bcoglorit.nam  vbttjue  pcjfunt  bec.ta  ef- 
fe,.itw  vbcjue  ftt  Deus^cutuifruittonefiunt  beate. 

De  falfitate  eius  hiftoria?,qux  multa  millia  annorum  prceteritis 
temporihusadfcribat.  G  A  \J.      X. 

r^^^O  Mittamusigirur  couiecturashominum  nefcietium 
lur^ji  1llie*  l°<luarnur  denaturavel  inftitutione  generis 
rJ^^%$  humani.  Aii)  nanque  ficurde  ipfo  mundo  credide- 
runt,lemper  fuifie  homines  opi.iatur. Vnde  &  Apuleius,cum 
hoc  ammantium  genus  defcriberet:aSigillatim,inquit,  mor- 
tales,cun£tim  tamen  vniuerfo  genereperpetui.  b£t  cum  illis 
Aug.de  ciuit.Veh     Tvm.  j.  yy 


yo6  Auguftini  dc  cinitate  Dei 

di&umfuent,fifemperhumanugenusfuit  :  quonam  modo 

verum  eorum  loqu.mir  hiftoi  ia,narras  qui  fuerint ,  quarum- 

que  rerum  inuentores,qui  primi  liberalium  difciplinarum  a- 

liarumqueartiumiuftitutores,vei  aquibus  primum  illa  vel 

ilia  regio  parfque  terrarum  illa  atque  illa  infula  incoli  ccepe 

rit.Refpodentdiluuiis&  conftagrationibusper  certa  inter- 

ualla  temporum,nonquidem  omnia  ,  fed  plurima  terrarum 

ita  vaftari,vt  redigatuf  homincs  ad  exiguam  paucitatem  :  ex 

quorum  progenie  rurfus  mulntudo  prirana  reparctur:  ac  fic 

identidemreparari  &  inftitui,  quufi  prima  cum  ieftituantur 

potius  qua?   fuerant   illis  nimiis vaftationibus  interrupta  & 

cxtin&a,ccterum  hominem  ftifi  exhomine  exiftere  omnino 

non  pofle.Dicuntautem  quod  putant,non  quodlciunt.    Fal- 

lunt  etiam  eos  qua?dam  mendacifiima?  literaf ,  quas  perhibet 

in  hiftoria  temporum  multa  annorum  milia  continere.  Cum 

cx  literis  facris  ab  inftitutione  hominis c  nondum   completa 

annorum  fex  milia  computemus.   Vnde  ne  multa  difputem, 

quemadmodumillarum  literarum,in  quibus  longe  plura  an- 

norum  milia  referuntur,vanitas  refellaiur  &  nulla  tu  illis  rci 

"huius  idonea  reperiaturautoritas  ,d  illa  epiftola  Alexandri 

Magni  ad  Olympiadem  matrem  fuam,quam  fcripfit,  narra- 

tionem  cuiufdami£gypnj  facerdotis  infinuas,  quam  protu- 

lit  exliterisqua?  facrx  apudilloshaberentur-.continet  etiam 

rcgna,qua?  Gra?ea  quoquenouithiftoria.  eIn  quibusregnura 

AlTyriorum  in  eadem  epiftola  Alexandriquinque  milia  ex- 

cedit  annorum.In  Graeca  vero  hiftoria,milleferme&  trece- 

tos  habet  ab  ipfius  Beli  principatinquem  regem  &  ille  i£gy- 

ptiusirreiufdem  regniponitexordio.  Perfaruautem&  Ma- 

cedonum  imperium,vfque  ad  ipfum  Alexandrum  cui  loque- 

batur,plusquam  o£to  milium  annorum  illeconftituit,  ciim 

apud  Grafcos  Macedonum  vfque  ad  mortem  Alexandri  qua- 

dringenti  ottoginta  quinque  reperiatur  anni.Perfarum  veid 

donec  iplius  Alexandri  victoria  finiretur,ducenti  &  triginta 

trescomputentur.   Longeitaque  hi  numeri   annoVum  illis 

j£gyptiis  funt  minores  •  nec  eis  etiam  fi  ter  tantum  compu- 

£arentur,a?quarentur.fPerhibentur  enim  iSgyptij  quondam 

tam  breues  unnos  habuifle,vt  quaternis  meniibus  hnircntur. 

Vndeannuspleni©r&  verior,qualisnunc  &  nobis&  illis  eft, 

tres  eorum  annos  copleclebatur antiquos.Sed  ne  fic quidem, 

vt  dixi,Greca  j£gypti<e  numcro  temporum  concordat  hifto- 

ria, 


AdMarcellinum     Lib.  xi).         707 

ria.Et  ideo  Gra?cje  potius  fules  habenda  eft  :  <juia  veritatem 
non  excedit  annorum,cjui  literis  noitris.eju^  vcre  facra?  funr, 
continentur.Porro  fi  h^ec  cpiltola  Alexandri,  cjuas  maxim<£ 
innotuit,  multum  abhorrct  in  fpatiis  temporum  i  probabili 
fide  rerum  :  <juanrominus  credendum  eitillisliteris  ,  <juas 
plenas  fabuiohs  velur  anti<juiraribus  profcrre  voluerunt 
contra  autoritatem  notiflimorum  diuinorumcjue  librorum, 
que,  totum  orbem  libi  crectiturum  efle  pra?dixtr  ,  &  cui  totus 
orbts,ficur  ab  ea  praedi&um  eR,credidit:cjU3e  vera  fe  narrafle 
pra,*renta,ex  his  cjuae  futura  prsenunriauit,  cum  tanca  veritate 
implentur,oitendtt. 

L.  VIVES. 
a  C  IgiUatim,in<juir,morrales,  cundli  tamen  vniuerfo  gene- 
v3,e}'  ege-  d«w,cunclitn.£t  fic  apud  eu.n  ItbeUo  P.  Socratts  dee: 
aduerbtum  iji  a  cwtlui  fuut  afingub  figUatnn  :  multtiudinem  totam 
fimul  cdpilivt  t:t  t..Flortd.Nonfingulattm,ac  dtfcrettm  ,  fed  cunclim 
&  concertati ,». 

b  Er  cum  illis  diltum  fuerir,fl  femper  humanum  genus  fuir. J 
%Strgur,ientumhoi  multn v,-rbts perfiqi-.ttur  A.arobius  in  Somnium 
Sctptonts  :  cjuod  1.0  modo  quo  <^/fuguftin.recenfet.depeUere  fe putat:  at' 
que  hu$c  re?jonfirmi  origtnem  dedifie  videtur  Plato  ,  qui  in  T  trnai  ini- 
tio  c.llocutiO'iem  Solonn  &  ^slegyptij facerdotunferre  faciens  Cri- 
Uum,ait,ea  quamulth  annis  anttafuerunt  ,  ignorari  ab  homtmbut, 
cjuod  inn  uas  regianes  tranfeant,  prtortbtn  qui  iUos  mcohbant,  incen- 
dtu ,aut  illuui  nibwf  paritm  pu'fis,parttm  abjuwptis-.qucn  humam  ge- 
neris  pvmcies,  certu  euentre temportbus  necejfe  fi .  Quatt  rtf^onfio- ' 
nem  confniare  non  eji  Jifficile.  Nam  cum  vmuerfalis  terrarum  ,  vel 
conflagratio  .  vel  aquarum  demerfio  contingere  non  queat,  vt  lyfrifto- 
teles  tn  librn  Meteororumdocet  ,  profecl&rAtqwa  nonnnuvetufiifii- 
morum  homtnumvniut  gtntis  faltem  apud  altam  feruata  tffent  mcolu» 
mes:atque  in  hunc  modum  ad  nos  perduSid,quod  ,l>ifteteles ,  vt  efi  irt 
pr<eciptendo  vafer  femper  fui  memor  .fibique  confians,  libro  Prima  phi- 
lofophi*  duodectr.o  .  reltqutas  antiqutfitma  tUius  philofophnt  manert 
adhuc  dicit.Curtgitur  nuUa  efi  memona  rerumttribus  ante  memoriam 
tuam  unnorum  milltbus* 

c  Nondumcompleta  annorumfexmilia. }  jEufibius  ,  quem 
in  digeTUone  temporum  ^Auguftinus  fequitur,  a  condito  mundo,ad 
Romam  a  Gotthu  captamyquinquies  miBe  fexcenw  vndecim  annos 
computat  ,  idqttt  exfupputatiom   SepUtagmta  inttrpretum,  Nam 


708  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

ex  Htbraa  Seda  vfque  ad  principatum  Honorij  &  Theedofii  iunio* 
ris,quotemporevrbem  ceperuvt  GotthirfUuter  rntlle  trecentosfeptua- 
gintafeptem  annos  pontt.  De  hae  annorum  dtfcrepantja  loquar  infe- 
quenttbu*  Ubris. 

d  Illa  epiftola  Alexandri  Magni.}£>&ro  oclauomeminimus. 
e  In  quibus  regnum  Aflynorum.  ]■£><?  huregms  Ub.iS.  commo- 
dius.tn  numeranuts  tamtn  annts  mira  apud  veterts  dbertas.  gr  libtra- 
litas.PUn.hb.  ii.ex  Eudoxo  ,  Z oroaflrem  tradit fex  mtlibus  annorum 
ante  Platonismortemfuiff  \cui  ^yinfloteles  efl  afjenfus  ,  Hermtppus 
quintyue  milibu*  annorum  ante  bellum  Trotanum  tradtt  Zoroaflrem 
fuiffe.Chaldttos fcnbit  Cicero  l.De  dtutn.cccclxx  AJ.ann.vt  tpfi dittity 
monumentis  comprehenfa  continere.ldem  fere  Dtodorushb.  3.  refert, 
Chaldxos,ex  quo  ajira  cbferuant^vfque  ad  ALxandrum  quadragtnta 
trix  annorum  milita  chrontcis  numerare. 

f  Perhibentur  enim  itgypjij  quondam.  \  Ethinonpauca  de 
anaiffuis  mentiti.Plato  ex  na>ratione  Aegypty  facerdotu  res  geJlas 
Sais  *y€egyptivs  oflo  millij  annorum  literts  efje  mandatas  inquti:^^^ 
ticas  -verb  tyithenas  miBe  annts  ante  Aegyptias  ilias  Saias  effe  condi- 
tas.  Diogenes  Laeritus  Nili  ^'egyptijjilium  Vuicanumfmffe  fcrtbtt, 
ab  eo  ad  t^flexartdrutn  Alacedonem  nJcrcefijfe  annotum  ^uadragm- 
taoCli  millia  otUngentos  fexaginkttres.  Quo  toto  tetr.porefotts  defe&us 
contigerunt  trecenti  & ±ept*agintatres:Lun£  verb  oflmgenti  trtginta- 
duo.Aiela  modeflius  ejt  mmtnus.Sic  enim  ait  de  ^Aegyptits  :  Jpfi  ve- 
tufltf?tmiyVtpr£dicant.hominum,trecentos trtgtnttrege ante  ^dmafim, 
tyfupra  tredecim  milium  annorum  atates  ,  urtts  annaltbus  referunt. 
Sed  hoc  quodfequitur  deerat  mendacio:  mandattimqut  hteris  feruant» 
dum  Aegyptij  funt,quater  curfusfuos  vtrtiffefydera  ,  acfolem  bts  iam 
occtdtjfe,vnde  nunc  orttur  .Diodorus  quoque  hb.l  inter  Oftrim  gy  ifim 
^lexandrumcfue  Aiacedonem,<aui  tbt  A/lexandriam  condidit ,  abaliit 
anhorum  decem  mtllia,ab  altts  trta  fy  vtginti  miUia  numerarifcrtbit, 
nonnullofqne  fabulari  deos  primum  fy  heroas^n  sdegyptopaulb  minm 
deccm  {tf  oclo  rnilia  regnaffe  annos,deorumque poflremum  Orum  Jfidts 
Tegnopotitu,n:homtms  -verb  paulb  minus  annorum  quindena  miha3  vf- 
que  ad  centefirnam  ocluagefimam  Olyntpiadern,quo  tempore  in  Aegy* 
pto  rtgnauit  prtmus  Ptolem&ut.  Sedvanitas  &■  taclantia  Aegypti 
fuit  tncredtbtiis.  Cumque fludent fe  wimos  mortalium  omnium  videri, 
annosinnumeros  comminifcuntur.  Qtu  caufafuit  multu ,  inoriginibus 
mundty  ^falliyfrfalleref  riptu  fuu  alios.  Nam  Cicero  innumerabilia 
fecula  trtbuit  iSfegypto.fectttus  Platonem.  Eandem  famamfecutus  eft 
ArtflottUsfeptimo  De  repttb, 

g  Per„ 


Ad  Marcellinum  Lib.xij.  709 

g  Perhibentur  enim  itgyptij  t±wo\\c\am.\  PhniuslibrofeptimQ 
annmn  menshuun  c^€egyptinftnfje  auficfcrtbtns:  %yinnum  alij v- 
num  xflate  det.rminabanti&  alterum  hyeme:  alij  quadripertitu  tem- 
poributftcut  t^4rca:Ls,L]uorum  annitrtmtflresfuere  :  qutdam  luntfe- 
nioivt  Aegyptu.Uaque apud  eos  altqut  ty  fingula  miiia  annorum  vi- 
xiffe  produntur.fJ.ee  tlle  Cenforinusin  die  natah^in  ^egypto  cjuidem^ 
antiquifitmumyinqua,ferunt  annum  btmeflremfutffe.  Poftdeinde  a  Pi- 
fone  rcge  quadnmcflrem  faclum^noutfltmo  ad  tredecim  menfes  (*?  dies 
•Jitmqme  produKiffc.Diodorut  narrat ,  cum  traditum  a  'veUtibut  efft$ 
tegnajfeprifcos  tllos  reges  ^denfque  mille  &  ducentts  annnfingulostfi- 
demque  fumma  non  admitteret,pro  cerio  habttum  effe  kplerifque  curfus 
lunares  folaribw  nondwn  plene  inuentis,annos  confeciffe.  lta  mirabiles 
non  erunt  iieteres  fabi4Uyalios  quatuor  anm  Umponbus^  quatuor  annos 
defintjfe,ftctit  a  nonnullts  efl  Gr&cu  faclttatum.ldcm  autor,  Chald&os 
annosntenflruosoltmfuiffe  perhtbet.  Sed-vt  ego  conietluram  quoque 
meam  de  tanto  annorum  apudgentes  illaa  nurnero  non  celem,  extfiim» 
homines  motib-.is  c&Urum  fyderwnque  dditifStmos  vniufcuiulque  erro- 
ms  aflri  conuerfioncm  pro  anno  comput.iffcita  ,  -vt  in  trigmta  annisfo- 
laribus  fit 'vnm  Saturni,quinque  louu,  fcx  Martts  ,  plurestriginta 
Atercurij  <&  Venerts^  Lunares  fere  quadrmgenti,  Itafunt  pltti  mintti 
quingentts. 

Debis.qui  huncquidem  mundum  non  fempiternum  putant  ,  fed  aut 

innumeribile<;,aut  eundem  vrium  ccrtaconclufione  fecu- 

lorum  lemper  nafci  &  refolui.  opinantur. 

CAP.      XI. 

^?r/^^5  Lij  vei  6  qni  mundum  iftum  non  exiftimant  fcmpi- 
^=£xf  ternum:  afiue  noneumfolum  ,  fed  innumerabiles 
^v^C^  opinantur:bfiue  folum  quidemefle  ,fedcertisfccu- 
culoruininteruallisinnumerabiliteroriri  &  occidere  ,  ne- 
ceffe  eft  fateantur  hominum  genus  prius  fiue  hominibus  gi- 
gnentibus  e-ctmffe.^Neque  enim  vt  alluuionibus  incendiif- 
que  terrarum,quas  illi  nonputant  toto  prorfusorbe  contin- 
gere:&  ideo  paucoshomines  ex  quibusreparetur  multitudo 
priftina,fempev  remanere  contendunr.ita  &  hipofTuntputa- 
re,quod  aliqui  hominum  pereunte  mundo  relin<juantur  in 
mundo,fed  ficut  ipfum  mundurn  ex  materia  fua  reoafci  exi- 
ftimant  ,  ita  inillo  ex  elementiseiusgenushumanum  ,  ac 
deinde  a  parentibusprogeniempullulare  mortalium  ficut 
aliorum  animalium. 

yy  * 


710  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

l.    v  i  v  e  s. 

aQ  Iue  noh  eum  folum.  }£>/*/*  hoc  effe  opmionvs  Democriti  &  E- 

^ptcuri. 
b  Siue  folum  quidem.V  Vt  Heradttu*,  Wppafui,  &  Stoici^ui 
conflagraiione periturt.m  arbiirabantur  munduw:  qut  cttm  dtflagrantt 
ienuocondetur. 

C  Neque  enim  vt  alluuionibus.  }  Plato  &  xsfnsioteles  negant 
njntuerfale  ftue  tncendtu,fiue  dduuiitw  contingere  •vnt.juumpofte.  Steici 
vero  euenturum  putabant ,  fuut  incjuit  Cicero,  iit  ad  ext/emum  omnit 
mundtu  ignefceret,  mn  humore  confumpto  »i cjue  ttrra  ati  p°j]*t,  neque 
remeare  aerxwus  Oitustacfua  omms  exhausia  efie  non  pojkt.  Itacjue 
Plato  &  sdriST.ahquos  femper  homtnes  in perpctuitatem  mundi  reitn- 
quibant  adfm  n:alijcunf!a  abfumtba  t,xt  nouap  oirearentur. 
Quidrefpondendum  fit  his,qui  primumconditionem  hominis 
tardam  efle  caufmtur.  C  A  V.   XII. 

£1  Vod  autem  refpondimus,  cum  de  mundi  origine 
quzeftio  vei teretur ,  eis  qui  volunt  credere  non  eum 
femper  fuifle,fed  efle  ccepifle:  ficut  etia  Plato  aper- 
tifsimeconfitetur.quanuisanonnulliscontra  quam  loquitur, 
ienfiiTe  credatur:hoc  etiam  de  prima  hominis  omditione  re- 
fponderim,propter  eos  qui  {imiliter  mouetur:  cur  homo  per 
innumerabilia,atqueinfinita  retro  tempora  creatus  non  fit, 
tamque  ferofitconditus,  vt  minus  quam  fcx  miha  fintan- 
norum  ,  ex  quo  effe  ccepifle  in  facris  literis  inuenitur  ?  Si  e- 
nim  breuitas  eos  offendit  teporis,quoc  tam  paucis  eis  viden- 
tur  anni  ex  quo  inititut-us  homo  in  noftris  autoritatibus  le- 
girur  :aconfiderentnihil  ciTe  diuturnum  ,  in  quo  eftaliquid 
Cxtremum,&  omniafeculorumfpatia  definira  ,  fi  a?ternitati 
interminar  comparentur ,  non  exigua  exiftimanda  effe,  fed 
nulla.  Ac  per  hoc,fi  non  quinque  vel  fex  ,  verumetiam  fexa- 
ginta  milia,vel  fexcenta  ,  aut  fexageftes  aut  fexcei  mes  milies 
dicerentur  annorum  ,  autitidem  per  totidem  totiesmulti- 
plicaretur  harc  fumma,vbi  iam  nullum  numeri  nomen  habe- 
remus,  exquo  Deus  hominem  fecit :  fimiliter  qua?ri  poffct, 
cur  ante  non  fecerit.Dei  quippe  ab  hominis  creatione  cefla- 
tioretrorfus«eterna,fineinitio  tantaeft ,  vt  fi  eiconferatur 
quamlibet  magna  &  ineffabilis  nymerofitas  temporum ,  quar 
tamen  fine  coclufa  certis  fpatiis  terminetur:  nec  faltem  tanta 
videridebeat,  quanta  fihumoris  breuifsimam  guttam  vni- 
uerfo  mari,  etiam  quantum  Oceanus  circumfluit ,  compare- 


Ad  Marcellinum     Lib.  xij.         711 

inus  :  quoniam  iftorum  duorum  vnum  quidem  pcrexiguum 
eft,alterum  incomparabiiiter  magnum  ,  bied  vtruq;  finitum. 
Illud  vero  tempons  fpatium  quod  ab  initio  aliquo  progre- 
ditur,&  aliquo  termiuo  coercetur,magnitudine  quantacun- 
que  tendaturcoparatum  illi  quod  initium  non  habet ,  nefcio 
vtrum  pro  minimo  an  potius  pronullo  dcputadum  eft.  Huic 
enim  fi  a  fine  vel  breuifsima  rigiliatim  momenta  detrahatur, 
decrefcente  numero,  liccttam  ingenti ,  vt  vocabulum  non 
inucniat  retrorfum  redeundo :  tanquam  lihominis  dies  ab 
illo, in  quo  nunc  viuit,  vfque  ad  lllum,  in  quo  natus  eft  detra- 
has:  quandoque  adinitium  illa  detra&io  perducetur.  Siau- 
tcm  detrahatur  rerrorfusin  fpatio  ,  quoda  nuJlo  ccepit  ex- 
ordio-.non  dico  figillatim  minuta  momenta  vel  horarum:aut 
dierum.aut  menfium,  aut  annorii  etiam  quantitates :  fcd  tam 
magna  fpatia,quanta  illa  fumma  coprehendit  annorum  ,  qua: 
iamdicia  quibullibet  comput atoribus  non  poteft  :  qua:  ta- 
men  mometorum  minutatim  detra&ione  confnmitur:  &  dc- 
trahantur  haec  tanta  fpatia,non  femel  arquc  iterum  fcpiufq,-, 
fedfemper,quid  St,quid  agitur,quando  nunquam  adinitium, 
quod  omnino  nuiliun  eft,peruenitur  i  Quaproptcr  quod  nos 
modo  que/imus  poft  quinque  milia ,  &  quod  amplius  excur- 
rit  annorum,poiTent  &  pofteri  etiam  poft  annoru,  fexccnties 
milics  eadem  curiofitate  requirere,fi  in  rantum  haec  morta- 
litas  homtnum  exoriendo  ,  &  occumbendo ,  &  impcrita  per- 
feueraretinrirmiu.s.  Potuerunt&  quifuerunt  antenos  ,  ipfis 
recentibus  bominis  creati  temponbus ,  iftam  mouerequaz- 
ftionem.Ipfedenique  primushomo,vel  poftridie.vel  eodem 
die  poftea  quam  facfcus  eft  ,  potuit  inquircre  ,  cur  non  ante  fit 
fachis.Et  quandocunque  antea  factus  cllct ,  non  vires  tunc  a- 
lias,&  alias  nunc,vel  etiam  poftea  llta  deinitio  rerum  tem- 
poralium  controuerfu  repei  iret. 

L.     V  I  V  E  S. 
a  •^Onfiderentnihileffe  diuturnum.  J  Diftum  Ciceronif  in 
\^jCat9»e  Maiore.   (Juando  tmm  extremwn  aduemt,inqmt  ,  tum 
illud  (juodpratirtjt,(fJluxn. 

b  Sed  vtrunque  finitum.  }■  idet  mter  ea  efi  altqua  proportio^iim 
inter  finitum  <£  mfinitum  nuttafit. 

DereuolutionefecuIorum,quibuscerto  fineconclufis  vniuerfa 

femper  in  eundem  ordinem  eandemque  fpeciem  re- 

ditura,quidum  philofophi  crediderunt. 

yy  * 


7ii  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

c  a  p.    XIII. 

Anc  autem  fe  phiiofophi  mudi  huius  non  aliter  pu-» 
tauerut  poffe  vel  debere  di(Toluere,ni/i  vta  circum- 
itustemporuminducerent,  quibus  eadem  femper 
fuiffe  renouata,atque  repetita  in  rerum  natura  :  atqueita  de- 
incepsfore  fine  ceflatione  affeuerarent  b  volumina  venien- 
tium,  praetereuntiumque  feculorum  :  fiue  in  mundo  perma- 
nenteifti  circumitus  fierent :  fiuecertis  intcruallis  oriens& 
oceidensinunduseademfemperquafi  noua  ,  ea  quar  tranfa- 
cta  &  qua?  venturafuntexhibcret.A  quo  ludibrio  prorfusim 
mortalem  animam ,  etiam  cum  fapientiam  percepcrit  libe- 
rare  non  pofTunt  ,  euntem  fine  cefTarione  adfalfam  beatitu- 
clinem,&  adveram  miferiam  fine  celfatione  redeunte.Quo- 
modo  enim  vera  beatnudo  eft ,  de  cuius  nunquam  aeternita- 
te  confiditur.dum  anima  venturam  miferiam,  aut  imperitif- 
fime  in  veritate  nefcit,aut  infcelicifsime  in  beatitudine  perti- 
mefcitf  At  lit  ad  miferias  nunquam  vlterius  reditura  ex  his  ad 
beantudinem  pergit:fit  ergo  aliquid  noui  in  tempore ,  quosi 
finem  non  habet  temporis.Cur  non  ergo  &  mundusf  Cur  no 
&  homofaclusin  mundof  Vt  illi,nefcioqui ,  falfi  circumitus 
a  falfisiapientibusfallacibufquecomperti  ,in  doclrina  fana 
tramire  recti  itineris  euitentur.  c  Nam  quidam  &  illud  quod 
legitur  in  libro  Salomonis ,  qui  vocatur  Ecclefiaftes:  Quid 
cft,quodfuit  ?  Ipfumquoderir.  Etquideft,  quodfa&um  eftf 
Ipfum  quod  fiet,  d  &  non  eft  omnerecens  fub  fole,nec  quifr 
quam  loquitur ,  &  dicit :  ecce  hoc  nouum  eft,  iam  fitit  in  fe^ 
culisqu^  f.ierunt  ante  nos.Propterhos  circumitusin  eadem 
redeuntes,&  in  eadem  cuncta  reuocantes ,  diftum  intelligt 
volunt ,  quod  ille.  ,  aut  dehis  rebusdixit ,  de  quibus  fuperius 
loque^atur:  hoceft  ,  de  generationibus  aliis  eunribus,  aliis 
venientibus:  de  folis  anfra&ibus,  de  torrentium  lapfibus :  aut 
certe  de  omnium  rerum  genei  ibus  ,  qu<e  oriuntur,atque  oc- 
cidunt.  Fuerunt  enim  homines  ante  nos ,  funt  &  nobifcum, 
&  eruntpoftnos:itaquoque  animantia  ,  vel  arbufta.  Moo- 
ftra  quoqueipfa  ,  quae  iuufuata  nafcuntur  ,  quanuisinter  fe 
diuerfafint,&  qusedam  eorum  femel  fa&a  narrentur,  tamen 
fecundum  id  quod  generaliter  miracula  &  menftra  funt ,  & 
vtiquefuerunt,&erunt:necrecens&  nouumeft,  vtmonftru 
fybfole  nafcatur,  Quanuishaec  verba  quidam  fic  intcllexe- 
rlnt,tan(juam  jn  prgdcftinatiane  I)ei  i*m  facfa  fuifle  omnia, 

faj>ieos 


Ad  Marcellinum     Lib.  xij.        715 

fapiens  ille  voluiflfet  intelligi,&ideo  nihil  recens  efle  fub  fo- 
le.Abfir  aurem  a  rccta  fide,vthisSalomon'isverbisilloscir- 
cumitusilgnificatosefTecredamus,  quibusilli  putant ,  ficea- 
demtemporum,  temporaliumque  rerum  volumina  repeti: 
vtverbi  gratia,ficut  in  ifto  feculo  Plaro  philofophus  in  vrbe 
Athenienii,  in  ea  fchola  quo  Academia  dicta  eir ,  difcipulos 
docuit,ita  pcr  innumerabiha  retro  iecula  ,  multum  prblixis 
quiderninteruaHis,fed  tamenccrtjs,&  iderrj  Plato,&eadem 
ciuitas,eademque  fchola,iidemquedifcipuli  repefiti ,  &  per 
innumerabiiia  deindefecula  reperendi  (int.  Abrtr,inquam,vt 
nos  iita  credamus.Semel  enim  Chriftusmortuus  elt  pro  pec- 
catis  noitris.refurgens  autem  a  mortuis  lam  non  montur ,  & 
morsei vltra  non  dominabitur,  &  nospoft  refurrectionem 
femper  cum  dommoerimus,  cui  modo  dicimus,  quod  facer 
admonet  PfalmusrTu  domine  feruabis  nos  ,  &  cuftodies  nos 
agenerarionehac  ina»ternu.  Satisautem  iftis  exiftimo  con- 
uenire  quod  fequitur:In  circumitu  impij  ambulant ,  non  quia 
per  circulos  QUps  opinantur  eoru  vita  eft  recurfura  ,  fed  quia 
modo  talis  eft  erroris  eorum  via,id  eft,falfa  doftrina. 

L.  V  IV  ES. 
a  /^Mrcumitustemporuminducerent.  \  Platonicih&c.quire- 
\^.deuntibui  etfdem  ca>-fis,eofdem  quofjue  redituros  effettuys  arbi- 
trantur  :  confeclijque  curftLutomnibui  fidtrumc&lorumque  ,  citmad 
idem  cx  quo  dtfceff,rant  punfi  um  fint  rctterfi^annus  tUe  -vertens  exple- 
ttu  erit,rtrffufque  eadem  p-oducentur. 

b  Volumma  venientium  }^pertif?imevoluminadixit,cettinuol^ 
utrent  modofef',>r>odo  euclue  ent  iecula. 

c  Nam  quidam.  j-  Ort^emslib.^.^.^x^i^-otarintfrpretatione 
Heronymi ,  quemtn  citanda  opinbombttt  exeifdem  librts  <<£&.  atf^mv 
fequar  pottw  ,  in  epifiold  ad  ^/ftt.tum  ,  quam  Ruffnum  intcrpretem, 
nc  fi>ie  magna  ca«fa.  Ncbtt  autem,  inqttit  ,placet  &  a»te  hunc  alium 
fw-ffe  mundttm  ,  /y  pofl  tflttm  aUumfuturum.  V 'm  dfcere  qubd pcfl 
corrttpttonem  huitts  mvndi  alixi  fit  futttrux?  >^4udi  Efatam loquen- 
tem: Erit  calum  noHum,grterra  nott  t ,qu<z  e;o  f^cio  permanere  in  con- 
fpctlu  mco.  Vu  nof?e  qubd  ante  fjtbricam  htnus  wundi  alij  mundt  in 
pr£tento  fuennt  1  aufulta  Eeciefiiften :  Q*id  c7i ,  quod  non  futk 
ipfum  cjuoi  erif.ytr  quid  eft,  qu.dfaCtum  efl  ?  tpfum  cjuod  futurum  esi. 
&  nonefl  on.ne nouumfub  fole,quod  lcquatur  <&  dtca.  ,  ccce  looc  nouum 
efl.  lamentmfuitinftcuitspnflinU,  qu& fuerunt antenos.H actlle. 
pttbttabat  tamen  an  tsli  mundt  futuri  fint  inter  fe  ontnia  fimiles, 

yy  s 


714  Auguftinide  ciuitateDei 

an  aliqna  erit  inter  eos  diff  n  ntta, 

d  Et  non  eft  omne  recens  fub  fole.  }  ffieronymw  fuf>er  eo  loco: 
JEt  non  tfi omnerecensfab  fo.e.  tft  ne  iierbum  de  quo  dtcatur^ -vide  hoc 
nouumefti  ia/nfuiunfeculisiLjttxfutrunta  tenos.  ^ifttm  hoc  Sym- 
machui  tranftuUti[Htjfnc  qim  pofiii  dicere^tde  hoc  nouum  ejti  ut  tam 
fafium  eft  tnfeculotcjuedfuit  ante  nos.  >jui  rem  ad  prjefctentiam  Dei  re- 
ferty-ut  omni.t  tam  antea  \un  iat  in  mente  <($•  ntunia  refloru  wundi^ta- 
metfij.aulo antea.vt  htc  i_s4«guftmt<4,d'  «en  r  Utatererumccnfet  m- 
telligi,&  tan^tt  hanc  yuoque  Hteronym  expofittonem. 

De  temporali  cond  Mone  geneiishNm.int.quam  Deus  nec  nouo 
conlilio  conftituerit,nec  nmrabili  voluuutc. 

C   A  P.      XIIII. 

Vid  autem  mirum  eft ,  fi  in  hiscircumitibuserran- 
tes ,  nec  aditum  ,  nec  exitum  inueniunt,  quia  genus 
humanum  atque  ifta  noftra  mortalitas,  nec  quo  ini- 
tio  coupta  flt  lciunt ,  nec  quo  fine  claudatur  :  quandoquidem 
altitudinem  Dei  penetrare  non  poiTunt ,  quia  cum  ipfe  iit  &- 
ternus&  fmeinitio,abaliquo  tameninitio  exorfus  eft  tem- 
pore>&  hominem  quem  nuuquam  ante  fecerat,fecir  in  tcm- 
pore,non  tamen  nouo  &  repentino,  fed  immqtabili  a^terno- 
que coiiiio.Qms  hanc  valcat  altitudinem  inueftigabilem  in- 
ueftigare,&  mfcrutabilem  perfcrutari,  fecudum  quam  Deus 
hominem  temporalem.a  nte, quam  nemo  vncjuam  hominum 
fuit,  non  mutabili  voluntate  mtempore  condidit ,  &  genus 
humanum  ex  vno  multiplicauit  f  Quandoquidem  Pfalmus 
ipfe  cum  pra? miiiflet,  atcjj  dixiilet:  Tu  Domine  feruabis  nos» 
&  cuftodies  nos  a  generarionc  hac  in  aeternunv.ac  deinde  re- 
percuffiilet  eos,in  cjuorum  ftulta  impiaq;  do&i  ina  nulla  libe 
rationis&  bearituciinis  animsg  feruatur  iErernitas,  continuo 
fubiiciens  :  In  circumiuiinquit  impij  ambulanr.  Tanquam 
ti  diceretur  j  Quid  ergo  tu  credis,  fentis,intelligis  ?  Nuncjuid 
nam  exiftimandum  eitfubito  Deo  jdacuiiTe  hominem  face- 
re,  cjuem  nunouain  antea  iofinita  retro  aeternitate  feciflet, 
cui  nihil  noui  accidere  poteft  ,  in  quo  murabile  aJicjuid  non 
eft  l  £t  ne  nos  ha*c  audientes  alicjua  forte  turbaret  ambigui- 
tas,continuo  refpondit  adipfum  Deum  loquens  :  Secundum 
akitudincm  tuam  multiplicafti  filios  hominum.Sentiant,  in- 
quit ,  homines  quod  putant ,  &  quod  eis  placet  opinentnr,  & 
difpurent  fecundum  altitudinem  tuam  quam  nullus  poteft 
noile  hominum ,  multiplicafti  filios  homiaum.  Valdequippe 

altum 


Ad  Marcellinum  Lib.  xij.  715 

altum  eft,&  femper  Deum  fuifle,6\:  hominem,quenunquam 
ante  fecerat,ex  aliquo  tempore  primum  facere  voluifle,  nec 
confilium  voluntatemque  mutaife. 

L.     V   I  V  E  S. 
a      A    Ltitudineminueftigabileminueftigare.  }  Inaejltgabi- 
X"\  Um  pro  contvuriopofuiiy  ioc  tjittninime  ir,ueftigabr.eh,,id  eft, 
non  vejh^abilcm  dixit.Stcut  hdolere  fy  inuocarcyVtritnyue  cftfine  do- 
ler(\&  non  dolere,vocare  &  non  v  c  re. 

An  v.  Deusfem;  ev,c  im»  do  nmu^  fuiffc  frmper  intclli£atur,credcn- 

dum  f«t  creaturam  quoque  nunquam  <Aefui(Ve,cui  domina- 

retur>6c  quomodo  dlcaturfempet  cr^.numjquod 

dici  nonpotefl  coxiernum. 

C  A  P.     XV- 

J^pF^>  Go  quidem  (icutdominum  Deum,  a  aliquando  do- 
t^ftM^  minuni  non  fuifle  dicere  non  audeo  ,ira  hominem 
k?MzJ§  nuquamantea  fuifle,  &  exquodam  tempore  primu 
hoinintm  creatum  efle,  dubitarc  uo  debeo.Sed  cum  cogito, 
cuius  reidominus  femper  ruerit,ti  fempercreatura  non  fuit, 
afhrmare  aliquid  perrimefco  :  quia  &  meipfumintueor,  8c 
fcriptum  efie  recolo:  Qajs  honunum  poteft  fcire  confilium 
Dei.;autquispoteritcogitare,quidvelit  dominusfCogitatio- 
nes  enim  morraliu  timidae ,&  incerra;  adinuentione.s  noftrae. 
Corruptibile  enim  corpus  aggrauat  anima,&  deprimit  terrc 
na  inhabitatio  fenfum  multa  c^gitante.  Ex  his  igitur  ,  qua:  io 
hac  terrena  inhabitatione  multa  cogito  :  ideo  vtique  multa, 
quia  vnum  quodex  illis  vel  preter  llla,  quodfortenocogitp, 
veru  eft  inuenire  no  poflum.Si  uixero,  femper  fuifle\creatu- 
ra,cuius  dominus  elTet,qui  dominus  femper  eft,  nec  dominus 
vnquam  nofuit,fed  nunc  illa,  nunc  aliam  peraiia  atque  a!ia 
temporum  fpatia,nealiqua  creatori  coarternaefledicamus, 
quod  fulesratioq,  fana  condemnat:cauendu  eft  ,  ne  fitabfur- 
dum,&  a  luce  veritatisalienum,mortalem  quidem  per  vices 
temporu  femper  fuiile  creaturam  decedentem  aliam,  alium 
fuccedenrem  :  immortale  vei  o  non  effe  ccepifle,nirl  cum  arl 
noftrum  feculum  ventum  eft,quando  &  angelicreari  funt,  (i 
eos  recte  iux  illa  primu  fjfta  fignificat,aut  illud  potius  ca;lu, 
dequodictum  eft:  ln  principio  fecitDeus  ca_'lum  &terram: 
cum  tamen  116  fuerint ,  antequam  fierent:  neimmortales  ft 
femner  fuifle  dicanf ur,Deo  coaeterni  effe  credantur.Si  aute 
dixero,no  inteoore  creatos  effe  angelos,fedante  omnu  te- 


716  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

|>ora&  ipfosfuifTe,quoru  DeusdominusefTet,  quinunquam, 
nifi  dominus  fuit:qu<eritur  a  me  etiam,  fi  ante  omnia  tempo- 
ra  fatti  funt:vtrum  femper  pdtuerint  e(Ce,  qui  facti  funt  ?  His 
refpondendum  forte  videatur.quomodo  non  femper,ciim  il- 
Judquodeftomni  temporenon  inconuenienter  femper  effe 
dicatur.Vfque  adeo  aute  ifti  omni  temporefuerunt,  vt  etiam 
ante  omnia  tepora  fa&i  fint,fi  tamen  a  carlo  coepta  funt  tem- 
pora,&illiiamerantante  ccelum.Atfitempus,  non  a  caelo, 
veriim  ante  cailum  fuit,no  quide  in  horis,  &  diebus,  &  men- 
fibus,  &  annis  :  nam  ifie  dimefiones  temporalium  fpatiorum 
«jua?  vfitate  ac  proprie  dicuntur  tempora,manifeftu  eft  quod 
a  motu  fyderu  cceperint;  vnde  &  Deus  cum  hzec  inftitueret, 
dixit:  Et  fint  in  figna,&  in  tempora,&  in  dies,&  in  annos:  Ced 
in  aliquo  mutabih  motu ,  cuiusaliud  anterius  pranerierit, 
aliud  pofteriusfuccefTerit.eo  qu6d  fimul  efle  non  pofTunt.Si 
ergo  ante  cadum  inangelicismotibus  tale  aliquid  fuit,  & 
ideo  tempus  iam  fuit,atque  angeh,  ex  quo  facti  funt  tempo- 
raiiter  mouebatur,etiam  fic  omni  temporefuerunt,quando- 
quidem  cum  illisfafta  funt  tempora.Quis  autem  dieat ,  non 
femper  fuit,quod  omni  tempore  fuitf  Sed  i\  hoc  refpoodero, 
dicetur  mihi :  Quomodo  ergo  non  funtcoaeterni  creatori,  (i 
femper  ille  ,  femper  illi  fuerunt  ?  Quomodo  etiam  creati  di- 
cendi  funt,fi  femper  fuilfe  intelliguntur?  Ad  hoc  quid  refpo- 
debitur?  Andicendum  eft,  &  femper  illosfuiftc.quoniamo- 
mnitemporefucunt,  quieum  tempore  fa£ti  funt :  aut  cum 
quibusfacta  funt  tempora,  &  tamen  creatos?  Neque  enim  & 
ipfa  tempora  creata  efle  negamus,  quanuisomni  tempore 
tempus  fuiilenemo  ambigat.  Nam  /i  non  omni  tempore  fuit 
tcmpus,eratergo  tempui,quandonullum  erattempus.  Qujs 
hocftultifiimusdixerit  f  PofTumus  enim  re&e*  dicere  :  erat 
tempus,  quando  non  erat  Roota  :  erar  tempus ,  quando  non 
crat  Hierufalem.erat  temnus,quado  n6  erat  Abraham  :  erat 
tempus,quando  non  erat  bomo:&  G  quid  huiufmodi.Poftre- 
mofi  noncuminitio  temporis,  fed  poft  aliquod  tempus  fa- 
ftuseft  mundus,pofTijmus  dicere  :  erut  tempus,  quando  non 
erat  mundus.  At  vero  erat  tempus,quando  nullum  erat  tem- 
pus:tam  inconuenienter  dicimus,ac  i\  quifqua  dicat.crat  ho- 
mo  quando  nullus  erat  home  :  aut,  eratifte  mundus,  quando 
non  eratiftemundus.  b  Si  enimdealio  atque  alio  intelliga- 
tur,poteft  dici  aliquo  modo:hoc  eft,  erat  alius  korno  quando 

non 


Ad  Marccllinum  Lib.  xij.         717 

no  crat  ifte  homo.  Sic  ergo  erat  aliud  tempus  cjuado  no  erat 
hoc  tcmpus,recie  poflumus  diccre.  At  vero  erat  tepus  cjuan- 
do  nullumerattempus  ,cjuts  velinlipientitfimusdixerit.'  Si- 
cutergo  dicimuscreatumtempus,  cumideo  femper  fuifle 
dicatur,  quia  omni  temporetempusfuit:  ita  noneftconfe- 
cjuens,  vt  i\  femperfuerunt  angeii,idco  no  (intcreati,vtpro- 
pterea  femperfuifle  dicantur.cjuia  omni  temporefuerunt:& 
propterea  omnitempore  fuerunt,  auia  nullo  medo  fine  his 
ipfa  tepora  efle  potuerunt.  Vbi  enim  nulla  creatura  eft  c  cu- 
ius  mutabilibus  mofibus  tempora  peragantur  ,  tempora  o- 
mnino  efle  no  poflunt.  Ac  per  hoc  etfi  femper  fuerut,  creati 
funt  nec  fl  femper  fuerunt,ideo  creatori  coaeterni  funt.dIllc 
enim  femper  fuit  a?ternitate  immut abili,ifti  autem  fa&i  fuot. 
Sedideo  femperfuifledicuntur,cjuia  omni  temporefuerunt, 
/ine  cjuibus  tempora  nullo  modo  efle  potuerunt.  Tempus  au 
tem  cjuoniam  mutabilitate tranfcurnt,a:ternitatiimmuta- 
bili  non  poteftefle  coafternum.  Acper  hoc  ctiam  fi  immer- 
talitas  angelorum  non  tranfit  in  tempore  ,  nec  prxtenta  eft 
cjuafi  iam  non  fit,nec  futura  cjuafi  nondtim  fit ,  tamen  eorum 
motuscjuibustempora  peraguntur  ex  futuro  in  prastcritum 
tranfeunr,  &  ideo  crcatori,  in  cuius  motu  dicendum  non  eft 
vel  fuiife  cjuod  jam  non  fit,  vel  futurum  efle  ,  quod  nonoVim 
fit,coanerni  efle  no  pofiunt.Quapropter  f\  Deus fempcr  do- 
minus  fuit,  c  fempcr  habuit  creaturam  fuodominatui  fer- 
uientcm,veruntamen  non  de  ipfo  genitam,fed  ab  ipfo  de  ni- 
hilo  fa6tam,nec  ei  cozeternam.  Erat  cjuippe  anteillamjCjua- 
uis  nullo  temporc  fine  illa,non  eam  fpatio  tranfcurrente, fed 
manente  perpetuitate  pra^cedens.Sed  hoc  fi  refpondero  eis, 
cjui  recjuirut  cjuomodo  creator  femper  fuit  dominus,  (\  crea- 
tura  feruiens  non  femper  fuit,  aut  cjuomodo  creatura  creata 
eft,&  non  potius  creatori  coauerna  eft  f\  femper  fuit,vereor 
ne  facilius iudicet  affirmare  cjuod  ncfcio ,  cjuam  docere  cjuod 
fcio.Redeo  igitur  ad  id  cjuod  creator  nofter  fcire  nos  voluit: 
illa  vero  cjua?  vel  fapientioribus  in  hac  vita  fcire  permifit,vel 
omnino  perfe&is  in  alia  vita  fcieda  feruauit,vltra  vires  meas 
efle  profireor.Sed  ideo  putaui  fine  affirmatione  tratl:anda,vt 
cjuihax  legunt,  videant  a  cjuibus  cjuaeftionum  periculis  de- 
beanttemperare,nec  ad  omniafeidoneos  arbitrentur,po* 
tiufcjueintelligant,cjuam  fit  Apoftolo  obtemperandum  pr^- 
cipienti  falubriter,  vbi  ait  Dico  autem  per  gratiam  <ju*  data 


71S  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

eft  mihi  omnibusqui  funt  in  vobis,nonplusfapere  ,quam 
oporter  fapere,fed  fapere  ad  temperantiam ,  ficut  vnicuique 
Dcuspanitus  eft  l  menfuram  tidei.  -  Si  enim  pro  viribusiuis 
alatur  infjns.fict  vt  crefcendo  plus  capiat:h  autem  vires  fuse 
capacitatis  excedat,deficietantequam  crefcat. 

L.      V  I  V  E  S. 

a  A  Liquando  dominum  non  fuilTedicere  non  audeo.}- 
/V  iVa»  ferujs  non  h~  bt4rt ,  quorum  relutione  domin;u  dicitur, 
Eft  e>tm  ex  nwnero  eorurt^quxftnt  t&e?V<  t  Hft  ^ArtTht.  imjuitjnam 
f*:ij  &J]>iritti}f<inf!i  dominum  "ooca.e  non  cbnuinit. 
b  Si  enim  dt  alio  atquealio  intelligatur.J  Si  ..AuguTiinut  li* 
gtfjetparua  Logicalta.  non  td  dtciret.  certa  enimfttnt  fuppofxtiones  & 
dijtributtonei,quas  illi dotlifiirnt  magiflnin  ea  bngua  finxerunt ,  tuiu* 
erant  ignarif?imi.Satu  oTiendit  bic  ^yiuguTi  fer-onem  ai  captum  effe 
pnpuUattemperandum.auidnitcwn  dominus  fit  populus fermonis ■ 
c  Cuiusmutabilibusmotibus.}0«oirf/ij„*^  praterut^  ahudfc- 
ejuetur  *vrt  in  atliontbu*,  njel  in  effentta. 

d  Ille  enim  fcmper  fuit  &ter.\  Eius  durathyin  quafemper  proprie 
effe dicttur  fied  nos  abwetes nomintbus,& 'fwfftrty 'foy c  dicfruiiaterni- 
tas  illa  ej},qua  -vt  mfinita  capi  afimtn  noflrts  cogitattomi  us  nequit. 
e  Semper  habuit  creaturam.  j-  Camllatur  htc  ^/iuguThm^^mta 
fentenda.  nam  cumfemperfic  explicetur  omnttempore  ,  ipfe omni  tetn- 
forefmffe  creaturam  ait,  quia  cumtempore  gr  ifiafufafla.Porro  qua- 
ftio  efl,an  eiia^n  ante  condttum  mundum  fuertt  dominus.t^tpauib  plft 
tjuantov-rius  theologatur,  cum  mauult  'verecunde  dicere,quam  impru- 
denter  de  tamis  rebus  affirmare)  qua  nec  capit ,  gr  dubitat :  fatiufque 
cenfet  effe  de  illis  l  qui ,  qua  nosfcire  rerurn parens  noluit.K/1tque  xiti- 
nam  qut  nos  iUe  docmt  boni  confuleremus  ,ac  eis  contenti  noncwarc 
rnu»  frutari  maieTiatem ,  neopprimeremur  a  glorta  :  ea  recoleremu* 
fubinde,in  eis  nfcendis  nos  exerceremus,  adorantes  qua  accepimustnon 
ingefetttis  nos  -iccants  t  mere  ac  odivse. 

f  Menfura  fidei.  \  ^AUbi  menfuram  fidei:  &f\c  fvulgo  legimus  ad 
Ji  ).  IX  Grace  efl  £c  oStotJfjuiztotfjLVTfo*  iri?tt*(  :  ~ot  Deui  dtflri- 
buit  menfuram  fidei.  fed  uccufattui  Graci  fape  pron,firn  ablatiuts  feu 
totius  prof»ptimo  c  ifuponuntur:i>ifortaj?e  Pan.itelit  tntellm  dfiribu 
tione  tlla  n  fapientis  imiufcuufique  faffaa  Deo  tx  fidet  cuiujq;  mefura. 
g  Si  enim  prcf  viribus.}- ^i/tlitudo  ap-d  Quinttl.aptifiirna  libr.l. 
Jnfiit.qua  aptart  huic  quoque  rei  Potefl.  V  afcula,inqutt}oruangnftifu- 
perfufam  humorts  copiam  refpumtyftnfim  AHtem  tnflneniibustvel  ettam 
inTiillanttbw  compUntur.  • 

Qup- 


Ad  Marcellinum     Lib.  xij.      719 

Qupmodo  intelligendum  (it.promilTa  homini  a  Deo  vita  acterna 
ante  temporaaeterna.  CaP.     XVI. 

??5g^  Vae  fecula  prceterierint  anrecjuam  genus  inftitue- 
5v^T/$ , retur  humanum,me  fateor  ignorarc,non  tamendu- 
i£*^5<  biro  nihi)  omnino  creaturtfe  creatori  efle  coa?ter- 
num.Dicittfmrtki  Apoftolus  rempora  a?terna  ,  nec  ca  furura: 
fed  cjuod  magis  eft  miradum  prazterita.Sic  enim  ait:  In  fpem 
vira?  feterna?,<juam  promifit  non  mendax  Deusaante  tempo- 
ra  afterna  :  manifeftauit  aute  temporibus  luis  vcrbum  fuum. 
Ecce  dicit  rctrp  cjuod  tuerint  rempora  seterna  ,  cjua?  ramcn 
non  fuerunr  Deocoaeterna.  Sicjuidem  ilicante  tepora  a.*ter- 
na  non  folumcrat,  verumcriam  promifu  vitam  afternam, 
cjuam  manifeftauir  teporibus  fuis:  xd  eit,cougruis,c]iiid  aliud 
cjuam  verbum  fuum  i  Hoc  eft  ei.im  vira  arrerna.  Quomodo 
autem  promifu,  cum  hominibus  vrique  promiferit,  cjui  non- 
duin  erantanre  rcmpora  aeternsR  nii;  cjuia  inipfius  jererntta- 
tc,atcjueinipl'o  eius  vcrbo  eidcmcoxreino,iamprtedcftina- 
tione  tixum  erar,cjuod  fuo  temporc  futurum  eratf 

L.  V  I  V  t  S. 
a  A  Nretempora  &uzrna.\Primoci;>.Erifl.dd  Titnm,quemlo- 
J~\.  cumfc  H  -«ronymus  enarrdt:Sed  nec  hoc  fdentto prxterrundum 
puto,quom  d ■;  n^ntn.nddx  J)ei*?  ante xtetnd  >e<.ujaJpQpond.ritxttJm» 
JEx  qnOyiuxca  hsTivridm  Genefcrs,faclt*)  efimundw^p>r  "vkes  no- 
Qitum  dc  dterum.tnenjium  pariter  <ty  annorumytcnipordconslituuifnnt. 
Jn  hoc  curriculo  &  rotd,  mundt  tempora  labuutur,  fy  ventunt,  &  aut 
futurafum  ,  a  utfuerunt.  Vnde  qutdam  phdofophorurn  nonptttant  <fft 
tempus  prafens  :fed  aui  prateritum  ,  autfuturum : quta  omne  qutd  io- 
qmmur^dgitnnfyi.ogitamm^aut  dumfit,pt£terit :  aut  f\  nondum fdtlum 
eft  .expettamua.  ^nte  h&c  tgitur  mundt  tempjr  a  ,£termtatcm  quanddm 
fecuhrum  f.tffe  credmdum  ij},quibwfmper  cnmflto  rjr fj>ir:tufan£to 
fuerit  pater;fy  ,<vt  itd  dicamjvnurn  tempus  Dti  eji  omm*  £ternita4:imo 
innumerabdia  tempora  funt,cwn  infimtutfit  ipfe:qm  dnte  temrora,om-' 
ne  tempus  excedtt.Sex  rmlta  necdum  nosiri  orbis  implentur  dnm,cv.>.m 
tdsprt-M  atermtatrsi  quantd  tempord,  qudntdf  fecuLrutn  ortgmes  fuif- 
/c  a>bttrandum  efi  ?  tn  cjutbtts  angeli ,  thr-ni ,  dominattones ,  cxterxq; 
*vtrtutesferutatnt  Det ,  fy  dbfque  temporum  'vtcibm  ,  atquemenfurist 
Deo  tubentefubsitte>mt.  Ante  h&c  ttdque  omnia  tempora,iua  necfer- 
mo  etoqut ,  nec  mens  comhrehendere,  nc.c  cogttdtio  tdctta  dndet  dttinge» 
re  ypromtfit  De^pdterfd  ienti<zfu&  xerbum  fuui ,  (&  tpfam  fapien- 
tUmjnam ,  gp  •vitdmeorum  qut  credtturi  erant  mundo  efjfe  Tnnturam. 


\ 


720        Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Jta  Hieron.  Huim  fenttmt&partem  cont\ a  fe  adducens  PefrttS  Lom* 

bardm lib.i.fu  repelltt^t  dtcat,  Htervnymum  idfcrijftjje,  non  cjuodjlc 
fentt..t,fed  dmum  optnionem  recenfentem  /dem  in  multn  quoyue  <du~ 
gufiintdkin rejpx;det : quodfaciie di&H eft,  quoties ahqutd ex tragnis 
antonbw  contra  nosira  placita  affertur.^uguflmm  contra  Prtfctliia- 
viTta*  huuc locum  cttans  dtcit.iempora  aurna  tlla -vocartyante  qua  nul- 
lu  nfuerH  tenpm  ,  qnafi  a consittutior.e  mmttti.  f^nlgb  legimus ,  ante 
tempwafe,  ularta.  Gt&ce  tji  <©*y  o$I  ;go'v*v  ttfuv.uv  ,ante  tempora  &t<r* 
na:tameifi  quitnterim  auutn,fepc  xternitas  ,fyalias  feculum^ertatur. 

Quiddeincommutabiliconfilio  aut  voluntate  Dei  fides  fana 
dcfendat  coutraratiocinaiioncs  corum.,qui  opera  Dei 
cx  «tcmitatcrepetitaper  eofdem^ftRipervolunt 
feculorum  redire  circumitus. 

C  A  P.     XVII. 

S*Jftfji  kludquoquenondubito,antequam  primus  homo 
^Si  !j£S  creatus eflet,nunquain  quenquam  hominem  fuiiTe: 
\£'gj.?*i  nec eunde  ipfum  ,  nefcio  quib.circumitibus,  nefcio 
quoties  reuolutum.nec  ahu  aliquem  natura  fimilem.  Neque 
ab  hac  fide  me  pbilofophoru  argumenta  oeterrent ,  quorum 
acutiffimumillud  putatur ,  aquod  dicuntnulla  infinita  vlla 
fcientia  poile  comprehendi.  Ac  per  hoc  Deus,  incfuiunt,  re- 
rnm,quasfecit,  omniumfmitarum  omnesfinitas  apud  fe  ra- 
tiones  habet,  bonitas  autem  eius  nunqua  vacua  fuiiie  crededa 
eft,ne  fittemporalis  eius  operatio  ,  cuius  retro  fuerirceterna 
ceflatio,  quafi  pcenituerit  eu  prioris  fine  initio  vacationis,  ac 
proptereafit  operisaggrefTusiniriu.  Etideo  necefie  eft,  iu- 
quiunt ,  eadem  feniper  repeti,  eademque  femper  repetenda 
tranfcurrere-.vel  manente  mundo  mutabihter,  qui  licet  nun- 
qua  no  fuerit,&  fine  initio  temporis  tamen  fa£tus  eft:vel  cius 
quoq;  ortu  &  occafu.femperillis  circumiribus  repetito,fem- 
pei  q;  repetendo,ne  videlicet,fi  aliquado  primum  Dei  opera 
ccepra  dicantur,  prioremfuamfineinitio  vacationetanquam 
inerte,  ac  defidiofam ,  &  ideo  fibi  difplicente  danaiTe  quoda- 
modo  ,  atq;  ob  hoc  mutafle  credatur.  Si  aute  femper  quidem 
teporalia,ied  alia  atq;  alia  perhibetur  operatus:ac  fi  aliquan- 
do  etiam  ad  homine  faciendum,  quem  nunqua  antea  fecerat, 
peruenifle,non  fcientia,qua  putant  no  pofle  quexunq;  infinita 
comprehcndi,fed  quafi  ad  horam,ficut  veniebat  in  mentem, 

fortui~ 


Ad  Marcellinum  Lib.  xij.  711 

fortuitaquadaminconftanria  videarurfecifTe,qua?fecir.Por- 
ro  fiilli  circumirus  admirranrur,inquiunr,quibus  velmanen- 
te  mundo  ,  vel  ipfoquoque  reuolubilesortusfuos&  occafus 
eifdem  circumiribus  inferente  ,  eadem  temporalia  repeturt- 
tur,nec  ignauum  otium  prc/ertitn  tam  Ionge  fine  initio  diu- 
turnitatisDeo  tnbuitur  ,  necimprouida  temeritas  operum 
fuorum.Quoniam  fi  non  eadcm  repetantur  ,  non  poflunt  in- 
finita  diuerfuate  variata  vlla  eiusfcietia  vel  prarfcientia  co» 
prehendi.  Has  argumentationes  tjtabus  irrrpij  noftram  fim- 
plicem  pierarc,vt  cum  illisin  circumitu  atnbulemus  ,  devia 
re&a  conantur  auertere.fi  ratio  refutare  non  poffer,  fides  ir- 
rideredeberet.  Huc  accedit  quod  in  adiutorio  DominiDei 
noftri  hos  volubiles  circulos,quos  opinio  cofingir,  ratio  ma- 
nifefta  cofringir.Hinc  enim  maxime  iiti  errat,   vt  m  circum- 
irufalfoambulare,quam  vero  &  refto  irineremalint  ,  quod 
nientem  diuinam  omnino  immutabilem  cuiuilibet  infinita- 
tiscapace  ,  &  innumera  omnia  finecogitationisalternatio- 
ne  numerantem  ,  defua  humana  mutabili  anguftaq;  metiun- 
tur.Et  fuillisquod  ait  Apoftolus:b  Coparantesenim  femet-    , 
ipfos  iibimetiplis,femetipfos  nonintelligunt.  Namquia  lllis 
quicquid  noui  fjcicndum  venit  in  mentem,nouo  confilio  fa- 
ciunt,mutabiles quippe  menres gerunt,profec"ro  non  Deum, 
quem  cogitare  n6poffunt,fcd  femetipfos  proillo  cogitates, 
n6illum.fedfeipfos,necilli,fed  fibi  comparant.Nobisautem 
fas  non  eft  credere  aliterDeum  afrlci,cum  vacat,  alitercum 
operarur:qma  nec  africi  dicendus  eft,  tanquam  in  eius  narura 
fiat  aliquid  quod  non  ante  fuerit.Patitur  quippe  qui  afficirur, 
&  rriurabile  eft  omncquod  aliquid  patirur.  Non  iraqj  in  eius 
vacarione  cogitetur  ignauia,defidia,inertia  ,  ficut  ncc  in  eius 
operelabor,  conatus ,  induftria    Nouirquiefcensagere,  & 
agens  quiefcere.     lJoteft  ad  opus  nouum  ,  non  nouum ,  fecf 
fempiternum  adhibere  confilium,nec  pcenitendo,  quia  prius 
ceflauerat^ccepitfacercquod  non  fccerat.Sed  &  fi  priuscef* 
fauit,&  pofterius  cperatus  eft  ,  quod  nefcio  quemadmodum 
ab  homine  pdflit  intelligi    ,  hoc  proculdubid  quod  dictrur 
prius  &  pofterius ,  in  rebus  priusnon  exiftenribus  &  pofte- 
'riusexiftentibus  fuir.  In  illoautem  non  alteram  praeceden- 
tein  altera  fubfequens  mutauir  aur  abftulit  voluntatem  .  fcd 
vna  eademque  fempiterna  &  immutabili  voluntate  res,  quas 
condidit  ,  &vt  prius  noncflent ,  egit,quandiunonftrcront 
Aug.dtciMiDei*        Tom.  j.  %% 


jll         Auguftini  de  ciuitate  Dei 

&  vt  pofterius  eflen^quandoefTe  cceperut :  hinc  eiscjui  talia 
videre  poiTunt  mirabiliter  fortaffis  oftendens,  cjuam  non  eis 
indiguerit,fed  eas  gratuita  bonitate  condiderit,cum  fme  illis 
cx  anernitate  inicio  carente  in  non  minore  bsaritudinc  pcr- 
manfir. 

L.  VIVES. 
zf~\  Voddicuntnulla.  }  xsfrtjht4es  libro prirnt phiLfophi&fe- 
V^ cundcnegat mente  accogttatione cu\t  infinitwnpofji  :typnmo 
rojreriorumrefolutincrui,'  tum  dixtff- 1  ,  twn  clemum  nos  exafiefire» 
cu/n  ad  vltimum  rei peruentmm  fmgulana  acccdire  ad  injinitatem^  o>- 
ntuerfaliadd  fimplicitatem  doiet.  tnde  aitcjnatenutfwt  aLiqi-.ainptwa 
fctrinonpojfe,fd  cfuafunt  finita  pofjc.plato  cjuouu*  cwm  tn  diutdendo 
adfingularta  deuentum  iff  t,progredi  -oetabat  -vltcrinfflrod  hxcforent 
wjimta)&  teneri  ammo  acfaentta  neciuirent. 
b  Comparantes  enim.j-i.-.  undx  ad  t.  ormthLs.ln  huncfenfum  hic 
loctuplerunque  isfuguflino  cttatur,*ut  Erafmut  annotauit. 

Contra  eos  qui  dicunt  ca  qux  lnfmita /unt  nec  Dei  pofle 

fcientia  comprehendi.      C  A  P.    X  V  IU.    . 

Sc^f^eS  Ll  v  d  autemahud  cjuoddicunr,  nec  Deifcientia 

5^rlf  ^u^  ni^nna  mnt  P°^e  cromprehendi ,    reftat  eis  vt 

Jgtfiijs|g|  dicere  audeant,atcjue  huic  fe  voragini  profund^  im 

pietatisimmergant  ,  cjuod  non  omnes  numerosDeusno.ue- 

rit.Eoscjuippe  infinitos  effe  certiffimum  eft,  cjuonia  inouo- 

cuncjue  numero  finem  faciendum  putaueris  ,  idem  ipfe  non 

dico  vno  addito  augeri, fed  cjuamiibet  fit  magnus>&  cjuamli- 

betingentemmultirudinem  eontinens  ,  in  ipfa  ratione  a(t- 

que  fcientia  numerorum,  non  folum  duplicari,  verumetiam 

muitiplicari  poteft.  lta  vei  6  fuiscjuifcjue  numerus  prcprie- 

tatibus  terminarur,*  vt  nullus  eorum  par  efle  cuicjuam  alte- 

ri  pofiu.Ergo  &  difpares  inter  fe,atcjue  diuer/i  funt,&  fingu- 

li  quicjue  finiri  funt,&  omoesinHaitifunt.  b  Ita  nec  lmmeros 

propterinfinitarem  nefcit  omnipotens  Deus  ,  &  vfcjue  ad 

cjuandam  fummam  numerorum  fcientia  Dei  peruenit,  cscte- 

rosignoratfQuis  hoc  enam  vel  dcmentifrimus  dixerit  ?  Nec 

audebunt  ifticontemnere  numeros  ,  &  eos  dicere  ad    Dei 

fcientiam  non  pet  tinere:  apud  cjuos  Plato  Deum  magna  au- 

toritatecommendat  mundum  numerisfabricanrcm:  &  apud 

nos  Deo  didum  legitur ,  Omnia  in  menfura  ,  &  numero,& 

pondere  difpofuifti.De  cjuo  dicit  Propheta  :  Qm  profert  nu- 

merofeculum.  Etfaluatorin£uangelio:Capilli,inquit,  ye- 

ftri 


Ad  Marcellinum    Lib.  xij.  72.5 

fhi  omnes  numerati  funt.Abfit  itac|j,vr  dubiremus,  quod  ei 
notusnon  fit  omnisnumeius,cuiusiiitelligetie,  (icutin  Pfal- 
ino  canitur,non  eft  numerus.  I-.fmitas  itacj;  numeri,  quamuis 
infinitorii  numerorum  nullus  fit  numerusmon  eft  ramen  in- 
coprehenfibilis  ei^cuiusintcili^enti^  noeft  humerus.  Qua- 
propter,(i  cpuccjuid  fcientia  compreheiutitur,  fcientis  com- 
prehenfione  hnirur-profeclo  6c  omm?  inhnitas  quoda  ineffa- 
bilimodoDeo  finita  cffcjuia  fcierie  ipfius  incoprehcnlibilis 
noneft.  Quare  ii  iufimtasnumerorum  fcicnria?  Dei,  qua  co- 
prehenditur,elfc  non  poteft  infiuira  ,  mii  randefn  noSfumus 
homunculi,cpii  eius  fcientie  limitem  figei  e  pi\efum.imu<:di- 
centes,cju6d  nifi  eifdem  circumitibus  remporum,  eacle  repo- 
ralia  repetanrur  ,  non  poteft  Deuscuncta  qusefecif  vel  pia?- 
fcire  vt  factar,vel  fcirecum  fecerir.cui  is  fapientia  fimplici- 
ter  mulnple>c,&  vmformiter  mulnformis ,  tam  irt.  oprehen- 
fibiii  comprehenftone  omnia  inomprehenrioilia  compre- 
hendit  ,vt  qua*cuncjue  noua  &  diiiimilia  confcquantur  pra?- 
cedentibus,fi  femper  facere  veliet,  inordinata  &  improuifa 
haberenon  poflet;nec  ea  praruideret  exproximo  tempore, 
fed cLtcrna  pfxfcisntia  contineret. 

L.  VIVRS. 
alTT  iJiilluseorum.j-A7<*rn  duohomtvrs^  duorcjtu,«tfidiHerfit 
V  idem  tamen  nutnerta  dicuntur.Nec  illnd  su\ro,dtjj'eratne  nume 
Ttis  ub  lu  rebus.cjuM  numtrawM.an  tden  fit  cum  ;lin  ,  q.iod  tnfcholh 
mayiif  •vtrtntjueant .  tt .  ty  clamortbu?  d  ■pusna  ur. 
b  J  ta  ncc.  }■  Legeniumftc  :  ttarit  num  ros propter  infintiatem  nefck 
cmntpotens  Dt"<*,<&  vicjue  ad  cptandam.^r c. 

\)c  feculisfeculorum,  CAP.  XIX. 
firj^t*^  Voo  vtrum  itafaciat,  &  continuata  fibi  connexio- 
lfe?5 '^4f  ne  copulentur, •'qua?  appcllantur  lecula  feculorum; 
^^^^  alia  tamenatcjueaiu,  ordmata  diliimilitiulinepro- 
currentia.eisduntaxat  cpiiex  miferia  libcrantur,  in  (ua  bea- 
taimmortalitatcfme  nnemanentibus.anita-dicantur  fecula 
feculorum,vt  inteiligamur  lecula  in  fa-ptentia  DeiinconcuG- 
{3  ftabilitate  manentia,iftorum  qna?  cum  temporc  tranfeunt 
tanquam  efficientiafeculorum.denVme  non  audeo.  Fortafivs 
enim  polfttdici  leculum,  cjua*  funt  fccula  :  vtnihilaliud  per- 
hibeatur  fecuium  feculi,cjuam  fecula  feculorum  :  (icut  nihii 
aliud  cticitarjCtelutn  carli,cjuam  caeli  caelorum-  Nam  cazlum 
Deus  vocauit  iirmamentu  fuper  quod  funt  acjuse :  &  tamen ia 

zz     2 


714  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

Pfalmo:Et  aquse,inquit,qu*e  fupcr  cselos  funt,laudcnt  nomcni 
Doinini.Quid  crgo  iftorum  duum  fit,an  prazter  h«ec  duo  ali- 
<juid  aliuddefeculisfeculorupoffitintelligi ,  profundiffima 
«juseftio  eft.Neq;  hoc  quod  nuc  agimusimpedit ,  f\  indifcufla 
interimdifferatur-.fiuealitjuidineadefinire  valeamus  ,  fiuc 
nosfaciatcautioresdiligentioripfatra&atio,  ncintanta  ob- 
fcuntate  reru,affirmare  aliquid  temere  audeamus.Nucenim 
contra  opinioncm  difputamus,o,ua  illi  circumitus  afleruntur, 
quibusfempereadeperinterualla  temporu  neceffe  efle  rc- 
peti  exiftimantur.  Quaelibetautem  illarum  fententiarum  dc 
feculisfeculorumverafit  ,  adhoscircumitus  nihil  pertinet: 
«juoniam  fiuefeculafeculorum  fint,non  eadcm  repetita,  fed 
alteru  ex  altero  conexione  ordinatiffima  procurrentia,libe- 
.ratorum  beatitudine  fine  vlk-»  recurfu  miferiarum  certiffi- 
ma  permanente-.fiuefecula  feculorum  seterna  fint  tempora- 
lium,tan(juam  dominantia  fubditorum  circuinitusillieadem 
reuoluenteslocum  non  habent^quosmaximerefellitaeter- 
na  vitafanc~torum. 

L.  ViVES. 
a/*""\  Va!appellanturfeculafecuiorum.]f  Sapeinfitcrit  littrit 
\^2_hac  dno  nominaleguntur  cuMunila f  cuia  feculorum.  Qmd  ea 
fxqntficent  fdicronyn.tu  tn  Epiftolam  ad  G*latasftcd>.jintt :  Ouaren- 
dumfinqmt,quoque  quidfit  tnter  feculum,&  feculum  ficuli ,  ftuefecula 
fecttlorum9Et  vbtpro  breuitemporpsjpatio  ,  vbtpro  atcrmtatepona- 
tur.quiam  Hebr&o  feculum  ,  id  efl  D*?Ty  vbi  I  literam  prapofitam 
habuerit  :  atermtaum  figntficat  :  vbi  verbfine  I  fcrtbttur  ,  annum 
quinquagefimum,  quem  ttit  lobtleum  vocant.  Ob  haoc  caufam  @r  iHe 
JFJebr<ews,t]ui propter vxorem ty  liberos amans  doninwnfuum  aure 
pertunfaferuitio jubiugatur .firmre  iubetur  tnfeculumjhoc  e/?,  vfque  ad 
annum  quinquagefimum:@r  Moabtta  ty  tytmonit*  non  mgrediuntur 
eccltftam  Domint,vfque  ad  quintam  <ty  decimamgenerationem  gr  vf- 
que  infeculum  :  quia  omnps  dura  conditio  lobilci  foluebaiur  aduen- 
tu.  Quidam  dicunt  eundem  effe  fenfum  in  feculU  feculorum  ,  qttem 
infanclv  fanfiorum ,  in  cali*  c«dorum,tn  operibtu  operum.  m  canttcis 
€*nticorum:fy  tptam  habent  dtfferenttam  cali  ad  eos  quorum  c<slifunt, 
tyfanfla  quafantlotum  comparationefuntfancltora,  fy  opera  qua  o- 
perum  prttlatione  meltorajunt,  fy  cantica  qua  inter  cantica  vniuerfa 
fracellunt^eandem  habere  <&  feculum,quafeculorum  collatione  funt  fe- 
cula.Prafens  itaquefeculum  ita  edtjfcrunt,vt  dicant  ex  eo  tempore  illuil 
epfemmtxandumyex  auo  calum  &  terrafunt  condita ,  &  currtre  vfq. 

ad  con- 


Ad  Marcellinum  Lib.  xij.  715 

di  eonfummationem  mundi,quo  chriftm  iudicaturtts  eft  omnia.  jRtuo- 
cant  ^uoque  vltra,&  in  pnora promunt gradum  de  prateritii  (yfn- 
turiffeculh  difyutantes,bona  a»  nalafuertntfeu  futurafint,&  in  tam 
profundas  incidunt  qudtftiones^t  libres  ^uoque  (tf  mfinita  'volumindfu 
per  hac  dijfertione  condidermt.il £c  ille. 

b  Qups  maxime  refellit  a^terna  vita  fanctorum.}Q«*  admife- 
riam  non  relubw>tur'.nec^ue  btaiitudo  effet.fi  certum  non  haberentfe  iibi 
femperfuturos^nec  Aterna  tntafi  morte  finiretur. 

Dc  impietate  eorum  qui  aflerunt  animas  fummx  veraeque  beati- 

tudims  participes,iterum  atque  iterum  per  circum- 

itus  temporum  ad  eafdem  miferias  labo- 

refque  redituras.     CAP.   XX. 

jjH  Vorum  a  enim  aures  piorum  ferant,  poft  emenfam 
JJJ  tottantifquecalamitatibusvitam,  fi  tamenvitaifta 
J  diceda  eft,bque  potius  mors  eft,c  ita  grauis  vt  tnors 
qua?abhac  liberatmortishuiusamore  timcatur  ,  poft  tam 
magna  mala,tamq;  multa  &  horrenda,tandem  aliquadopec 
veramreligionematquefapientiam  expiata  atque  finita  ira 
peruenire  adconfpe&um  Dei,atqueita  fieri  beatum  conte- 
plationeincorporea?  lucisper  participationem  incomutabi- 
lis  immortalitatis  eius  ,  cuius  adipifcenda;  amore  flagramus, 
vt  eaquandoqueneceflfefitdeferi.&:  eosqui  deferunt  abilla 
auernitate,veritate,fcelicitatedeie£tos,  tartarea?  mortalita- 
ti,turpiftulntia?,miferiisexecrabilibusimplicari  :  vbi  Deus 
amittatur,vbi  odio  veritas  habeatur,vbi  per  immudas  nequi- 
tias  beatitudo  quarratur:&  hoc  itide  atq;  itidem  fine  vllo  fi- 
neprioru&pofterioru  certisinteruallisck  dimefionibus  fecu 
loru  fa£tu  &  fururu:&  hoc  propterea,vt  poffint  Deo  circum- 
itibus  definitis,euntibusfemper  atq;  redeutibus  per  noftras 
falfasbeatitudines&  verasmiferias  alternatim  quidem  ,  fed 
reuolutione  inceflabili  fempiternis  nota  eiTe  opera  fua,  quo- 
nianeque  afaciendo  quiefcere:  neque  fciendo  poffit  ea  quac 
infinita  funt  indagare.Quis  barc  au JiatrQuis  credatf  Quis  fe- 
ratf Quse  fi  vera  eflet  no  folu  taceretur  prudetius,  veruetiam 
(vtquomodo  valeo  dicaquodvolo)clo£t.ius  nefciretur.dNam 
f\  ha?c  illic  in  memoria  non  ha  bebimus,&  ideo  beati  erimus, 
ecur  hicpereorufcientia  grauatur  amplius  noftra  miferia? 
Si  aute  ibi  ea  neceflario  fcituri  fumus ,  hic  falte  nefciamus,  vt 
hic  fcelicior  fit  expec^atio,cJ  lllic  adeptio  fummi  boni,quaD- 
4o  hic  ajtcrna  vita  cofcqucoda  expecfotur,ibi  aute  beata ,  fcd 

zx      3 


ji6  Auguftini  dc  ciuitate  Dci 

n6a2terna,quandoq,  amittenda  cognofcitur  Si  autem  dicunt 
neminem  pofie  ad  illabearitudinem  peruenire  ,  nifihescir- 
Cumitus,vbibeatitudo  &  mifena  vicifsim  alternant ,  in  hui:;s 
vita:  eruditionecognouerit^qnemodo  ergo  faterYtur,  q.uanto 
plusquifq;  amauenr  Deum  ,  tanto  eum  faciliusad  beaVitudi-j 
nem  peruenturu  ,qui  eadocent  quibus  amoripfe  torpefcatf 
Nam  qufs  non  remifsius  &  tepidius  amet  euiruque  fe  cogitat 
neceffario  deferturu,  &  corra  eius  ventate  fapientiamq;  ien- 
furu,&  hoc  cum  ad  eiusplena  pro  fua  capacitate  notitia,bea- 
titudinis  perfedtione  peruenerit ,  f  cjuando  nec  homine  ami- 
cum  pofsitquifque  amarefideliter,  cuifefuturum  noueriri- 
nimicumfSed  abfit  vt  vera  tint,qux  nobis  minantur  vera  mi- 
feriam  nunquam  finiendam,fedinterpofitionibus  faifae  bea- 
titudinis  fa?pe  ac  fine  fine  rumpenda.Quid  enim  illa  beatitu- 
dine falfius  atque  fallacius,vbi  nos  futuros  miferos,aut  in  tata 
veritatisluce  nefciamus,autin  fumma  foelicitatisarce  timea- 
mus. Si  enim  futuram  ibi  calamiratem  ignoraturi  fumus  ,  pe- 
ritior  eft  hic  noftra  miferia,vbi  futuram  b  eatitudinem  noui- 
mus.  Si  autem  nos  illic  clacles  imminens  non  larebit, s  bea- 
tius  tempora  trafigit  anima  mifera,quibus  tranf.-clis  ad  bcati- 
tudinem  fubleuetur,  quam  beata  qtiibus  tranfaftis  in  miferia 
reuoluatur.hAtq;itafpesnoftra?  infaelicitatiseftfaelix,&fce- 
ljcitatisinfaelix.Vnde  fit,vt  quia  hic  mala  pra?fentia  patimur, 
ibi  metuimus  imminentia,verius  femper  miferi ,  quam  beati 
aliquado  efTe  pofsimus.Sedcjuoniam  harcfidsa  fnnt  cjaman- 
tepietate,couincenteveritate.Illaenim  nobisveraciterpro- 
mittiturvera  foelicitas,cuius  enrfeper  retinenda.cv  nullain- 
fcelicitate  rumpenda  certa  fecuntas,via  rectafec]uentes,cjuaj 
nobis  eft  Chriftus ,  eo  duce  ac  faluatore  a  vano  &  inepto  im- 
piorii  circuitu  iter  fidci  metemq;  aueramus.  Si  enim  de  iftis 
circuitibus,  &  fineccfiatione  alternantibusitionibus  &'  redi- 
tionibus  animaru,Porphyiius  Platonicus  fuoru  opinione  fe- 
qui  noluit,fiue  ipfius  rei  vamtate  permotus,fiue  iam  tempora 
Chriftiana  reueritus.Et  quod  in  lib.x  commemorauj,  diccre 
nialuit,anima  propter  cognofcenda  mala  tradita  mudo,vt  ab 
eis  liberata  atq;  purgata,cu  ad  patrem  redierit,nihil  vlterius 
talepatiatur,  quato  magis  nosiftaminimicaChriftiana?  fidei 
falfitate  deteftariacdeuitare  debemusi1  Hisaut  circumitibus 
euacuatisatq;fruftratis,nullanecefsitasnosc6pellet,ideopu 
tare  non  habere  initiu  teporis,ex  quo  ciCc  coeperit  genus  hu- 

manum 


AdMarcellinum   Lib.  xij.         717 

manti ,  quia  nefcio  per  quos  circuitus  nihil  fit  in  rebus  noui, 
quod  non  &  antea  certis  intcruallis  temporu  fuerii,&  poftca 
fitfuturum.Si  enim  liberatur  anima  no  reditura  ad  miferias, 
ficut  nunquam  antea  liberata  eff,fit  m  illa  aliquid  quod  antea 
nunquam  fa&u  eft ,&  hoc  quidem  valde  magnum,  id  eft,quac 
nunquam  definata?terna  ftiicitas  Siaute  in  natura  immor- 
tali  lir  rata  nouitas  futuramullo  repetita,  nullo  repeteda  cir- 
cumituxur  in  rebus  mortalibusfieri  non  pofTe  contenditur? 
Si  dicunt  no  fieri  in  anima  beasitudinis  nouitatem ,  quoniam 
adea  reuertitur  in  qua  femperfuit,  ipfa  certeliberatio  noua 
fit,cu  de  miferia  liberatur,in  qua  nunquam  fuit,  &ipfa  mife- 
ria?  nouitasin  ea  facla  eft,qu2e  nunquam  fuit.Ha*cautenoui- 
tas  Ci  no  in  rerum,qu&*  diuina  prouidentia  gubernantur,ordi- 
ne  venit ,  fed  cafu  potius  euenit ,  vbi  funt  illi  determinati  di- 
meniiqj  circumit.is,  in  quibus  nulla  noua  fiut,  fcd  repetuntur 
cade  que  fueiiir  ?Si  a\ite&  harc  nouitasab  ordinationc  diuinac 
prouidentia?  non  excluditur  , '  fiue  dara  fit  anima  ,  fiuelapfa 
fit,poiTuntfieri  noua  »qua?  neq;  antea  fafta  fint ,  nectamena 
reru  ordine  aliena  fint.  Et  C\  potuit  anixna  facere  per  impru- 
dentia  fibi  noua  mifei  ia,que;  non  effet  improuifa  diuine  pro- 
uidett^.vt  hac  quoq;  in  reru  ordiue  mcluderet,&  ab  hac  cam 
non  improuide  Jibcraret,qua  tadem  temeritatehumana?  va- 
nitatisaudemusnegare  diuiuitatem  facere  polTeres  non  fibi 
fed  mudo  nouas,  quas  neq,  antea  fecerit ,  nec  vnqua  habuerit 
improuifasfSi  autem  dicut  liberatas  quideanimasad  miferia 
non  reuci  furas, fed  cum  hoc  fit  in  rebus  nihil  noui  fieri,  quo- 
niam  femper  aliar  arqu^  alia?  liberata:  funt,&  liberatur,&  li- 
berabuntur.Hoc  certe  concedik, fi  itaeft  nouas  animas  ficri, 
quibus  fir  &  noua  miferia,  &  noua  liberatio.  Nam  fi  antiquas 
eas  dicut  tffe  ,  &  rctrorfum  fempirernas,  ex  quibus  quotidie 
noui  £ut  homines,de  quaru  corporibus  Ci  fapientcr  vixerint, 
lta  libercntur,vt  nunqua  ad  miferias  reuoluatur,  confequen- 
ter  dicturi  funt  infinitas.  Quatuilibet  nanque  finitus  numerus 
fuiffet  animarum,infiniris  retro  feculis  fufhcere  non  valeret, 
vt  cx  illo  femper  fierent  homines ,  quorum  effent  animar  ab 
ifta  femper  mortalitare  liberanda? ,nuquam  ad  eam  deinceps 
reditura?.  Nec  vllomodo  explicabuntk  quomodo  in  rebus 
quas  Dco  notas  efle,eo  quod  fint  infinita?,non  volunt ,  infini- 
^us  fit  numerus  animarum.Quapropter  quoniam  circuitus  illi 
il explofi funt,quibus ad  eafde mifei  ias neceflario  putabatur 

11   4 


ji%  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

anima  reditura  ,  quid  rcftat  conuenientius  pietati,  qua\n  cre- 
clere  no  efle  impofsibile  Deo,&  ea  quas  nunqua  fecerit,  noua 
facere,  &  ineffabilipra?fcientia  voluntatem  mutabilem  non 
haberefPorro  autem  vtrumanimarum  liberataru,necvlte- 
rius  ad  miferias  rediturarum  numerus  pofsit  femper  augeri, 
ipfividerint,quide  reruiniinitate  cohibenda  ,  tamfubtiliter 
difputanr.nos  vero  ratiocinationem  noftram  ex  vtroq;  latere 
terminamus.Si  enim  poteft,quid  caufa?  eft,  vtnegetur  creari 
potuifle,quodnunquam  antea  creatum  efleti'  Si  liberatarum 
animarum  numerus,  qui  nunquam  antea  fuit ,  non  folum  fa- 
£t.us  eft femel,fed  nunquam  fieri  definetfSi autem  oportet vt 
certusfit  liberatarum  aliquis  numerus  animarum,  quse  ad 
miferiam  nunquam  redeant,neque  ifte  numerus  vlterius  au- 
geatur ,  etiam  ipfe  fine  dubio  quicunq;  erit,  ante  vtique  nun- 
«njamfuit.  Quipiofcc1:6crefcere)&  adfua?  quatitatis  termi- 
num  peruenire,fine  aliquo  non  poifet  initio.  Qupd  initium 
<juoni2m  antea  nunquam  fuit ,  hoc  ergo  vt  efiet ,  creatus  eft 
homo  ante  quem  naliusfuit. 

L.  V  I  V  E  S. 
a  ^"X  Voru  autem  aures  piorum  ferant  poft.VA/o parua  efl  in^ 
V  Jtar  Plotonicos  difrnfie  >  an  anima  tta  aUquando  adfuuas~lruy 
<vndefu">pta  esiredeat,vi  ibiaternumfet  beata-,  an  infimtts  reuolutio- 
mbu*-<&  ad  corpu*  defcendat  >  &  e  corpore  alio  migrct.  Plato  enim 
tn  phezdrofy Rep.  fcmpiternamfoeUcitatem  ammvs  tribuit.  tdcirco 
Porphyriu*  <(ff  lambUchm  exputgatum  ommno  animum  nclunt  cor- 
porirtddi.  Plotinwsty  Proclm  cjuamLbet  defecatum&purumfinita 
periodo  huc  redueunf.cumque  Platofempiternum  nomtnttt  3  intelligun  t 
non  atermtatem  temporumfed  magni  anmjpatium. 
h  Qua^potiusmorseft.  J  Cicero  infexto  Derepub.  ex  fententia 
Platonn  vitam  noTiram  pottus  mortem  tffe  appellandam  dicit ,  in  qu4 
iugimalorum  fonte  circumfepti^fenguips  prope  rnomentis  necamur. 
c  Ita  grauis  vt  mors ,  quas  ab  hacliberat.  }  Inter  «mnia  mala, 
qu£  vttahec  corporalt*  fecum  adfert>illud  e?i  deprimis ,  cjuld  abfum- 
ptofere  rattonis  omms  <ty  confeltj  vigorefui  dulcedine  chantatemq;  im- 
modicam  ingerit  affccltbw.  Contrarij  verb  horrorem  ac  odtum  ,  cttm  e 
diuerfo  ft  mente  &  mdicto  valeremut,  neyue  IjAc  dtio  obruta  ejfent  cor- 
poru  mole  ,  liberari  a  morte  hac. ,  cntam  nos  vitam  vocamus  ,  deberc-* 
mvtis  velle>  &  cum  illo  apui  ^posiolum  ingemifcere:Me  miferum  ,  quit 
mt  Uberabtt  de  xorpo*e  mortis  huius} 

d  Nam  fi  hiec  illic  in  memoria  noa  habet.  J  Bibemn*  tnim  de 

fluuio 


Ad  Marcellinum    Lib.  xij.        719 

fluuio  Leth£o->vt  dicunt. 

e  Cur  hic  per  eorum  fcietiam.j-rwjor  enim  malorum  permagna 
efi  miferia,fattuf<p,  efi  iiiulto  morifecurumjquam  vtuere  mttuenten  . 
f  Quando  nec  hominem  amicum  pofsit  quifcjuam  amare 
fideliter.j-Offra m  Lslio :  Negabat  Scipio  vllam  vocem  intmicijiem 
amiatU  potuiffe  reperiri ,  quam  eius  ,  cjui  dixtfitt  ita  amare  cportcre, 
vt  alujuando  rffet  ofui  us  :  nec  ierhfe  adduct  poffe  ,  vt  hoc ,  quemad- 
modumpHtarctur,a  Biante  effe  dtcium  creieret ,  cjui  habitm  efftfa- 
piens,<&"unu.i  exfcptem,fedimpurtpotius  cuiufqaam  &  amb-tiofx,  aut 
omnta  adfuam  potentiam  reuocdntts  efjr  fententtam .  Quonam  emm  mo- 
do  quifquam  armcus  effe  poterit  eius  ,  cuifc putabit  nuwicum  cffe  pofft! 
Quarc  hoc  quidem  pr  £ceptum  cuiufcuncjue  efl,aci  tollendam  am.atiam 
valet:illud pottus pr£aptendumfuit ,  vt  eam dtUgemiarn  adhiberemus 
in  amicitta  comparandis,vt  ne  eum  amare  inciperemus,cptem  alicjuati* 
do  odiffe  pofjanus , 

g  Beatiustempora  tvantigit.^Quanto  melior  efl  felieitas pofi  m'%- 
fcriam,quam  miferia  poTi  feiicttatem.Senfus  emm  miferi£,quamfe\i- 
citat  manet,fpefit  mtnor  ,  -vt  magnapars  fcrltatatu  adimttur  nnfernt 
fecuturt  metu.  Puerulo  mihi  Bl.mcha  mater  matronarum  ommum,  nifi 
meptetaf  fallit,pudiaftima  narrarefoLbat ,  Strenes  per  tempeTiatcm 
eantarefuauiterconfucffc,  contra  lamentarifereno  cado  ,  quietomari: 
tjuod  nunc  immutaticttem  inpcius  metucrentjunc  vero  tranquiUitaiem 
sjftrarent. 

h  Spes  noftrae  foelicitatis  eft  fcelix.}  Nonffes  de  infelicitate.fed 
qu£  fl  tn  infelicitate pr&fenti  defeUcitate  ventura. 
i  Siue  elata  fit  ani.  j-  Legendnm,  Stuc  datafttanima  ,ftue  lapfafit, 
fy  fic  ei~i  tn  vetertbus  iibrts.  ^yftttngit  duas  opiniones  Platomeorum, 
cjuorum  alij  antmas  corponbus  k  Deo  datas  volunt ,  <*r  mffas  ,  altj 
fuapte  culpa,r$r  tnde  pondere  per  culpam  contratlo  delapfas  effe  de  C£- 
Us  tn  corpora,ad  luendas  pctnas. 

k  Quomodo  in  rehus.  ]■/»  altu  Ubrts  ali'tiV9rbis,fed  tdem  valente 
fententta-.quomodo  in  rebm  ,  ejuas  vt  Deo  not£  effe  pof?mt,finitas  vo- 
lunt,tnfinttus  ftt  numerus  antmarum. 
Deconditionevnius  primihommis  atquein  eo  generishumani. 
C  A  P.     XXI. 
Acigiturqueftione  difficillima,  propteraeternitate 
Dei  noua  creantis  fine  nouitate  aliqua  voluntatis, 
quantum  potuimus  explicata  ,  non  eft  arduu  viderc 
muho  fuiffe  melius  quod  factu  eft  ,vtex  vno  homine  quem. 
primumcondidit,multiplicaret  genus  hurnanum,  <juamfi 

ZZ      f 


73°  Auguftini  de  ciuirate  Dei 

idinchoaffetapluribus.Nacuui  animates  alias  folitarias,  & 
«juodammodo  foliuagas.id  eft,qua?  folitudinem  magis  appe- 
tant,ficuti  funt  acjuilof.nului,  leones,  lupi,  &  quarcunquc  alia 
ita  funr.aliasvero  congreges  inftiruerit  ,quae  cogregata;  atq; 
in  gregib9  malint  viuere,vt  fuot  coluSi,fturni,cerui,  adamu- 
lar,cx  ctutera  huiufmodi-.vtrunque tamen genus non  ex  ftngu- 
lispropagauit,  fedplura  ftmul  iufsir  exiftere.  Homine  vero, 
cuiusnaruram  quodarrmodomediam  inter  angelos  beftiaf- 
quecondebat,vi  f\  creatorifuo  taquamvero  domino  fubdi- 
tus  pngceptum  eiuspia  obedientia  cuftodiret  ,in  cofortium 
trafiret  angelicu  (me  morte  media,  beatam  immortalitatem 
fine  vllotermino  cofecuturus:  fiautem  dominuDeum  fuum 
libera  voluntatefuperbeatque  inobedieter  vfus  offenderet, 
morti  addi&usbeftialiter  viueret ,  libidinisferuus,^ternbci; 
poftmortem  fupplicio  deftinatus,vnum  ac  fingulum  creauit, 
non  vtique  folum  ftne  humana  focietate  deferendum  ,  fed  vt 
co  modo  vehementius  ei  commendaretur  ipfius  focietatis  v- 
mtasvinculumque  concordia?,ftnon  tantum  inter  fenatur*e 
fimilitudine  ,  verumetiam  cognationis  affectu  homines  ne- 
£terentur,quando  ncc  ipfam  quidem  foeminam  copulandam 
viro  ficut  ipfum  creare  illi  placuit ,  fed  ex  ipfo  ,  vt  omne  ex 
bomine  vnodiftundereturgenus  humanum. 

L.    V  IV  E  S. 
a TTN  A mula*.  }    Sic  dimw.utme  dtxit.quia  meticulofum  eft  animalt 
1  J  cjuum  necferu>nfit,nec  manfuetum. 

Qupd  prxfcieritDeu^hominem  quem  primum  codidit,peccaturum: 

flmulque  prxuiderit  quantum  piorum  populum  ex  eius  genere 

in  angelicum  eonfortiuFn  fua  etTet  gratia  tranflaturus. 

C  A  [>.     XXII. 

^^*5?*  Ec  ignorabat  Deus  hominem  peccaturum  ,  &  morti 
^^^fe.  lam  obnoxiumorituros  propagaturum  ,  eoquepro- 
^'$%£  g»'€fluros  peccandi  immanitate  mortales,  a  vttutius 
atquecapaciusinter  ferationalisvoluntatis  cxpcrtes  beftia* 
fui generis  viueret,quarum  ex  aquis  &  terris  plurimu  pullu- 
lauit  exordiunr.quam  homines  ,  quorum  genus  ex  vno  eft  ad 
commendandam  concordiam  propagatum.Neque  enim  vn- 
quam  interfeleones  ,  aut  inter  fe  dracones,  qualiahomines 
bella  inter  fe  geflerut.Sed  pra?uidebat  etiam  Deus gratia  fua 
populum  piorum  in  adoptionem  vocadum,  remifsifcjue  pec- 

catis 


Ad  Marccllinum    Lib.  xij.         731 

catis iuftificarum  fpiriru fantto fanftis angelis in aeterna  pace 
fociandum,  nouiffima  inimica  morte  deltrucra  cui  populo 
efTer  huius  rei  confideratio  profutura  ,  quod  ex  vno  homine 
Deus  ad  commedandum  hominibus  quam  ei  grata  fit  etiani 
m  plui  ibus  vnitas,genusinftituillet  humanum. 

L.  V  I  V  E  S. 
a  T  7  T  tutius  arque  capacius.  }  ^yilibi.  pacatiu*.  T-foc  facilim 
V  beThxi  ciufdcm  otttti  u  tatfiat  aHqut*  loctttfme  difiidlo  &  pu~ 
gndjjujm  ho'mines.L  pn*  eflim  efi  ho-r>tni  hom»  ,  ncut  Gr£co  proUtT- 
bi  >  dictmt.  i  'lin.  lib.  7.  Dontqw}  • £tera  animantia  tnfuo  gcntn  pro- 
be  deowt.Congregarividemm0rp'  UarC  contta  r!>f'r  »»/«.  Leonwu  fe- 
ritx*  fnttrfe  non  dimicat,ferpentummorfu4  non  petitfeirj  fntei .  ne  <■>  a- 
ru  cjul&tm  btlu£  ac  pifces  nift  indimrfagenerafemant.^fthetcU  ho- 
thim pluriwd ex  hominefunt rhola.Esl  DkttaTchi  Uber, tmptit  Ctcero, 
dc  intentu  hommmn3  Pertyatotki  nugni  <&  opuft  <\ui  colUfti*  exte- 
rn  caufis  ehtuiona  ,  pesidenttx  ,  vaftitatis ,  belluarum  tidm  rep  ntitut 
inultitndinti.y  quarurn  im~ etu  docct  qu^Jam  hominmfn  pcnera  effe  con- 
fttmpta.  Danie  ccmjtarat  quanto  plures  deletifnnt  homines  homr.ium 
tmpi  tu,  id  e$iibeQ.t*ifedittonibm  *quttm  omni  reliqua  caLtmitdte.  H  oc 
beUtm  ihter  homines  volebdt  auf  rre  Chrislus  ,  &  ardcrem  alium  fe- 
rere  non  difcordi<ef:i  cohcordU  &  mu'.u*  charitdtis.  Hoc  pr&di  an- 
dum ,  hcc  co>f  lcnJwr,  e]fet\  homines  Chrifto  initiatcs pugnare  interfs 
non  debere,feJ  am.-.ie  tnmcem,ferre  inuicc?>,nec  imt-ndi  &  accendcn* 
difunt  humant  animifatk  ex  feptoclittes  tncades  tyfacinora. 
De  niturahumanx  animxcrena:  ad  imagiocrn Dei. 
C  A  P.  XXIII. 
3fp^«SS  Ecir a  ergo  Deus  hotninem  ad  imaginem  &  rtmilitu- 
jj  ^->:#  dinern  fuam.Talem  quippe  illi  animam  creaiut,  qua 
[  -'-*'-Z~il  per  rationem  atque  intelligentia  omnibus  eflctpre- 
(taotiui  anima  libtisterre'ftribus>&  natatilibus,&  volatilibus, 
qua?  metem  huiufmodi  nb  haberet.Etcum  viru  terreao  for- 
maflet  ex  puluerceuj;  anima  gualem  dixi,b  fiue  qua  iam  fc- 
cerat  fufftando  indidilXet:fiue  potius  fufflandofeciflet,  eunuj; 
flatu  que  iufiiado  fecif.na  quid  eft  aliud  fufflare,quam  flarum 
facere,anima  hommis  eiFe  voluiilet,0  etia  coniuge  illiin  ad- 
iutoriu  generandi  ex  eius  latcre  offe  detrado  fecit,  vt  Deus. 
Neqi  enim  ha*c  carnali  cofuetudipe  cogitada  funt ,  vtvidere 
folemus  opirices  ex  mareria  quacuq;  rerrena  corporalib.me 
bris.quod  arrisindufrria  potuerunt  fabricates:manusDei  po- 
tentia  Dei eft,qui  etia  vifibiliainuifibiliter  operatur.  Scd  hec 


75^  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

fabulofa  potius  quam  vcra  effe  arbitrantur,  qui  virtuteac  fa- 
pientiamDei,  <ju£enouit&  potefteriam  finefeminibus  ipfa 
certe' fa cere  femina  ,  exhisvfitatis&  quotidianis  metiuntur 
operibus:  ea  vero  qux  primitusinftituta  funt  ,quoniam  non 
nouerunt,infidelitercogiranr:quafinonhaecipfa  qme  noue» 
runtdehumanis  concepribus  arque  partubus,  f\  etiam  inex- 
j>ertisnarrarentur,incredibiliora  viderentunquanuis  &  ea 
ipfa  plerique  magis  naturaf  corporalibus  caufis,quam  operi- 
bus  diuinas  mentis  aftignenr. 

L.  V  I  V  E  S. 
a  "C  ^c*r  er§°  Deus  hominem  adimagine&  fimilirudinem 
JT  fuam.  J  Imogtnem  Chnfttputat  Ortgenes  eJJe  homtnem:  ideo 
diclum  eft  adtmagtmm  D r.nam  imago  Deifilitt*  eft.  tyflifperftmi- 
litudinemftiritumfanclunputjtu  tnteMgi:fedprofetto  ad  imagin  e  & 
ftmibtudinem  nihil  aliud  funt ,  cfuam  vtfu  homo  tmago  jff  fimtlttudo 
Dei.nr,in<jutt  PaA.adCor.imjgoeU  Dei.idauead  natnr+n  poteft 
referri.Jimtlttudo  vero,ad  ea,c\utbm  eft  dotata  natura:immortalitatem9 
tvirtutts,fapientia.ryautbtti  humofvnilis  esl  Dei. 
h  Siue  cjuam  iam  fecerat.}D^Kra  eft,  feceritne antea ,  ty  indi- 
aerit  poTiea^an  crearit  cum  corpore  ;nam  ,^/iuguft.  tn  Genefi  ad  lite- 
famltb.  7. progeni  am  hominis  animam  cum  ctternfpiritdltbu*  rebus 
Sitydeinde  corport  infufam.^/ft]ue  hoc  eff,cfuodftrtbitur  infufflauit  m 
faciemeiu>Jj>traculumi>it<e.  Quodalij  ad  dtuerfum  trahnnt  fenfum, 
nempetum  thteff '  faclam^vt  hic  cjuocjue  Augufk.docet. 
c  Etiam  coniugem  llli  inadiutorium.  \  De  creatione  foemin^ 
cnrpoflvirumycur  de  cofta  dormientn,cjuomo4o  de  cofla}dts}utat  Ma- 
gfterlib.x.dtft.\%. 

An  vllius  vel  minimae  creaturx  poffunt  diciangeli  creatores. 
C  A  P.  XXIIII. 
$?/(£^3o  ^^aeum  niJ  nullum  nobis  eft  in  his  libris  negotium, 
^^>S  quiditiinam  menrem  facere  vel  curare  ifta  non  cre- 
(j§£]§g5  dunt. bIlli  aurem  qui  Plaroni  fuo  credunr,  no  ab  illo 
fummo  Deo  qui  fabricatus  eft  mundu,  fed  ab  aliis  minoribus 
quos  quide  ipfe  creauerit ,  permilTu  (iue  iuflu  eius  animantia 
fa£ta  efTe  cucla  mortalia,in  quibushomo  praecipuum  diifquc 
ipfis  cognatu  tenerer  locum,fi  fuperftirione  carear,qua  quse- 
runr,vnde  tufte  videatur  facra  &  facrificia  facere ,  quafi  con- 
ditoribus fuis,facile  carebur  etiam huius  opinationis errore. 
Neque  enim  fas  eft  vllius  naturae  quamlibet  minimse  morta- 
lifque,creatore  nifi Deu  cr  cdere,ac  dicerc,etiam  antequam 

poffa 


Ad  Marcellinum  Lib.   xij.         73$ 

poffitintelligi.Angeliautemcjuosillideoslibetiusappellat, 
cetiamfi  adhibent  vel  iuffi  vel  permifli  operationcm  fuatn 
rcbus  qua;  gigniiturinmundo,  tam  non  eosdicimus  creato- 
resanimaliumjquam  necagricolas  fiugumatqueaiborum. 

L.  V  I  V  E  S. 
a  P  Edcumhisnullumnobiseft.}^fr um.Epicuriit,<]M  cmnid 
^jfortuito  (jp  temtrariofieri  cafu  putant,aui  quinaturam  foiamf%~ 
ne  Deopr<tficiunt  huic i  firiortmnndo  (tr  fut-lun.irijCjuam  optntonem 
tSirt(l.fuif]e  iimltiprodiderunt:  velquires  co-porales  a  dxmonibuifa- 
E\a4  e(Je  putant,  vt  quidam  hxreiui. 

b   Illiautemcjui  Piatonifuo  crtd\xnx.}plitoinTim£o  inducit 
Deum  maxtmum  ntnorum  dtorum  patrem  tis  vt  animaha  mtnora 
facerent ,  n,m  &  ipfi  quoquv  funt  ammaUa ,  pracipientiW  :  tta  tpfos 
acceprjfe  ex  ajirn  imwrtale  prinripium  ,  n,ortaln  ammantn  vtdeUcet 
antmum  ^imttatos genitorem  &  ijfeciortwfui  ,  particulxs  &  terrM 
&  a<jt{£gr  aern  a  mundo  cjuat  rurjum  veddcrcnt^  mutuatos    ex*  *»- 
terfe  copuiaffc.Haud  tifdem  vm^uluy£}utbu4  tpfi  crant  colltgAthftd  ta- 
Ubui,cfu£  cerni  nonpoffent  prcpter  tenuitatcm  hxrtnttbm  crebrn  tjuafi 
cuneolis  tmeclnJnde  vnum  corpus  rffcdffe .  M  enand-r  tjuidam  SimonU 
Aiagidtfctpulm  mundum  ab  angeln  faiium  affeuerebat :  Satumintct 
•verh  ab  angelu  feptem  prater  conftntiampatru. 
c   Etiamli  adhibent  vel  iulTi  vel  permiffi. \Pr*fec~li  funt  angeli 
ipfitu  Dti  fy  admtnifiii ,  ftcut  incjutt  Paul.  Jtaque  tuffu  illiui  MW 
res  tn  hoc  mundoge,  unt:  nam ,  vt  %^t*g.  tncjutt ,  vna^uaque  tes  huius 
mundt  vtfibtlis  habet  angeltcam poteflattm  fibi  prtpofuam.  &  Gre* 
gortM ,  m  hoc  mundo  vifibili  nihtl  nifiper  creaturam  vifibdem  difj>o- 
nipotefl.     Exciptam  mtracula  ,  fi  quis  pergat  contentiost  molefim 
effe.Veriim  platovt  in  Genefi  mundt  Gmtfim  Mofis  eflfecutus  ,  fic 
hunc  locum  de  animaltum  creattoneex  loco  facrarum  Uterarum  tta- 
xit.nam  cttm  legiffet  dtxiffe  architeclumillum  noue  molitionts  Dtunr9 
faciaiuus  hominem  ad  tmagincm  rjef  ad  fimilttudinem  noflram  :  ad  an~ 
gelos  putauit  eum  loqui  ,qutbwf  admtntfiris  creaium  cenfuit  hominem. 
at  indignum  vidthatur  njfinifierto  argeUrum  vfum  itium  tn  nobtlif» 
fimo  animante  gtgnendo  .  Qr  aliosper  fe  veiutfuu,  mantbu*  fabrica 
tum  ;  ideo  de  reitquu  etiam  idem  ouod  de  hominibus  ccnfuit.   Cuitte 
merbafiquu  vt  citaui  expendat :  vfus  enim  fum  Ctceronu  tnterpreta- 
tione,tnuenut  nec  animam  condttam  nift  a  Dto  ,  ntmpe  ex  aflris  de~ 
fumptam.  Quod&Ciceroex  Platcmcu  confirmat  in  i.  De  legib.  in- 
quiens  antmum  ingtneratum  effe  a  Deo  ,  nec  corpu*  cjucd  ex  elementu 
iafttum^ua  DeuffecitymmorJfquedeos  altudnihtl  egifft^uamfubfer- 


734  Auguftini  de  ciuitate  Dei 

uire  creatori  m  copulandu  coagmentandifque  iam  creutis  informam  & 
rationtrn  amniaiu.  Senccapatilu  aperttm  Platont* fmenttam  pcfuit. 
JF/ic  ciim  prirna  fundamenta  rnoln  puichcrru??*  taceret,  ty  hocordtre- 
tur  ,  juoueijue  maim  nouit  naturay  nec  metiu* ,  -vt  omnia  f-b  ducibu* 
fnts  ir:  m,flatmtl  &*  quanuit  tpf  per  totumfe  corpiti  intmdaai.tamen 
mnnjhos  re^nijnt  deo*gentu$\ 

Omnium  naunam  &  omnium  fpeciem  vnuetfs  creatur*  non 
niiiopereDeifornari.         C  A  P.      XXV. 

^S^  Vmenimahafit  fpecies  quae  adhiberur  exrrinfecns 
p  F§§  cuicunquemateria?corporali,  ficur  operanturhomi 
^.'i&Sl  uesfiguli  &  fabri ,  atque  idgenusopifices,qwi  etiam 
pmgunt  &  effingunt  formas  miriles  corpoiibusanimalium: 
aiia  vero  quar  intrinfecus  efficientes  caufas  habet  de  fecreto 
&  occulto  natura?  viuenris  atque  inteliigentis  arbitrio  ,  qua; 
non  loium  naturalescorporum  fpecies,  verumetiam  ipfas  a- 
nimantium  animas  dum  non  fint,  facir,fupradic'ta  iiia  fpecies 
arriricibus  quibufquerribuarur.Hasc  aurem  airera  116  nifi  vni 
artiiici  creatori  &  conditori  Deo  ,  qui  mundum  ipfum  &  an- 
geios  fine  vilo  mudo,&  iine  vllis  angelis  fecir.a Ab  illa  enim 
vid:uina,quai  omniu  rerum  diuifiua,&  vtita  ciicam  eifecluia 
eft,qua!  fieri  nelcir.fed  faccre:a  qua  accepir  fpecie  cum  mun- 
dus  fierer  &  rorundirasca?li,&  rotunditasfoiis,  eadem  vi  di- 
uina  &  efTecliua  qua?  fieri  nefcirfcd  facere  ,  accepit  fpeciem 
rorunditasoculi,&  rotuditaspomi,  &  caetera?  figura?  natura- 
les,ouas  videmus  in  rebus  quibufque  nafcentibus,non  extrin- 
fecus  adhiberi.fed  intima  creatoris  potentia,  qui  dixit:  Cajlu 
&  terramegoimpleo:&  cuiusfapientia  eftqu^  artingita  fine 
vfque  ad  finem  fortiter,&  difponit  omnia  fuauiter.  Proinde 
fafli  primitus  angeli  cuiufmodi  minifteriu  pra^buerint  crea- 
torjccanera  facieti,nefcio  ,  nec  rribuere  ilhs  audeo  quod  for- 
te  no  rjoflunr,necdebeoderogarequod,polTunt.Creationem 
tamen  condirionenique  omniu  rtatttrai  um  ,  qua  fit,  Vt  omni- 
no  natura?  fint ,  eis  quoque  fauentibus  llli  Deo  tnbuo,  cui  fe 
eriam  ipfi  debere,quod  funt,cumgrariaru  actione  noueiunr. 
Non  folum  igirur  agricolas,  non  dicimus  frutf  uum  quortun- 
*)ue  creatores,  cum  legamus  :  Neque  qui  planrat  eft  aliquid, 
neque  qui  rigar,fed  qui incremetum  dat  Deus :  fed  ne  ipfam 
quidem  terram  ,  quamiis  mat-er  omriium  fa;cun.da  videatur, 
qiuegeiminiNuserumpetia  permouet,  &  fixa  radicibuscon- 
ti ner,cuin itide  legamus-.Deusilli dat carpus ,  quomodo  vo- 

luerir, 


Ad  Marcellinum    Lib.  xij.       755 

luerit,&  vnicuicjue  feminu  proprium  corpus.   Ita  ncc  foemi- 

nam  fuipuerperijcteatricem  appellaredebemus,  fcd  potius 

illum  qui  cuidam  fuo  famulo  dixit.   Prius  cjuam  te  formarem 

i»  vtero,nouite.  Etcjuauis  animafic  vel  fic  affe&a  prargnan- 

tisvaleataliquibusvelut  induere  qualitaribus  foetum,  b  ficuc 

«e  virgis  variatis  fecit  Iacob  ,  vt  pecora  colore  vari.i  gigne- 

rcnturmatnram  tamen  illam,  cjikc  gig;;itur,tam  ipfa  no  fecit, 

cjuam  nec  ipfa  fe  fccit.  Quaelibet  igitur  corporales  vel  femi- 

nales  caufa?  gignendis  rebusadhibeantur,  liue  operationibus 

angelorum  nut  hominum,aut  cjuorumcuncjue  animalium, 

cfiue  marium  foeminai  umcjuemiftioniSus  :  l<]uielibct  etiam 

dc-ideria  motufvc  aninvu?  matris  valc.tr  aliquid  hneamento- 

rum  autcoioru  afpergere,  tenerismoiHbiifcjueconceptibus, 

ipfas  omnino  naturas,qua?  fic  vel  fic  in  fuo  generc  efhciarur, 

nonfacit  nifi  fummus  Deus.   Cuius  occuha  pojrentia  chnflbl 

penetrans  incontaminabili  pr;efetuia  Facit  efle  qtliccjuid  ali- 

quo  modo  eif,m  quantuncunqueeit :  c  cjuia  nifi  facicnfC  illo, 

vt  talevcl  tale  eiTet, prorfus  eife  non  pollet.Quapropter  fiin 

illa  fpecie  cjuam  fonnfecus  corporalibus  opihces  rebnS  im- 

ponunt,vrbem  Romam,&  *vi  bem  Alexandriamn6fahros& 

archttectos,fed  regts  cjuorum  v<dunrate,confilio,&  imperio 

fcibricara?  funtiilam  Romulum  ,  illam  A.lexandrum  habuifYe 

ciicimuscondirores :  cjuanto  potius  non  nifi  Deum  debemus 

conditorem  dicere  naturarum:  cjui  necjue  ex  ea  materia  facit 

alicjuid,cjuamipfe  nonfecerit,  nec  operarioshabet,  nifi  cjuos 

ipfe  creauerit :  &  fi  potentiam  fuam.  -vt  ita  dicam,fabricato- 

riam  rebus  fubtrahat :  lta  non  erunt,  ficut  antecjuam  fierent, 

non  fuerunt.Sed  ante  dico,a:ternitate,  non  tempore.  Quis  c- 

nim  alius  crearor  eft  teporum  :  niii  qui  fecit  ca,  cjuorum  mo- 

tibus  currerent  tcmpora.' 

L.  VIVE  S. 
a  A  B  illa  enim  vi.}  Ahbi,  Qua  fntmvi  diuina.ty  utita  dicam% 
Jx.  tfjecii-a  qtttejieri  wfcit~fidf'cere,  accepit  fpcctem  ettam :  nam 
tlla^ux  ommum  ecum  dimf\ua,ftippofttttium  ruideripoj?it. 
b  Sicut  de  virgis  vanatis  fccit  I  icob.  V  Pliniu*  hb.  8.  fcrtbtt  in  a- 
tiettbmf^etlari  oramaxime :  tjma  ttum  colorisfub  linrua  habuere -ve- 
naa>enn  fff  iamUum  efx  tnfort-t^ariumq;  (ipluresfuere.  fy  mutatio  4- 
tjnarum  portifque  vartat.  Pofj  nt  tgitur  a*te  lanitia  ,  tjuali.i-velimttiw 
ptcore  efficKtJiuod  la.ob  non  ignams  eji  experttu.  Nam  cum  vtrficolor 


736        Auguftini  de  ciuitare  Dei 

pecus  elegijfet,  cottufque  tempore  candidas  viridefque  virgas  itlis  influ- 
wir,e  quo potabantur^obiecit,  vt  cum  eo  vtfuconctpientesfimtlium  colo- 
rum  aderent  faelus:quod  itafecutum  eft.Genjo. 
c  Siue  marium  fceminarumque  miftionibus.}  P/wi»*  idemltb. 
j.ftmili:udint\m  quuiem  tn  m<nte  reputatto  efl:m  qua  credantur  multa 
fortuttapollere,  vijus,  auditus,  memortdque.  Haufta  tmaginesfub  tpfo 
concept»,  cogttatio  eliam  vtriuftbet  animofubito  trafuolas  effingerefi- 
mdttudtne  aut  mtfcere  extfttmaiur.  ldeoq;plures  tn  homine  quam  tn  ce- 
tervs  animatib.dtjferett&  :  quoniam  veiocttas  cogitattonu,  animiq;  cele- 
rt:as,&  mgenu  varietas  multtformes  nota-s  imprimit.Cum  c&teris  ani- 
maubus  i-nmohdesfint  animi,&  fimiles  omntbus  fwgulijq;  infuo  cuiufq; 
genere.  H&ctUe.  Plem  funt  phdofophorum  libn  vtfaper  conceptu  ma- 
gnainpartu  vim  habere.  Vnde  coniugibus pr&cipitur  ,  vt  elfgates  ha- 
beat  arca  leftugenialem  imagines.  Vrbs  eftin  Brabantta  Bufuducisy 
it,  qua  vt  tn  alus  eiufdem  terr&ftato  anni  dte ,  quoferut  maximu  vrbis 
tep  ium  dediatum*  publicefupphcatur>  ludiq;  vartjs  dtuts  exhibentur. 
Sunt  qui  tuncpcrfonoA  diuorum  indudtfunt  qui  d&monu.Ex  hts  vnum 
cum  vtfa  puella  exarfijfet  ,  domum  faltando  fe  recepijje ,  fy  correpta  vt 
erat perfonjtut  vxoremfuam  in  Uftum  co.<necit,fe  ex  ea  d&moniu vel- 
legignere  dicens^coicubuit^  conceptt  muli*r  :  &  infans  quempeferit.fi- 
tnul prirnum  &dnus  eft,  faltari  coeptt,  forma  qualt  d&moues  pmguntur . 
&xc  MargaritaKjAugusla  ,  M uximdiani  filta  ,  hmus  CaroLt  amita 
JoanesLa-  narrauit  JoanmLamuz>& ,  homini  prudentta  incrcdtbili  ,  qui  tum  erat 
tnuz*<t  hic  legatus  a  Ferdtnando  rege :  nunc  eft  hwus  C&jarts  pr&fecfus  im  A- 
Yagnnta,  vir  qui  non  modo pr&ftcli  nomen  & perfonam,fed  regu  quoq; 
pnjjetfuftmtre. 

d  Quselibet  etiam  defideria.V  Mulieres  pr&gnantes  multarum 
rerum  defiderljs  tenentur  :f&pe  carbones  appetunt  <(<f  cincres.  V'diy 
aut  morfumceruicis  iuuenvs  cuiufdam  ,  &  eorrepta  magnis  doloribus 
abortumfeciffety  ni  momordtjfet  exanimato  peneiuuene ,  tam  aiide  infi- 
xiidentibus.  Dehutam  abfurdu  appetentiu  ciborum  mediciautdem 
pl*nma>fed  tyapud  Phtiofophos  nonnulla :  velut  ^/inft.in  Itb.  de  ani- 
tnalibus*  iiquefieri  dcunt  ex  humore  in  ftomacho  vitiofo  :  qm  fiviris 
quoque  contmgat^non  dif?imdia  expetent. 

e  Quia  nifi  faciente illo,vt tale  vel  tale  efiet.V  ln  antiquU  iibris 
fic  legnur ,  Quia  nififaciente  illo,  non  tale  vel  tale  ejfet  ,fed  prorfus  ejfe 
non  poffct. 
%SSUxan-  f  Vrbem  Alexandriam.V  tyflexandri*  mult&fttnt :  &  in  <_Aria, 
drid  (St  *&  Sogdianos  ,  ^  tn  Troade  ,  &  in  Cilicia ,  &  in  lndia,&  in 

tsiegyptotomnts  a  Macedone  AUx*ndtonomin*%&>Hicde  Alexan- 

drti 


Ad  Marcellinum  Lib.xij.  737 

drid  \^tegyptidloquhury  <\n&  ,fi  cmnium  cdeberrima  dd  tittttt  nofiri 
tnarisauxta  Cdnoptcurn  NiU  'fiwmfuajn  ^ylfrcam  lergens. 
g  Vtita  dicamfabricatoriam.  \  £Me  ad tungenda*  materia9,ad 
ftcdndum  addendun><]t*e  alnjmd periu.tty  qt*<e  ex  rcbiM  abtpfo  credtii 
jiunt.Necjue  hacfunt  creuthnn  opera^ju*  &  ab  an*elu  <£;  hommibm 
cdtertjcjue  tum  animatu  Jiunt  tum  etium  amms.  experttbut. 

De  Platonicoruni  opinionejqua  putaucrunt  angelos  quidemi 
Dco  tonditos,kd  lpfos  efle  humjnorum  corporum 
conditores.  CAK      XXVI. 

E-*-!?*^  Ta  une  Plato  minores  &a  fummo  Deo  fjclos  deos 
i^j'  \r\  effec^orcs  em^  voluit  animahum  cereroi  um,vt  im- 
y  d^Zl  mortalem  partcm  ab  ipfo  fumercm.ipfi  vero  mor- 
talem  attexerent.Proindc  animarum  noftrarum  eoscreato* 


res  efle  noluit,fcd  corporum.Vnde  quonia  Porphyrius  pro- 
pter  anima?  purgationem  dicit  omne  corpus  fugicndum,  fi- 
mulque  cum  fuo  Platonealiifque  Platonicisfennt  eos  ,  qui 
jmmoderate  ac  inhonefte  vixei int ,  propter  lucndas  poe:ias 
ad  corpora  recliremortalia.Platoquidem  etiam  beftiarum* 
Porphy  rius  tantummodo  ad  hominum:fequitur  eos  vt  dicant 
deosiftosquosa  nobis  volunt  quafi  parentes&  conditores 
noftroscoli,nihil  efte  aliud,quam  fabros  compedum  carce*- 
rumvenoftrorum-.necinftitutores  ,  fedinclulorcs  alligato- 
refquenoftrosergaituhsa-rumno/ls  ,  &  grauiffimisvinculis. 
Aut  ergo  definant  Platonici  pcenas:  animarum  ex  iftis  corpo 
ribus  comminari:aut  eos  nobis  deos  colcndos  non  praedicet, 
<juorum  in  nobis  operationermvt  quantum  poffumus ,  fugia- 
muS,&  euadamus,hortantur  :  cum  tameniitvtrunquefalii£* 
fimuin.Nam  neque  lta  luuntpoenas  anima.*,  cum  ad  iltam  vi- 
tam  pcenalemdenuoreuoluuntur,  &  omnium  viuentium  fi~ 
ueinc3elo,  fiue  in  terra,nullus  eft  conditor  ni/ia  ouo  fa&a 
funtca?lum&  terra.Nam  f\  vlla  caufa  eft  viucndiin  hoccor- 
porc,niM  propterpendenda  fupplicia.aquomodo  dicitidem 
Plato  aliter  mundum  fieri  non  potuifte  pulcherrimum  atque 
optimum,  niu*  omnium  animalium  ,  id  eft,  immortalium  <3c 
mortaliumgeneribusimplereturfSiautem  noftra  inftituti», 
qua  vel  mortales  conditi  fumus,  diuinum  munus  cft:  quomp- 
do  poena  eft  ad  lfta  corpwra,id  eft,ad  diuina  beneficia  remea- 
re.^Et  i\  Deus,quodaffidue  Plato  comemorat  ficut  vniuer- 
fi  mudi.ita  cuti&orum  animalium  fpecies  aeterna  intelligen- 
jiacontinebat,quomodononipfecun£tacondebar?  An  »]}* 
ji*l~dt cimt.Vei,     Tom.  j<  4a» 


73$  Auguftini  de  ciuitare  Dei 

quorum  efle  artifex  noller,quorum  efficiendorum  artem  in- 

crTabilis  cius,&  ineffabiliter  laudabilis  menshaberet  f  Meri- 

to  igitur  vera  eft   rehgio  ,  qua?  mundi  vniuerfi  eum  anima- 

Jium  quoque  vniuerforum  ,  hoc  eft,  &  animarum  &  corpo- 

rum  conaitorem  agnofcit  &   prtedicat    In  quibus  terrenis 

prxcipuus  ab  lllo  ad  eius  imaginem  homo  propter  eam  cau- 

fam  <]uam  dixi,  &  C\  qua  forte  alia  maior  latet,factus  eft  vnus, 

fed  non  relictus  eft  folus.Nihil  enim  eft  quam  hoc  genus  tam 

difcordiofum  vitio,tam  fociale  natura.   Neque   commodius 

contra  vitium  difcordia:  vel  cauendum,cum  nondum  cxifte- 

ret,vei  fanandum  cum  cxtiriflet,  natura  loqueretur  humana 

quam  recordationemilliusparentis,  quem  propterea  Deus 

creare  voluit  vnum,de  quo  multitudo  propaearetur  :  vt  hac 

admonitioneetiam  in  multiscocors  vnitasferuaretur.  Quod 

ver6  fcemina  illi  ex  cius  latere  fa&a  eft,etiam  hinc  fatis  figni 

jficatum  eft,quam  chara  manri  &  vxorisdcbcat  cfleconiun- 

clio.Ha?c  operaDeiproptereafuntvtiqueinuGtata,quiapri- 

ma  Qui  autem  ifta  non  credunt,nulla  fatta  prodigia  debent 

credei  e.  Neq;  cnim  &  ipfa  fi  viltato  nature;  curriculo  gigne- 

rentur,prodigia.dicerentur.  Quid  autemfub  tanta  guberna- 

tione  diuina?  prouidentia?  ,  quanuis  eiuscaufa  lateat,  fruftra 

gigniturf  Ait  quidam  Pfalmusfacer:  Venite  &  videtcopera 

Domini ,  qua?  pofuitprodigia  fuper  terram.Cur  crgo  ex  la- 

tei  e  vii  i  fuemina  faCta  fit,&  hoc  primum  quodammodo  pro- 

digium  qmd  pra?figurauerir,alio  loco  quantum  me  Dcus  ad- 

iuucrit,dicam. 

L.  VIVES. 
a  /^vVomodo  dicitidem  Plato.  }  Verba  Phitonit  htcfunt ,  fi 
^JaM<forterct]Mr*t:HivjZvo>>eyt»<s>efit  v/L^f  lAtfltttrvuSf*®* 
fj&Srn :&■*»***>  •t»  *,***  Xom*  Tfict  ycitTa.r^nreiv  «»  u»  ^Wiufymv  ,  x g?oo  c 
«nXii'{  •  r*f '•?»  yS  stmtvm.  zveuiiiu  yivn  £a»»v  i%  ifa.  <T'«  j ,«' ^*V«  rt- 
X««c  i>(jiict<;  «»«f  Lutjmtur  maxtmus  Deu*  minoribw  ciiu:  Ouid  fen- 
tiamijrtturco'>nofcttt:trianobtsgenerareliquafnr.t  ,  edqtte  mortalia, 
quibui  prxterrmftts  cali  abfolutio  profeHa  nnn  erit  Onmta  enimgenera 
amrnahttm  complexm  non  tenebit  :tcmat  autem  epcrtet,  fi  auantumfat 
gjltferfetltu  ejt  futurw 

b  Et  fi  Deus,quod  afridue  Plato  commemorat.}/»  eodem  Ti~ 
m&o  ait  ,  penes  Deum  ejje  ctnrnarum  &  mortaltum  omnium  rerum 
exemflaria,qu<etn?f>exriaritftxmundi.£ternat  cum  res  nunejuam 
inUriwtftWpQraltAtiHm  resjine  cafuras  tjfet  aditurmuNon  dtfyuto, 

ftne 


Ad  Marcellinum     Lib.   xij.  739 

fitne  Dettf  ipfefut  ide£,an aliquidfmt  aliud hx,quam  DeU4,quod  *'»- 
ter  Platomcos  nonfatis  conflat. 

c  Quam  chara  mariti  &  vxoris.}  Quoniamfcemina  non  de  alU- 
ttapurte fumpta  eftfed  de  ipfo  vtro  ceufihawt-jtrinvxtrem  affefln 
fitpat.rno.H&c  in  illumfilis  pktate,&  de  latere  fumpta  ceufocw.nan) 
de  captte  njt  domina^nec  dc  pedibm  vt  anciUa. 

Inprimo  homine  exortam  fuilTe  omnem  plcnitudinem  generis 

humani,in  qua  pra?uidit  Deu.squx  pars  honoranda 

eiTet  prsmiojqua?  damnanda  fupplicio. 

C  A  P.    XXVII. 

SSJfiB  Vnc  quoniam  liber  ifte  claudendus eft,in  hoc  primo 

^j;-^i! '  homine,qui  primitus  faftus  eft:  nondum  quidem  fe- 

4^>N4  cundum  euidenriam;iam  tamen  fecundum  Dei  pre.- 

fcientiam  exortasfuifle  exiftimemusin  genere  humano  fo- 

cietares  tanquam  ciuitares  duas.  Exilloenim  futuri  erant 

homines.alij  malisangelisin  fupplicio,alij  bonis  in  prarmio 

fociandi:quanuisocculto  Dei  iudicio,  fed  rameniu- 

fto.Cum  enim  fcriprum  fir :  Vniuerfae  vi«e 

Domini,mifericordia  &  veritas: 

nec  iniufta  eius  gratia,nec 

crudelis  poteft  eiTe 

iuftitia. 

F  I  N  I  S. 


aaa 


/ 


IN   DIVI    AVRELII 

AVGVSTINI    PRIMOS 

DVODECIM       LIBROS 

de  ciuitate  Dci ,  tam  eorum  ,  qua: 

inAuguftino  ,quam  Lodo- 

uici  ViuisCommenta- 

riis  tractantur, 

Index. 


Beonadea         249 

Abrahano  fuitho- 

micida  ,  quod  filiu 

maclarevoluit,pa- 

gina  41 

vifioeiusde  cofummatione  fa- 

crificij  exponitur  myfticos  42 

Academiaquid  480 

vetus  &  noua  481 

academici  vnde  dicli  479 

academici  nihil  certo  pofle  fci- 

riopinantur  674 

nihil  affirmant ,  &  omniu  difta 

refellunt  267 

Aciesinterfe  concurrentesau 

dita*  i2y 

Aftius  Nauius  cotem  fecuit  no- 

uacula  jp2 

A&oresqui  93 

Adamo  quidam  hic  funt  bea- 

tiores  654 

Adeona  dea  249 

Adonis  formofifsimus  iuuenis, 


duo  funt,  &  adulterium  vnus 

committit  37 

adulterium  Caffaris  temporc 

Romar  pun  iri  cccptum     14  J 

Aeranimadi&us  65» 

ff*t  .  499 

fpiritus  294 

cur  Iunonitribuatur     226.60© 

locusdarmonumeft  488 

Affec"tus,vnde  fint  724 

dsmonesdi&i  y;y 

affe£tusin  Chriftianis  no  qux * 

rimusanfint,  fedcruare  fintr 

Pag-  S*S 

aftedus  necDeo,  necangelis 

inefTe  J24 

Ad  tempushic  afnigi ,  bonum 

eiTedixitPlato  539 

Agamemno  Iphigeniam  filiam 

Dianae  facrificauit  42 

Agenoria  dea  232241 

ayptyQ'  Mercurius  di&us  234 
Agriculturam,<iuis  primoinue- 

nerit  408 

aaa    3 


In  de  Ciuitate  Dei  D.  Auguft. 


Alba  ab  Afcanio  condita  ijp 
aRomaniseuerfa  1^1 

Alba?  ciuitares  mulra»  162 

Albulaqui  Tyberisflu,  2ss 
Alcibiades    taxarus    Eupolim 

poetam  fubmergir  79 

Ale&oinfernalisfuria  ,  &  eius 

officium  158 

AleseludusaMercurio  inuen- 

tus  Jii 

Alexander  Magnus ,  fex  annis 

Afizeimperat  219 

fcelix  pra?do  di&us,  &  feftiuum 

in  illum  piratas  cuiufdam  di- 

£lum  214 

deorum  facra  a  facerdote  /E- 

gyptio  accipiens  comburir, 

pag.  455 

Alexader  AphrodifeusAriftor. 

interpres  473 

Alexandi  i«e  opp.multae  73<S 
Almon  flu.  prope  vrbe  Tyberi 

mifcetur  89 

Almus,quid  394 

AltareDei,cornoftrum  j6? 
Altellus  Romulus  di&us  419 
Alter  deus  ibid. 

Ambrofius  Theodofiumfacris 

interdicit  334 

Amelitaquid  654 

Ammon  rex  -/£gyptij,quiTha- 

mus  5H 

circa  pulchra  verfatur  jj2 

amor  fancl:us,verum  incenfum, 

pag.  f6i 

amore,anin  nobis  fentiamus, 

pag.  677 

Avnphiaraus,  Pyromatie.  autor, 

pg.  436 

Arnphitheatrum  quid  162 

AV«>y»<nj,  &i$s  feftus  Athenien^ 


fium  393 

Anaxagorasphilofbphus  441 
Anaxiinaderphilofophus  loid. 
anaximandriduo  444 

Anaximenesphilofophus  441 
Andromache  Hc&oris  coiunx 

pag.  iy8 

Angelorum  volunrasque,  294 
locus  empyreus,fecudum  Por- 

phyrium  $-73 

natura  qualis  mox  ab  initio  fue- 

rir  6yi 

foeliciras,qualisanre  cafum  66y 
Angelis  quado  fimiles  erimus, 

&  propinqui  yo8 

A  ngeloru  bearitudo  firmara,  vt 

ab  ea  nunquam  excidanr  65-5 
an  angelis  bonisbona  volunras 

/irconcreata  703 

Angeliancafumfuum  priusno- 

uerint  65-1. 65-4. &  feq. 

propter  fuperbiam  carlo  pulfos 

pag.  699 

a ngeli  quando  fint  creati    645- 

&  661 
&.  quod  fint opus Dei  647. 

&feq. 
an  fint  in  gratia  creati  diflen- 

tiunttheologi  707 

quando  inter  bonos,&malos  fn 
-    difcretum  661 

angelorum  creatio  654.  &feq. 

poft  creationem  conditio  6j2 
Angelosfemperfuifte,quomo- 

do  intelligatur  716 

Angeliquantumfciant  incarlo 

yy3.&feq. 
quomodo  futura  fciant        548 
beatumfacerenonpoffunt      j 
cognitio  perfeftima  €7$ 

&feq. 


Index. 


Scientia  angeloru  quantuin  di- 

ftet  a  fcietia  da?monum  ;^i 
Angelosnon  efle  creatorcs  re- 

rum  733 

non  pofle  efle  mediatores  no- 

ftros  5"40 

nolutit  fibi  facrificari  J70 

Angelus  nuntiusdicitur  5-49 
fine  affectibus,  arlectuum  nomi 

na  habent  528 

angelos  quidam  da:mones  vo- 

cant  J48 

Angerona  dea,  &  eius  fimula- 

chrum  221 

Anguis  cur  dicatus  jtfculapio, 

pag.  T93 

anguirenens  in  ca?lo  ALfcula- 

piuseft  ibid. 

anime  p artes  tres  &  illarum  fe- 

des  4T9 

gradus  habere  tres  fecundum 

Varronem  416 

animas  intelle&uales   a    folo 

Deo  illuftran  Platonicorum 

fententia  jj8.y62 

contra  animarum  tranfmigra- 

tionem  737 

Anima  corpore  exuta,quomi- 

gret  fecundu  Platoncm  6:4 
qua.*  poft  exutum  corpushabe- 

bit ,  participatione  accipier, 

pag.  *48 

Anima:  mortuoru  peccatis  op- 

pleta?noxia?funt  viuentibus, 

&  turbulenta?  586. &  feq. 
Animaprimihominis,  quando 

creata  731 

cum  omnes  ex  eadem  fint  fub- 

ftantia,quia  fiatvtnon  omnes 

e^dem  modo  intelligant  458 


etiam  pefsima  melior  optimo 

corporc  J30 

anima  nonefleDeo  coxterna, 

pag.  624 

Anime  liberade  vniuerfalis  via, 

eftipfi  Chriltianareligio  626. 

&  feq.copiose 

animarum  purgatio  vera  604. 

&  feq. 
fecundum  Porphyrium        $71 
Anima,quid  fit , .vana?  philofo- 

phorum  opir.iones  650 

animam  quidam  Deo  coceter- 

nam  arbitrantur  637 

animam  rarionalem ,  animaliu 

tria  genera  habet ,  dij  demo- 

nes&homines  484 

inhunc  mundum  tradiram  ,  vt 

mala  cognofcat,  dixit  Porphy 

rius  727 

deanima  Origeniserror      667 

de  animarumin  corpora  redi- 

tu,opmiones  vanar.  728 

tranfanimatio  fecundum  phi- 

lofophos  623.&feq. 

propter    peccata    corporibus, 

quafi  vinculis  inclufas,  quida 

dixere  667 

in  da?mones  conuerti  Platoni- 

corum  opinione  5-32 

poftmortem  in  beftias  migra- 

re  docuit  Plato  622 

animum  noftrumde  fubftantia 

aftrorumdecifumputatPlato 

pag.  4f7 

Animalia  omnia  domeftica  fu- 

bito  Roina?  efFerata  209 

animalia  fuperfcetantia        286 
cur  pro  diis  coluerint  veteres, 

pag.  512 

aaa    4 


In  de  ciuitate  Dei  D.  Auguft. 

animalia  bruta  qualem  habeat    ephebuspingitur 
fcientiam 


67J 

animalia  cjuse  in  igne  vi£titant 

pag.  698 

animalium  voluntasquce      294 

animalium  creatores  angelos 

effe  dixitPlato  737 

Annona?pra?fecT:us  primusROr- 

ma?  creatus  170 

Annulus  equeftris  ordinis  inil- 

gne  180 

anni  itgyptiorum  breues  706 

Et  quodGrzecoruannis  plus 

iit  credendum  70  7 

diuerfos  diuerft  habuere   708. 

*&.  fecjuenti        i 
Anferes  capitolini,  Iunoni  fa- 
cri  120 

anferum  fefta ,  &  honor  apud 
Romanos  18.no 

Anticatonesduos  fcripfit  Caj- 
far  46 

Annphanes  Larif^us  comicoru 
primus  79 

Antifthenes  Cynice.  fecte  autor 
pag.  44.9 

Amithefisvfus  660 

M  Antoniusab  O&auio  vittus 
inGalliamfugit  201 

Antonianibelli  hiftoria,Cicero 
inPhilippicisconfcripfit  202 
AnubisDeus  9y 

Apex  flaminjs  quid  98 

EtquibusdatusaRomanis  ibt. 
Aphi  jca  a  locuftis  vaftata  «04 
Apisin  bouisfpecie  colitur  5-12 
Apollo  cur  fagittas  habeat  402 

&  fequenti 
X^aomedortti,  coduclus  merce^ 
<ie  137 


eius  (innulachrum  Deli       ibid. 

Apollinis  Delphici  oracula  quo 

modo  inuenta  233-&  lecj. 

oracula  cpialia  I74 

templi  infcriptio  477 

Apollinis  Cumani  mnulachrq 

quatriduo  fleuit        iyi.&  fetj. 

in  pra? dicando  euangelio  con- 

ftantia  309. &  feq. 

AprilismeiisNeroneus  di&us 

pag.  321 

Veneri  facer  zy<> 

Apuleius  de  magicis  artibusac- 

cufatus  „  49J 

Apulei|  elocjuentia  211 

Gn.  Apuleius  Saturninus  occi^ 

fus  1 92 

Acpia  cur  non  tota  ambiat  ter- 

ram  €89 

Aquam  pvincipium  omniu  re- 

ru pof  lit  Tliales  Milefius  441 

sint ne  aqua?  fuper  carlos       6$$ 

Aquas,aue  fupra  c£ lu  funt,  qui- 

darn  angelos  eflfe  putant  ibid. 

Aquas  quida  negat  a  Deo  crea- 

tas  687.  &  quomodo  qua?dam 

fupra  ca?los  efle  poflunt  ibid. 

Arboresvitamhabent  40 

etiam  natura  vitam  tueri-,  pagi- 

na  674.&feq. 

Arca  teftimonij  cur  dicta     S9f 

Et  qua?  per  illam  fufta  funt  mi- 

racula  j9<5 

ArchadiusImp.Byzantinus  8. in 

pra?fat. 

Archelaus  philofophus       441 

Archimedes  Syracufis  captis,in 

puluere  figuras  mathematicas 

obferu^t  680 

Archi^ 


Index. 


Archiminiqui  368 

efxjjjj  principium  &  principatu 

dicimus  662 

Ariltoteles  Platonis  difcipuius, 

pag.  479 

Jkiuw  didluS  480 

Jibri  eius  quandocceperint  le- 

gi  6&9 

Ariit.natiuitas&  parentes  479 
ArgentinusDeus  249 

Argentum  quando  primum  cce 

ptum  fignari  25-1 

Argentarij  qui  581 

Arietes ,  quales  fint  generaturi 

fcetuspra?nofcere  7JJ.&  feq. 
Arimamus  deus  Perfarum  324 
ArionMethymneus  citharcedus 

Delphinoeuectus  30. &  feq. 
Ariftodemus  $6 

Ariftippus  Socratis  difcipulus, 

pag.  449 

Arifto  Platonispater  4^1 

Ariitocrauaquid  11  j 

Ariftonicus  a  Romanis  vidtus, 

pag.  j51 

Ariftophanes  veteris  comcedie 

fcriptor  79 

Ariftophanisequites  S^ 

««fterctj  qni  2  0 

Anepticijqut  69 

Arsvnde  di&a  250 

in  Artificibus  tria  efTe  qua?  fpe- 

clantur  671 

Arremis  Diana  dicta  403 

Arufpicina  quid  456 

Afclepius  qui  Aifculapius  po 
A£cicpijpater,medicinepnmus 
inuentor  pro  Deo  habitus  ^09 
de  AfinioPolhonecarme  Ver- 
giJij  6iS 


Afperitasquid  74 

Aflaracus  auus  Anchifa?       3^7 

Aflyrioru  reges,  quotfuerinr, 

pag.  218 

Aflyriorum  regnum  ,  quaodiu 

ciurarit  2i7-~o6 

Artronomiam  docuit  Atlas^Sp 

Aitrologia  a  Maguiiisinuenra, 

Pag-  *?+ 

Aftrologiam  Nautica  quis  pri- 

mus  confcripferit  44J 

Afylum  vnde  di£tum,  &  quado 

fua  illis  autoritas  adempta  fit, 

pag.  60 

a  Romulo  ,  &  Pvemo  conftru- 

ftum  ibid. 

IunionisinTroia  10 

AthalaricusGotthorum  rex27. 

in  praffat. 
Atlanticiphilofophi  qut      469 
Attalusrex  Afiie  iyz 

Attellana?  fabula?  90 

M.Attilij  Reguli,h*des&  mors, 

pag-  32 

iausprarclara  46 

Atysdeus  <*8 

quis  &  quid  fignificet  421 
Auarifemper  pauperes  395 
Auentinus  mons,  Murcius  di- 
ftus  242 

Auerruncus  deus  222 

Auguria  quid  436 

Auguria  etiampagani  irrident, 

p.ig.  266 

Augurij  difciplina  antiquif/ima 

pag.  34? 

Auguftinusipfe  fpeclnculis&fa 

crisdeorum  intcrfuit  67 

eius  commedatio  y.  in  epifroi. 

awguftinum,  amicis  aliis,eme- 
aaa  y 


In  de  ciuitate  Dei  D.  Aueuft. 


dandum  tradidit  Erafmus  7.111 

prafat. 

Auguftus  Cereri  facer  276 

Ca?f.Auguftitempora  199 

Augufti  gefta,  fub  quo  natus  eft 
Chriftus  20i.&feq. 

Auresebullaevfus  257 

Aiitumnus  candido  dicatus  co- 
iori  p8 

Axierus  deus  427 

Axinomantia,  quid  436 

Axiocerfa  dea  427 

BAccbus  vndedi&us  362 
Mamoles  dittus  3^2 

4i?.&feq.  Ofiris 

Bacchi  facra,vbi  &  quibus  tem- 

poribusconfecrata  414 

Bacchi  feftum ,  &  caeremonia?, 

pag.  362 

Bacchanalia  fefta  359 

Bacchanalium  turpitudo  Si 
Baccha?,qua?  &  qualibusvocate; 

nominibus  362 

Balthoru  familia  28.  in  prefat. 
Bnptizandiritusvetuftus  yi 
Barba,magna  ohmvirisgloria, 

pag.  '     34i 

Barbarum  primitias,vettresA- 

pollinifacrabant  237 

Barbara?  gentes,qua;  314 

Baris  nauis  itgyptia  facra  ,  pa- 

gina  j83 

Baftaridesqua*  562 

Batleliureon,genus  daemonum 

PaS-  .  575 

Beatitudo  quid,  fecundum  vete 

res  65-3 

fecundumPlatonem  464 

qua?  hic  maxima  65:4 

Beatirudo  vera  no  eft ,  de  cuius 


«ternitate  dubitatur        712 

vera,quae  6jj 

vera  ab  vno  folo  vero  Deo  lar- 

giriPlatonisfententia      S57 

Beatitudinis  caufa  bonis  eft,ad- 

hafiereDeo  691.697 

Beatus  hicnemoeft  464 

nemo  elJe  poteft,quandiu  mor- 

taliseft  y39.&  feq. 

nemo  effe  poteft  ex  feipfo   692 

Beatum  redderefoJusDeuspo 

teft  430 

Beatos  quos  in  hacvita  voca- 

mus  6$$ 

quofdam  beatiores  in  hac  vita 

efle,quam  Adamin  paradifo, 

pag.  654 

Bebius  a  carnificibus    difcer- 

ptus  195" 

Bebijduo,vno  mortis  genere, 

&  acerbifsimomoriuntur  197 

Beliona  dea  249 

pallasdifta  234 

Bellu  abelluisnomehabet2i4 

Bellum  primum  Aphri,&Aegy 

ptijinterfefehabuere        217 

quandoprimum  ccepta         iyi 

Bella   primus  Ninus  finitimis 

intulit  216 

ante  ciuile  belluacies  pugnan- 

tes  in  agro  Capania*  vifa^  funt 

pag.  126 

Bellorum  ciuilium,  malum  ibi. 

Bellumciuile  primum  Roma?, 

pag.  118 

Bellum  ciuile  Marianum,&Syl 

lanum  194 

eiusorigo  119 

Bella  ciuilia  Rom,ordine  reci- 

tata  i99-&feq. 

ijello- 


Indcx. 


Bellorum  ciuiliumapud  Rom. 

caufa  56.289 

Bellum  focialeRomac  1S8 
feruileRoma?  193 

puaticum  193 

tiranorum&  giganrum  267 
Belli  leges ,  viclores  aliqui,re- 

mifere  12 

Belli  AnronianihifroriaCicero 

in  Philippicisconfcriprir  202 
inbelloqua?  capris  vrbibus  fie- 

n  foleanr  iy 

Bellacum  fuigeneris  animali- 

bus,animalia  nongerunr  7^1 
nequaquam  peccare,  quibella 

gerunr,  Deo  &  m.igiftraru  iu 

bente  41 

Bella  nulla,nifi  per  Chriftianos 

gefta  proprer  deorum  nomen 

vlli  pepercere  4 

Bella  punica  rria       I07.&feq. 

Bellorum  caufam  Chriftianam 

rcligione  efle dixerc  quida  64 

Bellorum  rempora  &  exirus  a 

Deo  pendent  32J 

Bellis  corrupros  moreshominu 

Deusemendar  2 

Berecynrhia  marer  deum,&  e- 

iu£facra-ypfl^ft67.&  feq. 
BiiTwA^-.quia  2^7 

Bxtylum  deglufire  quid  ibid. 
Bibliotheca  prima  ,  ab  Alinio 

Pollione  impublicata  34; 
Bigari  nummiqui  25-1 

Bilis  feruens  venenum  eft  77 
BhJus  genuslini  delicariffimi, 

Pag-  2; 

Bor.u:n&  «equum  101 

Bonum  quid  666 

Bonum  eft  ouod  poffidenrem 


bonumreddit  24 

b  onum  mnplex  &  incommura- 

bile,folusDeus  647 

b  oni  gradus  fex  fecundum  Pla- 

ronem  466 

rriplicia  fecundum  Platonicos 

b  onorum  genera  rria,  corporis 

animi,&  externoru  463.467 
Boni  finis,quid  447 

Summum  bonumquod  dixcre 

plerique  447 

eiTe  veriratem  464 

vndepetendum  463 

Bonum  nullum  eiTe  exrernum, 

dixerurStoici,fed  iolamvir- 

tutem  jio 

Bona  temporaha  cur  mali  qu£- 

ritant  54 

Bonorum  remporaliu  amiffio, 

quid  nos  docear  21 

Bonis  &   malis  remporalibus, 

quomodo  vtenduin  hic  16 
Bonus  fi  feruitliber  eft  21} 
Boni  &malifempercommixti, 

pag.  61 

Solosbonosbearosefie        523 
b  ona  cur  malis  continganr,  pa- 

gina  16.18 

Boues  loquuros    effe  204.  $c 

feq. 
Boranomanria  quid  4^6 

Brachmana:  Indorum  Philofo- 

phi  470 

Bulbiquid  374 

Bullxaureai  vfus  237 

Buhris  qui  Proteus ,  vates,  pa- 

gina  ^       J77 

Byzanrium,qui^PU"C  Conftun- 

tinopolis  a  Conkatino  redifi- 


In  de  ciuitate  Dei  D.  Auguft. 


carum,pag.  330 

CAberi  vndeditti  427 

Calamitates  vtrifq;,&ipfis 

qui  perferunt  &  fpe&atori- 

basvtiles  60 

Camcert^deae  232 

vnde  dicta?  237 

Camcfena  regio  382 

M.  Camillus,  proptervrbis  in- 

gratitudinem  Jfponte  in  exi- 

liumabiit  ioo.&feq. 

Camillierga  patriam  mtegri- 

tas  118 

Canephori  virgines  412 

£annae  dictze ,  quae  nunccanel- 

lae  17P 

Cannenfis  clades       1 79.&  feq . 
Canticum  nouum,Cjiiod  Deo  ca 

nitur  yoy 

Capitolium  a  Tarquinio  parri- 

cida,ardificatum  Hf.i6y.i66 
aferuis&exuhbusincefum  170 
diistribus  facrum  427 

a  capite  dictum  :  &  quando  cce- 
ptum  afdificari  227 

peranferesferuatum  118 

Capitolij  nomina  vetera      382 
Capitolinus  lapis  134 

Capnomantia  456 

<!Z)apitis  diminurio  8f 

Capite  cenfi  cpii  173 

Carbonesfamilia  Ro.  1:9 

Cardea  dea  221 

Cajdines  celi  fccudum  Mathe- 

maticos  28; 

Carmentes  dea*  232 

Carmense  deas  236 

Carna  nympha,CMj£  prius  Cra- 

nis  382 

Carneades  Romg  pro  iniuftitia 


dicit  114 

CarthagoRom.Imp.terror  186 
aTyriis  condita  ;6o 

Carthaginis  diruptio  ,  Romae 

perditio  J7 

Carthagioe  Nafica  deleripro- 

hibuit  iOf 

Caftitas  ab  omnibus  laudatur, 

pag.  128 

violentia  non  corrumpitur     3? 
Caftor  &  Pollux  penates  Ro.  9 
Catholica  fides  quare  dicta  631  - 
Catiqui  veteribus  2yi 

Catilinas  fhfuitia  &  interitus, 

pag.  200 

Coniuratio,quales  habuerit  fo- 

cios  137 

Catinavrbs  206 

Catiusdeus  250 

Cato  84 

feipfum  occidens,imprudenter 

fecit  44  .&  feq. 

ciusvita  46 

M.Catonislaus  303.308 

Catonisfiliusa  Cefarevita  do- 

natur  47 

Catones  vnde  nati,&  quare  fic 

di&i  44 

Catonum  fanctitas  in  prouer- 

bium  abiit  4/ 

Cauea  Theatri,  quid  j7 

Caufarum  diuerfa  genera^pagi 

na  294-296 

Caecilius  Statius  Comicus ,  pa- 

gina  «4 

Czeiiusmons,  Romaevndedi- 

ctus  103 

C.Csefarlibrosduos  Anticato- 

nesicripfit  46 

Cenforum  officiurn  83 

Cen- 


Index. 


Centuriata  comitia  qux  3? 
CseluinrexpaterSaturni  410 
Cadum  cfle  igneum  putant  Pla 

tonici  3% 

Caflicolse  quare  ditti  j;7 

Ceresvndedi&a  228 

axierusdkla  427 

roaterrnagna.terrameflc  402 
Cerealesludi  413 

Ceruifiaf  vium  ,  quis  inuenent, 
pag.  yif 

Ceruleus  color,quivenetusdi- 

dus  528 

Chiromantia  quid  4?  6 

Chriitus  nulJa  caufa,malorum, 

pag.  205 

quale  iit  principium  609 

quomodo     dsmonibus    inno- 

tucrit  y^o 

cuv  fibi  noluerir  viuens  facri- 

ficari  ^97 

vthomo,mediatornoftcr    634 

Chrifti  humanitas,Eccleiiaeca- 

put,diuinitas  ipfa  vita  eft     ;6p 

Chrifti  incarnatioDeigratiam 

maxime  nobis  cominendat, 

pag.  €18 

ad  Chnftum  vnica  eftvia  ipfa 

humanitas  742 

vnicus  mediator  nofter  540.  & 

facerdosmagnus  568 

Chtiftus  fafrusmortalis,vtrae 

diator  nofter  eflet  540. &fe^. 

totum  hominem  fufcepitvt 

tum  liberaret  629 

Chriftus  quo    anno  natus    in 

Bcthleem  202 

Cur  Chriftum  tentarit  diabo- 

lus,pag.  I  y;o 


Chrifti  paflio  longo  antc  tepo-^ 

re  di&a  43« 

deChriftoVirg.carmina     615 

Chriftum  Porphyrius  contem- 

p(h,  quod  defosminanatus 

iit,pag.  616 

Chriitianus  quos  Philofophos 

potiflimu  fequatur  46;. &  feq. 

quida  tormcntis  excruciati,vt 

bona  fua  hoftib.prodcrent  22 

Chriltiani  nominis  caufa  mul- 

tispepercercGotthi  2.&£eq* 

Deus  Chriftianorum  quis    21 

fub  Nerone  perfequutio      37^ 

inChnftianorum  conueniu  o- 

limqu;e  fiebant  131 

Chriftianos  taxare,  noneftau- 

fusSeneca  ff) 

nec  captiuitas  Chriftianis  no- 

cet,  quoniam  &  illic  Deuom 

fuum  inucniunt  29 

quid  rcfpondendum  fit,  expro- 

brantibus  praefentis  vitae  ad- 

ucrfitates  %x 

ab  Hcrmete  Trimegiftopra- 

Jifta  $Ql 

fatabritas  331 

Chriftiana»  religionjimputanti 

bus  quaeDeus  immittit  mala<> 

quid  reipondendum  €i 

adChriftianam  religionemacU 

hortatio  x&.&:feq. 

vnara  Cfaiiftianarn  religionein 

liberanda?  anim^  cife  veiam 

viam  626. &  feq. 

caufam  maloruin  omnium  qnjU 

dam  dixcre  64. &  ieq. 

cur  pleriq;  incufent  109. &c  feq 
In  Chriftiana  religione,que  fu- 

tura  funt  <juibus  argumentis 


Tndeciuitate  Dei  D.  Auguft 

cfTe  ventura  probentur    630         quam  iniuftitia 
Chriftiana  relieionefola 


nutiana  rengione 
tihum  errores  polle  vinci  432 
Chryfus  bellum  excitat  ferui  1  e, 

pag.  193 

duxfugitiuorum  2iy 

Cibus  ad  maityrumfepulchra 

oblatus  yl8 

Ciceroniseloquentia  202 

«etas  116 

intcritus  199.202 

Cic.locus  lib.tertio  Offi.  emen 

datur  246 

CiceronisdeRepub.libri      82 
lib.de  Fato  mutilus  279 

Hortenfius  amiflus  166 

de  Academicis  libris  mutili  343 
Cice.error  de  praifcientia  &  li. 

arb.taxatur  293 

Cilices  pirat^  mare  infeftat  195- 
Q^Cincinnatus,  a  ftiua  ad  con- 

fulatumraptus  316 

Cinthia  dea  363 

Circe  Marica  di&a  poft  deifica 

tionem  98.123 

Circenfes  ludi  103 

primus  RomseRomulus  fecit, 
pag.  58 

vnde  nomen  hochabeant  ibid. 
Circulatorum  illufiones  wnde^ 

pag.  ;  591 

Ciues  boni,quialiquandoRo- 

maf  habiti  funt  170 

eft  concors  hominum  multi- 

tudo  31 

optime  quse  fit  munita,  pag. 99. 

&fe<]. 
Ciuitatisregimen  triplex ,  pa- 

gina  iij 

Ciuitati  nihil  tam  inimicum, 


112 

in  ciuitate  concordta  eft,quod 

harmonia  in  mufica         Ha 
Ciuitatescolonia;quce  jy7 

Ciuirates  qucedam  velutivilla? 

fubhaftat«ea  Sylla  196 

Ciuitatum  euerfio  ,  eft  morum 

nonmurorum  cafus  64. 

CiuitasDei,qua2  632 

origo  eius  informatio  &  bea- 

titudo  670 

pars    eius  maior  funt  angeli» 

pag.  64; 

commoditateseius  310 

de  ciuitate  Dei  libros,  qua  ra- 

tione  fcripferitAuguftinus  y. 

in  epift. 
inlib.de  Ciuitate  Deiqui  fcri- 

pfere  16.  &  feq. 

Ciuitates  dua?,bonorum  &  ma- 

lorummixtje  61 

duas  tantum  eflfe,  bonorum  fci- 

licet&  malorum  692 

QX)  laudia  veftalis  nauem  alio- 

cjuin  immobilem  zona  ducit, 

pag.  593 

Claudizegentes  duse  13 

Clauuslatasquid  237 

Cleombrotus  ob   vitam  futu- 

ramacquirendam  ftbi  mor- 

temconfciuit  42 

Cleonbyrfopoiahomo  feditio 

fus  S.3 

Cleon  Cilix  bellum  excitatfer 

uile  \9S 

CleophonfeHiriofus  $3 

Cleromantia  quid  436 

Cloacinadea  221273 

cloacinse  deze  fimulachrum  a 

T.Tatioinuentum         221 
Clua- 


Index. 


Cluacinam  dcam.  T.Tati*  de- 

dicauit  565 

Cluere,ideftpugnare  221.550 
Clueo,idcftfum  53° 

Cocytusdcus  419 

Codnis  vlumus  Athcnieniium 

rex  451 

Colere  non  rantum  Deum,  fed 

ctiam  homines  dicimur    jj7 
Coilatina  dea  220 

Colonio?  ciukatcs,qua»         ^7 
Coloniqui  ibid 

coldresCircenfes  ;:8 

colores  quibus  anni  tempoii- 

bus  tnbuantur  ibid. 

Comiresqui  286 

Comitia  magna  centuriata  di- 
39 
Comcedia  quid  contineat     80 
Coirurdi.X'  tres,vetus,mcdia,& 

noua  79 

Comocdiarum  origo  78 

&  vnde  nomcn  habeantibid. 
Comordiarum  licentiam,dcre- 

ltari  funt  Romani   81.&  feq. 

Cotra  a&ores  come&ai  u  87. & 

feq  copiofe  fcomediiscur  cri 

miaa  taxaripafii  fmtGrcci  8v 

Concordia  fme  iuftitia  efle  non 

potcit  111 

in    vnius  hominis    creatione 

commendata  730 

in  ciuitate  eft  ,  quod  harmonu 

in  mufica  112 

Cocoruie^edesplurcsRome  .91 

a?dific«u<t  190 

Conditio  in  fceminis  369 

Coniugia  fua  prima  ,  quoiurc 

habuerint  Romani  Ij6 

Conicientia  milleteftcs     109 


Confentcsdij  253.25-6 

Confcntibus  diis,  menfes  facri* 

pag.  256 

Couliliorumarafubterra  103 
Conftatini  Imp.  in  hoc  mundo 

roclicitas  329 

Conftatinopolis,qui-  prius  By- 

zantium  condita  529.  &  feq. 
Contualiafcfta  103 

Confulere  mnlta  fignih^at  306 
Confulcs  primi  Roma?        103 

vndedicli  306 

Curcrcauerir  RomaniA'  quod 

finllorumofhcium  302  306 
Confulatum  qui  collega'  abro- 

gauir,annum  non  vixille  169 
ConfusDeus  ^9.103  232 

Neptunus  cqueftris  ciictus  59 
Cotetio  fchcma  rhctoricu  6CO 
Corpora  conrinenrium   quarc 

Deuspcrmittat  peccareco- 

tia  v-»tum  pag.  5I 

Contrarioru  eundcm  eile  fen- 

fum  &  difciplinam  702 

contrarioru  qua?dam  medium 

admittunt,  qua^dam  nonad- 

mittunt  538 

Cornelij  Cinn^  crudclitas  u$. 

&  fcq. 
Corpus  fpirituale  quibus  rebus 

pingueicat  581 

Corpus  morrale  quado  flar  fa- 

crinciumDei  ;68 

corporis  bona  ,  proprie  bona 

non  eife-  525 

Corpora  noftra  quomodo  ex 

clemcntisconflata    6?9.6<,o 
Corpora  omnia  refurger,  qua- 

cunque  hinc  morte  ueceile- 

riut,pa^ina  24 


In  de  ciuitate  Dei  D.  Auguft. 


cjuod  fcrupulofius   difputatur, 

pagina  6 19 

corporuin  uoftrorum  poft  re- 

furretrionem  incorrupnbi- 

litas  648 

auod  corpora  nulla  grauitate 

impediente.in  celo  efle  pof- 

fint  3j8.<lf'e(j.copiofe'. 

Cornpiaot  bom  malos,necum 

eis  nic  fiagcllentur  18 

Cofcinoiriantia  quid  436 

Corem   nouacula  lecuit  Tar- 

qmnius  591 

Cranedea  223 

Cranes  twmpha ,  crua?  poftea 

Carna  58; 

CraitJ  duo,pater&  filiusoccm, 

pagina  194 

Creator  rerum  vnus  &  folus 

Deus  733-734 

De  creatura  tria  nobis  maxifne 

fcienda  664 

»on  ci  eatura?  ,  fed  earii  abufus 

vituperandus  665 

creaturas  ciiialiter  angeli  co- 

gnofcant  678 

creaturasomnesin  fuogenere 

eflebonas  696 

OjUa:  ex  creaturis  primo  fint 

creata?  646 

inomnibus  creaturis  laudadus 

Deus  698 

Crocodilus  fcrpens  yii 

Crux  maxima  ,  mens  fcelerum 

confcia  664 

Crucem  infipietiam  vocari  517 
Cuba  dea  235 

Culpa  abeft,ii  abfueritcofil.  36 
Cultusverus&falfus  42; 

vcrus^uis  SS^S^2 


«juern  Deo  exhibet  homo,  non 

Deo,fed  ipri  homini  prodeft, 

pagina  j66 

Cume,  vnde  nomenhabeantiy3 
Cuninadea  221. 23* 

Cupiditas  venerea  nimkim  te- 

nacirer  vifcenb9  inhaeret  20 
cupidirasglorke  &  dominandi, 

tjuidinter  fe  differant  319 
curiarum  numerus  Romsevn- 

dc  manarir  103 

Curiatiorum  cumHoratiispu-* 

gna  '  1J9 

Curforesqui  334 

M.Ourdjfa&um  247 

cynica?  fe&a?  autor  Antifthe- 

nes  449 

cynocephalus  deus  96 

Cybele  dea,  quas  artes  inuene- 

rit  68 

fimulachru  eius  per  Scipionem 

NafiCdiTi  vrbiinfertur  70 
Cyllenius   cur  didus  Mercu- 

lius  399 

Cypnanusmartyr  514 

Cyprij  virgines  fuas  ante  nu- 

ptias  pi  oftituebant  230 

CyrusMedoruregnuvicit  219 
cyri  duo,maior  &  minor  162 
Ana?  a  loue  corrupta,  pa- 
gina  77 

DecemberVeftarfacer  156 
Decemuirifacrorumoui  345 
Decius  gloria  militari  magnus, 

pagina  247 

Definitionis  vtilitas  115" 

Delphinus  Arione  cytharcedu 

dorfo  excepit  3° 

Democratia  cjuid  I]5 

4\»'»,id  eftfcio  549 

Da?mo~ 


D 


Index. 

Dsmonaiymus  dicitur  huma-  quibus  vincantur    a  nobis  af* 

nus                                        J33  mis                                     604 

dazmonis  natura  media  qua^da  ipfa  humilitatepotiffimumvin- 

inter  deos  &  homines     486  cuntur                                    J49 

da?monemeffe  ,  multis  moois  da?monibus  cur  tantaconceda- 

dicitur                               y;4  turpoteltas           6oo.&feq. 

da?mones  quid  ,  &    quibuslint  in  damionibus  quid  laudarint 

affe&i  moribus  ,   fecundum  pagani                                48* 

Apuleium                          489  darmonibus  hic  mundus  carcer 

dazmones  a  fcientia  nominati  eft  vfquead  diemiudicii  68y 

pag.                                     J49  dimonibus  non  diis  animalia 

dicli  tenebra?                         68;  ftcrificada  effe  dicit  Porphy 

bona  prxcepta  ,  non  nifi  deci-  rius                                     88 

piendianimo,  nonnunquam  dscmones  cur  munera  petanr, 

dare                                     128  pag,                                    492 

non  funt  timendi  propter  bo-  &  cur  falfacrimina  de  fe  narra- 

na  aut  mala  terrena           122  rivelint                                8y 

quibusmediis  futura  cognofcant  pra:  hominibus  colcndos  fe  pro 

571  ponunt                                  8j 

quomodo  vera  praedicant    124  vafiOS,non  fapienteseffe      653} 

alios  aliis  effepeiores               9  nihil  aiiud  poile  ,  quara  quod  a 

aereminhabirare                  488  Deofinuntur                     436 

d*emones  quidain  affe&us  vo  imperita  incantatione  irritari, 

cant                                      $v  pag.                                     617 

aquibufda  angelosvocari    548  hominum  preces  addeos  refer 

animas  habei  e  rationales,  &  ho  re,&  rurfus  impetrata  ad  ho- 

minibuscfTefuperiores  484  mines,dixit  Apuleius        49} 

non  effe  meliores  hominibns,  ex    animabus  hominum  fieri, 

pag.                                     487  pag.                  j32.&feq.cop. 

non  effe  fuperiores  hominibus  Platoniciaereos  effe  diciit  178 

propter  loci  excellentia  488  ferpcntinis  effe  pedibus        79} 

in  quo  hominibus   miferi  ores,  dsemonum  origo  ,  &  genera 

pag.                          532. &  feq.  duo                                        $7f  . 

quid   cum    dih  &    hominibus  fex  ltem  effe  genera  fecundum 

communehabeant           530  alios.                               ibid* 

quidadiisdiftent                    516  naturaex  Platone                  5-17 

immundoseffefpiritusexeoru  natura  eorum   tribus  contra- 

voluptatibusdifcitur         128  riisab  hominum  diftingui- 

o^uibus  facrificiis  dele£tentur,  tur                         J36.&  feq, 

pag.                 483.&  feq.j8i  fcire  illorum  ouantum  diftcE 

%sfugAt  au.Peh     Ttm,),  febb 


In  dc  ciuitate  Dei  D.  Auguft. 


ab  angelorum  yyi 

idsmonum  princeps  Ophiomus 

di&us  7 

dsmonnm  corpora  qualia  488 
diftributio}&  nomina  5-33 

inuidia&  poteftas  maxima,pa- 

gina  329687 

deceptiones  &  impoftura! ,  pa- 

gina  $77.  &  fecj.cop. 

malitia  495? 

da?monum  acies  in  agro  Catn- 

panice  vifae  funt  pugnare  126 
da?moniaci  qui  apud  Oentiles, 

pagina  486 

Deusqui  fit  fecundum  Varro- 

nem  269 

cjuorum  cleorum  Deus  652 

cuiusrei  dominus  fuerit  ante 

omnium  creationem  715 
vmbilico  fornicis  fimilis  594 
Dco  inimicimu  69$ 

quid  fit  contrarium  695" 

Deummulti  philofophoruper 

creaturas  cognouere  471 
non  effe  animam  mundi  138 
de  Deo  fatius  eft  pleraque  igno 

rarcquam  periculoiius  fcru- 

tari  717 

Deum  vnum  efTe,eumque  in  o- 

mnibus  diffufum  dixere  Gen- 

tilium  quidam  233 

numerum  efte  dixitPlato  276 
Deusincomprehenfibilis  145- 
faepe  in  aliena,  qua:  ipfc  non  eft 

formavifus  ;8y.&  feq. 

nullo    fermone   comprehendi 

poteft   #  J43 

Deum  nulia  fpecie  aut   forma 

pofte  efhngi  Gentiles  dixere, 

pag.  270 


folusvereeft  476 

»>dictus  ibid. 

folus  bonum  hoc  fimplex  &  in- 

commutabile  647 

non  minuitur  Dei  poteftas  cum 

dicitur,  miodmorinonpof- 

fit  297 

Deum  effe  incorporeum  \idc- 

runtphilofophi  458 

Deus  quomodo  futura  prsefciat 

pag.  196 

non  eft ,  fi  futurorum  non  eft 

prarfcius  -9$ 

omtua   a  Deo  eflc  quomodo 

fenferintphilofophi         458 
inDei  manuomnia  eflc,  pag1_ 

na  587 

Deuscpialiterfutura^prxfenria 

&  pra? tcrita  videt  66} 

Dei  voluntas  certa,  &  rerum  o- 

mnium  fons  &  origo         572 
cur  Deus  bonos  fimul  cum  ma- 

lishicaftiigat,  pagina  17.    & 

fequenti 
Deusin  creaturis  omnibus  la,u- 

dandus  698 

Deo  cultus  nihil  prodeft,fed  ho 

mint  566 

deitatisdebituscultus  yy7 

Deus  cniomodo  locjuatur  honii- 

ni      f  634 

pofteriora  Dei  funr   creaturae, 

pagina  586 

operare&  vacarc  72,1 

cjuidam  animam  mundi  efTcpu- 

tant  384 

dij  vnde  finc  ,  opiniones  vana?, 

pag.  348 

dij  fan£taanimalia  ab  ifcgyptiis 

dicU  .-510 

vxor 


Index, 


vxores  fuas  non  zelant  140 
dijfalfiquarefalfa  crimina  de 

fc  narrari  velint.  8f 

hominum  opprobriis  dele&an- 

tur  82 

cjuomodo  Romam  tranllati.pa- 

gina  153.&:  ieq. 

boni  q.uomodo  a   mahs  diftin- 

guantur  87 

dea:  ,  qua?   hominibus  nupfe- 

runt  263 

deoruin  materterra  35-7 

deorum  dup  funt  principia  426 
dij  alij  afummo  Deo  ,  alij  ab 

hominibusfa&i  yoo 

genera  tria  ,  &  ad  quaj  ordina- 

ta  i6i.3so.S7S 

ordines  94 

euocariones  119 

fexumquare  excogitarit  vctu- 

ftas  271 

matrimonia  &  incefta  567 

deorum  &  dazmonum  difteren- 

riaz  sl6 

deorum  eligendorum  qua?  fue- 

rit  Romanis  ratio  96 

mulritudo     illorum    Romanis 

nihil  profuit.  154 

pluraliras  vna  Chriftiana  reJi- 

gionevincipoteft  432 

deorum     quorundam    flmula- 

chra  352 

deosfuospagani  dona  deorum 

efledicunt  ,  &  cur  ha^cillis 

dedere  nomina  2j8 

deosociofosnon  efTe  589 

omnesbonosdicunt  Platonici, 

pag.  88.482 

cum  hominibusnonmifcerife- 

cundum  Platonem    493.742 


mafculos  ca?lo ,  faeminas  terrae 

tribuunr  426 

de  diis  quid  fenferit  Plato  276 
exdiisexifttmarele  natum  ef- 

fevtileeft  142 

diis  non  Chnfto    huius   mundi 

mala  afcribenda  funt  203 
dij  fa) h  beneficia  dareoullapof 

funr.  148 

dij  genrium,  nullas  vnquam  le- 

ges  ad  bcne  viuendum  culto- 

nbus  fuisdederunt  66 

dijgentiumrlagitiorura  patro- 

ni  117 

qmbus  rehus  fe  colendos  efle 

pcrfuaferint  $97 

deospaganoru  nihivnquam  bc 

nefanxifle  71 

curveteresin  animalium  fpe- 

ciecoluerint  yi2 

nccdarenec  tueri  regna  pol- 

funt  217 

dij  falfi  propter  vitam  ^ternarrt 

culti  337 

&  quod  illam  dare  non  poi- 

funt  338.'Scfeq. 

bella  &  calamitates  excitantes 

dajmonesnondeos  eile  528 
annosplufquai70.  deosfinefi- 

mulachrisRom.coluere  267 
deorum  cultum  primus    Or- 

pheusinuenit  5-60 

qua^turpiter  in  eorum  templis 

fiant  75- 

cultus  turp&flimus  Roma»  365- 
deorufuperum  facrificia  484 
terreftrium  facrificia  ibid. 

diis  animalia  non  e(Te  facrifican 

da  dixit  Porphyrius  8S 

dijetiamhorninesdicli         *c* 

bbb    a 


In  de  ciuitate  Dei  D.  Auguft. 

dij  Gchtilium  homines  mor-  collatina 

tui  joS.&feq.  cranc 

deos    omncs  fuifTe    homines,  cuba 

pag.  3J7-406  cunina 

deos    cjuare  fccerint  antiqui,  diefpiter 

pag.  503  diuerra 

deos  femper  fuifTe,&  tamen  fa-  domitius 

#os  eflePlatonici  dicunt,  pa  domiducus 

gina  624.&  feq.  educa 

DeusSocratis  48;  a?geria 

dij  maiorum  gentium  qui    4/6  arfculanus 

dij  gcntium  peccatorum  auto-  februus 

res,non  vltores  funt        140  forculus 

deorum  multitudo  apudRoma-  fcbris 

nos  220  foslicitas 

deorum    fingulorum    oflicia,  fefTonia 

Deusaltor 

anubis 

arimanius 


3J9.&  feq.    fides 
419    flora 

9S 
324 


argentinus 

auerrunculus 

axierus 

DeaAbeona 

adeona 

agenoria 

angenora 

axiocerfa 

Bellona 

dij  confcntes 

catius    1 

cocythus 

confus 

cynocephalus 

camoena 

carmentes 

carmense 

cardea 

cinthia 

claaciu» 


249 
222 
427 
249 
249 
232.241 
221 

427 

249 

a;3.2?6 

270 

4^s> 
103,232 
96 
232 
232 
236 
221 

3«3 
821.2« 


fortuna 

fortuna  barbata 

fugia 

fulgora 

Glaucus 

honor 

horofmades 

hymenseus 

hora 

horta 

hoftilina 

dijignotiqui 

ianus 

Iugatinus 

iupiterindigcs 

ilythia 

intercidona 

iuuentas 

lepos 

liber 

liberus 

Jimentinus 


220 

22} 

23« 

221 

231 

2*8 

359 

ibid. 

232 

437 

249 

*SS 

221 

96 

24$ 

249 

246 

220 

232.243 

232 

72 

367 

403 

249 

324 

2JO 
24I 

ibid. 
220 
40j 
234 
220.232.379 
9« 
*3$ 
3S9 
232 
2JO 

377 
SS9 

faai 

laftur- 


Index, 


lafturcia 

220 

«juirinuf 

$* 

leuana 

232 

Rufor 

418 

leucothea 

222 

rumina 

232-367 

libentina 

221 

runcina 

220 

Jucina 

231 

rufina 

220 

dij  magniqui 

9 

dij  fele&i  viginti  nurftero,pagi- 

Melicerta 

223 

gina 
dij  famothraces 

375 

mercurius 

231 

427 

mutinus 

232.364 

fentinus 

37C 

manturna 

360 

ferapis 

582 

marica 

98.123 

ftatilinus 

24? 

matuta 

220.98 

fterquilinus 

36* 

mena 

232 

fubigus 

360 

mens 

378 

fummanus 

2J+ 

murcia 

241 

fentia 

232 

dij  naturalesqui 

400 

fegetia 

221 

dij  nuptialesquinque 

249 

ftimula 

232.241 

neptunusequeftris 

2>7 

ftrenua 

232.241 

nodotus 

220 

Terminus 

2<* 

nixidi 

23<5 

tellumo 

228 

nemefis 

98 

tutanus 

221 

numeria 

232 

tutilina 

ibid. 

Opis 

231 

Vaticanus 

2:1.232 

orcus 

378 

vitumnus 

376 

dij  puerperiorum 
Pallor 

37T 

vallonia 

220 

2J3 

vittoria 

72 

pilumnus. 

359 

virginenfis 

232.363 

picumnus 

363 

virtus 

246 

partunda 

36O 

vitula 

72 

patelena 

220 

vnxina 

363 

pauentia 

232 

volupia 

221.232 

pecunia 

249 

volutina 

220 

pellonia 

249 

de    diabolo  <juo  gt 

mere    lo- 

«r«6* 

^ 

quutionis  diftum 

fit  ,  &  in 

pomona 

97 

veritate  non  ftetit  ,   pagi- 

populonea 

3<>7 

na 

6j6 

potina 

232 

Diabolus  homicida 

ab  initio, 

prema 

360 

Pa§\     n 

6tf 

proferpina 

222 

cur  Chnltum  tentant  ,  pagi- 

Quies 

J30 

na 

m 

In  de  Ciuitate  Dei  D.  Auguft. 


fit  ne  diale£ticapra&ica  vel  fpe 

culatiua  473 

cuidam  a  corporisfenfu  ducen- 

damputant  461 

tanquam  inutilem  Epicureire- 

pudiarunr  462 

Diales  flamines  Ioui  inftituti 

96. &  feq. 
Dianadea  235" 

viaru  dea ,  &  cur  fimulachrum 

eiusiuuenile  fingitur  403 
diana?  Epheli^  tepju  ftagrat  235- 
nullivirointrarelicebat  403 
dianam  lunam  effe  402 

&  cur  virgo  fingatur  ibid. 

/^tajj\oJj>oiMt  73 

Di&ator  die  quo  le&us ,  Veftai 

facrafacieba-t  9 

di&atores  Romse  in  extremis 

creatipericulis  171 

dittatura  qualis  poteftas  318 
Diesprimi  fex  fpiritualirer  643 
feptem  primi  quales  fuerint, 

difficile  eft  exponere  642 
diei  feptimi  fan&ificatio      681. 

&feq. 
dieru  ele&io  mathematica  ftul 

ta  287 

Diefpiter  Deus  231 

JNpMt  veteres  villas  vocauere. 

pag.  78 

DifFamare  quid  117 

DilemmatumfoJutio  40 

dile&ionisvtriufque  praeceptu 

J64 
feipfum    diligere  ,  «juomodo 

quifcjue  debeat  564 

DiogenesCynicus  fepeliri  no- 

luit  27 

Diogenespluresfuere       447 


Dionyfij  Siracufij  iocus,  cum 

itfculapio  barbam  auream 

detraxiiTet  ^s 

Ditisnomina  diuerfa  419 

Ditis  &  Proferpina?  ara  fub  ter 
rareperta  177 

Difputandum  tot  tantifque  ra- 
tionibus  cu  plcrifq;  cur  fir    63 
Diuespauperqui  397 

diuitiarum  gratia  mulrigraui- 

ter  excruciati  22 

iri  diuitiis  cupiditas ,  non  facul- 

tas,reprehenditur  21 

diuitia;  vera?  21.22 

diuitia?  veteru  fuere  pecora  39^ 
diuiti^  aliud,aliurj  pecunia  ibi. 
Diuerra  dea  3f9 

Dkiinationugenera  plura  456 
diuinationem  nihil  eife  coten- 

dit  Cicero  191 

Diuinitasquid  374 

Docere  mercede  Socratici  no- 

luerunt  449 

Jhii%iefycijuiiqui  73 

Domiducusdeus  35:9 

donnduca  qua?luno  3^3 

dominandi  libido  Roummodi- 

ca  303 

beftia  pefsima  160.320 

D«mitiusdeus  3^9 

DomusDeifpiritalis  yoy 

Dona  Deiin  nobis  Deo  redden 

da  564 

Dryades  arborum  nymphe^  272 
Druida^qui  470 

Duumuirifacrorumqui        34$ 

EAnus  Ianusdidtus  234 

Eccleriaciuitas  vna  ex  an- 
gelis  &  hominib'  colledta  570 
ecclefiarumpra^poiiti  ad  quid 
con- 


Index. 


conftituti  19 

ccclefi^  caput  humanitas  Chri 

fti,anima  &  vita  ipfa  diuini- 

tas  J63 

Ecclefie  nunquam  ruiture.  lapis 

primus  5-03 

Ecedemia  olim,nucacademia, 

pag.  480 

EclipfesSolis,&Luna?,  primus 

Thales  Milefius  predixit  441 

cclipmun  rationes  olimigno- 

rata:  164 

eclipiim  pafsionis  Chnfti  tem- 
pore  non  fuiffe  naturalem  ib. 
jfiEdilium  curuhum  officium  131 
j£duca  dea  232 

iEgeria  dea  437 

Aegyptus  caeli  eft  imago  joi 
a*gypti  flumen  quid  306 

sgyptiorum  dij  belluini  120. & 

fi2 
aegyptiphilofophi  469 

Eleemofyna  pietatis  opera,cur 

difta  jy8 

Eleemofyne^  quanta  fitremune 

ratio  28 

Elementamundi  quatuor  45-5 
quomodo  funt  in  mifto  689 
elementorum  catenata  feiies, 

4S>8 
ordo  vt&qua?quefe  ambiant, 

688 
ordo  fie«undum  quofdam     385- 
tranfmutatio  697 

ex  elementis  multze  funt  homi- 

nibuspernicics  210 

Eleufiniafacra  41 1 

Ele&ifidelesjbonire&e  nomi- 

nantur  373 

Emathia  quae  poftea  Macedo- 


nia  If> 

Aeneas  Anchife,  &  Veneris  fi- 

lius  141 

cum  Achille  pugnans  a  Neptu- 

no  liberatur  137. &  feq» 

hoftemfuamanu  occifum  do- 

luit  160 

Ev»oio^  quid  46I 

Aeneopolis  qua:  prius  Saturnia 
•  3S2 

Enniuspoeta  116 

Oenophorum  quid  384 

Epifcopus,ideftfpeculator    16 
Epicurus  ex  atomis  &  rameptis 

omniadixitconftare        3^0 
epicurei  veritatis  indicium  ia 

corporisfenfuponunt   460- 

&  feq. 
Epic"tetus  J2J 

Epidaurius   ferpes  Aefculapiut 
nauigatemRomam  fequitur, 

pag.  •    S9t 

epidaurus  quae  ante  Epitaurus 

oppidum  Achaiar  154, 

Epulasquo  animo  admartyri» 

fepulchra  olimobtulerintyi4 

epulorum  publicorum  curato- 

res  35T 

Aefchines  Athenienfis  86 

Aefculanusdeus  249 

Aefculapius  afclepidus  di£tus, 

pag.  jir 

ab  Epidauro  Romam  migrar, 

pag.  iyj, 

ophiuchuscrediturinca^lo  593 
aefculapium  Rom.  nauigantem 
ferpensfequitur  f9* 

sefculapij  tres  15-4 

Efle  naturas  omnes   appeterc 

$74.&feq. 

bbb    4 


In  de  ciuitate  Dei  D.  Auguft. 

Nihil  eft  iucundius  quam  efle,     Europa  ab  Afia  ThracioBof- 


pag.  674 

cgo  fum  tjui  fum ,  exponitur, 
pag.  476 

efientia  ab  efle  deduclii  nouu 
cftnomen  693 

Aeftasruffodicaturcolori  p8 
Aetateshominum  quinque  lyi 
seternum  non  continuobeatum 

aeternitas  quid  diftet  a  tempore 

Hi 
aeternitatiDeinihil  comparaii 

poteft  711 

Eterogenia  quae  44y 

Aethera  caelumvocant  Plato- 

nici  38^ 

Aetna  monsSicilije  &eiusin 

cendium  20j-.&feq. 

setnimontisincendium  204 
confiagratio  prima  212 

ab  Aerna  monte    flamtnarum 

fiumina  cucurrere  210 

Etholcgiqui  3^8 

Ethopei  qui  ibid. 

Initium  Euageli  j  Ioannis  aPla- 
tonico  quodam  maximo  loco 
habitum  520 

Eudaemon  quid  $-34 

Eudoxus  poeta,  &  mathemaii- 

cus  302 

Euemerus  Siculus  hiftoricus, 

PaS-  m 

Eunuchi  cur  Magnas  matri  fer- 

uiant  419 

EunusSyrus  bellumexcitatfer 

uile  jn 

Euocationesdeorum  119 

Eupolispoetainmare  merfus, 


phoro  difterminata  4^5 

Kw <rt@etet  quid  yj8 

Exadtores  qui  109 

Exequiarupompa  viuorii  fola- 

tium,mortuoru  fubfulium  26 
Exorcifta?qui  604 

FAbius  Tarentina?  vrbis  euer 
for  12.14 

Fabrkij  integritas  133-317 

Fabula  primam  Rom^  luftt  hu 
uius  Andronicus  80 

fabularum  vaiiagenera  ibid. 
fabularum  theatri  origo  78 
Faclio  quid  112 

Falacerquisfalacrisflamen  S6 
Faleecur  geftet  Saturnus  407 
Fames  grauis  Romae  170 

Saguntir-orumhorrenda    181, 

&  feq. 

famisbona  24 

famofa  carmina  Romae  lege 

prohibita  88 

Fana  a  fauno  di&a  2;j 

Fafcinum  quid  364 

Farum  quid  274.276 

quidStoicis  29O 

Etquodquatuordefato  fintve 

terum  fententije  ibid. 

a  fando  di£tum  29J 

nonnulliDei  dicunt  eflevolu-p 

tatem  289 

fatum,&  prouidentia  quomodo 

diftent  296 

de  fato  Platonis  opinio        276 

feteti^  philofophoru  duae     299 

&  quomodo  fatq  omnia  fieri 

dixerunt  ibid. 

fatalia  quae  274 

Fatiia  fauni  vxor  23? 

faunus 


Index. 


faunus  Pici  filius  Faunorum  & 

Satyrorum  pater  2yy 

Fauo  Archimimus  368 

Febrisdea  96 

FebruariusTermino  dicat   385 

&  februum  facru  di&upurga- 

torium  ibid. 

fif bruanus a Numa  anno  addi- 

tus  386 

februariusNeptuno  facer    2y6 

februs  deus  qui  Pluto  ijy 

Fercula  quid  70 

Fcelicitasvera  imperantiu    328 

fuelicitasdea  no  eit,  fedDeido 

num.non  igitur  colenda,  fed 

a  Deopetenda  eft  254 

dea  243 

cur  tam  fero  Romanis  culta,  & 

quis  primus  <edemilli  con- 

ftituit  2J-J 

vbihabitet  213 

folisbonisdatDeus  271 

qualemhabuere  angelianteca 

fum  654 

Vtrum  propterfcelicitate,  quze 

poft  mortemfutura  eft ,  vni 

Deian  pluribus  facra  facerc 

oporteat  47y.&copiose  feq. 

Fcemina  cur  ex  latere  mariti 

facta  758 

fcemina  vbi  coceperit,  alterum 

concipere  nonpoteft        7^8 

fceminam  heredem  facere  ,  le- 

geprohibitum  i8y 

fceminjeinviiosmutats       203 

apud  Augilas  proftitutx        230 

fueminae  etiam  de  brutis  dicun- 

tui  animalibus      aoj.&feq. 

Fefceniniqui  79 

Feflonia  dea  249 


Fefta  vera  qu£  domino  celebra 

mus  ;62 

Fcetus  fimiles  nafci  imaginibus 

fub  ipfo  conceptu  hauftis    7& 

Fidesdea  246 

fideiconferuatio  &  Regulum, 

&Saguntinosperdidit  185 
fidc  mens  ante  Dei cogiitione 

purganda  eft  634 

fide  in  Deu  angelis  appropin- 

quamus  J©8 

Fidcs  Chriftiana  nullius  mali 

caufa  20 1 

ad  fidem  Chriftianam  adhorta- 

tio  I32&feq. 

in  partibus  iuftitiae  coprehen- 

ditur  246 

Fidelesboni  eletti  nominati373 
Fimbria  homo  perditifsime.  au 

daciae  146 

C.Fimbria  19 4. &  feq. 

Flaminesgenusfacerdotij  96 
flaminum  infigne ,  &  vnde  ditti 
fint  97 

Flameum  tegminis  capitisge- 

nus  ibid. 

Fletusfimulachrorum  maliali 

quid  ixs  portendunt,quibus  fa- 

uent  ij* 

Floradca  220.222 

Floralisflorsedejeflamen  97 
fioralium  turpitudo,&  a  quibus 

celebrata  Si 

Fluentiaciuitasfubhaftata  198 
Flumen  Aegypti  quod  306 
Forculusdcus  221 

Fortitudocurdeanonilt  246 
Fortis  viris  non  eft  dicere  ,  hoc 
no  patiar:  fed  hoc  no  faciam, 

bbb     y 


In  dc  ciuir  ate  DeiD.  Aueuft. 


Fortuna  vnde  di&a  244 

Fortunadea  232.243 

dearum  felectiffima  379 

fortuna  muiiebris  &  aedeseius, 

fortuna  barbata  da  232 

in  quibusrebusconfiftat     276. 

&  feq. 
Ifl  omni  re  dominatur  irj 

fortunar  fimulachru  loquutum 

•     Pag 
ardesplures 


Fortuitum  quid 

Francifcus  de  Maronis  minon- 

ta  commentatur  Jib.  de  Ciuit. 

Dei  I7.inpr<efat. 

Fratrcs  ciuili  bello  mutuis  con- 
cidunt  vulneribus  128 

Frons  pudoris  infigne 
Fru&efcea  dea 


Furte  tres  infernales  Ij8 

Furinalis  furida?  ftamen  97 

furius  CamilluS  Romam  ingra 

tam  defendit  171 

FufidiusSvllaf  aflentator  197 
Fuftuarium  funplicirim   autori 

carminum  infamiumconfti- 

tutum  Sy 

Futuravariis  modis  pramofci, 

pag.  627 

245-    quomodo  videtDeus  663 

244    quomodo   fciant  dsemones  & 


angeli  jyo 

apud  Deum  funt  prarfentia  500 

GAdesinfula  39 

Galatarum  origo  186 

Gnllifacerdotes  ,  &  illorum  fu 
ror  68 

3S2    inmemoriam  dileftionis  Atys 
249         caftrabantur  421 


Frudhispropriefruentis  eft67i  &  cur  matri  magnae  feruianr, 

fruges  magicis  artibus  tranfia-  pag.                                   419 

tx                                     49j-  galli  fenatum  omnem  Roma- 

frumenta  quibus  diis  Romani  num  trucidant                  198 

dicarint                            220  galliam  decennio  fubegit  Ca?-^ 

Fruiquid                              469  far                                     2or 

frui&  vtiinquodifFerant     671  Gallograrciminoris Afia*  pop. 


Fugia  dea  &  illius  fefta 
vitula  difta  lbid. 

Fugalia  fefta  71. &  feq. 

Fulgora  dea  vidua  367 


pag.  196 

Ganymedes  in  fignum  ca?lefte 

aquarium  mutatus  423-&feq. 
Gaftromantia  quid  436 


fulgurum  generatria            258  A.Gelliuselegantiffimieloquij 

fulmina  diis  quibus  affignata,  pag.                                     j20 

pag.                                   2f4  Geliius  fcriptor  quidam  anti- 

fulmina  Iouisa  Vulcano  &  Mi-  quus                                  103 

nerua  curantur                 230  Geminos  fub  vno  coceptos  ho- 

Fumuspro  re  vana               15-6  rofcopo  diuerfas  habere  na- 

funeriscuratio,  conditio  fepul-  turas                                  2$s 

turaz ,  &  exequiarum  pompa  Genefis  Iudfis  Brefith  vocatur, 

mortuis  nihil  profunt      26  pag.                               684. 

Ge- 


Index, 


Ceniusdeusquid  396'397-533 
Geomantia  quid  45<> 

Germanum  quid  ^O.&fecj. 
Getulia  Aphncepars  167 

Genitis  quiddicatur  J33 

Gigantesnariexangelis  142 
Gingrire  &  gingrine.  quid  356 
GlaJiatoresTeditiofi  Itaham  va 

ftant  2iy 

gloria?  cupiditas  pia?  fideiini- 

mica  309 

nonnunOjUambona  308 

gloriar  contemptus  virtusma- 

xima  319 

Glumaqnid  222 

TiuSfl  (ntWTx>v&  «  Delphici  tepli 

infcriptio  477 

Goetiaquid  f72.?73 

Gotthi  aRomanis  mirabiliter 

viftt  28. m  prarfat.  327 

a  Thecdofio  vi&i  27.  in  pra?far. 

mitius  cii  Ro.egerunt,  quam 

Sylla  ciuis  198 

Chriltiani  nominis  vencrato- 

res  2.&  feq. 

gratiam  Dei  in  Chrifti  incar- 

natione   maxime  commen- 

dari  618 

graria?  tres  quomodo  pingeba- 

tur  3JJ 

Gratianuslmperator  351 

Gracchorum  fedjrio  bellorum 

ciuilium  initium  fuit  189 

C.Gracchi  caput  auro  repefum 

aL.Opimio  190 

Graecia  magna  Italie  pars  440 
Qraecis  magnaefines  442. 

Grceci  leues  ir 

Gra?ca  lingua  clariffima  440 
Gulielmus  Croius   Cardinalis 


moritur  8.in  prajfat.1 

Gulielmi  Budacilaus  101 

Gymnafia  Athenis  quot      481 

HAdrianusx1i1j.R0.Imp.26y 
HalaricusGotthonun  rex# 

pag.  29. in  prefat. 

Haliartus  ex  aquilageneratur, 

pag.  93 

Hamadryades  arborum  nym- 

pha?  25-2 

Hannibal  ex  ca? de  Cannenfi  an 

nulorum  modios  tres  mittit 

Carthaginem  179 

Hannibalisf^uitia  179 

Herbas  &.  frutices  viuere  40 
Hedere^  ipecies  cjuazda  inebnas 

&  furortm  inducens  362 
Heraclia  vicloria  174 

Hercules  deus  cum  Laurentina 

meretrice  congreditur  3fj 
Herculi>  sedituus  35"} 

haf  refis  quid  484 

Hermes  Aigyptius  Trifm  *gi- 

ftus  /00 

HermopolisvrbsiEgypti  yi2 
heroesoijqui  94 

heroesChriftianorum  600 
heroum  officium  quod  60 2 
Heroumquid  602 

Herfilia  vxorRomuli  241 
Hieremias  in  JEgypte  mor- 

tuus,ab  indigenis  colitur,pa- 

gina  4-7S 

Hieronymusfcriptorum  ommu 

optimus  io.inprxfat. 

Hifpanorum  veterum  mores, 

pag.  470 

&.   o.uod   aurifodinis  Hifpania 

fcateat  -  ibid. 

Hiftrionurninfamia  90 


In  de  ciuitatc 

rJomo,magnumeft  miraculum 

pag.  sH 

Deinomini  confecratus  eft  fa- 

crificium  j<$8 

hominemaiTumpfitDeus,quo- 

modointelligatur  547 

fiominum  folumanimum  efle 

dixeruntPlatonici,corpus  au 

temhominiscarcerem  29 
hominum  ad  praedicata  ex  Apu 

Jeio  ;2P 

Homo  etiammifercu&is  crea- 

turis  melior  693 

diuinum  animal ,  quia  folumi- 

gne  vtitur  698 

quanti  habeatur  apud  Deum, 

pag.  430 

qua  parte  Deo  propinquior, 

Pag-  634 

catura  hominis  Deo  proxima, 

l  Pag-  <S7i 

BOminem  partem  efle  Dei  di- 

xere  nonnulli  239 

homines  dsemonibus  meliores 

Pag-  4$7 

dij  di&i  y;3 

Homo  an  mortalis  effe  poffit& 

beatus  539 

cur  mortalis  ,  fecundum  Philo- 

fophorum  opinionem  532 
fiomines  quas  animalia  fenfi- 

busfuperent  487 

Homo,homo  non  eft,nifi  colat 

Chriftum  594 

cur  non  citius  creatus  710 

hominem    vnum  tantum  cur 

creauerit  Deus  730.738 
fuifle  ab  aeterno  opinantur  qui- 

dam  70$. 8i  feq. 

conditionem  eius  ante  lapfum 


DeiD.Auguft. 

prorfusignoramus  6f2 

Humanitatis  fignificationes  va- 

ria?  94 

Homicida  eft ,  qui  feipfum  oc- 

cidit  34.41 

homicida  quis  5-2. &  feq. 

HonorDeus  249 

honorverusin  futura  vita  121 
humanusnihilnififumtis  313 
honoristemplum&facra  259 
honores  cum   gentilitate  orti 

funt,  &  illic  fepeliri  debent, 

pag.  412 

HonoriusImp.Ro.28.inpr*fa. 
Hora  dea  prouidentia?  241 
Horatiorum  cum  Curiatiispu- 

gna  w 

Hordei  fegetem  Ifis  inuenit, 

pag-  JiMiJ 

HoromafdesdeusPerfaru  324 
Horofcopusquid  280 

Hortadeaqu«ftimula  241 
HoitefiusCiceronisamicus  166 
HortiVenericurfacri  356 

Hoftem  etiam  afe  vittum  non- 

nullideflerunt  160 

hoftis  ab  hoitirc  di&us  222 
hoftiumin  vidtos  cofuetudo  11 
Hoftirequid  222 

Hoftilina  dea  220 

Hoftilius  Mancinus  a  Numan- 

tinisvithis  i$6 

Humilitas  credenti  valdc  eft  ne 

ceffaria  618 

humilitate  demones  vincimus 

Hydromantia  quid ,  &  quomo- 
do  fiat  43$ 

Hydromantia  Numa  exercuit, 

pag.  434 

Hyems 


Index. 


Hyemseseruleo  dicatacolori, 

pag.  528 

horribilisRomae  172 

HymeD2Eusdcus  250 

Hyperboli  Achenienfisimpro 

bitas  138 

Hypocrira  pro  hiftrione  fumi- 

tur  $6 

Hyftriones  qui  &  vnde  ditti  79 

IAcobusde  PaiTauantcomen- 
tator  lib.de  ciuitate  Dei  17.  in 

prxfat. 
Ia&anriam  totle ,  &  patres  eri- 

musomnibus  omnes  313 
Iamblichus  philofophus  481 
Ianusltalisrex  381 

Ianus  desrum  fele&orum  pri- 

mus  276 

deorum  veruftifT.  234 

iniriorum  omnium  deus       376 
ipfe  munduseft  38; 

gemiuus  cptis  588 

-bifrons  &  quadrifrons  cur   3S1. 

387. 
Saturnum  recepit  hofpitio  381 
Ianiportasbellopatent       148 
Ianucjuidafoleeiiedicunt   388 
Ianuahus  Iunoni  facer  2j* 

aNuma  anno  addirus  3^6 

Ianiculum  oppidum  Ianus  con- 

didir  382 

Ianua  ab  eundo  dicto  234 

Ibis  apud  iEgyprios  cur  cola- 

tur  205- 

i  Ca  quid  2$7 

Ichrhyomantia  quid  436 

Idese  Platonis,&vnde  di&£  428 
Ideas  Platonis,  Mineruam  efle 

conccnditVarro  426 

Igoismultagcnera  476 


artium  omnlum  eft  inftrumctv> 

tum  2  )I 

in  quo  Veftse  cultus  178 

quibusdiisafftgnatus  40* 

commoditas&  vtilitas  697 

ignemcur  Veftam  deamputa- 

rirantiquiras,&virginesqua- 

re  illi  in  minifterio  adhibitf, 

pag.  22« 

animalia  quardam  in  igne  vicli- 

tare  698 

Ignifpicinaquid  436 

Ignofcedo  crefcere  elogium  1$ 
Ilyrhia  dea  2# 

Ilium  a  Fimbria  euerfum   14J. 

&feq. 
Immudos  fpirirus  ipfisvolupta 

tibus  fefe  eiTecofitentur  128 
Imperatores  Rom.iusnon  ha- 

bentin  torum  orbetn  330 
farius  cft  imperiu  haberepar» 

uum  cum  qtiicte,quam  am- 

plum  irrequietum  149 

Imperatorufcelicitasvera    328 
Impiorum  regna  etiam  dcus  iu 

uat  62 

Incefumveruamor  fan&us  y<5* 
Indolesquid  fignificet  yy 

Infatnium  carminu  autori  qua- 

lis  pcena  c  mftituta  8$ 

devteromatris  voces  dediflc, 

pag.  20} 

&quodnunc  habentpoteftare, 

fi  viuuntadepturifunt  366 
Inferorum  circuli  nouem  39 
Infernalisigni«:,item  bonus€$7 
Infiniru  mete  no  polTe  capi  73I 
Dcusnouit  ibid. 

Ingeniofum  nafci  elTe  fcelicita- 

tis  24* 


Indeciuitate 

InimiciDeiqui  695" 

foplicior  eft  qui '  iniuriampati- 

tur  quatn  qui  facit  523 

lniufta  quemodo  fentiamus  585- 
Inodeafa£ta,&Matuta  dictas»8 
Jnquiiini  cjui  inardibuscondu- 

cl:ishdbitant  559 

Infpeclio  virginuin  ss 

Inteliigibilia  qua:  479 

intelligentielumenafoloDeo 

iqfundi  traduntPlatonici  560 

&  feq . 
Intercidona  dea  359 

Interpresquisclicatur  399 

Inuidia  nil  mi&rius  J40 

Inuilibiliu  omnium  maximum 

Deus  636 

Ioannes  AndreasStranneus367 
Ioanr.es  Heremita  iEgyptius, 

pag.  331 

Ioniaregio  442 

Ioniaop.quodMiletos  442 
Iouianuslmp.  330 

IouianusPannonius  1C6 

Irafci  poteit  Chriftianus  ,  & 
quomodo  52$ 

I:  acundi  &  contentiofi  piurimu 
valentmemoiia  3S0 

vqxv  veteres  terram  dixere  94 
Ifiseadem  quaf  Ceres  41 1 

hordei  fegetem  inuenit  jiy 
tempus  feruitutis    Ifraelis  m 

ifcgypto  304 

ItaliaGra?ciamagna  442 

a  gladiatoribus  fugitiuis  va- 

ftata  2iy 

Iterduca  dea  378 

Ithyphallusquid  41; 

deusPriapus  9J 

fuipendium,efthomicidium  34 


DciD.Auguft. 

Iudsei  duce  Saulo ,  a  Gotthis  vi- 

Cti  14 

Iudarorum  regnu  vnifoli  Deo 

innixum  272 

curdifperfi  per  oes  terras  273 
ue  Iuda;orum  ritibus  quidfen- 

ferit  Seneca  369 

iudicium  humanum  20 

iudices  Romaniqui  *39 

Iugatinusdeus  220. 232.379 

Iulianus  Imperator  266 

apoitata  323 

Iuliusmenfisloui  facer  2y6 
Iulius  Firmicus  nugatoriar  lo- 

quacitatisautor  282 

C.  lulius  Ca?far  Galliam  vicit 


decennio 

201 

C.IulijCaifarislaus 

303 

genus 

141 

mors 

202 

IuniusBrutus  Lucium  Tarqui- 

niurncollegam  vefpuit  100 
Iunij  Bruti  m  iilios,  &  affines 

auiteritas  167 

Iunius  mefisMercurio  facer  256 
Iuno  purgandoru  &  pariedoru 

omniupoteftatem  habet  377 
curlouisvxor  &  foror  224 
demiduca  di&a  363 

iterduca  pueris  377 

opigena  difta  235" 

fluonaqua?  376 

Troianis  infefta  6 

quare  7 

zelotypa  368 

Iunonis  facrain  Samo  infula  ce 

lebrata  354 

Iunonis  afyfum  Treianum  10 
Iupitcr  fumus  deoru,&  quod  ab 

his  itecoiicreciitur,quiDeu 
finc 


Index. 


finc  Gmulacnriscolunt        223 
Iupiter  an  deos  alios  ,  vt  rex, 

mittatinortalibus  243 

Deus  vnus  in  diis  omnibus   227 

&  fec]. 
cur  c«clum  habitare  di&us   226 
aiuuando  dictus  223 

diuerfa  habetcognomina  ,  nec 

in  fc  diuerfus  clt  yji. &  feq. 
pecunia  ciicitur  395" 

lupiter  Luceius  257 

vnde  ftator  dictusir7.&  fccj. 
Iupiterindiges  itneas  dicV  98 
Jouis  poteftas,  &  eius  cmn  lano 

comparatio  393.  &  fccj 

capitis  eius  tegmen  igneu    230 
adulteria  260 

cultura  Athenis  393 

louicur  lunovxor  &  foror  a- 

fcribatur  224 

Iusquid  10 1 

&  qci  bonu  fitiurisorigo   ibid. 

Iur-is  prudetia  pcr  Budaeum  re- 

"ftitui  coepta  103 

Iufiurandu  Romanorii  perlo- 

uem  lapidem  fanCtitMmu  134 

{ine  iuftitia  ne  lupiter  quidem 

pnncipem  agere  poteft      ny 

luftitia  fola  refpublica  fufteta- 

tur  112 

&  Iuftitia  in  quibus  fn  vere    94 
lufti  06  Vt  puniatur,  fedvtexa- 

minentur,  affliguntur  213 
Iuftin9  paru  fidelishiftoric9  216 
Iuuentas  dea  232:5-7 

KAiwd  vitiu  potius  quam  ma 
litiam  interpretatur  507 

KetruXn-^Hi  cjuid  462 

Ke?>©-,ideft,Saturnus         407 
Hy*&-  Iupitcr  dictus  227 


KvMcu,  mutilos  vocari  Graece, 
pagina  399 

LAbeonestres  87 

Lachefisparcarum  vna ,  & 

quod  illiusfitofficium  276 
La&urcia  dea  220.222 

Lacus  Curtius  vnde  Jiclus  247 
Laomcdon  diis  ncgnhat  merce 

dcm  136. &  feq. 

Larcpiid  tf3*3f 

Lares  fieri  animas  C  bona?  funt 

dicunt  Platonici  532  $if 
Larcs gemihi filij  Mercunj  & 

Lane  397 

LariflTa  arx  Argiua  307 

Larua  quid  J33-J3T 

Laruas  Heri  animas;fi  mal^  fmt 

pag.  J32 

Latinus  Italiar  rex  Circes  &  V- 

lyffis  filnis  123 

Latria  quid  577 

Latrocihia  futparua  rcgna  214 
Latus  clauusquid  237 

Lauinium  ab  Troianis  condi- 

tum  10.41^ 

Laurentina  meretrixHcrculis, 

Pa&  .  BSi 

Lccanomantia  quid  437 

Lectifternium  quid  173 

Leda  mulier  Nemefis  dicla  dea 

fa&a  5,8 

Lemurquid  SttSSS 

Lemuresanimas  fieri ,  fi  malaz 

fint  H2.5H 

Lemuria  fefta  536 

Lenacu  pcena  in  Hifpania  697 
Lepidus  M.^Emilius  a  Pcpcio 

&  Catulo  viftus  200 

Lepos  deus  nuptialis  2jo 

Lstitise  domus,]e-tantiumiu  ea 


In  de  ciuitate  Dei  D.  Auguft. 

cft  644 

LeuanaDea  252 

Leucotheadea  Z22 

Lex  in  arca  pofita  quid  fignifi- 

cet  798 

promiiTionem  habuit  terrena 

588 
an  per  Deum  vel  angelos  fit 

data  jS6 

LexPlautia  deiudiciis  139 

Semproniadeiudiciis  139 

Aurelia  deiudiciis  ibid. 

Cornelia  de  iudiciis  ibict. 

Voconia  lata  i8y.&  feq. 

Leges  duodecim  tabularu  qua- 

do  lata;  99 

Agrarise  nunquamfine  tumul-    Lucretiaeftuprum 

tibus  agitatae  107    fa&umeius  examinatur 

Lycurgi  aequifl". 


99 

Leges  fuas  Romani  ab  Athe- 

nienfibusmutuar«nt  98 

Libentina  dea  221 

Librorum  de  ciuitate  Dei  di- 

ftin£tio&  ordo  630 

Liber  deusfeminishumani  377 
Liberus  deus  vnde  ditfcus  3^9 
Libera  dea  Luna  di£ta  $79 

Liberum  arbitrium  Ciceroni 

quid  292.&  feq. 

libido  dormientiumabfqjcul- 

pa  48 

aliena  non  eft ,  aut  non  polluit, 

Pag-  34 

feruenti  tinfta  veneno  7; 

Libycemonspradongus  511 
Limentinus  deus  221 

Linea  re&a  quae  679 

Linternenfe  oppidum  Campa- 

nise  186 

Lipara;  infulae  i£tnas  incendio 


vaftatio  206" 

Liuius  primus  Poera  Latinus  84 
T.Liuij  librorum  pars  magna 

periit  108 

Liuius  Andronicusprimamfa- 

bulamRomcelufit  80 

M.Liuij  Drufi  fuperbia  193 
Locuftarum  muhitudoinfinita 

in  Aphrica  204 

Loquatur  Deusqualiter-  634 
Loth  vxorin  falis  ftatuam  con- 

uerfa  quid  fignificet  J70 
luciferifydus  401 

luciferum  quidam  Iunoniqui- 

dam  Veneri  tnbuunt      400 

Lucinadea  231. 2  35" 

164 

37 

L.  LuCratius  Catulus  veneno 

hauito  moritur  19? 

Ludoru  fecularium  origo ,  ri- 

tus,&  celebrcttio  I77:&feq. 
ludi  inferorum  tauri  di£ti  178 
ludi  facri  inferis  tvom^e  reno- 

uati  t  17 J 

Sceniciin  diuinis  pofiti  rebus, 

pag.  208 

Chriftianorum  taxati  5-14 

pcrmiraculum  d<emonum  in- 

ftaurati  260 

in  rebustantum  diuinis  extant 

349 
fecularesRomseinftaurati    I7J 
Circenfes  103 

Magni  ibid. 

Romani  ibid. 

Confualia  ibid. 

Ludis  in  funebribus  fabula?  a- 

ctee  ;io 

Lumen  verum  Deus  vnus    j6i 

Lu- 


Index. 

Lumenmentiu  ad  difcenda  o-    Maleficiqui  vulgo  dicli 


nia  eft  ipfe  Deus  461 

Luna  varia  nomina  habuit  235 
iuna?  deliquiumquid  I6y 

lunam   quidam   Venerem  pu- 

tant.   £t  ei  facrificandi  mos, 

pag.  401 

laboratem  magnis  vocibus,  iu- 

uaricrediditvetuftas  J94 
ab  afino  epotam  j^y 

lunaribusincremetis  &  decre- 

mentisvariaiipiurima  286 
Lux  bona  difta  662 

lux  ,   quam   principio  creauit 

Deus,angelifunt  646 

&  angeli&  fan&i  dicuntur  686 
Luxu  caucre  Naiica  Scipio  do- 

cuitRomanos  57 

LycopolisiEgpti  ciuitas  48 
LycurgusLaceda^moniis  legcs 

tradidit  98-587 

Lycurgilegesquales  99 

MAcedonu  regnumquato 
durarittempore     706 
Magiaquid  774 

magicis  artibus  fruges  ,   &  agri 

tranilata  49y 

magi  miraculisilludunt  J93 
m  agis  Pharaonis  cur  fit  permif- 

fum  facere  miracula  571 
Magiftratus  Ro.  quo  die  ledtus 

Veftae  facra  faciebat,  pagina 

8.&feq. 
Magna  mater^id  eft  Cybele dea 

pag.  "  68 

magna?  matrisfacra  421 

Magulij  Aftrologia;  &  M.>gia? 

inuentores  574 

Maius  Apollinifacer  256 

Maicus,ideft,rex  482 


malus&  firegnat, 
Pag- 


feruus  eft, 
213 

mali  item  pacem  qua?runt  14$ 
malorum  caufa  perditionis  eft> 

nonadhafiereDeo  693.699 
malis  cur  benefaciat  Deus  ij 
Maloscur  creauent  Deus  pa- 

gina  660.66$ 

Malumquid  666 

non  efte  naturam  ,  fed  bonia- 

mifiionem  646 

Mala  duplicia  morum  corpo- 

rum  I3y 

quaeiuftis  accidunt  ,  nonpoena 

crimiQis,fed  virtutis  examen 

funt  21$ 

Chriftiana?  imputantibus  reli- 

gioniquid  refponendum  61 
malorum  omniu  caufa  eft  mala 

voluntas*  699 

Mammam  veteresruminam  di- 

xere  232 

MammmaSyravoxdiuitias  fi- 

gnificat  24 

Maneprimum  quale  642 

Manes  aaimc.  dicuntur,  cum  m- 

certum    lit  bona?   an   malas 

fint.  JSM3<* 

Maniusdeusquid  J53T36 

ManliusTorquatus  filiumpro«* 

prium  perculritfecun,  qudd 

contra  ediftum  pugnauerat, 

Pag-  4* 

Manubia?  quid  258 

Marcellinus  tribunus  Africanus 

Pag-  3 

M.Marcellus  Syracufas  Uefleuic 

antequam  cepit  12 

vita  eius  j| 

Tom/]i  cce 


Inde  ciuitate  Dei  D.  Auguft. 


Marcellus  Syracufam  a  fe  dcle- 
tam  doluit  i6o 

Marianibelliorigo  119 

Maricadea,  quas  priusCirce, 
pag.  5*8.123 

Mariuscapitecenfusdi&us  174 
Marius  Arpinas  118 

marijhominisperditiffimi  foe- 
licitas  110 

crudelitas  xai.&feq. 

in  ciues  Rom.lleuitia  194 

tyrannis  197 

M.Marij  Gratidiani  mors  hor- 
renda  ibid. 

Martis  officium  397 

Martis  fydus  278 

fteila  natura  389 

Martiales  flamines  Martiinfti- 
tuti  12O. &  feq. 

Martyres  quomodo  Chriftiani 
honorent  713 

martyrum  conftantia     310.495^ 
martyrumtempla  delubra  pa- 
ganorumfecjuuta  yo8 

martyribusnon  templa,necfa- 
crificia  ftatuuntur,fedmemo 
riar,(icut  hominibus  mortuis, 
pag.  3j8 

MartiusMinerua?facer        25-6 
MaffinifTa?  rcgnum  peftilenna 
vaftatum  204 

Mathematici  olim  figuras   in 
pulueredelineabant        680 
Mathematicje  artes  a  Mercurio 
inuenta;  yil 

Mathematic^eorationes  certif- 
fimar  679 

Matrimonia  dcorum  incefta, 
pag.  367 

Matermagnatcrra  diCta    420 


Matutadea  220. 222. 98 

vnde  di&a  J36 

prius  198 

Leucothea  212 

Matutinum  a  Matuta  diftum, 
pag.  222 

Mediin  Afiaregnantannis  370 
pag.  219 

Mediator  verus  vnus  Chriftus 
eft,&  nemo  alius  540. &  feq. 
perquid  6}f 

Medioximidijqui  94 

Mcgalefia  ludi  6%.8ife<i. 

Mencerta  deus  marinus        22$ 
priusGlaucus  403 

C.Melius  Spoletanus  comcedia 
rum  Trabeatarum  inuentor, 
pag.  ^  80 

Memoriam  optimam  iracun di 
&  contentiofi  habent       380 
Menadea  232.376 

Menadesquse  362 

Menader  comicorum  princeps, 
pag.  79 

Menippus  Phcenix  Cynicus,pa- 
gina  27 

Msenoles  Bacchns  dictus       361 
Mensdea  247.378 

quid  proprie  634 

etiam  fenfus  dicitur  6$$ 

in  homine ,  optimum  omnium 

pag.  4J3 

mens  bona  in  rebus  omnibus 

optima  37$ 

flde  purganda,  priufauam  Deo 

fruatur  634 

an  per  fe  ad  cupidirates  mouea 

tur,an  alterius  impulfu,pagi- 

na  ns 

mentisdeje,aedes&  feftum  2*0 

nihil 


Index. 


tuhileftin  mente  ,  quod  non 

pnusfueritinfenfu  4^7 

Menfesduqsanno  addiuir  Nu- 

ma  386 

menfes  ,  diis  duodecim  facri, 

pag.  2S6 

Menitruivtilitas,  &  detrimen- 

cum  379 

Mercuriusqiusfuerit  yn 

HermetisTnmegiftiauus,  pa- 

gina  JO9512 

merciumdeus  231 

deusferunoniseft  234 

quafi  medius  eurrens  dicitur, 

pag.  397  598 

cur  Cylleniusdi&us  399 

Mercurij  Salinum  quid  3j6 

Mercurij  ofricium  397 

&  cur  alatus  pmgatur    &  nun- 

cius  397-399 

Mercurij  furta  263 

fteilaj  natura  401 

Mercurij  quinque  fuerunt     398 
Mercurios  duos  colunt  iEgy- 

ptij.  ;ii 

Mergarides.Bulbidicti         374 
QjVleteilus,  &  eiuslaus,pagi- 

na  17S.Sc  fcq. 

Romanoru  laudatifhmus  ,  pa- 

gina  121 

fcelicitaseius  122 

Meta?  in  circo  quid  73 

Metropolesciuitatesquje    ?60 
Micipf^  regnum  206 

Miletos,Ionia  di&a  442 

Miiitum  in  bello  ferocitas      1$ 
militia  immunes  erat  apud  Ro- 

manos  proletarij   &  capite 

cenfi  173 

Mimallonidesquae  ^62 


Mimiqui  2(% 

fcvndedicli  tft 

Minerua  elouiscapitenata  224. 
Mineruae  quinque  226 

Minerua;  fimulachruin  incen- 

diolitjfcruatum  146 

Minerua:  logotheca  quid  356 
Mineruam    quidam    fummum 

setheraducunc  402 

Minutularij  qui  381 

Mnaculaqua^  veriora  591 

&  quidde  illis  fit  fentiendum, 

ibid. 
inuifibilium  naturaru,  affidui- 

tate  viluiile,  qua:  tamenraiif 

iimis  funt  maiora  j8y 

quae  Deus  olim  fecit ,  ad  com- 

probandas  promiffiones  fa* 

ctaefle  j7© 

Miraeula  Chrifti  angelis  &  da?- 

monibus  fuiffe  admirabilio* 

ra,quam  hominibus  jy3 

miracula  magorum,daemonuin 

operibusfieri  497 

nihil  nifi  lllufio,  ficnt  &  darmo- 

num  j9$ 

Miferiafumma  eftipfa  ftultitia, 

Pag-  67S 

Miferi  curinterire  nolunt  674 
Mifericordiaquid,  &  qudd  eam 

culparint  Stoici  71$ 

mifericordi«e  opera ,  curpieta* 

tem  vocamus  578 

Mithi  idates  magnus  18/ 

ciues  Romanorum  omnes ,  qui 

in  Alia  inuenti  funt  ,  occidi 

iuffit  187 

a  Romanis  victus  12J 

Mithridatem  vicit   Pompeiusv 

cum  toco  Orientc  20i.&fc^* 
ecc    % 


In  de  ciuitate  Dei  D.  Augiift. 


Mithrldaticubellum  annis  du- 
rauitquadraginta  B2S 

Monarchia  quid  H6 

Monogramma  quid  ibid 

Monsfacer  Roma;  107 

Moralisphilofophia  463 

Moricommuneomnibus      24 
mortuorum  manes  omnes  dij 

putanturapaganis  jo8 

morsfummahominis  371 

an  ad  declinandu  peccata,mors 

fpontanea  iitappetenda,pag. 

4S>.&feq. 
mortum  (ibi  confcifcere  ,  non 

efle  magnanimi      42.&feq. 
in  eos  qui  fibi  mortem  conci- 

fcunt,Platonisfententia     43 
«juimorte  voluntaria  interie- 

re,  quomodocolatecclefia, 

pag.  48. &  feq. 

Mortium  genera  diuerfa,  in  Ro 

manos  ciues  a  Sylla  excogi- 

tata  ip6 

nihil  interefle  quo  mortis  ge- 

nerevitafiniatur  24 

Mors  nec  fugienda  ,  ncc  mala 

putanda,quam  bona  vita  pre- 

celTit  2; 

Mortem  fibiconfciuit  Cleom- 

brotuspropteranim^  immor 

talitatem  42 

Morem  imponere,id  eft,  more 

gerere  4 

Mulier  an  femen  coeuudo  emit 

tat  362 

mulieribus  qu£  peperifTent,tres 

olim  dijcuftodes  affignaba- 

tur  2S9 

Mundus  omniu  vifibilium  ma- 
jlimum,  '  >        *J* 


cum  tempore ,  non  in  temporc 

ccepit  641 

cur  tunc,&  non  antea  fit  condi- 

tus  639 

mudipartesquatuor,  &anim«e 

earum  384 

fol  mundi  mens  &  animus     233 

ante  mundum    conditum  quar 

fuerintfecula  7*9 

mundumfaftum  efle  cx   ipfo 

Deodifcimus  636 

mundu  non  efle  corpus  Dei  238 

mundum  non  poiTe  totum  peri^ 

re  707.  709. &  fcq. 

liber  de  mundo  num  fit  Arifto- 
telis  211 

anni  ab  Adamvfque  adAbraha 
fexmilia  706 

de  zetate  opiniones  varix     708 
de  seternitate  opiniones  varia?, 
pag.  638 

mundufemperfuifle,  fedtame 
fattum  efle  dixit  Plato       625 
Mudi  animam  quid  dixerit  Pla- 
to  606 

mudo  curdederit  animam  do- 
minus  fccundum  Platonem, 
pag.  622 

efle  animal  beatifl*.  dicuntPla- 
tonici  619 

ab  angelisfa&um  quidam  dixe- 
re  38P.&  feq. 

Deum  efle,&  animum  &  men- 
tem  habere,nonnulli  opinan 
tur  233 

qu£e  caufam  condendi  mun- 
dum  fecundum  Platonem,pa 
gina  664 

mundum,ex  tcrra  &  igne  efte- 
ftum  47J 

mun- 


Index. 


mundos  innumeros  nafci  &  in- 
teriredixit  Anaxiinander,pa- 
gina  441 

Mundaturper  corcaro  610 
Murciqui  di&i  242 

Murcia  dea  24l.&feq. 

Mufze  animorum  tranquillitate 

gaudent  i4.inprarfat. 

Mutica  fpica  quid  222 

Mutinusdeus,quiGra?cis  Pria- 

pus  232.364 

C.Mutius  Sca?uola  247 

apud  aram  Vefta?  occifus  196 
Myoparo  nauicula  eft  piratica, 

pag.  214 

Mythicon  theologia?  genus  347 

NAiades  nymphze  fontium, 
pag.  2p 

Napeze  florum  nympha»  ibid. 
Natura  quid  fecundum  Zeno- 

nem  4j6 

fua  vnde  fit  rebus  omnibus,pa- 

gina  296 

non  minns  eft  in  paruis ,  quam 

inmagnisanimalibus  665 
natura  nullam  malam  elTe  6^y 
Nauem  qu£  matris  deiim  duce- 

bat  mnulachrum,  aliasim- 

mobilem  mulier  cafta  zona 

duxit  jpi 

Necefsitas  dicitur,qu<e  in  pote- 

ftate  noftra  non  eft  296 

extrinfeca  &  naturalis  299 

Necya  fefta  jio 

Necyomantia  43; 

Necia  facraquae  434 

Necyomantia  quid  436 

Nemefis  dea,  qu£  prius  Leda  di 

ccbatur  98 

fcfeuia  dea  361 


quid  &  vnde  dicla  '3*4 

Neptunus  de  ftirpe  Aenee,  pre,- 

dicit  apud  Homerum       13$ 
Neptunus  equeftris  Cofus  di- 

ftus  237 

a  Laomedonte  mercede  codu- 

ftus  137 

Neptuni  officium  myftice  415: 
vxorSalaciadi&a  224 

Nereides  nympha?  quaz  25-2 
Nerione  Martis  369 

Neronisluxuria  &  feuitia  320 
Neronesa  fortitudinedicli367 
Neropolis  Romadi&a  321 
N«T»t  quid  364 

NaniiusfecudusLatinus  poeta, 

164 
NoUeftquid  369 

Nic.Triuet  comm.  lib.  de  ciuir. 
Dei  I7.inpra?fat. 

Nicoftrata  Carmenta  dicla  236 
Nigidius   mathematicus  Figu- 

lus  di&us  280 

Nympharum  quse  humoribus 

prcefuntvaria  genera       252 
Ninus  primus  finitimis  intulit 

bella  2T6 

regnuquatodurarittepore  ib. 
NixiditresinCapitolio  236 
Nodotusdeus  220 

NolaaVandaliscapta  23 

NoiTe  ab  omnibus  amatur  67; 
NouemberDiamefacer  257 
NoxiacurDeuscrearit  66jr 
noxiorumfupplicia  Romaz  107 
Numa  Pompilius  Romanisle- 

ges  tradidit  98 

cur  cum  nympha  iEgeria  lo- 

quutus  fingatur  437 

regnate  eo  quadragintanouem 
ccc    3 


2J7 
62? 

488 


In  de  ciuitate  Dei  D.  Auguft. 

annorumpaxRomaefuit  148      niam  dicitur,Nonoccides  49 
hydromanticus  434 

menfesduosaddiditanno  386 
eius  libri  de  rationefacrorum 
inueti,&  combufti  433.  &  feq. 
Numatia  terror  Rom.Imp.  i8<s 
Numeria  dea  232 

Numer9  natura  infinit*  639-722 
«juadratus  quis  656 

parsnumerusquis  683 

primus  impar  trja,  par  cjuatuor 

pag.  682 

liumeriratio  cotemnenda  non 

eftinfacrisliteris  681 

xn  numeris,parsquota,qu£  680 
tjumeris  omnia  conftare ,  dixit 

Pythagoras  3S°-629 

Numina  bona  quomodoama- 

lis  diftinguantuf  87 

NumitorisTiberi  142 

Nummusafperquid  74 

fiummus  aureus  quando  primo 

percuflus  271 

flummi  argentei  fignatura  pri- 

ma  2fi 

fwptiarum  dij  quinque        249 

fiuptiis  qujnqi  cerei  necplus, 

nec  minus  accendepantur  2jp 

liuptae  nouae  olim,in  lanatis  fe- 

debantpellibus  364 

twptiales  dij  dea?que  360 

Nictilena  Biacchi  faera  di&a, 

pag.  it  414 

OBltetrix  virgine  infpiciens 
cori  upit  3j 

Occentarequid  8j 

Occidere  filios  no  ideop  eo  gi  a 
tuiT),quia  Abrahamoiufsit  49 
OCcidere  beftias  &  pecora  qui- 
4am,  peccatu  efle  pmant^uo- 


Oceania?ftus  287 

Oceanum  patrem  rejuomniu 

dixitHomerus  443 

Ocio  perit  Roma  perdita  Car- 

thagine  54 

C.Octau.Auguft.&ei^geuhuoi 
Gn.O&auijaMario  occiii,ca- 

putinroftrisponuur  194 
Oclober  Mprti  facer 
Officiorum  genera 
Oligarchia  quid 
Olympi  montis  altitudo 
Omnipotes  vere  Deus  dicitur, 
etiafique^da  nopot  297-&feq. 
Omogeniaqua?  445- 

n^quidGrafcis  476 

Opesnonelfebonas  24 

opesfaciles  magis  optadas  ef- 
fe.quamimmodicas  74 

opesChriftianorum  *I 

Ophinchus  cejefte  fignu  JEfcu- 

lapiusereditur  593 

Opigenalunodi&a  23$: 

Opinio  quid  .  491.^24 

Qpis  deu$  231 

Optimatesquidicantur        iiy 
Opera  Pei  in  fex  dieb9,cur  fint 

coirmleta  680 

opera  noftra  quomoda  often- 

denda,&  celanda  310 

opera  bona,malis  mercede  tc- 

poralirepenfatDeus  311 
Orandumquidpotifsimum  74 
Orationis  genera  quinqj  fecun 


clum  Plat. 
Oratio  funcbrisprima 
Oi  chcfjra  quid 
Orchus  quietalis  #ftus 
Q,r  cus  deus, 


46 1 
168 
V* 

242 

17% 

|>er> 


per  owlinem  quid  intelligen- 

dum  678 

Oreadesnymphae  252 

Orgia  fefta  Cereris  412 

Origenes  hominum  animasin 

dsemones  dixitmutari     5:34 

Orietis  &  Occidetis  nominibus 

totusmundus  fignificatur  387 

Orpheus  trax  deorumcultum 

primus  inuenit  j6o 

Ofuisfacra  366.368 

Ofiris,Bacchusdiclus  41; 

Scrapis  di&us  782 

PAgani  qui  4 

Palatum  Gra?ci  appellant 

«0110»  3S8 

Palatualis,Palatij  def  flame  97 
Palemon  Melicerta  di£tus  222 
PallasBellona  &  Duellona  di- 

cla  234 

PalladiumfimulachrumPalla- 

dis  y 

palladium  quo  loco  habitum, 

pag-  147 

palliatsefabulseqiKE  80 

Pallordeus  2n 

pallorem  dcum  Hoftilius  de- 

dicauit  36; 

Palmicum  augurium  quod  436 
Pantemimi  qui  368 

Paranymphi  qui  363 

Parca?  tres,&  officium  earum, 

pag.  276 

parcis  omnia  volui  docet  Pla- 

to  62f 

Paridisadulteriuin  140 

Parricidiumquid  144 

Parsquota  in  numerisquac  680 
Partheniainfulaquac  nuncSa- 

mos  #6 


Index. 

Partunda  dea  3«0 

Partus  fimiles  imaginibus  fub 

conceptuminfpeftisedi  736 
Pafsiones  efTe  inChriftianis,fed 

vndefitmultuminterefTe  524 
pafsiones  potius  nobifipfis  faci- 

mus,  quam  ex  affe&ibus  acci* 

pimus  49I 

Patelenadea  220 

ru'^{  qtiid  490 

Patientia  Dei  ad  pcenitentiam 
nosvocat  16 

Patricij  omnes  Rom£  iufiu  Ma 
rij  vno  dieoccifi  197 

patruelesqui  197 

Pauentiadea  232 

Pauli  Apoftolirhetorica  C6l 
PaulinusNolanus  epifcopus,pa 


22. tj 
395 
47 
31« 

ibid. 


gina 
pauperdiues  qui 
paupertas  Attihj  Reguli 
L.Valerij 
Q^Cincinnati 
Pauordeus 
Pauorem  deum  Hoftilius  de- 

dicauit  365 

Pax.cu  bello  fub  Sylla,  de  cru- 

delitatecertat  &  vincit    196 

pacem,cum  folius  ueri  Dei  do- 

num  fit,dij  falfi  darc  non  pof- 

funt  14$ 

Hominespeccaturosdcus  prf- 

fciuit  730 

non  ideo  peccat  homo  ,  quia 

pracfcit  Deus  299 

Pcccatumperpeccatum  decli- 

nari  non  debet  47  48.&  fc- 

quenti 
propterneccati  declinationem 
noa  cfle  mortem  fpontaneani 
ccc    4 


In  de  Ciuitate  Dei  D.  Auguft. 


appctendam  yo.&feq. 

apeccatis  vno  Chrifti  facrificio 

liberatifumus  4^0 

Pecccatorum  purgatio  in  hac 

vita  tantum  fit  mifericordia 

Dei  604 

peccatores  no  Deo,  fed  iibi  pec 

candonocent  69$ 

Peculium  vndedi£him         395- 
Pecuniadea  20924^1 

pecunia  primo  <erea  poftea  ar- 

genteaexcufa  249 

prima  bigis&  quadngis  figna- 

ta  2;i 

pecunia?  nomine  omnia  fignifi- 

cari  qua?  pofsidentur        39; 
eius  gratia  omnia  fieri  379 

pecuniam  qemo  fapiens  concu 

piicit  395- 

Pelagia  materfeipfamin  flume 

proiicit  49 

Pelloniadea  349 

pcenas elTe poft:  mortempurga 
<di  gratiadicuntquidam      290 
pcenates  qui,  vnde  di£ti ,  &  oui 
cuiufuisreiproprij  8 

penates  dij  y.  &  cjuampruden- 

ter  Rom.  vrbem  fuamillis 

tuendamcommendarint      6 

guifuerequos  JEneas  e  Troia 

aduexit  8 

penatumTroianorum  tranfta- 

tio  y92 

Penusomneeft, quo  vefcuntur 

homines  8 . 

Perephatte  Cererisfilia4ii.& 

fequenti 
Pericleseloquentifsimus       83 
Peryxione  Platonismater4;i 
Peripatetica  fc&a  a  deambula- 


doui&a  479 

Perfcphone  dea  que^  Proferpi- 

na  222 

PerfequutioChriftianorum  fub 

Nerone  370 

Perfc  duos  deos  tatumcolut  2:2 
Perfarum  regnum  quanto  dura 

rittempore  70  6 

Permis  morum  pr^ceptaex  Pla 

to  ne  defumpfit  74 

Perturbatio  quid  &  cur  fn in  ho 

mine  non  in  aliis  animalibus, 

pag.  490 

Peftismaxima  Vticae  204 

Peftiletia  exlocuftarum  multi- 

tudine  orta  ibid. 

Roma?  fuborta  ,  qu6da*desfa- 

craspriuatitenerent  172 
magna  Roma?  170.171.&  feq. 
Phalangas  fudesvocant,  quibus 

pugnatur  217 

Pharlogogiajferia»  414 

Phallusquid  4i4-&feq. 

PhallusdeusquiPriapus  9$ 
Phantafla  quid  &vnde  dictap4 
Pharmacia  quidproprie  574 
Phcenicum  in  Hifpaniam  tranf. 

migratio  470 

qvhcixAs  qui  20 

Philonides  Alexadri  curfor  334 
Philoi ophia  a  Pythagora  exor- 

tumhabuit  441 

curtripartita  671.  Etquiseam 

primoinuenerit  ibid., 

Amorfapientia?  450 

merriseftmeditatio  449 

Philofophia?  partestres  75* 

Parium  philofophia?  adDeico 

gnitionem  applicatio   aaiua 

philofophijepars  4Ji 

ftudi 


Index. 


ftudium  eiusinacl:ione&  con- 

templatione  exiftit     4^0. & 

quod  partes  eius  tresfint  ibid 
PartesipfiusPlatoomnes  con- 

iunxit  45-2. &feq. 

Philofophiam  folus  adit  foelici- 

ter,qui  libero  eft  animo  448 
Vere  Philofophari   eft  amare 

Deum  465- 

Philofophi  vtilitatis  caufa  fcri- 

pfere  3p 

Pythagoreauditores  quaspartes 

philofophiiE  (intfequuti  45-2 
qui  Chriftianopotiffimum  fint 

fequendi  465. &  feq. 


Plato  quando  natuS,&quo  vixe- 

rittempore  47} 

-3-«o?dictus  480 

Mofes/\tticiflans  477 

an  fcripturas  legeritpropheti- 

cas  473 

poetas  tanquam  aduerfariosvr- 

he  peliendoseilecenfuit  92 
animum  noftrum  ex  aftrorum 

putateffe  fubftantia  457 
cur  mundum  animam  habere 

docuerit  622 

Platonisparentes,&genus  45I 
laus,  &  illius  ftudiorum  graria 

peregrinatio         470. &  feq: 


Philofophorum  libripure&  at    fcripta  quando  cccperint  con 
tentelegendi  309        temni  473 

genera  duo  Italicum  &  Ionicu,  •  diuitia^  481 

pag.  440.44T.&  feq.    eloquentia  48 


de  circulorum  circuitu  opinio 
confutata  720 

difputationes  74 

PhyficongenusTheologiej  348 
Phlegma  curfuperiores  homi- 
nis  partesoccupet  690 

Phthu  ciuitasMacedonia»  307 
Phyfiognomia  quid  456 

Picumnusdeus  '        363 

Saturni  filius  in  auem  mutatus 

'  rag-  zft 

Picum  deum  Romulus  dedica- 
»it  565- 

Pietas  quid  9-2y6.jj8 

Pietatistemplum  Romze      2y6 
Piluniousdeus  3^9 

Piiumquid  363 

Piratarum  bellum  intra  quadra 
gefimum  diem  cofumptii  326 
««3-»'dea  2JO.83 

Planetce  ab  errore  difri      402 


eloquentia 
aenigma  422 

de  diis  opinio  276 

de  animarum  migratione  error 

621 

Plat.tria  efle  reru  principia  428 
Platone  Labeo  inter  femicreos 

memorandum  putauit  92 
Platonici  deos  omnes  eiTe  bo- 

nosdicunt  22 

Platoniciloan.Euangelium  co- 

mendant  620 

Platonicosphilofophos  omnes 

in  omnibus  fuperare         4^0 

Patriam  in  qua  manendum  effc 

videre,fed  viam  ignorare,pa 

gina  61 8 

Plauftrum  ,  an  ploftxum  /it  di- 

cendum  41^ 

Plautus  comicus  lepidiffimus, 

pag.  84 

PlautinsecomceAe  palliatsdi- 
ccc    1 


Inde  ciuitatc  Dei  D.  Auguft. 

80    Porphyrius  prius  Malchus  di- 
ftus 


Ctm 

Ploftellaqnid  4^ 

Plotinusphilofophus  J31 

Plotinus  Agyptius  481 

Pluto  vnde  di&us,&  quod  illius 

domicilium  428 

Tellumo  dittus  228 

Axiocerfus  427 

curdi&us  dominariinferis2i7 
Plutonis  vxor  Proferpina  2:4 
Pluillc  terram,cretam,lapides, 

pag.  204 

Pluuia  defecitcaufaChriftiani, 

prouerbium  66 

Poeta  Latinus  primus  Liuius 

fuit  84 

£oeta?  no  vtilitatis,fed  delefta- 

tioniscaufa  fcripferunt  35-2 
Poetasnoluitinfua  ciuitate  ha 

berePlato  76.92.93.94482 
Poet3rum  figmeta  reiiciut  Ro- 

mani  263 

de  Poeticalicetia  quid  fefennt 

Romani  81 

Politiani  error  de  Cerealibus 

ludis  413 

Poma  Sodomitici  agri,intrinfe 

cusfuliginofa  108 

Pompeius  Syllaz  fe&ator  199 
PiratasCilicesvicit  193 

Pompeij  magni  mors  33T 

Viftoria  &  triumphi  2,0 t 

Pomona  dea  97 

Pomponij  multi  242 

pontificum  Ro.  in  flammines 

autoritas  97 

Populusquid  112 

olimmagnus  erroris  tnagifter 

dicebatur  43 

Populonia  dea  vidua  367 


48r 

quo  vixerit  tempore  631 

ex   Chriftiano  factus  Platoni- 

cus  617 

contra  Porphyrium  Platonicu 
difputatio  longa       612.  &  feq. 
PofidoniusStoicus  Aftrologiae 
deditus  278 

Potentiaforor  Vi£toria?  240 
Potina  dea,quar  portionem  pre 

bet  232 

Prafinuscolor,ideftviridis  528 
Pre/cientia  Dei  lib.arb,notol- 

lit  in 

Etquaefortuitofiunt,  fuascau- 

fashabent  ibid. 

Praffcietiam  DeinegatCicero 

291 
Pregnantes  muliercs  variis  de- 

fi-Jeriiscur  teneantur       736 
Prema  dea  360 

Praenefte  fubhaftata  198 

Pr^ftitesGenij  &Laresdi£tij"36 
Pra?tenta  quo  videt  Deus  664 
Praztexta  veftisgenus  237 

Pra*texata?fabula?  quae  80 

Priamus  ad  aras  Mincrue.  occi- 

fus  s 

Priapus  hortorum  cuftos,&eius 

patria  9% 

Deus&illius  facra  quado  cce- 

pta  ibid. 

Phallus  &  ithyphallus  a  Grsecis 

diftus  ibid. 

Mutinus  diftus  232.364 

eurfacnsBacchi  interfit  414 
Priapi  turpitudo  363.  &  feq. 
Pi  incipiu  quod  eft  Chrift9  608 
Pro  verbo  Dei  683 

dere 


Index, 


der^rum  principils  opiniones 

variie  44i.&feq. 

copiose  641 

Probitaslaudataabomnib.  128 
Procurare  quidiir  $96 

Prophanoru  autoru  vfus  in  fcri 

ptura  <?.&  feq.in  prarfat. 

Proletarij  qui  171 .173 

rieo'«4«<4uid  462 

Pronubiquh  363 

Propheras  non  omnia,qua?  pr£- 

dixerunt,inte}lexiflfe  431 
Profei  pina  Plutonis  vxor  224 
dea  Ptrfephone  vi&a  222 

Axiocerfa  427 

hemifphafriuminferius        229 
Proferpine&  ditis  ara  fub  terra 

inuenta  177 

raptus&  nominisinterpretatio, 

pag.  226.410 

nominaplura  419 

Profcriptionis  tabula?  quando 

primum  Roma?  vifae  197 

Proferiptos  olim  licebatocci- 

dere  ibid. 

Proteusvates  777 

Prouidentia  quid,&  quomodo  a 

fato  dirferat  297 

de  Prouidcntia ,  Philofophoru 
fementiae  587 

•/n/xTTf  quid  15-6 

^ujt^cur  di&a  anima  <5jo 

Puclicitia  virtus  animi  eft,&  co- 

rjnitem  habetfortirudinem  34 
nec  corrumpitur  aliena  libidi- 

ne  3f 

violata  non  obeft,  nifi  animus 

confentiat  33 

pudicitia?  a?des  248 

pudenda  quare  dicatur,  &  quod 


ante  peccatum  fuerant  inco- 

gnita  662 

Puer  dajmonisfpeciein  Braban 

tia  natus  7^6 

pueri  olim  Saturno  oblati  407 

puerperiorum  .ii]  dcaeque    37J 

Pugnare  cum  muhis  non  etlc 

gloria?  i6t 

verePuichru  quodfemper  eft, 

nu.iquam  mutarur  467.468. 

&  fcq. 

MPaluillusdedkansIouisaede 

Hiij  mortc  nou  mouetur  316 

Pullariusquis  188 

PullioUminaufpicio         ibid. 

Puiica  belbtna       106.  &fcq. 

Punicum  bellum  primum  quan 

do  cceprum  2ji 

tertiu  intra  tres  anoospfectu326 

fecundum  iS.durauitan.       326 

primum  23.  an.  ibid. 

punici  beliifecundi  clades  179 

&  feq. 
caufa  ?J 

punicis  bellis  quanta  fint  paiTi 
Rom.  17? 

Pyrrhus  Romanos  vicit       174 
refpenfum  dubium  abApolline 
tulit  I7i.i72.&feq. 

Pyromantia  quid  436 

Pythagora^tempora  266 

Pythagora  poitNuma  natu  437 
Pythiaquid  234 

facerdos  quae  lbid. 

OVadrigatinummiqui    2ji 
Qualitatesquidfint      697 
Quarernarius  numerus  primus 
partotus  603 

Quxitor  primus  dignitatisgra- 
du$  ss 

Quics 


In  de  ciuitate  Dei  D.  Auguft. 


Qujes dea  &illius  templum  Ro 

«12  I3O 

Quindecimuiri  facrorum  qui, 

Pag-  344 

Quirisolimhaftadicebatur  98 
Quirinus  Romulusdictus     97. 

&feq. 
Quirinalesflaminesinftituti  97 

RAtionalis  natura*  ordine*: 
quatuor  486 

Rbadagaifus  Gothorurexcum 

toto  exercitu  victus  a  Rom. 

327,&  feq. 
Redemptio  per  Chrifti  fangui- 

nem  loge  antea  praeditta  431 
non  regnat ,  fed  feruit,  qui  ma- 

luseft  213 

regnandi  cupidoquibus  gradi- 

busapudRom.  auctafit      j6 
abonisproculabeft  240 

qua?  caufa  regnandi  olim  21 7 
regna  fine  iuftitia  funt  magna 
latrocinia  214 

regna  Deus  etiam  impiis  diftri- 

buit  323 

diuina  conftituunturprouiden- 

tia  274 

ctiam  malisconcedit  Deus  i->\ 
a   diis  fal(is  non  adminiftrari, 

pag.  217 

Rexprimus  iyo 

regis  nomen  imperij  primum 

eft  149 

reges  primi  fingulis  imperita- 

bant  familiis  217 

boni  &  mali  110 

regum  Romanorupr^ter  duos 

nemo  morbo  periit         164 
Regularequid  166 

Regulusvir  opt.  &  eiusinfceli- 


ciras,pag.  IIO 

reguli  integiitas  &cur  vi&us, 

pag.  176.316 

Rhea  ruie  Ilia  Numitorisfilia, 

pag.  142 

Rheni  ripse  due;  Barbara  &  Ro- 

mana  314 

RhetoricaPaulus  vfuseft  661 
ReligioDeicultuHgnificat  jy8 
vndedi&a  J64 

pietasefterga  Deum  256 

rcligioni  deditus  Puluillus,filij 

mortemcontemnit  316 

religiofi  qui  268 

Remusoccifus  14  j 

Repudijverbaapudlurifc.  369 
RequiesDei  644 

Res  fa&a?  ex  tribus  funt  diiudi- 

canda;  671 

Refpub.quid  112 

&  quod  fine  iniuria  nulla  effe 

poteft  nj 

qualemincorruptibilitate  cor- 

pora noftra  habebunt      647 
Rhadagafus  Gothorum  dux  28. 

in  piarfat. 
Rhodium  dicendigenus        S6 
Robigus  2ji 

Rodolphi  Agricolarlaus  117 
quando  ardificari  coepra  103 
ab  Albaniscondita  11 

quando  138 

Neropolisdi&a  321 

quo  femper  fueritfiatuio;.  Sc 

feq. 
quibusau£ta&  partafitlabori- 

bus  6; 

Carthagine  diruta  ocio  peri- 

clitatur  54 

quando ,  &  ob  quam  rationem 

quieten» 


Index. 


quietemegtt  167 

quibus  temporibus,&a  quibus 

potifsimuvaftata  198.&  feq. 
aGalliscapta  119171 

a  Gothis  anno  ab  ea  condita 

mclxiii.     30.   in   prarfat. 
quanta  humanitatc  Chrifti  be- 

neficio  a  Gothis  expugnata  13 

&  feq.copiose 
quibus  malis  interius  labora- 

rit.pag.  1S8 

incendio  perit  176 

peftilentiisvaftatur  170 

Luxuria  corrupta  184 

Roma?  animalia  domeftica  om 

niaefferatafubito  188 

Rom<e  ordines  tres  91 

Romce  pars  magna  Tiberisin- 

undatione  perdita  176 

pop.Romani  clafles  fex    173 
decapiteRo.  ciuisnon  nifima- 

gniscomitiisiudicabatur    39 
Romani  ciues  in  Afia  oesvno 

dieMithridatisiuflucefi  187 
Romani  quos  ciuitate  donarint, 

Pag-  3*3 

quiritesdi&i  98 

a  Troianis  ducunt  originem, 

pag.  8.156 

Chriitiani  nominis  infe&ato- 

res  2 

laudisauidi  40 

vnde  deorum  multitudinem  ac 

ceperunt  i;4 

leges  fuas  ab  Athenienfibus  mu 

tuarunt  98 

contra  Albanos  159 

Romanorum  fuperbia  3 

lauspra?cipua  12 

fub  confulibus  vita  167 


fub  regibus  16I 

Romanos  libertas  &  cupiditas 

ad  fa£ta  fua  compulere  314 
Romanis  fufcipiendi  belliquae 

caufa  potilliina  iyO 

Rom.R.efp.Cannenfi  clade  ex- 

haufta  I7s>.&feq. 

Rom.Refp.ante  Chrifti  aduen- 

tum  corrupta  108 

Rom.  Senatores  multi  Romam 
nunquam  viderunt  314 

difceffiones  Rom.plebis  a  patri 

bus  106.&  feq. 

Romanos  fcpius  vidtostermi- 

nosfuosretraxiffe  264.&feq„ 
Rom.Imp.cur  Deus  auxerit  in- 

fidelibus  302 

Rom.  Imp.n5  eft  Ioui  afcriben- 

da  amplitudo  223 

terrores  duo,Numantia  &  Car- 

thago  186 

Rom.  Imp.infauftum  Euphrate 

tranfire  26y 

quibus  artibus  regnum  fuuin 

dilatarmt  302.&feq. 

Romanorum  regum  vita  qua* 

hs,&  exitus  163 

Romulus  deus  fa&us  98 

Altellusdidus  419 

Quirinus  96.9% 

Augurfuit  34J 

RomulivxorHerfliia  241 

pater  141 

parricidium  144 

mors&exitus  163 

Rota  mudi  quid  fecuduVer.62; 
Rubigo  fegetum  quid  25I 

Rudij  Salentinorumvrbs  116 
Ruffmus  tutor  Archadij  28. ia 
prsefat. 


In  de  ciuitate  Dei  D.  Auguft. 

Rumam  veteres  maminamdi-  Sacrificia  vera  quibus  dele&a- 

xere                                   232  tur  Deus  ;66.&  feq,copiose\ 

Ruminadeavidua          232.267  Sacrificiis  quibusdij  dele&en- 

Ruminuslupirerdictus         392  tur                                   484 


Runcare,id  eft  euellere 

Runcinadea 

Rufor  deus 

Rei  rufticar  fcriptores 

C"  Abanpopuli 

•3r 


222 
220 
418 
2S9 
204 


'Sabinaru  raptus  dsfcriptio, 


Sacrificatum  olim  humams  vi- 

climis  diis,  &  quando  prohi- 

bitum  4O9 

Sacrificia  triftia  88 

Sacrificia  vcterum  quid  figniri- 

carint  ;66 


pag.                            100  102  Saisop.quandoconditum    676 

SacerJosnoftermagnus,  Chri-  Salaciaquid                          4lS 

ftusipfe                             y68  Neptuni  vxor                      224 

SacerdotesGallicaftrati      422  Saliatio  diuinationisgenus  436 

Sacerdorum  itgypriorumiura  Saluftius  nobilis  hiitoricus      12 

mentum                              fa  Saluftij  eloquenria               108 

facra  vnde  didicerit  Numa  P6-  libri  quidam  arniiM               106 

pil.                                    4?y  Salutationes  inter  magnosho- 

facrorum  prsefe&i  qui  Romar,  nores  Rome  habebanrur  110 

pag,                                    345  Samniticum  beilum  annisdura 

Sacramentum  altaris           $69  uityo                                  32? 

Sacrificia  nonfaucris  marryri-  Samosinfula  vndedi£ta,&quod 

bus,fed  vni  Deo  offereda  ;i3  prius  Parthenia  vocara  fit  $$$> 

nec  angelis  efle  facrificadu  5-70  &  feq. 

Chrifto  viuenticur  non  fit  fa-  Samfonfeipfuminterficiensno 

crificatum                         597  peccauit                             41 

Sacrificia  Deum  non  requirere,  Samus  infula  a  iunone  dile&a, 

fedquod  facrificiis  lignifica-  pag.                                    354 


tur  565". &  feq. 

Sacrificia  vin*bilia,cur  Deoinui 

iibili  ofteramus  5-98 

Sacrificia  ifta  que_  fint  vera,qua? 

Dcodebemus  5-62 

Sacrificium  iuge  Ecclefia!    $99 


Sancri  dij  di£H  573 

qua?  fciant  &  vnde  in  ca?lo  5/2 
San&is  nihil  perit  in  amiflione 

temporalium  21 

Sancli  mortui  quomodo  hono- 

randi  513 


Sacrificio  Chrifti  omnia  noftra  San&orum  cultus  &  veneratio* 

peccatadeleta  efle          430  pag,                         J13.&  feq. 

SacrihciumChriftianoruquod,  &  quod  memeriam  quideillo- 

pag.                                   328  rumcelebremus,noninuoce 

vnum  tantum  efte  Chriftiano-  mus                                ibid. 

rum                                 513  fan&os  efie  lumirHi              s6t 

San- 


Index. 


Sanftitas  corporis  non  amitti- 

tur  animi  fan&iute  manetc  55 

Sapicntiaipfe  Deuseft        438 

Sapientiam  veram  Deus  no  re- 

probat  616 

Sapientis  nomenin  Pyrhagora 

abolirum  443 

Sapicnu  an  animi  paffioncs  ac- 

cidant  jip 

«juid  iu  affeclibus  deceat  y;o 
res  decemelleincjuibus  fapie- 

tes  verfantur  179 

Sapientesfeptem  Griecie.vnde 

nomen  haufcrc  443 

eorum  nomina  ibid. 

Sardanapalus  Thonos  conco- 

loros  dictus  ,  &  cius  cpita- 

phium,pag.  110 

ab  Arbace  viftus  in 

Sardanapalilibido  IIO 

Saronida:  qui  470 

Saturnus  homo  fumme  impius, 

pag.  227 

feminum  omnium  poteftatem 

habct  ,  3^7 

quid  fit  396 

ifatudiclus  227.376 

xfovojvocatus  40  7 

fenex  pingitur  35-5 

8c  qua?illius  natura  ibid. 

temporiseft  longitudo  227 
parrefuudicirurcaftralTe  423 
cur  filios  proprios  comedcre 

diftus  357 

Saturni  officium  myftice  inter- 

prctatum  406-Scfeq. 

filij  trcs  226 

fimulachruarneuinAfrica  409 
Saturnoolim  pueri  oblati  407 
Saturni  fydus  aquas  cfte  que  fu- 


per  czelos  funt  opinatur  qui~ 

dam  689 

Saturnalium  turpitudo  &a  qui- 

bus  celebrata  80 

Saturniam  opp.  Saturnus  con- 

didit  382 

SatyricurLibericomites  2jf 
Saryrarum  origo  80 

Satyra  quidcontineat  ibid. 
Scapusquid  421 

Scenarum  ornarus  80 

Scenici  magno  olim  dignan  a- 

pud  Grzcos  honore  8j  87 
Sccleribus  non  innocenria,  fcd 

faeuitia?  magnitudo,  impuni- 

tarcm  parit  214 

Scenici  ludi  in  diuinispofiti  re- 

bus  208 

propter  peftilentiam  primirus 

inftituti  77.0:  feq. 

diabolicum  inuentu ,  &  eorum 

vanitas  ;7.&  feq. 

Scenicorum  ludoruin  inftau- 

ratio  260 

Scenici  ludi  diuRomanis  igno- 

ti,pag.  90 

Sccnicorum  ludorumturpitu- 

do,pag.  129. &  feq. 

Scaruolarmulti  262 

Scipioncs  vnde  di£ti  82 

Scipiones  fiatresduobellif.1- 

niina  85 

Scipio  Aphricanus  Imperator 

primuscuiex  prouincia  no- 

mendarum  603 

Scipio   Nafica  Charthaginem 

noluitdirui  5:4 

eiusintegritas  j<s 

Scipio  Nafica  fimulachrum  ma 

trisDeuminvibemtulit  70 


In  de  ciuitate 

Hannibalis  vi&or  &  domitor 

Linterneil  oppidoexulaui  184 

Scipionis  Aphricani  mors  114 

Scientiam  fine  charitate  pluri- 

mum  obeffe  549 

fcientia  angelorum  679 

qualis  infit  brutis  675 

inrer  angelorum  &  daemonum 

fcientiam  quid  interfit  jyi 
Scire  oes  de/iderat  674.6:  feq. 
nihil"  poiTe  certo  iciri  dixere 

Academici  674 

in  fcripturis  numeroru  ratio- 

nem  no  elfe  contenenda  681 
Scriptur<e  autoritas  634 

fcripturas  nemo  intelligit ,  qui 

linguam ,  qua  fcripta?  funr, 

ignorat  90 

fcriptura  in  conuentibus  Chri- 

ftianorum  olim  publice  le- 

gebatur  131 

fcripturarum  fuarum  qualem 

velit  habere  iudicem  Augu- 

ftinus  64 

Scriptura?  obfcuritas  ad  quid  v- 

tilis,pag.  661 

Scytha?   philofophantes  genus 

hominumfimplex  470 

Seculum  quid  177  724 

fecula  feculoru  que  724. &  feq. 
feculorum  reuolutionem  non 

efle,  ficut  fomniant  philofo- 

phi  7i2.&feq. 

fecularium  ludorum  ritus  176 
fecundis  rebus  mala  quae  exo- 

rinfoleant  10  j 

Segetiadea  221 

Segetibus  quos  deos  pnefece- 

rint  Romani  220 

Scmideiqui  60 1 


DciD.Auguft. 

Senarijnumeriperfedlio  680 
Seneca  an  apoftoloru  contem- 

poraneus  36; 

Senec£  deludeoru  &  Chriftia- 

noru  ritib.fentetia  369. &  feq. 
Senectutem  quomodp  ferpetes 

exuant  488 

Senfus  etiam  de  interioribus  di 

citur  63^ 

qia   &    quomodo  falluntur  in 

homine  673 

fenfus  imus  11  fallitnoneft  ei 

amplius  aiTenriendum  fecun 

dum  Epiciiruin  461 

Senfibilia  qu«e  459 

vndedicta  67$ 

Sentia  dea  232 

Sentinusdeus  376 

Sepeliendi  fan&orum  corpora 

ratio  habenda  eft  26.27 

Et  quod  fepelitio  fidemrefur- 

rectionisaftruat  28 

fepulchrorum  religiovetuftif- 

fima  414 

fepulturce  curam  etiamPhiio- 

fophi  conrempferunt  26 
nullam    habebit   Chriftijnus, 

pag.  ay.&  feq. 

infepultosplerofque  abiicile- 

gesiubent  26 

fepulturarenuitDiogenes  ib. 
Septenarius  numerus  fuo  mo- 

doperfect.  681 

&  quid  fignificet  682&feq. 
SeptemberVulcanofacer.  2y6 
Septem  viriepulonesqui  3fj 
SeiapisOfirisdi&us  583 

L.Sergius  Catilina  122 

Serpens  quando  fuper  peftus 

cceperitambulare  658 

ferpen- 


Index. 

ferpentem  ^neum  cummagna  nostrahuntcaptiuitatem    jd; 

laude  contriuit  Ezechias  rex  fimulachrorum  vfum  etia  Pa^ 

J7i  ganideteftantur                 266 

ferpentesquomodofene&utem  ab  eorum  deprardatione  abfti- 

exuant                                488  nuitFabius                            12 

Serpentes  volaffe          203.205  finc  fimulachris  deos  fuos  diu 

ferpentum  xtasdiuturna     478  coluere  Romani                269 

Sertorij  gefta  &  mors         200  &  quod  fimulachrorum  inuen- 

Seruitusbonieftlibertas       213  tiomala  multaattulerit   ibid. 

C.SeruiliusGlaucia              192  Socratesphilofophus          446 

P.Seruiliuspiratas  Cilicesvicit  inter  canerosphilofophoscor- 

I93  datior                                 447 

Sexus  foemininus  inmafculinu  innocentiffimus  ab  Ariftopha- 

mutatus                              203  neirrifus                               82 

Sibyllelibros,adirenemini,nifi  Soc.Philofophia                  446 

ordinatislicebat                 34y  accufatores  tres                  448 

Sicilia  iEtnar  montisincendio  &quodomnesob  damnatuSo-* 

periclitata                          204  cratemultati  fint  ibid.&  feq. 

SiluanusDeusno&iuagus     359  Solisdefettusquid                x6y 

filentium  fentitur  non  audiedo  bis  occidiffe ,  vnde  nunc  oritur 

701.702  mentiuntur  Aegyptij        708 

Sjluefcerequid                    108  non  eflTemaiorem,quamappa- 

SiluiafacerdosVeftalis       143  reatdixit  Epicurus             461 

Simplex  natura  quae            647  efle  animal  Platonicorum  fen- 

Simplicianus  Mediolanenfise-  tentia                                 620 

pifcopus                             620  Soliftimum  quid                   186 

Simulachrum  ApollinisCuma-  Sophroneamorte  fpotaneain- 

nifleuitquatriduo  yoi.&feq.  teriitnea  Maxentio  corrum- 

fimulachru  Fortunae  Romg  lo  peretur                                 49 

quitur                                   245  2a$ec<rituHquid                       y<S$ 

fimulachra  diis  ponere  primus  Spartacus  bellum  excitatferui- 

TarquiniusPrifc9docuit  270  le                                        193 

«leoruraquareprimitus  confti-  fugitiuorum  dux                   216 

tuta                                     583  Spe&aculisdeorumAuguftinus 

deorum  efTe  corpora  dixitTri  iuuenisinterfuit                  67 

megiftus                           joo  Speufippusphilofophus      480 

magica  quomodo  facienda  507  Spiritus  qui  ferebatur  fuper  a- 

fimulachrareprehenditSeneca  quas                               60  6 

36;  fpiritusproaere                  294 

Per  fimulachra  demones  in  fua  Spiritus  fanttus  anrefte  patris 

"i/fugM  Mk  De>,  T»m,  j.  «Wd 


In  deciuitateDeiD.Auguft. 

&filiis  bonitasdicatur      669    Stuprum  violentum    animum 


fpiritus  fapietie  quomodo  muJ- 

tiplex  dicatur  648 

Spiritus  mahgnos  falfis  notari 

delec~tatcriminibus  85- 

Spoletumfubhaftatum  198 
Spurius  j£milius  primus  anno- 

na?  prarfe&us  170 

Statilinusdeus  249 

Stellg  no  faciut,fed^gnificat2  78 
Stellaru  virtutes  &erFe6l:us  401 

poteftasqualis,&  vnde  274 
Stellisfacrificantgentes  23? 
Stellas  vane  deoru  nomina  ac- 
cepifle  399 

Sterquilinius  deus  263 

StilicotutorHonorij.18.inp1  ef. 

inforopacis  Romae  cumfilio 

obtruncatur  30.111  pre_fat. 
Stimuladea  132.241 

Stoici  cuiufdam  philofophi  de 

perturbationjbus  animi  refpo- 

flQ  J20.J2I.&  feq. 

Stotcorum  principes  Zenon& 

Chryfipp.  y2i 

de  affec~tibus  opinio    80. &  feq. 

Stoicam  fecta  Chi  iftiane^  fimil- 

lirnam  reiigioniceufetHiero 

nymus  214 

Strato  Lampfacenus  367 

Strenuadea  232241 

Studiorumgratja  Aegyptum& 

Italiam  peruagatur  Plato  45-1. 

&fe<j. 
Stultitiafummaeft  miferia  67$ 
Stuprariimutascur  Deuspatia 

Stuprate  violeter  cur  no  feipfas 
cxemplo  Lucretiie  occidant 
3?,47.&^. 


noncommaculare  3? 

Subigusdeus  360 

Summanusdeus  2^4.258. 536 
Subhwftare  .198 

Superbia  angelose  caflo  deie- 

cit  699 

Superbus  fpiritus  quod  Dei  elt 

aifeclat  1 

Superbis  nomen  cur  Tarqui- 

niisadditum  167 

Supei  ititiofi  quiproprie  267 
Superfoetantia  animalia  386 
Supplicia  noxiorum  Rom^  107 
Surfum  corda  in  mifla  164 

Sydera  quarto  die  fa&a  647 
Iouis  eflie  partes  dicunt  Pagani 

*33 
animalia  efle  Platonicoru  fen- 

tentia  619 

omnia  de  terra  nata  eflc  dixit 

Anaximenes  44? 

an  fyderum  influxui  res  omnes 

fubiiciantur  288 

eorum  vis  27$ 

Sylla  Tarenti  facrificans  coro- 

namauream  in  capiteiecoris 

vituliniinuenit  124 

Syllzecriidelitas  125 

vitaperdita  U7  H-9 

fepultura  201 

in  Rom.ciuesfajuitia  196 

fa&a  eius  d^mones  fibi  afcribe? 
bant  izi 

Syllans:  viftoria?  crudelitas  19$ 

&  feq. 

Syllogifmipartestre$  91 

Symphonjaciqui  69 

Syracufa?  prius  defletae,  ante- 

^uainvicia?  ij 

exou-s 


Index. 


expugnata;  1 4 

TAbernaria*  comcediae   80 
Tabule_  proicriptionis,cjua 

do  primum  Roma?  vifaf  197 
Tarpeiavirgo  feutis  enecataij-8 
Tarpeia  porta  qua?  prius  Pan- 

dana  382 

L.Tarquinius  Callatinus  a  Bru 

to  coliega  rcipuitur  100 
Tarq.cotefecuit  nouacula  jyi 
Tarquini)  c-uareSuperbi  coguo 

minati  I6f 

Tarq.  morsio6  exitus         166 
Tarius  iabinorumrex  a  Rom. 

occiius  159 

Taun  ludi.inferorum  dieu.  172 
Telera?  facrificia  5-72 

Telon  exacloresdi&i  109 

Tcllumo  Pluto  dictus  228 

Tellus  &  terra  ditferunt    ibiti. 
Tcmperantia  cur  non  meruenr 

efledea  242 

Templum  Dei  nos  fmrnis     562 
tempia  pnmo  hommibus  bene 

menrisardificara  400 

templa  apoitoiorum  afylum  fa 

Cta  2 

qua?  turpirerin  Paganorum  te- 

plis  fiant  7j 


>us  quid 


641 


tempus&  a^ternitas,  in  quo  dif- 

ferant  641 

tempus  cum  creaturis  Gcrpiilc, 

ioidcm 
tempora  a  motu  fydcrum    716 
tcmporu  momenta  qualia  /int 

apud  angelos,ignoramus  673 
circuitus&  reuoiutio  fccundum 

philofophos  712 

temporalibus  magis  vtendum, 


quam  fruendum  6?t 

Tenebrardavmonesditti  6$f 
teuebre  funr  aei  cares  luce.648 
non  videndo  videntur  701 

tenebras  non  eile  bonas  1$ 

Cur  teranr  diabolusChriftu  ^o 
Teretius  Scipioni  familiaris  89 
Tcrentij  Adelphi  inludisfune 

brituis  acta  yiO) 

Terenriana.  comeedia:  palliare; 

«iidlje  8c> 

Tei  enrianus  Carrhaginefis  poe 

ta  34J 

Terentius  locus  177 

Terminus-  deus  &  eius  facrificu 

2,6 

Termino  Deo  Februarius  dedi 

catus  38* 

Terra  &  icllus  dirferunt  222 
Terra  deorum  mater  377 

&  fi  rerum  omnium  fit  mater, 

nullius  tame  eit  crcatrix  71$ 
cur  nou  tora  aqna  circudetur, 

vr  relicjiiaelementa  reliquis 

688.&feq. 
terr^  nomina  diuerfa  d<  eiusfi- 

mulachi  1  fpccies  419.  &  feq. 
terra?   hem.jpheruim  fuperius 

Venus  dieitur,  infcrius  Pro- 

ferpina  229 

Terripauium  quid  186 

Tertullianus  37; 

quicquid  itl  Vet.reft.dicitur,fu- 

turi  Chrifti  eft  imiiciurn  431 
Teftamenti  noui  &  vetens  dif- 

ferentia  6o8f 

Teft.vet.&  no.vndedi&a  607" 
tcftimonium  falfum  nemo  cort 

tra  feipfum  dicere  poteft  40 
Thalaflus  mud  ig| 

444     3 


In  de  ciuitate  Dei  D.  Auguft. 


Thales  Mildi9philofoph944i 

Thalia  aztnadicla  207 

Thamus  iEgypti  rex  Ammon 

didtus  yii 

Theatrum  cjuid  162 

in  vrbe  ardificari  Naficapro- 

hibuit  71 

Theatra  inftituta  Roma;        57 

Theodofius  Imper.    331. &  feq. 

Gothosvicit      27-inpra^fat. 

Theodofij  pcenitentia  332 

pietas  333 

Theologiacjuid  43S 

naturalis  ibid. 

theologia^genera  tria  347 

ciuile  genus  theologia;  quod 

349 
^toTMjCjiiid  373 

ThefTalonicenfes  a  Theodofio 
interfcdi  334 

Thefaurustam  bonorumquam 
malorumeftcongregatio  17 
Thefpiodos  dea,qu£  carmentis 

236 
Theurgia  quid  572-S7S 

Theut  Mercuriusdiltus       398 
theut  menfis  primus  Aigyptns 

511 

Thoir  C|uitheut,ideftMercu-- 

rius  398 

ThomasValoiscomment.libro 

deciuitateDei  i7.inprasfat. 

Thoma;  Morilaus  76 

GpnffHAta.  cjuid  ^j8 

Thonos  concoiorosSardanapa 

lus  dictus  110 

Thyiadcscjuse  362 

Thymele&Thymelici  Cjuid.3j6 

Thyr/isquid  362 

TibcrisaTiberino  nomeacce- 


pit  prius  Albula  diclus  2J? 
glacie  duratus  *72 

Tiberis  inudationefcreRoma 

periic  176. 17% 

Tiberinum  Deum  Romulus  de 

dicauit  36? 

Tiberinus  Albanorum  rexla- 

tro  infignis  257 

Tibias  inuenit  Cybeledea  68 
Tigilluslupiterdiclus  392 
Titanesqui  267 

Togati  307 

Togatze  comccdise  80 

Trabeata?  comcedia?  a  quo  in- 

uentae  80 

Tragcedia  quid  contineat  ibid. 
tragcediae  vnde  dictar,  &  qua;  il 

larum  origo  7Z 

Trapezitae  qui  385- 

tribulationes  przefentes  obii- 

cientibus  piis,Cjuid  fit  refpon 

dendum  53 

tribulationibus  erga  bonos  & 

malosvtitur  Deus  i6.&fecj. 
Tribulum  quid  17 

Tribuni  creati  ioy.&feq. 

tribunorum  poteftas  &  immu- 

nitas  107 

tnbus  Rom.  ^.  181 

Trieterica  Bacchifacra  414 
Trinitasvna  /implex  deitas.647 
in  operibus  fuis  indicatur.670 
vnde  di&a,  &  eius  mfeparabilis 

vnitas  6C9 

trinitatis  imago  in  homine.  671 
a  Platonicisinfinuata  604 

an  normtphilofophi  6oj 

Tripodes  Apollinis  234 

Trogus  noverax  hiftoricus.216 
trogi  Popcij  hiitorias  non  cx- 
tarc 


Index. 


tare  2i7.&fcq. 

Troglodyta?  vnde  vocati       62 
Troia  cura  Grascis  victa  &  ca- 

pta  fit  136 

non  idco  pei'iit,quia  Mineruam 

pcrdidit  4 

aFimbria  euerfa  14; 

Troiam  Apollo,  &  Neptunus    eius  ftatua  in  bibliothec«pofi- 

mercede  condutti  sedifica-        ta  345 

MVarronis  antiquitatesptriit- 
fe  209 


P.ValeriusFlaccusorcius  14* 
Valcrius  Soranus  honodoctif- 
fimus  3S>* 

Vanitasvbihabitet  213 

M.Varronisfcripta  34* 

eruditio  ,  doclrina  ,  &  qrid  dc 


diis  s;entiliu  fenfent  /45.34* 


runt  137 

Troiani  belliinitiufuitdifcor- 

dia  190 

Trunnuiriepulonesq.ui  SSS 
Tullus  Holtilius  tertiusa  Ro- 


Vaticanusdeus  221.232 

VeientescumRo.decennalibel 

lo  certant  103 


mulorexfulmineabfumptus    Venenum  quare  Deuscrearit, 

&  quidcommodet  66f 

Venericij  poena  y74 

de  veneficiis  quando  miarftio 

prima  habitafit  17J 

Venetus  color,ideft,carruleus 

528 
Venilia  dea  10.232 

VenusverticordiaquiE  222 
Venusvnde  ditta  360 

luna  putatur  a  quibufdam  401 
iibentina  &  libitina  di&a  221 
Cluacina  221 

terr<e  hemifpherium  fupcrius 

dicitur  229 

fimulachrum  qualc  35& 

clariflima  omnium  400 

veneres  duse  ,  cseleftis  &  infc- 

rior  229 

VerVenetodicaturcolori  fit 
Verbum  <juo  fa&a  funt  omnia 

644 
Verba  rcligiofa  non  facile  mu- 

tanda  649 

iudicium  incorporis  fcnfu  po- 

nuncEpicurei  460 

ddd    5 


163 
Tutanusdeus  221 

Tutilina  dea  ibid. 

Tyberms  Gracchus  occifus  1T4 
Typhoquid  687 

tyrannusquis  112.116 

tyranni  nomencjuado  cceperit 

adduci  in  odimn  116 

tyranno  omnes  alij  feruiunt,i- 

pfe  vero  fuis  libidinibus       4 
tyrannos  fortes  vocabant  vete- 

res  320 

VAdari&  Vadimoniu  quid 
368 
Vaginainlpicis  quid  222 

Vagirevnde  di&um  221 

ValensImpcr.Arrianus       334 

viuus  a  Gotthiscrematus  27 

in  prarfat. 
Valentinianus  Imp.  ab  Arboga 

fte  occifus  333 

Valloniadea  220 

L.Valcrius  vfque  adeopauper, 

vt  fcpultur^  impendiis  carue 

nt  3H 


Indeciuitatc 

veritaem  fummu  efle  bonum 

Planniifentenria  46J.&  fecj. 

Veipaiani  fuauifiimi  principes 

3-4 

Vefpe*umprimuin,quale    642 
Veftadea  muitis  rebustribui- 
tur  2iy 

<juid  h  humanis  teneat  402 
Iiiac.dicta  228 

vefb  dea?  teplum  exiiftum  176 
veiiae  ctea?  cur  virgines  dicara? 

in  vertae  reploigniscultus  178 
vcitasmultas  etVe,&  quidiint  8 
Vcitaliuin  caftitas  229 

ftupi  a  mortC  vindicabant  Ro- 

mani  177 

fupplicia  ibid. 

Veitalis  lnfuz  pndicitix  teiti- 

monium  aquam  cribro  hauiit 

191 
Veteres  vna  fide  in  Chnftutn 

faluati  609 

videre,  ad  omnes  fenfus,tam  in 

teriores  quam  extenoresper 

tinet  636 

Viiio  Dei  omnium  pulchern- 

ma  590 

fafpe  in  aliena  Deus  vifus  eft 

forma  y8y 

vifibilium  omnium  maximum 

eft  mundus  636 

Viti.nn quid &  quam  iitmulti- 

plex  696 

vitij  vituperatio  fumma  693 
vitia  vnde  mala  dicantur  692 
<juue  punienda  69? 

in  vitia  mulris  viis  itur  J42 

Vifturiadea^vituladi&a  72 
Vicforie  e;de$&  iudi  Kome,  240 


DeiD.Auguft. 

Vicos  veteres  /*v*»<  dixere    7$ 
VicVorumin  viftosmos  ** 

VindicVarardafitin  regibus32$ 
Virbonus  quis  676 

vir  regens  vxorem,animo  finu- 

lis  regenti  carnem  viri  prar- 

ftantes  riiis  afiimiiari  r8 

Virginetn  obitctrix  explorans 

corrupit  37 

virgines  ante  nuptias  prodotali 

pecimia  proftiturae  229 

olimfafciis  cincVae  363 

Veira?  de<e  cur  dicatas  2:8 

Virginenfis  dea  2;;. 360 

Vn  gilius  vnam  tantum  egit  cau 

fam  39 

curparuulis  legendus  6 

Virgih)    de   Chnfto  carmina 

604 
ViridiscolorPrafinus  p8 

Virtusdea  246 

virtutisafdesRomze  ibid. 

definitio  fecundum  veteres  248 
folam  virtutembonumeiie  di- 

xeruntStoici  "  520 

virnues  habenti  virtusmaxima 

gioriam  contemnere        3X9 
ohm  artesdi£tas  2yo 

voluptati  corporali  feruirepfei 

lofophi  quidam  pi&ura  often 

dunt  322 

Virtus  via  vera  ,  ad  regnandum 

304  U-A 

&  virtus  qua?  opnma  lbid. 

virtus  ex  animi  fede ,  corpori 
imperat  33 

ad  Virrute  vnica  &  iimplex  eft 
via  542 

Virtutisfpeciesquatuor       246 

Vis  vi&oriie  frater  2  40 

Vitu- 


Index. 

72     Volutasmala,maloruoiinium 


Vituladea 

Vitutnnusdeus  376 

Viuentia  cunfta  fugereinteri- 

tum  674.&  feq. 

Vita  potiusmorsdicenda      72; 
tota  pcena  eft ,  quia  tota  tenta- 

tio  108     Volupia  dea 

huiusvitae  malumprimuquod     Volutina  dea 

729 
in  vita  hac  quosvocemusbea- 

tos  653 

beata  nondicitur,  nifi  fitceter- 

na  6;i 

Vita  seterna  qua?  371 

ab  vno  vero  Deo,  no  a  diismul 

tisquxrenda  eft  344. &  ftq. 
Vnxina  dea  363 


eft  caufa  ,  ipfiusauten  caufa 
nullaeft  699 

vndemalafiat  702 

bona  voluntate  deorunbene- 
uolentiam  acquirimis     507 
221.232 
220 
Vrbibus  qua?    cjptis   fieri  fo- 
leant  1? 

Vrna  quid  27 

Vti  a  fntiquiddifferat  671 

vfque  addecem  cofumpti  204 
Vulcanus  lours  &  Iunonis  fiiius 
130 
Iouis  cooperariuj  230 

artium  deus  231 


Volonesferui  ad  bellum  ma-     Vulgiiudiciumerroreplenum 


numiffi  181 

Volumnusdeus  249 

Voliitas  angelorum  hominum 

&  animalium  294 

Voluntatem  folis  rationalibus 

tribuit  Arift.  296 

Voluntas  Deiomnium  rerum 

fons&origo  j-p 

an  Voluntas  noftra  fubfit  ne- 

ceffitati  287 

tantum  valuk  quantum  eam 

Deus  valerevoluit  297 


42 

XAntippus  in  bello  exerci- 
tatiffimus  32 

XenocratesChalcedoniusPlar 
difcipulus  4;° 

XenophanesColophoniusf0*5 

ZAncleciuitasSicilia*  4°8 
Zelusvi&oriarfra^r  24O 
Zephyrus  Floradejr  mantus 

222 
Zodiacus   circulis  in   o&auo 
c<elo  402 


F  1  N  1  S. 


V  • 


•'